ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑΤΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ & ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗΣ & ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑΤΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ & ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗΣ & ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ: ΔΙΚΑΙΪΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και Ενωσιακό Δίκαιο» Δημόπουλος Χρ. Νικόλαος Υπότροφος Ιδρύματος Λίλιαν Βουδούρη Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Παπαδοπούλου Τριαναταφυλλιά Μέλη Τριμελούς Επιτροπής Πέτρου Ιωάννης Χατζηκώστας Κωνσταντίνος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

2 2

3 Αντί Προλόγου Στo πλαίσιo του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σύγχρονες Ιατρικές Πράξεις: Δικαιϊκή Ρύθμιση και Βιοηθική Διάσταση», τα θέματα που προκαλούν ενδιαφέρον και προσκαλούν προς διερεύνηση και βαθύτερη μελέτη είναι πολυάριθμα. Αν και εξ αρχής δεν μου είχε κεντρίσει το ενδιαφέρον, παρακολουθώντας το μάθημα της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, διαπίστωσα ότι η θεματολογία που περιλαμβάνει το πεδίο αυτό, είναι εξόχως ενδιαφέρουσα και γοητευτική. Η διείσδυση της τεχνολογίας και της επιστήμης στο χώρο των οικογενειακών σχέσεων ανατρέπει τα δεδομένα και δημιουργεί νέες προκλήσεις και προοπτικές. Ταυτόχρονα όμως γεννιούνται νέα ερωτήματα αλλά και προβλήματα, τα οποία το δίκαιο καλείται να απαντήσει και να αντιμετωπίσει. Ευτυχής συγκυρία με έφερε μέλος της ερευνητικής ομάδας της Νομικής Σχολής και του Τμήματος Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στο ερευνητικό πρόγραμμα με τίτλο «Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και προστασία του εμβρύου in vitro» που έλαβε χώρα στo πλαίσιo του προγράμματος Αριστεία ΙΙ. Με την ευκαιρία αυτή μπόρεσα να εντρυφήσω περισσότερο σε αρκετά από τα πεδία της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής. Ακόμα σημαντικότερο όμως ήταν το γεγονός ότι το ερευνητικό πρόγραμμα ασχολήθηκε με τη νομοθεσία που διέπει την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και σε άλλα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ διοργανώθηκαν και διεθνή συνέδρια όπου συζητήθηκε, μεταξύ άλλων και το ενδεχόμενο μιας ενιαίας ευρωπαϊκής πολιτικής στον τομέα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Αυτή ακριβώς ήταν και η θεματική στην οποία αποφάσισα να αναφέρεται και η διπλωματική μου εργασία με τίτλο «Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και Ενωσιακό Δίκαιο». Πυρήνα και ταυτόχρονα υπόθεση εργασίας της παρούσας μελέτης συνιστά το ερώτημα αν τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν, βάσει των Συνθηκών την 3

4 αρμοδιότητα να ρυθμίσουν το πεδίο της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Το ζήτημα είναι αμφιλεγόμενο, καθώς εκφράζονται έντονες αμφιβολίες αν θα μπορούσαν τα θεσμικά όργανα της ΕΕ να ασκήσουν αρμοδιότητα και να διαμορφώσουν τελικά μια ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική στον χώρο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, ένα χώρο που «αγγίζει» το οικογενειακό δίκαιο και τα ζητήματα συγγένειας και κατ επέκταση τις αντιλήψεις περί ηθικής κάθε κοινωνίας, καθώς σε αυτούς τους τομείς τα κράτη μέλη θεωρείται ότι δεν έχουν εκχωρήσει την αρμοδιότητά τους στα όργανα της Ένωσης, σύμφωνα και με τις ιδρυτικές της συνθήκες. Η ρύθμιση της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής δεν συνεπάγεται όμως μόνο ρυθμίσεις ουσιαστικού οικογενειακού δικαίου. Αντιθέτως, μπορεί να συναρτάται με την ασφάλεια των ευρωπαίων πολιτών, τη διασφάλιση της υγείας τους ή ακόμα και με ζητήματα θεμελιωδών δικαιωμάτων και καταπολέμησης των διακρίσεων. Μπορεί τέλος, μια τέτοια ρύθμιση να αποτελεί την ικανοποίηση ενός επιτακτικού, κοινού αιτήματος των ευρωπαϊκών κοινωνιών και ένα αναγκαίο εργαλείο που χρειάζονται οι επιστήμονες που ασχολούνται με τον τομέα της ιατρικής υποβοήθησης στην αναπαραγωγή. Αυτά είναι τα ζητήματα τα οποία αναπτύσσονται στη συνέχεια και με τα οποία πραγματεύεται η εργασία μου, περισσότερο προσδοκώντας να συνεισφέρει έναν προβληματισμό και μία πρόταση προς συζήτηση παρά μια ολοκληρωμένη απάντηση. Προηγουμένως όμως θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στην αναπλ. καθηγήτρια της Νομικής Σχολής κα Λίνα Παπαδοπούλου που επωμίστηκε το βάρος της επίβλεψης της διπλωματικής μου εργασίας για την πρόθυμη συνδρομή και τις εποικοδομητικές συμβουλές που μου παρείχε. Ευχαριστίες επίσης οφείλω στον καθηγητή της Θεολογικής Σχολής κ. Πέτρου Ιωάννη καθώς και στο λέκτορα της Νομικής Σχολής κ. Χατζηκώστα Κωνσταντίνο που συμμετείχαν στην Τριμελή Επιτροπή, η οποία εξέτασε και 4

5 έκρινε την διπλωματική μου εργασία, για τον κόπο που κατέβαλαν, κυρίως όμως για τις πολύτιμες παρατηρήσεις και διορθώσεις τους. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω στην καθηγήτρια κυρία Ελισάβετ Συμεωνίδου- Καστανίδου για την ουσιαστική βοήθεια που μου παρείχε κατά τη συγγραφή της εργασίας. Ακόμη, θα ήταν μεγάλη παράλειψη αν δεν απηύθυνα θερμές ευχαριστίες προς όλους τους διδάσκοντες στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών αλλά και όλους τους συμφοιτητές μου, για τις γόνιμες συζητήσεις αλλά και αντιπαραθέσεις που είχαμε κατά τη διάρκεια των μαθημάτων, καθώς μέσα από αυτές εμπλουτίστηκαν οι σκέψεις και τα επιχειρήματά μου. Επίσης, ευχαριστώ από καρδιάς τα μέλη της ερευνητικής ομάδας για την ανεκτίμητη βοήθεια που πρόθυμα μου προσέφεραν καθ όλη τη διάρκεια της συνεργασίας μας, στο πλαίσιο της οποίας άλλωστε γεννήθηκε και αποκρυσταλλώθηκε μέσα μου ο συλλογισμός που αναπτύσσεται με την εργασία αυτή. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω το Ίδρυμα «Λίλιαν Βουδούρη» για την τιμή να με επιλέξει ως υπότροφό του, και την οικονομική συνδρομή που μου παρείχε κατά τη διάρκεια των σπουδών μου. 5

6 ΙΑΤΡΙΚΩΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΝΩΣΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Εισαγωγή ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ Α. Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 1. Η Αρχική Οδηγία 2004/23/ΕΚ α. Πεδίο εφαρμογής και βασικές ρυθμίσεις β. Τροποποιήσεις της Οδηγίας 2.Ελλείψεις του νομοθετικού πλαισίου α. Ατέλειες των διατάξεων β. Τα ειδικά χαρακτηριστικά της ι.υ.α και η ανάγκη για ειδικό νομικό πλαίσιο Β. Η αρμοδιότητα της ΕΕ σε ζητήματα Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής 1. Προστασία της δημόσιας υγείας και βελτίωση της υγείας των πολιτών α.γενική κατανομή αρμοδιοτήτων β.ειδικές πολιτικές και δράσεις στον τομέα της υγείας γ. Τα προβλεπόμενα νομικά μέσα 2.Εσωτερική αγορά 3. Καταπολέμηση και εξάλειψη των διακρίσεων α. Η αρχή της μη διάκρισης β. Η αρχή της μη διάκρισης ως προς την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας. γ. Αναγνώριση αρμοδιότητας και σε οικογενειακής φύσης ζητήματα; 4. Επιμέρους συμπεράσματα Γ. Η κοινωνική και ηθική διάσταση της προβληματικής Κατακλείδα 6

7 Εισαγωγή Ολοένα και περισσότερα ζευγάρια ή και μόνα άτομα, επιλέγουν ή αναγκάζονται να καταφύγουν στην εφαρμογή μεθόδων ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής για να αποκτήσουν παιδί. Η επιστημονική πρόοδος που έχει σημειώσει ο τομέας αυτός της ιατρικής επιστήμης είναι τεράστια, με αποτέλεσμα σήμερα να είναι διαθέσιμες πάρα πολλές μέθοδοι ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (εφεξής ι.υ.α) και τα αποτελέσματα της εφαρμογής τους να είναι αρκούντως ικανοποιητικά. Αυτό δεν σημαίνει ωστόσο ότι δεν παρατηρούνται προβλήματα και καταστάσεις που επιζητούν επίλυση σε νομοθετικό επίπεδο. Ένα από τα βασικότερα προβλήματα που εμφανίζονται στο πεδίο αυτό είναι το γεγονός ότι η ισχύουσα ενωσιακή νομοθεσία, είναι υποτυπώδης. Δεν περιέχει ουσιαστικές διατάξεις και δεν ρυθμίζει τα βασικότερα ζητήματα της εφαρμογής των μεθόδων της ι.υ.α, παρά μόνο επικεντρώνεται κυρίως σε ζητήματα που αφορούν την εποπτεία και την εξασφάλιση ενός επιπέδου ασφαλείας στην διαχείριση και διακίνηση των ανθρωπίνων κυττάρων. Τα θέματα αυτά είναι ασφαλώς πολύ σημαντικά αλλά δεν είναι αρκετά για να δημιουργήσουν ένα ολοκληρωμένο και αποτελεσματικό ρυθμιστικό πλαίσιο για την ι.υ.α στην Ευρώπη. Ως αποτέλεσμα, κάθε κράτος μέλος της ΕΕ έχει τη δική του νομοθεσία σχετικά με την ι.υ.α, ή δεν διαθέτει καθόλου σχετική νομοθεσία. Το φάσμα των ρυθμίσεων εκτείνεται από απολύτως επιτρεπτικές και ανοικτές νομοθεσίες (βλ. για παράδειγμα Ην. Βασίλειο, Ελλάδα) έως πολύ αυστηρές και περιοριστικές (βλ. Ιταλία). Αυτό το γεγονός με τη σειρά του δημιουργεί το φαινόμενο της διασυνοριακής ι.υ.α., δηλαδή την κατάσταση κατά την οποία το πρόσωπο ή τα πρόσωπα που επιθυμούν να προσφύγουν σε μία μέθοδο ι.υ.α η οποία δεν επιτρέπεται στο κράτος μέλος κατοικίας τους, να μετακινούνται σε άλλο κράτος μέλος όπου η μέθοδος που επιθυμούν είναι επιτρεπτή, να αποκτούν έτσι ένα παιδί και στη συνέχεια να επιστρέφουν στη χώρα καταγωγής ή κατοικίας τους. Το βασικό πρόβλημα που προκαλείται έτσι είναι πως οι συγγενικές σχέσεις του παιδιού μπορεί 7

8 να προσδιορίζονται από άλλους κανόνες στο κράτος όπου γεννήθηκε και από διαφορετικούς στο κράτος όπου οι γονείς του κατοικούν. Η νομική αναγνώριση των συγγενικών δεσμών και σχέσεων ή ακόμα και των ιατρικών πράξεων που λαμβάνουν χώρα κατά την εφαρμογή μεθόδων ι.υ.α ή προκύπτουν από αυτή, δεν γίνεται αυτόματα ούτε κατά τον ίδιο τρόπο σε όλα τα κράτη, εν τη απουσία κοινής ενωσιακής νομοθεσίας. Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό η κατάσταση αυτή αφενός μεν δημιουργεί κινδύνους και καθεστώς αβεβαιότητας δικαίου, αφετέρου οδηγεί σε περίπλοκες νομικές καταστάσεις δεδομένου ότι συχνά δεν κατοχυρώνεται ούτε η θέση των επίδοξων γονέων, ούτε η θέση του ιατρού και της κλινικής που παρέχουν υπηρεσίες ι.υ.α. Πολύ περισσότερο δεν εξασφαλίζεται το συμφέρον του παιδιού που πιθανόν να γεννηθεί αφού η οικογενειακή του κατάσταση και οι συγγενικοί του δεσμοί δεν είναι ξεκάθαροι νομικά. Σε κάθε περίπτωση, η διατήρηση της νομικής αβεβαιότητας και ανασφάλειας που προκαλεί το φαινόμενο μετακίνησης προσώπων προς αναζήτηση ιατρικώς υπηρεσιών, δεν μπορεί να θεωρηθεί αποδεκτή σε ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό χώρο ελευθερίας και άσκησης δικαιωμάτων. Νέες καταστάσεις και δεδομένα, απαιτούν νέα ερμηνευτικές προσεγγίσεις, σύγχρονες νομικές ρυθμίσεις και έναν ενιαίο τρόπο αντιμετώπισης που εκτείνεται πέρα από τα στενά όρια μιας εθνικής επικράτειας. Απαιτείται μία ρύθμιση που θα προσφέρει εχέγγυα για την εξασφάλιση υψηλών προδιαγραφών ασφάλειας και ποιότητας κατά την παροχή υπηρεσιών ι.υ.α σύμφωνα με τις σύγχρονες επιστημονικές εξελίξεις, θα εξασφαλίζει, και μάλιστα εξαλείφοντας οποιαδήποτε διάκριση, το δικαίωμα πρόσβασης σε ιατρικές υπηρεσίες που βελτιώνουν τη ζωή και την υγεία των ανθρώπων και θα οργανώνει την παροχή υπηρεσιών υγείας στην ευρωπαϊκή επικράτεια. Ταυτόχρονα θα πρέπει να προσφέρει λύσεις στα ζητήματα που γεννά ο «αναπαραγωγικός τουρισμός», ή ορθότερα, η διασυνοριακή παροχή αναπαραγωγικών υπηρεσιών. Ασφαλώς, μόνο μια ρύθμιση σε ευρωπαϊκό επίπεδο θα μπορούσε να συγκεντρώσει τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Άλλωστε το πρόβλημα δεν 8

9 είναι εντοπισμένο γεωγραφικά, αλλά αφορά όλα τα κράτη της Ένωσης και όλους τους ευρωπαίους πολίτες. Το ενωσιακό δίκαιο παρέχει τα εργαλεία και τις προοπτικές για την αντιμετώπιση καταστάσεων που υπερβαίνουν τα όρια των κρατών μελών, αφορούν όλους τους ευρωπαίους πολίτες και επιζητούν μια ενιαία αντιμετώπιση. Αυτή η ενοποιητική λειτουργία του ενωσιακού δικαίου αποτελεί άλλωστε και μία από τις βασικές αποστολές της ΕΕ. Ωστόσο η παρέμβαση του ενωσιακού δικαίου μπορεί να γίνει μόνο σύμφωνα με τους όρους και τους κανόνες που περιέχονται στις ιδρυτικές, και τις τροποποιητικές αυτών, συνθήκες της ΕΕ και μόνο στο μέτρο που σχετική αρμοδιότητα έχει εκχωρηθεί από τα κράτη μέλη στα θεσμικά όργανα της Ένωσης. Την παρούσα διπλωματική εργασία απασχόλησε το ερώτημα αν υπάρχει αρμοδιότητα των θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) για την ανάληψη οποιασδήποτε μορφής νομοθετικής πρωτοβουλίας ώστε να υπάρξει ρύθμιση του τομέα της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (ι.υ.α.) σε ενωσιακό επίπεδο, με κοινούς και ενιαίους κανόνες που να καθιερώνουν ένα ελάχιστο επίπεδο προστασίας και κάποιες βασικές προδιαγραφές των διαδικασιών αλλά και των προϋποθέσεων πρόσβασης σε αυτές σε όλα τα κράτη μέλη. Εξετάζεται δηλαδή αν η ρύθμιση του τομέα της ι.υ.α., εμπίπτει σε κάποια από τις αρμοδιότητες που έχουν εκχωρηθεί στην ΕΕ. Για το σκοπό αυτό, αναλύονται οι αναγκαιότητες και οι στρατηγικοί στόχοι που εξυπηρετούνται από μια ευρωπαϊκή ρύθμιση του τομέα της ι.υ.α. Διερευνάται επίσης, ποιά ειδικότερη μορφή μπορεί να λάβει μια τέτοια ρύθμιση και με ποιά νομικά μέσα θα μπορούσε να εκφραστεί. Βεβαίως, η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή αποτελεί έναν ολόκληρο τομέα με ποικίλες προεκτάσεις και πολλά παρεμπίπτοντα ζητήματα. Κάθε ένα από αυτά τα ειδικότερα θέματα παρουσιάζει ξεχωριστά χαρακτηριστικά και απαιτεί ιδιαίτερη έρευνα και αντιμετώπιση. Θα πρέπει ήδη από τώρα να υπογραμμιστεί ότι η εργασία αυτή, δεν εξετάζει τις ιδιαιτερότητες κάθε μιας από τις μορφές ι.υ.α., ούτε αναλύει 9

10 κάθε πτυχή, ιατρική ή ηθική, των ζητημάτων που αναφύονται, αλλά αντιθέτως επικεντρώνεται γύρω από το βασικό ερώτημα, αν υπάρχει κατ αρχήν αρμοδιότητα της ΕΕ να αναλάβει δράση καθ οιονδήποτε τρόπο στον τομέα αυτό. Μια καταφατική απάντηση δε θα σήμαινε ασφαλώς ότι δεν μπορεί να υπάρξουν περιορισμοί στο εύρος της αρμοδιότητας της ΕΕ ή θεματικές οι οποίες δε θα καλυπτόταν από μια τέτοια αρμοδιότητα παραμένοντας στην αποκλειστική αρμοδιότητα των κρατών μελών. Θα πρέπει εκ προοιμίου να σημειωθεί επίσης ότι η δυνατότητα σύναψης μιας διεθνούς συνθήκης από τα κράτη-μέλη της ΕΕ στην οποία θα μπορούσε μάλιστα να συμβληθεί και η ίδια η Ένωση, ασφαλώς και δεν παραβλέπεται, ωστόσο εκφεύγει του πεδίου έρευνας, όπως αυτό ορίζεται αμέσως παραπάνω, και για το λόγο αυτό δε θα εξεταστεί περαιτέρω μια τέτοια εκδοχή. Πέραν της στοχοθεσίας της εργασίας, κείται ακόμη τόσο η περίπτωση σύναψης διακρατικών συνθηκών μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ, όσο και το ενδεχόμενο ορισμένα κράτη-μέλη της ΕΕ που το επιθυμούν, να καθιερώσουν μεταξύ τους ενισχυμένη συνεργασία για το πεδίο της ι.υ.α., σύμφωνα με τις ρυθμίσεις που προβλέπονται στο άρθρο 20 της ΣΕΕ και στα άρθρα 326 έως 334 της ΣΛΕΕ 1. Όσον αφορά το υπό εξέταση ζήτημα, είναι ουσιώδες να επισημανθεί ότι υπάρχει ήδη διαμορφωμένο ένα νομικό προηγούμενο. Βεβαίως, η ΕΕ δεν άσκησε αρμοδιότητα ρύθμισης της ι.υ.α, διότι διαφορετικά δεν θα είχε νόημα η διερεύνηση ενός ερωτήματος στο οποίο ήδη υπάρχει απάντηση. Ωστόσο, η έκδοση της Οδηγίας 2004/23/ΕΚ στις 31 Μαρτίου 2004 «για τη θέσπιση προτύπων ποιότητας και ασφάλειας για τη δωρεά, την προμήθεια, τον έλεγχο, την επεξεργασία, τη συντήρηση, αποθήκευση και τη διανομή των ανθρώπινων ιστών και κυττάρων» έθεσε ένα βασικό νομικό πλαίσιο στο οποίο εμπίπτουν πολλά αλλά όχι τα περισσότερα, και σίγουρα όχι όλα, τα ζητήματα εφαρμογής των μεθόδων της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. 1 Βλ. σχετικά 10

11 Θεωρείται απαραίτητο, πριν από την εξέταση των παραπάνω ζητημάτων που αποτελούν και τον πυρήνα του προβληματισμού που έδωσε το έναυσμα για την εκπόνηση αυτής της εργασίας, να παρουσιαστεί το νομικό πλαίσιο, όπως αυτό διαμορφώθηκε από την αρχική Οδηγία και μέχρι και σήμερα. Αυτό εξυπηρετεί δύο σκοπούς, αφενός την πληρέστερη απεικόνιση της υπάρχουσας κατάστασης και αφετέρου γιατί η εξέτασή του θα μπορούσε να βοηθήσει στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο τα θεσμικά όργανα της ένωσης αντιλαμβάνονται και ασκούν την αρμοδιότητά τους στο συγκεκριμένο πεδίο. Στη συνέχεια, ο εντοπισμός των ατελειών και των ελλείψεων και η επισήμανση της αναγκαιότητας για μια εξειδικευμένη ρύθμιση της ι.υ.α που προκύπτει και υποστηρίζεται από διάφορα κείμενα, νομικής ή μη δεσμευτικότητας, καταδεικνύουν αφενός την αξία που θα είχε και το σκοπό που θα εξυπηρετούσε μια ενδεχόμενη νέα ρύθμιση και αφετέρου την μεγάλη πρακτική σημασία που έχει η απάντηση του βασικού ερωτήματος με το οποίο διαλέγεται η παρούσα εργασία, αν δηλαδή η ΕΕ έχει αρμοδιότητα και μέχρι ποιο εύρος, να ρυθμίσει την ι.υ.α. Διότι, αν δεν ανέκυπτε η ανάγκη να αντιμετωπιστούν προβλήματα και ελλείψεις ή αν η διαμορφωθείσα κατάσταση κρινόταν ικανοποιητική, τότε κάθε περαιτέρω εξέταση θα αποτελούσε απλώς μια θεωρητική συζήτηση χωρίς κανένα πρακτικό αντίκρισμα. Μετά από την παραπάνω ανάλυση, εξετάζεται ο πυρήνας του προβληματισμού και το κεντρικό ερώτημα της εργασίας, αν δηλαδή υπάρχει η νομική βάση για να ασκηθεί νομοθετική δράση από τα όργανα της ΕΕ στο πεδίο της ι.υ.α. Παρόλο που ο βασικός προβληματισμός κινείται κυρίως στο χώρο της νομικής, ωστόσο γίνεται αναφορά τόσο στο κοινωνικό υπόβαθρο του ζητήματος όσο και στις ηθικές προεκτάσεις που έχει ή μπορεί να λάβει. Πιο συγκεκριμένα, γίνεται μια περιγραφή των όρων υπό τους οποίους το ενωσιακό δίκαιο θα μπορούσε να εισέλθει αρμονικά και χωρίς συγκρούσεις σε ένα χώρο που άπτεται του πεδίου του οικογενειακού δικαίου και των κοινωνικών αντιλήψεων περί ηθικής, ενός πεδίου δηλαδή που τα κράτη 11

12 μέλη επιθυμούν να έχουν υπό την αποκλειστική τους αρμοδιότητα και στο οποίο οι κοινωνίες είναι πιο απρόθυμες να δεχθούν ρυθμίσεις σε ενωσιακό επίπεδο. Κατ αυτόν τον τρόπο λοιπόν διαμορφώνεται και η συλλογιστική πορεία που ακολουθεί η κατάστρωση του περιεχομένου της διπλωματικής αυτής εργασίας. Κατ αρχάς παρουσιάζεται το νομικό πλαίσιο που αφορά ή σχετίζεται με την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί μέχρι σήμερα. Κατά δεύτερον, εξετάζονται οι ατέλειες του νομικού αυτού πλαισίου, τα ζητήματα που μένουν χωρίς ρύθμιση και τα συνεπακόλουθα προβλήματα που δημιουργούνται. Έτσι καθίσταται εφικτό να εξυφανθούν και οι λόγοι που καθιστούν αναγκαία την ρύθμιση πολλών ζητημάτων ι.υ.α σε επίπεδο ΕΕ αφού οι διαφοροποιημένες εθνικές ρυθμίσεις αδυνατούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τα σχετικά προβλήματα. Στο σημείο αυτό επίσης, παρατίθενται και διάφορα κείμενα (Ψηφίσματα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, Μελέτες, Διακηρύξεις Ευρωπαϊκών Οργανώσεων κ.ά) που επισημαίνουν την αναγκαιότητα η ΕΕ να αναλάβει νομοθετική δράση στον τομέα της ι.υ.α. Στη συνέχεια, αναλύονται οι διατάξεις των ευρωπαϊκών συνθηκών και ιδίως της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης που θα μπορούσαν να θεμελιώσουν την αρμοδιότητα της ΕΕ για τη θέσπιση νομοθεσίας στο πεδίο της ι.υ.α. Γίνεται ειδική αναφορά στα μέσα και τη νομική φύση των μέτρων και των δράσεων που τα θεσμικά όργανα της ΕΕ επιτρέπεται να μετέλθουν. Τέλος, όλος ο παραπάνω συλλογισμός επιχειρεί να καταλήξει, συνδυάζοντας τα συμπεράσματα που εξήχθησαν από τις επιμέρους θεματικές, σε μια όσο καλύτερα γίνεται εμπεριστατωμένη απάντηση απέναντι στο βασικό ερώτημα της εργασίας. 12

13 Α. Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 1. Η αρχική Οδηγία 2004/23/ΕΚ Το 1998, «η ευρωπαϊκή ομάδα για τη δεοντολογία της επιστήμης και των νέων τεχνολογιών» (ΕΟΔ) διαπίστωσε ότι υπάρχει επείγουσα ανάγκη για τη δημιουργία ενιαίου πλαισίου ώστε να εξασφαλιστούν υψηλά πρότυπα ποιότητας και ασφάλειας όσον αφορά την προμήθεια, τον έλεγχο, την επεξεργασία, την αποθήκευση και τη διανομή ιστών και κυττάρων σε όλη την Κοινότητα και να διευκολυνθούν οι ανταλλαγές αυτών για τους ασθενείς που υποβάλλονται σε αυτού του είδους τη θεραπεία κάθε χρόνο. Κρίθηκε ότι η αυξανόμενη χρήση των ανθρώπινων ιστών και κυττάρων σε διάφορες θεραπείες (αναπλαστική χειρουργική, περίθαλψη καρκινοπαθών και ασθενών με διαβήτη), όπως και η ανάπτυξη των διακοινοτικών ανταλλαγών των ουσιών αυτών καθιστούσαν αναγκαίο τον καθορισμό μιας ελάχιστης κανονιστικής βάσης καθώς, η καθιέρωση τέτοιων προτύπων θα μπορούσε να συμβάλει στη διαβεβαίωση του κοινού ότι οι ανθρώπινοι ιστοί και κύτταρα που προέρχονται από άλλο κράτος μέλος προσφέρουν τα ίδια εχέγγυα με εκείνα που προέρχονται από τη χώρα τους. 2 Έτσι, με βάση το τότε άρθρο 152 της συνθήκης ΕΚ (νυν άρθρο 168 ΣΛΕΕ), σύμφωνα με το οποίο, η Ευρωπαϊκή Ένωση οφείλει να προνοεί για τον ορισμό υψηλού επιπέδου προτύπων και ασφάλειας για τη χρήση αίματος, οργάνων και ουσιών ανθρώπινης προέλευσης, εκδόθηκε η Οδηγία 2004/23/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 31ης Μαρτίου 2004, για τη θέσπιση προτύπων ποιότητας και ασφάλειας για τη δωρεά, την προμήθεια, τον έλεγχο, την επεξεργασία, τη συντήρηση, την αποθήκευση και τη διανομή ανθρώπινων ιστών και κυττάρων 3. 2 Βλ. συγκεκριμένα σκ. 6, όπου η Επιτροπή αιτιολογεί την πρόταση Οδηγίας, δημοσιευμένο στην Επίσημη Εϕημερίδα αριθ. 227 E της 24/09/2002 σ Βλ. το πλήρες κείμενο της Οδηγίας σε 13

14 α. Πεδίο εφαρμογής και βασικές ρυθμίσεις. Η παραπάνω οδηγία έχει ως πεδίο εφαρμογής τη δωρεά, την προμήθεια, τον έλεγχο, τη συντήρηση, την αποθήκευση και τη διανομή των ανθρώπινων ιστών και κυττάρων για εφαρμογές στον άνθρωπο. Περιείχε επίσης ρυθμίσεις για τα μεταποιημένα προϊόντα που προέρχονται από ανθρώπινους ιστούς και κύτταρα και προορίζονται για εφαρμογές στον άνθρωπο. Βασικός στόχος της ήταν να υποχρεωθούν τα κράτη μέλη να εξασφαλίσουν ότι η προμήθεια και ο έλεγχος ιστών και κυττάρων θα διεξάγονται από κατάλληλα εκπαιδευμένο και πεπειραμένο προσωπικό και ότι θα πραγματοποιούνται σε ειδικά εξουσιοδοτημένα κέντρα και με διαδικασίες που έχουν διαπιστευτεί για το σκοπό αυτό από αρμόδιες αρχές οι οποίες έπρεπε να ιδρυθούν σε κάθε κράτος μέλος. Επιπλέον, κρίθηκε ότι μεγάλη σημασία θα είχε να εξασφαλίζεται η ιχνηλασιμότητα από το δότη έως το λήπτη και αντιστρόφως όλων των ιστών και κυττάρων που προμηθεύονται, επεξεργάζονται, αποθηκεύουν ή διανέμουν ιδιωτικοί ή κρατικοί φορείς εντός της επικράτειας των κρατών μελών. Γι αυτό το σκοπό προβλέφθηκε η εφαρμογή ενός συστήματος ταυτοποίησης των δοτών το οποίο χορηγεί έναν μοναδικό κωδικό σε κάθε δωρεά και σε κάθε προϊόν που συνδέεται με αυτή. Όλοι οι ιστοί και τα κύτταρα θα πρέπει, σύμφωνα με τις προβλέψεις της οδηγίας, να ταυτοποιούνται με ετικέτα που περιλαμβάνει τις πληροφορίες σχετικά με τις διαδικασίες προμήθειας και παραλαβής, με την επεξεργασία τους, με την αποθήκευση και τη διανομή τους. Τα δεδομένα που απαιτούνται για την εξασφάλιση πλήρους ιχνηλασιμότητας, θα πρέπει να τηρούνται για διάστημα τουλάχιστον τριάντα ετών μετά τη χρήση από τις αρμόδιες εθνικές αρχές. Ακόμη, τέθηκε η υποχρέωση στα κράτη μέλη, να εξασφαλίζουν ότι όλες οι εισαγωγές/εξαγωγές ανθρώπινων ιστών και κυττάρων από και προς τρίτες χώρες συμμορφώνονται με τις απαιτήσεις ποιότητας και ασφάλειας της εν λόγω οδηγίας. Οι εισαγωγές/εξαγωγές θα πρέπει να διεξάγονται 14

15 αποκλειστικά μέσω ιδρυμάτων ιστών που έχουν διαπιστευτεί, διοριστεί ή εξουσιοδοτηθεί ούτως ώστε να εξασφαλίζεται η ιχνηλασιμότητα των ιστών και των κυττάρων και το υψηλό επίπεδο ασφάλειας που προβλέπει η Οδηγία. Ταυτόχρονα στο μητρώο ιδρυμάτων ιστών, που οι αρχές οφείλουν να τηρούν διασφαλίζοντας και πρόσβαση στο κοινό, καθορίζονται οι δραστηριότητες για τις οποίες τα εν λόγω ιδρύματα έχουν διαπιστευτεί, διοριστεί ή εξουσιοδοτηθεί. Από την πλευρά τους, τα ιδρύματα ιστών υποχρεώθηκαν να καταγράφουν τις δραστηριότητές τους και να υποβάλλουν έκθεση κάθε χρόνο στις αρμόδιες αρχές, που θα δημοσιοποιείται στην κοινή γνώμη. Τους ανατέθηκε επίσης η ειδικότερη υποχρέωση να θέσουν σε λειτουργία ένα σύστημα για την αναφορά, την καταγραφή και τη διαβίβαση πληροφοριών σχετικά με κάθε συμβάν που μπορεί να προκύψει σε όλη τη διαδικασία και αναφέρεται στην προμήθεια, τον έλεγχο, την επεξεργασία, την αποθήκευση και τη μεταμόσχευση ιστών και κυττάρων. Η παραπάνω Οδηγία, υιοθετούσε και επαγγελλόταν επίσης, κάποιες βασικές αρχές που θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να γίνονται σεβαστές. Καταρχάς, υπογραμμίζεται ότι η δωρεά ιστών και οργάνων θα πρέπει να ενθαρρύνεται από τα κράτη ώστε να είναι μη αμειβόμενη. Οι δότες θα μπορεί να λαμβάνουν αποζημίωση, η οποία όμως θα περιορίζεται αυστηρά στην αντιστάθμιση των δαπανών και της αναστάτωσης που σχετίζονται με τη δωρεά (για παράδειγμα, έξοδα ταξιδιού). Επίσης σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στο ζήτημα της ενημερωμένης συναίνεσης των δοτών, των ληπτών ή της οικογένειάς τους. Οι ενδιαφερόμενοι θα πρέπει να λαμβάνουν πληροφορίες που αφορούν το σκοπό και τη φύση της προμήθειας, τους κινδύνους που αυτή περικλείει, τις κλινικές αναλύσεις, την καταγραφή και την προστασία των στοιχείων του δότη καθώς και το ιατρικό απόρρητο. Επιπλέον θα πρέπει να εξασφαλίζεται η εμπιστευτικότητα των πληροφοριών και η τήρηση του ιατρικού απορρήτου. Τέλος, επισημαίνεται ότι ζητήματα ηθικής τάξης, δεν εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας αλλά επαφίενται στην κρίση των κρατών 15

16 μελών. Έτσι, όσον αφορά την κλωνοποίηση και την έρευνα, η οδηγία διευκρινίζει ότι δεν θίγει τις αποφάσεις των κρατών μελών σχετικά με τη χρήση ή τη μη χρήση του ενός ή του άλλου είδους κυττάρων ανθρώπινης προέλευσης, συμπεριλαμβανομένων των γεννητικών κυττάρων και των εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων. 4 β. Τροποποιήσεις της Οδηγίας Στη συνέχεια παρατίθενται οι μεταγενέστερες τροποποιήσεις της αρχικής Οδηγίας και παρουσιάζονται συνοπτικά οι μεταβολές που επέφεραν στις ρυθμίσεις της: Αρχικά, θεσπίστηκε η Οδηγία 2006/17/ΕΚ 5 της Επιτροπής, της 8ης Φεβρουαρίου 2006, σχετικά με την εφαρμογή της Οδηγίας 2004/23/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου. Με την οδηγία αυτή εισάγονται ουσιώδεις ρυθμίσεις που συμπληρώνουν την αρχική Οδηγία. Συγκεκριμένα,, θεσπίζονται ειδικές τεχνικές απαιτήσεις για κάθε ένα από τα στάδια της διαδικασίας εφαρμογής ή χρήσης ανθρώπινων ιστών και κυττάρων. Αυτές αφορούν ιδίως τις προϋποθέσεις για την προμήθεια ανθρώπινων ιστών και κυττάρων, τα κριτήρια επιλογής των δοτών καθώς τις εργαστηριακές δοκιμασίες που απαιτούνται για αυτούς. Έπειτα, εκδόθηκε η Οδηγία 2006/86/ΕΚ 6 της Επιτροπής της 24ης Οκτωβρίου 2006 που αφορά τις απαιτήσεις ιχνηλασιμότητας, την κοινοποίηση σοβαρών ανεπιθύμητων αντιδράσεων και συμβάντων, καθώς και ορισμένες τεχνικές απαιτήσεις για την κωδικοποίηση, την επεξεργασία, τη συντήρηση, την αποθήκευση και τη διανομή ανθρώπινων ιστών και κυττάρων. 4 Βλ. ιδίως σκ 12 στο προοίμιο της Οδηγίας 5 Βλ. πλήρες κείμενο της Οδηγίας 6 Βλ. πλήρες κείμενο της Οδηγίας 16

17 Ουσιαστικότερες αλλαγές επέφερε η Απόφαση 2010/453/ΕΕ 7 της Επιτροπής της 3ης Αυγούστου 2010, για τη θέσπιση κατευθυντηρίων γραμμών σχετικά με τα μέτρα επιθεωρήσεων και ελέγχου καθώς και την κατάρτιση και εξειδίκευση των υπαλλήλων στον τομέα των ανθρώπινων ιστών και κυττάρων, όπως επίσης και η Οδηγία 2012/39/ΕΕ 8 της Επιτροπής, που τροποποίησε την παραπάνω Οδηγία 2006/17/ΕΕ όσον αφορά τον ιατρικό έλεγχο του υλικού που δωρίζεται. Ειδικότερα, για τις μεταξύ συντρόφων δωρεές, εισήγαγε διατάξεις που επιτρέπουν την χαλάρωση των χρονικών ορίων επανελέγχου της υγείας του δότη αλλά και του ιατρικού ελέγχου του υλικού που προέρχεται από αυτόν. Τέλος, στις 8 Απριλίου 2015 εκδόθηκε η Οδηγία 2015/566 της Επιτροπής 9 (με προθεσμία ενσωμάτωσης στα εθνικά δίκαια την ), σχετικά με την εφαρμογή της οδηγίας 2004/23/ΕΚ όσον αφορά τις διαδικασίες για την επαλήθευση της ισοδυναμίας των προτύπων ασφάλειας και ποιότητας των εισαγόμενων ιστών και κυττάρων. Συγκεκριμένα, καθιερώνεται μια εξειδικευμένη διαδικασία επαλήθευσης για την διακίνηση ιστών και κυττάρων τόσο εντός της Ένωσης όσο και μεταξύ των κρατών μελών και τρίτων χωρών. 2. Ελλείψεις του νομοθετικού πλαισίου α. Ατέλειες των διατάξεων Μελετώντας κανείς το κείμενο της Οδηγίας καθώς και τις μεταγενέστερες τροποποιήσεις της μπορεί να οδηγηθεί αβίαστα σε ορισμένα συμπεράσματα. Καταρχάς, εύκολα μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι η Οδηγία 2004/23/ΕΚ δεν ρυθμίζει ειδικώς την ιατρικώς υποβοηθούμενη 7 Βλ. πλήρες κείμενο της Απόφασης 8 Βλ. πλήρες κείμενο της Οδηγίας 9 Βλ. πλήρες κείμενο της Οδηγίας 17

18 αναπαραγωγή αλλά περιέχει γενικότερες ρυθμίσεις μεταξύ των οποίων και διατάξεις που εφαρμόζονται ή αφορούν την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Βασικό πεδίο εφαρμογής της αρχικής Οδηγίας ήταν η ρύθμιση του τομέα των μεταμοσχεύσεων ανθρωπίνων ιστών και κυττάρων (βλ. σκ. 1 στο προοίμιο της Οδηγίας, ενώ μόλις στη σκ. 7 του προοιμίου, γίνεται αναφορά στα αναπαραγωγικά και εμβρυικά κύτταρα). Υπάρχουν διατάξεις σχετικά με αυτόλογα μοσχεύματα, για ιστούς και κύτταρα που είναι μέρη οργάνων του ανθρωπίνου σώματος και γίνεται ειδική μνεία στο αίμα και τα συστατικά του (βλ. για παράδειγμα άρθρο 2). Επίσης συχνή είναι η αναφορά σε δότες που δεν βρίσκονται στη ζωή (βλ. για παράδειγμα άρθρο 13), ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εφαρμογή διαδικασιών ασφάλειας για τη λήψη των ανθρωπίνων ιστών και οργάνων. Αντιθέτως, δεν υπάρχει ξεχωριστό κεφάλαιο για τα αναπαραγωγικά κύτταρα και την ι.υ.α, παρά μόνον παρεμπιπτόντως γίνονται σχετικές αναφορές. Στη συνέχεια, με την Οδηγία 2006/17/ΕΚ γίνεται μια προσπάθεια να εισαχθεί μια διάκριση μεταξύ των υπολοίπων ιστών και κυττάρων και των αναπαραγωγικών, διότι όπως αναφέρεται στη σκ.4 και 5 του προοιμίου, «λόγω της ειδικής φύσης της εφαρμογής τους, διαθέτουν ειδικά χαρακτηριστικά». Ενδεικτικό είναι ότι υπάρχουν δύο ξεχωριστά παραρτήματα, σχετικά με την επιλογή των δοτών και τις εργαστηριακές εξετάσεις που απαιτούνται για τους δότες και το «υλικό» που δωρίζεται. Ένα παράρτημα αφορά γενικώς τους δότες κυττάρων και ιστών που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας και ένα δεύτερο ειδικό, αφορά τους δότες και τις εργαστηριακές δοκιμασίες, των αναπαραγωγικών κυττάρων. Κατόπιν τούτων, σε σύντομο χρονικό διάστημα εκδίδεται η Οδηγία 2006/86/ΕΚ η οποία αφορά στην αδειοδότηση των ιδρυμάτων ιστών και κυττάρων και στη λειτουργία ενός συστήματος κοινοποίησης ανεπιθύμητων συμβάντων και πληροφοριών. Και σε αυτή την οδηγία, υπάρχει ξεχωριστή αναφορά στον τομέα της ι.υ.α ακόμα και όταν, και αυτό είναι το αξιοσημείωτο, η ρύθμιση δεν διαφέρει ουσιωδώς από τη ρύθμιση για τα υπόλοιπα κύτταρα (βλ χαρακτηριστικά αρ. 6 παρ. 2). Επιπλέον, επισημαίνεται ότι τα αναπαραγωγικά κύτταρα εξαιρούνται της εφαρμογής 18

19 του αρ. 10 που προβλέπει ότι «μοναδικός ευρωπαϊκός κωδικός ταυτοποίησης χορηγείται σε όλο το δωρηθέν υλικό», προφανώς διότι έγινε αντιληπτό πως η εν λόγω διάταξη είναι ανέφικτο να εφαρμοστεί στα αναπαραγωγικά κύτταρα. Και τούτο διότι, ενώ το δωρηθέν υλικό στην περίπτωση π.χ της μεταμόσχευσης ή του αίματος αποτελεί ενιαία μονάδα που θα χρησιμοποιηθεί μία φορά, στην περίπτωση του αναπαραγωγικού υλικού π.χ δωρεά σπέρματος, το δωρηθέν υλικό μπορεί να επιμεριστεί ή να χρησιμοποιηθεί περισσότερες από μία φορές. Στη συνέχεια πάντως, στην Απόφαση 2010/453/ΕΕ δεν περιλαμβάνεται καμία απολύτως διάκριση σχετικά με τα μέτρα επιθεωρήσεων και ελέγχου καθώς και για την κατάρτιση και εξειδίκευση των υπαλλήλων. Δηλαδή, καλούνται οι εθνικές αρχές να καταρτίσουν κατευθυντήριες οδηγίες, στη βάση της Απόφασης, οι οποίες να έχουν ως πεδίο εφαρμογής τόσο τα ιδρύματα που διαχειρίζονται ανθρώπινους ιστούς για μεταμόσχευση όσο και τις κλινικές ι.υ.α., με ενιαίο τρόπο. Το ίδιο ισχύει και για την καθιέρωση προϋποθέσεων κατάρτισης του προσωπικού που εργάζεται σε αυτές. Αξίζει να αναφερθεί ότι με ανακοίνωση στις 6 Ιανουαρίου 2010 της Επιτροπής στο Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών σχετικά με την εφαρμογή της οδηγίας 2004/23/ΕΚ για τη θέσπιση προτύπων ποιότητας και ασφάλειας για τη δωρεά, την προμήθεια, τον έλεγχο, την επεξεργασία, τη συντήρηση, την αποθήκευση και τη διανομή ανθρώπινων ιστών και κυττάρων διαπιστώνεται ότι «η εφαρμογή της οδηγίας 2004/23/ΕΚ από τα κράτη μέλη είναι ικανοποιητική». Όμως, «ο βαθμός εφαρμογής μερικών μέτρων δείχνει ότι απαιτούνται περαιτέρω προσπάθειες και ενέργειες από τα κράτη µέλη». Στη συνέχεια, εξειδικεύονται ακόμα περισσότερο ποιες είναι αυτές οι ενέργειες οι οποίες αφορούν κυρίως την εγκαθίδρυση διαδικασιών διαπίστευσης και συστημάτων εποπτείας από τις εθνικές αρχές. Η ανακοίνωση κλείνει με τη θέση ότι «η Επιτροπή θα συνεχίσει να συνεργάζεται µε τα κράτη µέλη για να τα βοηθήσει να 19

20 αναπτύξουν λειτουργικές λύσεις για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που απομένουν» 10. Από το γεγονός ότι κρίθηκε αναγκαία η έκδοση νέων Οδηγιών σε μικρό χρονικό διάστημα και η εισαγωγή συμπληρωματικών ρυθμίσεων αλλά και από τα συμπεράσματα των εκθέσεων της Επιτροπής, συμπεραίνεται ότι διαπιστώθηκαν δυσλειτουργίες και αρρυθμίες του πλαισίου που τέθηκε και διαφαίνεται η ανάγκη για μια πιο αποτελεσματική και λειτουργική ρύθμιση και η συντονισμένη δράση κρατών μελών και Επιτροπής. Με την Οδηγία 2012/39/ΕΕ, γίνεται προσπάθεια να καλυφθούν κάποιες από τις αδυναμίες του υφιστάμενου νομοθετικού πλαισίου. Έτσι, τονίζεται ακόμα περισσότερο η ανάγκη να εξειδικεύονται οι ρυθμίσεις που αφορούν τα αναπαραγωγικά κύτταρα και τροποποιείται η Οδηγία 2006/17/ΕΕ που όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, περιλάμβανε έναν σαφή διαχωρισμό μεταξύ αναπαραγωγικών και άλλων κυττάρων. Εισάγονται ειδικές ρυθμίσεις για τη δωρεά αναπαραγωγικών κυττάρων από δότησύντροφο που εναρμονίζονται με επικαιροποιημένα επιστημονικά δεδομένα και ειδικές μελέτες στο χώρο της ι.υ.α. Έτσι, στην ειδική περίπτωση δωρεάς μεταξύ συντρόφων οι διαδικασίες ιατρικού ελέγχου του αναπαραγωγικού υλικού είναι πιο ελαστικές. Αποδεικνύεται έτσι, ότι δεν είναι επαρκής ούτε μια ευκαιριακή και εμβαλωματική αντιμετώπιση των ζητημάτων ι.υ.α, όπως εν προκειμένω των ιατρικών ελέγχων του υλικού που δωρίζεται και του δότη, διότι στο πεδίο της ι.υ.α αναφύονται πολύ πιο ειδικά ζητήματα, όπως εν προκειμένω η δωρεά μεταξύ συντρόφων που έχουν έτσι και αλλιώς σεξουαλική σχέση. Με την ακόμα πιο πρόσφατη Οδηγία 2015/566/ΕΕ γίνεται προσπάθεια να καθιερωθεί ένα σύστημα έγκρισης και επιθεώρησης ιδρυμάτων που διακινούν και ανταλάσουν ιστούς ή κύτταρα τόσο εντός της Ένωσης όσο και με τρίτες χώρες. Ωστόσο η ρύθμιση είναι ενιαία και δεν λαμβάνει υπόψη της την ιδιαιτερότητα των αναπαραγωγικών κυττάρων τα οποία αφού χρησιμοποιηθούν οδηγούν πλέον στη δημιουργία ανθρώπου, μια 10 Βλ. το πλήρες κείμενο της ανακοίνωσης σε 20

21 τελείως ξεχωριστή και μοναδική ιδιαιτερότητά τους έναντι των υπολοίπων ιστών και κυττάρων. Συνοψίζοντας, καθίσταται εμφανές από όλα τα παραπάνω ότι η ρύθμιση της ι.υ.α με την αρχική Οδηγία, η οποία απέβλεπε καταρχήν σε άλλο πεδίο, και η προσπάθεια να καλυφθούν οι ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει ο τομέας της ι.υ.α με την εκ των υστέρων εισαγωγή ξεχωριστών ρυθμίσεων δεν ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες ανάγκες του αντικειμένου ρύθμισης. Επομένως, γίνεται αντιληπτό πως το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο, στο βαθμό που αφορά την ρύθμιση της ι.υ.α, είναι ανεπαρκές, διότι αφενός δημιουργεί ασάφεια και ανασφάλεια δικαίου, αφετέρου, δεν είναι ειδικό, ολοκληρωμένο και αποτελεσματικό. Η ρύθμιση της ι.υ.α με την αρχική Οδηγία, η οποία απέβλεπε καταρχήν σε άλλο πεδίο, και η προσπάθεια να καλυφθούν οι ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει ο τομέας της ι.υ.α με την εκ των υστέρων εισαγωγή ξεχωριστών ρυθμίσεων δεν ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες ανάγκες του αντικειμένου ρύθμισης 11. πλαίσιο β. Τα ειδικά χαρακτηριστικά της ι.υ.α και η ανάγκη για ειδικό νομικό Η προηγηθείσα παρουσίαση του ισχύοντος νομικού πλαισίου και η επισήμανση των ατελειών που παρατηρούνται σε ό,τι αφορά την ι.υ.α, συντελούν στη γέννηση του εξής προβληματισμού: Όπως διαφάνηκε παραπάνω, ένα από τα βασικά προβλήματα είναι το γεγονός πως το νομικό πλαίσιο δεν επικεντρώνεται στη ρύθμιση των ζητημάτων που σχετίζονται με την ι.υ.α αλλά σε ένα ευρύτερο πλαίσιο στόχων και διατάξεων, όπου παρεμπιπτόντως εμφανίζονται και ρυθμίσεις που έχουν εφαρμογή στην ι.υ.α. Αν σε αυτό το γεγονός, προστεθεί η διαπίστωση ότι στο πλαίσιο της ι.υ.α αναφύεται ένα ικανό πλήθος ζητημάτων που επιδέχονται και απαιτούν 11 Βλ. σχετικά και Mocanu Edgar, Cross border Reproductive Care- the EUTCD perspective, in Assisted reproduction in Europe: Social, ethical and legal issues, Publications of Medical Law and Bioethics, editors M. Kaiafa- Gbandi, E. Kounougeri- Manoledaki, E. Symeonidou- Kastanidou, Sakkoulas Publications 2015 p

22 εξειδικευμένη νομική ρύθμιση, διότι παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και επιπλέον προκαλούν καταστάσεις ή σχέσεις που είναι απαραίτητο τόσο για τους πολίτες όσο και για τη δημόσια τάξη να ρυθμιστούν από το δίκαιο, τότε μήπως η ικανοποιητικότερη και πιο τελέσφορη λύση θα ήταν η δημιουργία ενός ειδικού νομικού πλαισίου επικεντρωμένου στα ζητήματα που σχετίζονται με την ι.υ.α; Η απόδειξη ότι η ι.υ.α πρέπει να ρυθμιστεί με ένα ειδικό και ξεχωριστό νομικό πλαίσιο είναι απαραίτητη, διότι διαφορετικά δεν θα είχε ουσιαστικό περιεχόμενο η διερεύνηση του βασικού ερωτήματος της συγκεκριμένης εργασίας. Με άλλα λόγια, αν δεν αποδειχθεί ότι υπάρχει ανάγκη για μια εξειδικευμένη ρύθμιση στον τομέα της ι.υ.α, διαφορετική από τις υπάρχουσες, τότε γιατί να διερευνάται αν η ΕΕ έχει αρμοδιότητα για να ρυθμίσει τον τομέα αυτό. Εν προκειμένω, νομίζω, δεν είναι δύσκολο να υποστηρίξει κανείς ότι η ι.υ.α είναι ένα πεδίο με εντελώς ξεχωριστά και ειδικά χαρακτηριστικά. Δεν αποτελεί μια ιατρική πράξη στο σώμα ενός ασθενούς. Στην ιατρική αυτή διαδικασία, τα πρόσωπα που συμμετέχουν μπορεί να είναι όλα παρόντα, ή μπορεί να μην υπάρχουν (μεταθανάτια) ή να μην θέλουν να συμμετέχουν (δωρητές) ή μπορεί να συμμετέχουν αλλά να μην θέλουν στη συνέχεια να έχουν νομικές δεσμεύσεις (παρένθετη). Παράλληλα διαχειρίζεται και επεξεργάζεται το γεννητικό υλικό προσώπων που συμμετέχουν αλλά και άλλων που μπορεί να μην συμμετέχουν σε μια αναπαραγωγική διαδικασία από την οποία μπορεί να προκύψει η γέννηση ενός παιδιού (ή και περισσότερων). Επίσης μπορεί να διαβάζει τον γενετικό κώδικα ή να επεμβαίνει στην αναπαραγωγική διαδικασία. Έτσι, η αναπαραγωγική ιατρική αποτελεί έναν πολύ ξεχωριστό κλάδο της επιστήμης, που εφαρμόζει ειδικές μεθόδους και απαιτεί απολύτως εξειδικευμένες τεχνικές προδιαγραφές τόσο για τις διαδικασίες που εφαρμόζει όσο και για τον υλικοτεχνικό εξοπλισμό που μετέρχεται. Άλλωστε, η ι.υ.α δεν αποτελεί μία και μόνο ιατρική πράξη και επομένως δεν είναι εύκολο να περιοριστεί και να ρυθμιστεί. Αποτελεί μία ολόκληρη διαδικασία με διάφορα στάδια, ανάλογα κα με τη μέθοδο που 22

23 εφαρμόζεται κάθε φορά. Τα στάδια αυτό μάλιστα δεν βρίσκονται όλα στο ίδιο επίπεδο, δηλαδή δεν αφορούν μόνο τη σχέση του γιατρού με τους ασθενείς, αλλά για παράδειγμα, υπάρχει ο παράγοντας του κρατικού ελέγχου, του δημόσιου συμφέροντος, του συμφέροντος του παιδιού, της επιλογής των δοτών, της διαχείρισης του γεννητικού υλικού, της τήρησης του ιατρικού φακέλου και άλλοι, που συμπλέκονται και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, πολλές φορές μάλιστα συγκρούονται, και επομένως θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ολιστικά και συνολικά και όχι αποσπασματικά και ευκαιριακά σε επιμέρους νομοθετήματα με ευρύτερη θεματολογία. Από την άλλη, τα ηθικά και κοινωνικά ζητήματα που μπορεί να γεννηθούν από την εφαρμογή τέτοιων μεθόδων απαιτούν ειδική ρύθμιση και ξεχωριστή αντιμετώπιση καθώς είναι τελείως διαφορετικά από αυτά που ανακύπτουν λόγω της εφαρμογής άλλων μεθόδων που αφορούν τη διαχείριση ανθρωπίνων ιστών ή κυττάρων (π.χ. μεταμοσχεύσεις ή μεταγγίσεις αίματος). Η εμπλοκή της επιστήμης σε έναν χώρο όπου μέχρι τώρα θεωρούνταν αναμφισβήτητο ότι είναι απολύτως ιδιωτικός και διεπόταν από τους νόμους της φύσης και μόνο, τον χώρο δηλαδή των οικογενειακών σχέσεων και της ανθρώπινης αναπαραγωγής, μετέβαλε τα δεδομένα. Δημιούργησε νέα αιτήματα και άλλαξε τον τρόπο που αντιμετωπίζεται ο θεσμός της οικογένειας. Η βιοτεχνολογία ήρθε να ανατρέψει παραδοσιακές αρχές και κανόνες του δικαίου αλλά και να αποκαλύψει νομοθετικά κενά που χρήζουν συμπλήρωσης 12. Ακόμη θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ο σκοπός στον οποίο αποβλέπουν οι μέθοδοι αυτές, ο σκοπός δηλαδή της γέννησης ενός υγιούς ανθρώπου μέσω της θεραπείας, εν ευρεία εννοία, ενός ή περισσοτέρων άλλων προσώπων που ζητούν και επιθυμούν την υποβολή τους στις διαδικασίες ι.υ.α. Το παιδί που προκύπτει έχει ανάγκη από τη συνδρομή του δικαίου 12 Βλ. σχετικά Κουνούγερη- Μανωλεδάκη Ε., Ιατρικά Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή: Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της οικογένειας, σε Μ. Καιϊάφα-Γκμπάντι, Ε. Κουνουγέρη- Μανωλεδάκη, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου (Επιμ.),Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. 10 χρόνια εφαρμογής του Ν. 3089/2002. Συνέδριο προς τιμήν της Καθηγήτριας Ε. Κουνουγέρη- Μανωλεδάκη (26-27-Απριλίου 2012), Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας, 2013, σ

24 ώστε να αποσαφηνιστούν νομικά οι συγγενικοί του δεσμοί. Επίσης, η ίδια η κοινωνία και η έννομη τάξη έχουν την ανάγκη να αποσαφηνίζονται οι νομικές σχέσεις που συνδέουν τα άτομα που τις αποτελούν μεταξύ τους 13. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι και από την πλευρά της ιατρικής κοινότητας και ειδικότερα των ειδικών ιατρών του τομέα της αναπαραγωγικής ιατρικής τίθεται το αίτημα για μια ειδική αλλά ενιαία ρύθμιση. Ήδη άλλωστε οι επιστήμονες αυτοί είναι εξοικειωμένοι με την καθιέρωση και υιοθέτηση κοινών κανόνων, οδηγιών και πρακτικών και είναι πολλάκις εκπεφρασμένη η επιθυμία τους 14 να υπάρξει και μια αντίστοιχη κοινή νομοθετική ρύθμιση ώστε να μην υπάρχει το ενδεχόμενο να λάβει διαφορετικό νομικό χαρακτηρισμό η ίδια πράξη ανάλογα με το κράτος στο οποίο λαμβάνει χώρα. Στη συνέχεια παρατίθεται μια σειρά μελετών ή άλλων κειμένων που πραγματεύονται ειδικότερα ζητήματα που αναφύονται στο πλαίσιο της ι.υ.α και αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητα του τομέα της ι.υ.α. Έτσι τεκμηριώνεται και η θέση που διατυπώθηκε αμέσως παραπάνω, ότι τόσο η κοινωνία όσο και η επιστημονική κοινότητα των επαϊόντων ιατρών έχουν σαφώς εκφράσει το αίτημά τους για μία νέα ρύθμιση στο πεδίο της ι.υ.α. Μέσα από τα κείμενα αυτά αναδεικνύονται τα θέματα για τα οποία υπάρχει ανάγκη ρύθμισης μέσα από ένα ειδικό πλαίσιο για τους λόγους που εξηγούνται. Ένας από τους σημαντικότερους αυτούς λόγους, σύμφωνα με την Συγκριτική Ανάλυση της ΙΥΑ στην Ευρώπη 2009 από την ESHRE 15 είναι η μεγάλη ανάπτυξη του τομέων της ι.υ.α, τόσο από πλευράς παροχής όσο και από πλευράς ζήτησης των θεραπευτικών υπηρεσιών του αλλά και τα προβλήματα που ήδη έχουν εμφανιστεί λόγω της μη κοινής και ενιαίας ρύθμισης των νομοθεσιών των κρατών-μελών και περιλαμβάνονται στον 13 Βλ. Verschraegen Bea, The Right to private and family life, the right to marry and to found a family and the prohibition of discrimination, in Katharina Boele-Woelki and Angelika Fuchs Legal Recognition of same- sex relationships in Europe, edit. Intersentia, Cambridge-Antwerp-Portland, p Βλ. ενδεικτικά Mocanu Edgar, Cross border Reproductive Care- the EUTCD perspective, in Assisted reproduction in Europe: Social, ethical and legal issues, Publications of Medical Law and Bioethics, editors M. Kaiafa- Gbandi, E. Kounougeri- Manoledaki, E. Symeonidou- Kastan;idoy, Sakkoulas Publications 2015 p Βλ. σχετικά 24

25 περιγραφικό όρο «αναπαραγωγικός τουρισμός», ενέχουν κινδύνους για την δημόσια υγεία αλλά και εγείρουν και πολλά άλλα νομικά ζητήματα, όπως η ικανοποίηση δικαιωμάτων και η απόδοση της ευρωπαϊκής ιθαγένειας 16. Σύμφωνα εξάλλου με ερευνητικά δεδομένα, ετησίως κύκλοι θεραπείας για ασθενείς, δηλαδή το 6% των διαδικασιών ι.υ.α που εφαρμόζεται στην Ευρώπη, πραγματοποιούνται εκτός της χώρας διαμονής του ασθενούς 17. Άλλωστε η τελευταία αυτή ανάγκη καθορισμού ενιαίων προτύπων ασφαλείας στον τομέα της υγείας και καθορισμού κανόνων για την διασυνοριακή υγειονομική περίθαλψη αποτέλεσε τη βάση για την έκδοση της Οδηγίας 2011/24/ΕΕ 18 που όμως και πάλι δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι αντιμετωπίζει το ζήτημα της ι.υ.α η οποία δεν είναι μια θεραπεία με την κλασική αντίληψη του όρου, αφού η περίθαλψη δεν είναι στιγμιαίο και αποκομμένο γεγονός αλλά αφορά την δημιουργία, κυοφορία και γέννηση ενός παιδιού. Εξάλλου, στο κείμενο της Οδηγίας δεν γίνεται ιδιαίτερη μνεία του πεδίου αυτού 19. Το ζήτημα της διασυνοριακής παροχής υπηρεσιών ι.υ.α απασχόλησε και την ESHRE Task Force Cross Border Reproductive Care, η οποία δημοσίευσε ήδη το 2011 έναν «Οδηγό ορθής πρακτικής για τη διασυνοριακή 16 Βλ. Αναλυτικά και Συγκριτική Ανάλυση της ΙΥΑ στην Ευρώπη 2009 από την ESHRE επίσης, Nelleke R. Koffeman, «legal Responses to cross-border movement in reproductive matters within thw European union», Paper for Workshop no. 7. Sexual and reproductive rights: liberty, dignity and equality of the IXth World Congress of the Iacl Constitutional Challenges: global and local Oslo, Norway, June 2014, nference%202014_workshop%207.pdf?sequence=1. 17 F. Shenfield et al., Cross Border reproductive care in six European Countries 2010, HumReprod 25 : p Βλ. το πλήρες κείμενο της Οδηγίας με την αιτιολογική έκθεση 19 Βλ. για προβλήματα εφαρμογής της συγκεκριμένης Οδηγίας στον τομέα της ι.υ.α σε Policy Department C: Citizens' Rights and Constitutional Affairs, A Comparative Study on the Regime of Surrogacy in EU Member States, 2013, JURI_ET%282013% _EN.pdf σελ. 144 επ. 25

26 παροχή αναπαραγωγικών υπηρεσιών για τα κέντρα και τους επαγγελματίες» 20. Στο κείμενο αυτό επιχειρείται η παροχή οδηγιών και η θέσπιση ενός κώδικα μεταξύ των επαγγελματιών του χώρου ώστε να αντιμετωπιστεί το διαρκώς αυξανόμενο φαινόμενο της προσφυγής των ασθενών σε εφαρμογή μεθόδων ι.υ.α σε άλλη χώρα από αυτή της διαμονής τους, είτε γιατί στη χώρα διαμονή τους κάτι αντίστοιχο απαγορεύεται, είτε διότι υπάρχουν άλλα εμπόδια (λίστα αναμονής, επιπλέον προϋποθέσεις, αδυναμία εξεύρεσης δοτών κτλ). Καταβάλλεται δηλαδή μια προσπάθεια να δοθεί μία λύση σε ένα ζήτημα υπαρκτό, το οποίο η υφιστάμενη ευρωπαϊκή νομοθεσία αδυνατεί προς το παρόν να αντιμετωπίσει. Προς την κατεύθυνση αυτή επισημαίνεται, ότι το ιδεατό θα ήταν να υπήρχε ένα κοινό ευρωπαϊκό πλαίσιο που θα όριζε τους όρους πρόσβασης στη ι.υ.α και θα εξασφάλιζε κοινές προδιαγραφές ποιότητας και ασφάλειας για όλους τους πολίτες σε κάθε κράτος μέλος 21. Ένα άλλο ζήτημα που θα άξιζε να αναφερθεί είναι το θέμα της ι.υ.α μεταξύ μελών της ίδιας οικογένειας. Σχετικά, η ESHRE Task Force on Ethics and Law, δημοσίευσε μελέτη σχετικά με το πολύ ειδικό ζήτημα της «ενδοοικογενειακής ι.υ.α» 22. Το ζήτημα αυτό απαιτεί ειδική ρύθμιση βασισμένη σε ιατρικά δεδομένα και είναι αδύνατο να αντιμετωπιστεί με βάση το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο, το οποίο εκτός των άλλων προσδίδει αβεβαιότητα και ανασφάλεια, τόσο για τους εμπλεκόμενους όσο και για τους 20 F. Shenfield, G. Pennings, J. De Mouzon, A.P. Ferraretti, and V. Goossens, on behalf of the ESHRE Task Force Cross Border Reproductive Care (CBRC), Human Reproduction, Vol.0, No.0 pp. 1 3, 9 Απριλίου df 21 Ό.π. σελ. 1., βλ. Επίσης, Nelleke R. Koffeman, «LEGAL RESPONSES TO CROSS-BORDER MOVEMENT IN REPRODUCTIVE MATTERS WITHIN THE EUROPEAN UNION», Paper for Workshop no. 7. Sexual and reproductive rights: liberty, dignity and equality of the IXth World Congress of the IACL CONSTITUTIONAL CHALLENGES: GLOBAL AND LOCAL Oslo, Norway, June 2014, nference%202014_workshop%207.pdf?sequence=1 σελ.4 και G. de Wert, W. Dondorp, G. Pennings, F. Shenfield, P. Devroey, B. Tarlatzis, P. Barri, and K. Diedrich, «Intrafamilial medically assisted reproduction», Human Reproduction, Vol.0, No.0 pp. 1 6, 2010, orce%2019.pdf 26

27 ιατρούς, για μια πρακτική η οποία δεν φαίνεται να είναι ούτε ηθικά απαράδεκτη και ούτε σπάνια 23. Επιπλέον, ένα από τα πλέον σημαντικά ζητήματα της ι.υ.α είναι το θέμα της παρένθετης μητρότητας. Αποτελεί ένα από τα σημεία όπου οι αντιπαράθεση κορυφώνεται και οι ρυθμίσεις εμφανίζουν πολύ μεγάλη διαφοροποίηση από χώρα σε χώρα. Σε μια εκτενή και εμπεριστατωμένη μελέτη που έλαβε χώρα το 2013 για λογαριασμό του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, και εκπονήθηκε από ομάδα καθηγητών και ερευνητών με τίτλο «Συγκριτική Μελέτη για το καθεστώς της παρένθετης μητρότητας στα κράτη μέλη» 24 τονίζεται από τη μια πλευρά η διαφορετικότητα των προσεγγίσεων των κρατών μελών 25, από την άλλη η ανάγκη για μια κοινή αντιμετώπιση του ζητήματος της διασυνοριακής παροχής υπηρεσιών παρένθετης μητρότητας 26. Είναι σημαντικό ότι, όπως σημειώνεται στην έκθεση, παρ όλο που οι εθνικές ρυθμίσεις διαφέρουν σε πολύ μεγάλο βαθμό μεταξύ τους, εντούτοις αποκομίζει κανείς και την η εντύπωση ότι υπάρχει ένα κοινό ηθικό υπόβαθρο αποδοχής της μεθόδου αυτής σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό 27. Ακόμη, ενδεικτική του πόσο ειδικά και εντελώς ιδιαίτερα τεχνικά και ηθικά ζητήματα αναφύονται στο πεδίο της ι.υ.α και συγκεκριμένα στο πεδίο της δωρεάς γεννητικού υλικού, είναι η μελέτη της ESHRE Task Force on Ethics and Law 21: genetic screening of gamete donors: ethical issues 28, όπου αναδεικνύονται πτυχές που απαιτούν ειδική και 23 Ό.π. σελ Βλ. Policy Department C: Citizens' Rights and Constitutional Affairs, A Comparative Study on the Regime of Surrogacy in EU Member States, 2013, JURI_ET%282013% _EN.pdf 25 Ό.π σελ και Ό.π. σελ Ό.π. σελ , και F.Shenfield, G.Pennings, J.Cohen, P.Devroey, G.de Wert and B.Tarlatzis ESHRE Task Force on Ethics and Law 10: Surrogacy, Human Reproduction Vol.20, No.10 pp , Force%2010.pdf 28 W. Dondorp1, G. De Wert, G. Pennings, F. Shenfield, P. Devroe, B. Tarlatzis, P. Barri, K. Diedrich, U. Eichenlaub-Ritter, F. Tu ttelmann, and V. Provoost, ESHRE Task Force on Ethics and Law 21: genetic screening of gamete donors: ethical issues, Human Reproduction, Vol.29, No.7 pp ,

28 ολοκληρωμένη ρύθμιση, όπως ο γενετικός έλεγχος των γαμετών που δωρίζονται για ι.υ.α, η οποία δεν μπορεί να είναι κοινή με τη ρύθμιση άλλων ιστών ή κυττάρων για ειδικούς ιατρικούς λόγους που αναφέρονται λεπτομερώς στο κείμενο. Τονίζεται, για άλλη μία φορά, η ανάγκη για εναρμόνιση των νομοθετικών πλαισίων αφού το δωρηθέν υλικό σε ένα κράτος μέλος μπορεί να διακινηθεί σε όλη την Ευρώπη. Ένα παρεμφερές ζήτημα αποτέλεσε αντικείμενο Ψηφίσματος ήδη το , όταν το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τόνισε την ανάγκη για την απαγόρευση του εμπορίου ωαρίων ώστε το ανθρώπινο σώμα να μην αποτελεί αντικείμενο εμπορίου και οι γυναίκες να μην πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης, ενώ παράλληλα υπογράμμισε την ανάγκη να αναλάβει δράση η Επιτροπή ώστε να διαμορφωθεί το κατάλληλο πλαίσιο για την αντιμετώπιση της στειρότητας. Επίσης, άλλο Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 2013, 30 επισημαίνει την αναποτελεσματική εφαρμογή των ρυθμίσεων της Οδηγίας 2004/23 σχετικά με την ανιχνευσιμότητα των ιστών και των κυττάρων και τονίζει την ανάγκη για συντονισμένη δράση των κρατών μελών και ενίσχυση της συνεργασίας. Η παράθεση στοιχείων που καταδεικνύουν αφενός την ιδιαιτερότητα των θεμάτων της ι.υ.α και αφετέρου την αναγκαιότητα για μια νέα ειδική ρύθμιση της ι.υ.α, θα μπορούσε να είναι πραγματικά ατελείωτη. Όπως φάνηκε, το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο δεν επαρκεί να αντιμετωπίσει τα πολύ ειδικά ζητήματα που εμφανίζονται στο πλαίσιο της ι.υ.α, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζει ελλείψεις και ατέλειες και αυτό αποτελεί κοινή διαπίστωση όλων των εμπλεκόμενων φορέων. Έγινε νομίζω κατανοητό ότι τα ζητήματα που ανακύπτουν στο πλαίσιο της ι.υ.α δημιούργησαν δεδομένα και καταστάσεις απρόβλεπτες για το νομοθέτη. Το υφιστάμενο νομικό 29 Ψήφισμα P6_TA(2005)0074 δημοσιευμένο στην Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης C320E/251 στις 10/03/ Ψήφισμα P7_TA(2012)0320 δημοσιευμένο στην Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης C 353 E/31 στις 03/12/