Ο τύμβος της Αμφίπολης

Transcript

1 Ο τύμβος της Αμφίπολης Η Αμφίπολη Η Αμφίπολη ήταν αρχαία πόλη στην ανατολική Μακεδονία, στις όχθες του ποταμού Στρυμόνα. Χτίστηκε σε στρατηγικής σημασίας ύψωμα, 5 χλμ. από τη θάλασσα, πάνω στην ανατολική όχθη του Στρυμόνα, ακριβώς εκεί που εξέβαλλε από τη λίμνη του Αχινού, (η οποία τώρα έχει αποξηραθεί). Μια στροφή του Στρυμόνα προστάτευε τα δυτικά τείχη της πόλης. Το μέρος το οποίο ανήκε στη φυλή των Εδωνίτων της Θράκης αρχικά ονομαζόταν «Εννέα Οδοί», επειδή, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (ζ', 114), ο Ξέρξης καθώς περνούσε τις γέφυρες έθαψε ζωντανά εννέα νεαρά αγόρια και εννέα νεαρά κορίτσια. Η Αμφίπολη ιδρύθηκε από Αθηναίους το 437 π.χ. με στόχο τον έλεγχο των μεταλλείων της Θράκης. Όπως αναφέρει ο καθηγητής, Πάνος Ηπειρώτης, η Αμφίπολη αντλώντας πλούτο από τα ορυχεία χρυσού στο Παγγαίο, ήταν μία από τις σημαντικότερες περιοχές που είχαν κατακτήσει οι Αθηναίοι, και αυτό εξηγεί τον τρόμο που επικράτησε στην Αθήνα κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου όταν έφτασε η είδηση το 424 π.χ. ότι οι Σπαρτιάτες με αρχηγό τον Βρασίδα είχαν περικυκλώσει και πολιορκούσαν την Αμφίπολη. Ο ιστορικός (και στρατηγός) Θουκυδίδης κατόρθωσε να διασώσει το στόλο του στις εκβολές του Στρυμόνα αλλά λόγω της αποτυχίας του να σώσει και την Αμφίπολη, εξοστρακίστηκε για 20 χρόνια από την πατρίδα του (Θουκ, δ', ε', 26). Το 421 π.χ. οι Αθηναίοι έκαναν άλλη μια αποτυχημένη προσπάθεια να ανακαταλάβουν την πόλη. Στην μάχη και ο Αθηναίος στρατηγός Κλέων και ο αντίπαλος του Σπαρτιάτης Βρασίδας σκοτώθηκαν. Η Νικίειος Ειρήνη το 422 π.χ. προέβλεπε να αποδοθεί στους Αθηναίους η Αμφίπολη, μια υπόσχεση που δεν υλοποιήθηκε. Στη συνέχεια η Αμφίπολη έμεινε στην επιρροή των Σπαρτιατών. Μια τελευταία προσπάθεια ανάκτησή της από τους Αθηναίους το 358 π.χ. απέτυχε και τον επόμενο χρόνο καταλήφθηκε από τον Φίλιππο, τον πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και έγινε μέρος του Βασιλείου των Μακεδόνων. Με την πτώση του Μακεδονικού Βασιλείου από τους Ρωμαίους η Αμφίπολη έγινε μέρος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Από την πόλη διερχόταν η περίφημη Εγνατία οδός. Στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια είχε σημαντική οικονομική ανάπτυξη κάτι που μαρτυρούν και εντυπωσιακές σε μέγεθος και διακόσμηση εκκλησίες της πόλης του 5 ου και 6 ου αιώνα μ.χ. Μετά τις επιδρομές των Σλάβων στα τέλη του 6 ου αιώνα μ.χ. η Αμφίπολη ερήμωσε σταδιακά για να εγκαταλειφθεί εντελώς τον 8 ο αιώνα όταν οι περισσότεροι κάτοικοι κατέφυγαν 1

2 στην κοντινή παραθαλάσσια πόλη Ηιώνα, που είχε μετονομαστεί από τους Βυζαντινούς σε Χρυσόπολη. Σήμερα στην περιοχή είναι χτισμένος ο ομώνυμος σύγχρονος οικισμός, που βρίσκεται περίπου 60 χλμ. νοτιοανατολικά των Σερρών. Οι πρώτες ανασκαφές Ο λόφος Καστά ήταν γνωστή περιοχή στην οποία βρισκόταν ταφικά μνημεία της Αμφίπολης. Ο αρχαιολόγος Δημήτρης Λαζαρίδης ( ) έκανε σημαντικό αριθμό δημοσιεύσεων για ευρήματα στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα. Είχε αρχίσει τις ανασκαφές στην περιοχή το 1954, ενώ οι πρώτες ανασκαφές στον περίβολο του τύμβου Καστά έγιναν το 1964 οπότε αποκάλυψε 41 μέτρα της περιμέτρου του. Την περίοδο από το 1971 μέχρι το 1985 ανακαλύφθηκαν από την κορυφή του λόφου ασύλητοι τάφοι της εποχής του σιδήρου καθώς και οικοδόμημα με διαστάσεις 10 x 10 μ., με 5 μ. ύψος. Το κτίριο αυτό είχε αρχικά θεωρηθεί ταφικό σήμα, αργότερα όμως αναγνωρίστηκε ως θεμέλιο του βάθρου στο οποίο είχε τεθεί γλυπτό που αποκαλείται με το όνομα Λέων της Αμφίπολης. Λέων της Αμφίπολης Ο Λέων της Αμφίπολης είναι γλυπτό μεγάλων διαστάσεων με ύψος 5,37 μ. που βρέθηκε το 1916 από Άγγλους στρατιώτες που κατασκεύαζαν οχυρωματικά έργα στην ευρύτερη περιοχή, σε απόσταση από τον τύμβο. Το γλυπτό απεικονίζει λιοντάρι που κάθεται στα πίσω του πόδια. Το 1936 συναρμολογήθηκε και τοποθετήθηκε κοντά στην περιοχή όπου βρέθηκε, στις δυτικές όχθες του Στρυμόνα. Αργότερα αποδείχθηκε ότι η αρχική του θέση ήταν πάνω στο οικοδόμημα 10 x 10 μέτρων που βρέθηκε στην κορυφή του λόφου Καστά. 2

3 Οι πρώτες ανασκαφές του λόφου Καστά έγιναν το 1964, οπότε αποκαλύφθηκε η περίμετρος του τύμβου. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν μετά το 1971, αλλά επικεντρώθηκαν στην κορυφή του λόφου. Το 2012 ανασκάφηκε ο περίβολος του τύμβου Καστά και βρέθηκε να έχει μήκος 497 μέτρων και ύψος 3 μέτρων, κατασκευασμένος από περίπου κυβικά μέτρα μαρμάρου από τη Θάσο. Υπεύθυνη της ανασκαφής είναι η διευθύντριά της ΚΗ Εφορείας Κλασικών και Προϊστορικών Αρχαιοτήτων Αικατερίνη Περιστέρη. Σύγκριση του Μαυσωλείου του Αυγούστου στη Ρώμη (κτίσμα του 28 π.χ.) με τον τάφο της Αμφίπολης Το άνοιγμα του τύμβου Τον Αύγουστο του 2014 η ανασκαφή αποκάλυψε την είσοδο του τύμβου, όπου βρέθηκε θύρα πάνω από την οποία υπάρχουν δυο μαρμάρινες σφίγγες (των οποίων έλειπαν τα κεφάλια). 3

4 Κατά τη συνέχεια των ανασκαφών, στο εσωτερικό του τύμβου, πάνω σε πεσσούς, βρέθηκαν σκαλισμένες δύο Καρυάτιδες. Ήδη και από το εξωτερικό του μνημείου, αλλά και στις σφίγγες, στις Καρυάτιδες και στο μικρό τμήμα του μνημείου που έχει αποκαλυφθεί, υπάρχουν ίχνη χρωμάτων που διακοσμούσαν την κατασκευή και τα γλυπτά της. Η είσοδος βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Ο εξωτερικός χώρος έχει βοτσαλωτό δάπεδο με άσπρα βότσαλα, οριοθετημένα σε ορθογώνια και τετράγωνα σχήματα από μαύρα βότσαλα. Το δάπεδο πλαισιώνεται στο κατώτερο επίπεδο των πλευρικών τοίχων με μπλε ταινία (σοβατεπί). Η πρόσβαση στον τάφο γίνεται από θύρα, ανοίγματος 1,67 μέτρων, πάνω από την οποία, στο υπέρθυρο, εδράζονται οι δυο σφίγγες που βρέθηκαν ακέφαλες. Οι σφίγγες έχουν (χωρίς το κεφάλι τους) ύψος 1,45 μ. και οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι είχαν συνολικό ύψος 2 μ. περίπου. Ακριβώς πίσω από τη θύρα υπήρχε ο πρώτος διαφραγματικός τοίχος, σκοπός του οποίου ήταν να εμποδίσει την πρόσβαση. Ο πρώτος θάλαμος βρίσκεται μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου διαφραγματικού τοίχου και έχει μήκος 6 μέτρα και πλάτος 4,5 μέτρα, ενώ το ύψος του είναι στις άκρες περίπου 4 μέτρα και στο μέσο (όπου βρίσκεται ο θόλος),ακόμη μεγαλύτερο. Ενδεικτικά, οι Καρυάτιδες μαζί με το βάθρο τους φτάνουν τα 3,67 μέτρα από το επίπεδο του εδάφους του 1 ου θαλάμου. Η πρόσβαση γίνεται από τη θύρα με τις σφίγγες και στο βάθος του πρώτου θαλάμου βρισκόταν ο δεύτερος διαφραγματικός τοίχος, πίσω από τον οποίο υπήρχαν στήλες με δυο Καρυάτιδες με το ένα χέρι τους απλωμένο προς την πλευρά της άλλης. Οι Καρυάτιδες είναι σκαλισμένες σε πεσσούς από μάρμαρο Θάσου διατομής 0,20 μ. επί 0,60 μ. 4

5 Έχουν ύψος 2,27 μ. και βρίσκονται σε βάθρα από μάρμαρο με μήκος 1,33 μ. και πλάτος 0,68 μ. Τα βάθρα έχουν ύψος 1,40 μ., πλάτος 1,36 μ. και πάχος 0,72 μέτρα. Το άνοιγμα που σχηματίζουν τα βάθρα και οι Καρυάτιδες έχει πλάτος 1,68 μ., όσο είναι και το πλάτος της πρώτης θύρας (της θύρας με τις σφίγγες). Το πάτωμα του πρώτου θαλάμου έχει κόκκινο χρώμα με μικρά λευκά τμήματα μαρμάρου το οποίο δημιουργεί μια εικόνα μωσαϊκού. Ο πρώτος θάλαμος είχε βρεθεί σχεδόν γεμάτος με χώματα. Οι τοίχοι στον πρώτο θάλαμο έχουν μαρμάρινη επικάλυψη. Η οροφή είναι θολωτή και βρέθηκε σε καλή κατάσταση. 5

6 Η είσοδος του δεύτερου θαλάμου, με τις Καρυάτιδες. Η ανθρώπινη φιγούρα χρησιμεύει για να γίνει κατανοητή η κλίμακα Ο δεύτερος θάλαμος βρίσκεται πίσω από τον δεύτερο διαφραγματικό τοίχο και είσοδός του αποτελούν οι στήλες με τις Καρυάτιδες. Ο δεύτερος θάλαμος είναι υπερυψωμένος σε στάση με τον πρώτο κατά 7 εκ., διαφορά που καλύπτεται με ένα σκαλοπάτι μικρού ύψους, κάτω από τις Καρυάτιδες, χρωματισμένο με μπλε χρώμα στο κάθετό του μέρος. Στο βάθος του δεύτερού θαλάμου υπήρχε ο τρίτος διαφραγματικός τοίχος. Η τρίτη είσοδος είναι απλή με μαρμάρινο υπέρθυρο ιωνικού ρυθμού. Ο δεύτερος θάλαμος είχε βρεθεί σχεδόν γεμάτος με χώματα, όπως και ο πρώτος. Εκτίμηση των αρχαιολόγων ήταν ότι τα χώματα είχαν αφεθεί απ τους κατασκευαστές του τάφου, για να εμποδιστεί η σύλησή του. Οι τοίχοι του δεύτερού θαλάμου έχουν μαρμάρινη επικάλυψη. Η οροφή είναι θολωτή και βρέθηκε σε καλή κατάσταση. Ο τρίτος θάλαμος είχε βρεθεί με λιγότερη επιχωμάτωση από τους άλλους δύο. Οι τοίχοι έχουν μαρμάρινη επικάλυψη, όπως και στους άλλους δύο θαλάμους. Η θολωτή οροφή βρέθηκε με αρκετές ρωγμές αλλά και με καταπόνηση στους τοίχους. Αντίθετα με τους άλλους θαλάμους που έχουν ορθογώνια διατομή, ο τρίτος θάλαμος είναι τετράγωνος, με διαστάσεις 4,5 μ. x 4,5 μ. Στο βάθος του τρίτου θαλάμου υπάρχει μαρμάρινο θύρωμα με άνοιγμα 1,50 μ., που οδηγεί στον τέταρτο θάλαμο. Σημειώνεται ότι το τέταρτο θύρωμα δεν βρίσκεται στο κέντρο του τοίχου, σε θέση συμμετρίας, αλλά πιο δεξιά και σε διαφορετικό ύψος (αρκετά χαμηλότερα) από τα προηγούμενα θυρώματα. Το θύρωμα έχει στροφείο στο αριστερό μέρος και μαρμάρινη θύρα, με σκαλισμένη απομίμηση μεταλλικών καρφιών. Μπροστά στο θύρωμα βρέθηκαν μεταλλικά (χάλκινα και σιδερένια) καρφιά. 6

7 Τα μεγάλα ερωτήματα ο ένοικος του τάφου Από τον Αύγουστο του 2014 και το άνοιγμα του τύμβου έχουν ξεκινήσει μεγάλες συζητήσεις σχετικά με τη χρήση του τύμβου και την ταυτότητα του ένοικού του. Συνεχίστηκε ο προβληματισμός γύρω από τη χρονολόγηση του τάφου, δεδομένου ότι όλο και περισσότεροι αρχαιολόγοι τον ανάγουν στα μέσα του 3 ου αι. π.χ., δηλαδή τον θεωρούν αρκετά νεότερο με βάση τις Καρυάτιδες, αν και η γλυπτική δεν αποτελεί ασφαλή τρόπο χρονολόγησης. Όπως επισημαίνεται το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού επισήμως δεν αμφισβητεί τη χρονολόγηση του τάφου της Αμφίπολης στο τελευταίο τέταρτο του 4 ου αι. π.χ., που δίνει η ανασκαφέας, Κατερίνα Περιστέρη. Ανεπισήμως ωστόσο τείνει ευήκοον ους και σε άλλους αρχαιολόγους με γνώση και πείρα, που μπορεί να έχουν μια άλλη άποψη. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση της Γ. Γ. του Υπουργείου, Λίνας Μενδώνη σε τηλεοπτικό σταθμό: «Το υπουργείο Πολιτισμού είναι υποχρεωμένο να υιοθετήσει τη χρονολογία την οποία δίνει η ανασκαφική ομάδα και η επικεφαλής της, καθώς είναι οι μόνοι που έχουν τα στοιχεία στη διάθεσή τους», είπε. Η κ. Περιστέρη χρονολογεί τον τάφο ανάμεσα στο π.χ., ενώ η Αικατερίνη Ρωμιοπούλου, που έχει μεγάλη ανασκαφική εμπειρία από την μακεδονική γη, θεωρεί πως οι πανέμορφες αυτές Καρυάτιδες δεν είναι ρωμαϊκής εποχής, αλλά ούτε ακριβώς και του 4 ου αι. π.χ. Η ομορφιά αυτών των αγαλμάτων προκαλεί δέος, όπως η ίδια δηλώνει, εξηγώντας πως η τέχνη της 7

8 ρωμαϊκής εποχής διακρίνεται από μια ψυχρότητα, μια ευσυνείδητη αντιγραφή χωρίς ψυχή. Οι Κόρες της Αμφίπολης όμως είναι μεν αντίγραφα, αλλά έχουν ψυχή. Γι αυτό τις χρονολογεί έως το 250 π.χ. Επιπλέον εντύπωση προκαλεί στους αρχαιολογικούς κύκλους ότι δεν έχει βρεθεί τόσες μέρες κάποιο κινητό εύρημα παρ όλο που κοσκινίζονται τα χώματα. «Είναι δυνατόν να μην έχει βρεθεί ούτε καρφί;» αναρωτιέται η κ. Ρωμιοπούλου, ενώ η καθηγήτρια Κλασσικής Αρχαιολογίας Χρυσούλα Παλιαδέλη εκτιμά πως ίσως έχουν βρεθεί μικρά ευρήματα τα οποία να μην είναι ακόμα ανακοινώσιμα, τονίζοντας πως «το μνημείο αυτό από μόνο του είναι πολύ σημαντικό, ακόμα και αν δεν υπάρχει τίποτα στο εσωτερικό του. Εάν είχαμε μια επιγραφή για να καταλάβουμε σε ποιον ανήκει ο τάφος, θα ήταν τεράστιο κέρδος για την Ιστορία και την Αρχαιολογία. Αν επίσης βρεθούν οστά, αυτό θα είναι βοηθητικό». Όσο οι σκαπανείς της κ. Κατερίνας Περιστέρη προχωρούν προς τα ενδότερα του τύμβου του Καστά, η αγωνία και η παραφιλολογία για τον «ένοικο» του νεκρικού θαλάμου κορυφώνονται. Ειδικοί και «ειδικοί» στα τηλεοπτικά παράθυρα, τα social media, όπου άρχισαν να πέφτουν βροχή τα στοιχήματα. Το πρώτο όνομα που ήταν λογικό να ακουστεί ήταν αυτό του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι πιθανότητες όμως είναι απειροελάχιστες. Ο Πτολεμαίος, ένας από τους στρατηγούς και διάδοχους του Αλέξανδρου «απήγαγε» το πτώμα καθ οδόν προς την Μακεδονία, το π.χ. Το τοποθέτησε στην Μέμφιδα και στα τέλη του 4 ου αρχές 3 ου αιώνα π.χ. η σορός μεταφέρθηκε στην Αλεξάνδρεια. Πολλές ακόμη αναφορές υπάρχουν για τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Αλεξάνδρεια, οι οποίες σταματούν ωστόσο απότομα το 391 μ.χ., όταν στα επεισόδια που ξέσπασαν στην πόλη (εθνικοί ταμπουρώθηκαν στο ναό του θεού Σέραπη και ανάγκασαν χριστιανούς να θυσιάσουν ενώ εν συνεχεία τους σταύρωσαν, με αποτέλεσμα οι χριστιανοί της πόλης ν αντεπιτεθούν και να ισοπεδώσουν το Σεραπείο, το Μουσείο και τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας) το μαυσωλείο «εξαφανίστηκε» μέσα στα χαλάσματα. Λίγο αργότερα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είπε το περίφημο «Πού γαρ, ειπέ μοι, το Σήμα Αλεξάνδρου;» (επιστολή προς Κορινθίους, ομιλ. 26, κεφ. 12). Ο Δημήτρης Λαζαρίδης πίστευε πως ο τύμβος άνηκε στην Ρωξάνη, την Περσίδα σύζυγο του Αλέξανδρου, και τον δωδεκάχρονο γιο τους Αλέξανδρο Δ. Αμφότεροι ήταν όμηροι του Κάσσανδρου, ενός από τους διαδόχους ο οποίος είχε ανέλθει στον θρόνο της Μακεδονίας. Δολοφονήθηκαν με δηλητήριο στην Αμφίπολη το 311 π.χ. με εντολές του Κάσσανδρου, ο οποίος δεν ήθελε ο μικρός Αλέξανδρος να διεκδικήσει το θρόνο του πατέρα του. Η άλλη άποψη 8

9 υποστηρίζει πως οι δύο πιθανοί ένοικοι ήταν όμηροι του Κάσσανδρου, άρα δεν δικαιολογείται να κατασκευαστεί γι αυτούς τόσο μεγαλοπρεπής τάφος. Άλλη υποψήφιος που συγκεντρώνει πολλές απόψεις υπέρ της είναι η Ολυμπιάδα, η μητέρα του Μ. Αλεξάνδρου. Όμως κι αυτή δεν είχε ειρηνικό θάνατο. Ο Κάσσανδρος νίκησε τον στρατό της στη Μάχη της Πύδνας, την αιχμαλώτισε, την διαπόμπευσε και στο τέλος έβαλε τους συγγενείς των θυμάτων της να την λιθοβολήσουν. Οι πηγές αναφέρουν πως την άφησε άταφη. Μετά τα μέλη της οικογένειας του Μ. Αλεξάνδρου σειρά παίρνουν οι ισχυρότεροι διάδοχοι του, οι οποίοι βασίλευσαν στην Μακεδονία, όπως ο Κάσσανδρος, ο Αντίγονος Μονόφθαλμος και ο Δημήτριος Πολιορκητής. Αναφέρεται ως πιθανός ένοικος του τάφου και ο Νέαρχος, ο οποίος ήταν ο ναύαρχος του Αλέξανδρου. Όμως δεν απέκτησε ποτέ εξουσία μετά τον θάνατο του Μακεδόνα στρατηλάτη, οπότε η υποψηφιότητα αμφισβητείται. Όπως και να χει, ακόμα κι όταν ανοιχτεί ο τάφος, ίσως να μην βρεθούν ικανοποιητικά στοιχεία που να ταυτοποιούν τον «ιδιοκτήτη» αυτού του μεγαλοπρεπούς μνήματος (οστά, επιγραφές, κτερίσματα). Υπομονή λοιπόν Πηγές: Wikipedia 9