Το λουλουδάκι πάνω στον βράχο. Μοτίβα σε ποιήματα της Μακρονήσου.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ Το λουλουδάκι πάνω στον βράχο. Μοτίβα σε ποιήματα της Μακρονήσου. Διπλωματική εργασία Επιβλέπουσα: Ιωάννα Ναούμ Φοιτητής: Κυριάκος Τσιτλακίδης Α.Ε.Μ.: 1251 Θεσσαλονίκη 2015

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΟΤΙΒΩΝ ΣΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΥ α) Τα στοιχεία της φύσης β) Ο χώρος και ο χρόνος γ) Τα πρόσωπα δ) Τα βασανιστήρια ε) Τα συναισθήματα στ) Η ιδεολογία ζ) Ο θάνατος ΠΡΩΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 96

3 Εμείς τσακισμένοι, βαδίζοντας χαράξαμε μισό κύκλο γύρω απ το πρώτο λουλουδάκι που φύτρωσε στο βράχο Γιάννης Ρίτσος

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το ερέθισμα της ανά χείρας μελέτης δόθηκε από το ντοκιμαντέρ του Olivier Zuchuat Σαν πέτρινα λιοντάρια στη μπασιά της νύχτας (2012), με θέμα την ποίηση της Μακρονήσου. Το τολμηρό εγχείρημα του Ελβετού σκηνοθέτη, ο οποίος δεν δίστασε να επενδύσει τα μακρονησιώτικα ποιήματα με πλάνα άρτιας αισθητικής, βοήθησε τον γράφοντα να υπερβεί το ζήτημα της ηθικής νομιμότητας μιας φιλολογικής προσέγγισης του θέματος. Η τραγικότητα των ιστορικών γεγονότων της Μακρονήσου προκαλεί μια μόνιμη αμηχανία στον μελετητή ως προς τα δικαιώματά του επί του υ- λικού. Ο γράφων εύχεται να μην υπερέβη την περιοχή ευθύνης του και να μην προσέβαλε τη μνήμη όλων αυτών που βασανίστηκαν στο ξερονήσι. Η μελέτη κατατέθηκε ως διπλωματική εργασία στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του Τμήματος Φιλολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης. Ιδιαίτερες ευχαριστίες εκφράζονται προς την Ιωάννα Ναούμ, επιβλέπουσα καθηγήτρια, τον ιστορικό Στρατή Μπουρνάζο, τους εργαζόμενους στις Δημοτικές Βιβλιοθήκες της Θεσσαλονίκης, στο Σπουδαστήριο των Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών του τμήματος, στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο της Αθήνας, και τους φίλους Κώστα Μπαρμπάτση και Νικόλ Βαμβακά. 4

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ιχνογράφηση των συντεταγμένων της ιστορίας Ανατολικά του Λαυρίου, ανάμεσα στην Αττική και την Κέα, βρίσκεται η Μακρόνησος, μια μακρόστενη βραχονησίδα, η οποία οφείλει τη φήμη της μάλλον στη σύγχρονη νεοελληνική ιστορία, παρά στο φυσικό κάλλος της. Κατά τους βαλκανικούς πολέμους ( ) αποτέλεσε κέντρο εγκλεισμού Τούρκων αιχμαλώτων πολέμου, ενώ μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του χρησιμοποιήθηκε ως λοιμοκαθαρτήριο προσφύγων. Αναμφίβολα όμως η ιστορική φήμη της Μακρονήσου συνδέεται με τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο ( ). Από το καλοκαίρι του 1947 έως το καλοκαίρι του 1950 λειτούργησε εκεί ένα ιδιότυπο στρατόπεδο, όπου στάλθηκαν φαντάροι, αξιωματικοί και πολίτες αριστερών πολιτικών φρονημάτων προκειμένου να αναμορφωθούν και να επανενταχθούν στον «εθνικό κορμό». Κατά τα χρόνια που ακολούθησαν, η Μακρόνησος ακριβώς λόγω της ιδιομορφίας της α- ναδείχθηκε σταδιακά σε εξέχον σύμβολο της κρατικής βίας και της αντίστασης σε αυτή, το οποίο προέβαλλε ιδιαίτερα η ηττημένη πολιτική παράταξη του εμφυλίου έ- ναντι της νικήτριας. Οι ιστορικοί διακρίνουν δύο περιόδους λειτουργίας του στρατοπέδου της Μακρονήσου. Κατά την πρώτη περίοδο (καλοκαίρι 1947 άνοιξη 1949) βρέθηκαν στο νησί κυρίως στρατιώτες και αξιωματικοί, ενώ κατά τη δεύτερη (άνοιξη 1949 καλοκαίρι 1950) λειτούργησαν επιπλέον ειδικά στρατόπεδα πολιτών 1. Οι στρατιώτες στελέχωσαν αρχικά τρία Τάγματα Σκαπανέων, τα οποία εν συνεχεία μετατράπηκαν σε ισάριθμα Ειδικά Τάγματα Οπλιτών (ΕΤΟ). Οι πολίτες αρχικά υπάγονταν στη δικαιοδοσία της χωροφυλακής (στο λεγόμενο «Δ Τάγμα»), ενώ στα τέλη του 1949 τέθηκαν υπό στρατιωτική διοίκηση στα Ειδικά Σχολεία Αναμόρφωσης Ιδιωτών (ΕΣΑΙ), τα οποία ανήκαν στην αρμοδιότητα του Α και του Β ΕΤΟ. Τον Ιανουάριο του 1950 ιδρύθηκε το Ειδικό Σχολείο Αναμόρφωσης Γυναικών (ΕΣΑΓ). Στη Μακρόνησο λειτουργούσαν τέλος οι Στρατιωτικές Φυλακές Αττικής (ΣΦΑ), όπου οι πολιτικοί κρατούμενοι συνυπήρχαν με τους ποινικούς. Η ιστορική έρευνα του φαινομένου της Μακρονήσου κινείται πάνω σε δύο βασικές ερμηνευτικές κατευθύνσεις. Η πρώτη κατεύθυνση προτάθηκε από τον Φίλιπ- 1 Πολυμέρης Βόγλης Στρατής Μπουρνάζος, «Στρατόπεδο Μακρονήσου Βία και προπαγάνδα», Ιστορία της Ελλάδας του 20 ου αιώνα (επιμέλεια Χρήστος Χατζηιωσήφ), Βιβλιόραμα, Αθήνα 2009, σ

6 πο Ηλιού και αντιλαμβάνεται τον μηχανισμό της Μακρονήσου ως κρατικό θεσμό προληπτικής καταστολής, ο οποίος μετεξελίχθηκε γρήγορα σε θεσμοθετημένη μονάδα ομαδικών βασανισμών με σκοπό τον ιδεολογικό έλεγχο των πολιτών που τέθηκαν υπό καθεστώς αναμόρφωσης 2. Η δεύτερη ερμηνευτική πρόταση κατατέθηκε από τον Γιώργο Μαργαρίτη και βρίσκεται σε σαφή αντίθεση με την πρώτη. Σύμφωνα με αυτή «το στρατόπεδο δημιουργήθηκε με βάση τις πραγματικές ανάγκες του πολέμου και όχι ως αφηρημένο πείραμα πολιτικής καταστολής και ιδεολογικής ποδηγέτησης» 3. Η αναζήτηση του προτύπου βάσει του οποίου δημιουργήθηκε το στρατόπεδο της Μακρονήσου αποτελεί μείζον πρόβλημα της έρευνας. Κατά τα τελευταία χρόνια αρκετοί ιστορικοί συγκλίνουν στο ζήτημα εντοπίζοντας ως πρότυπο τα βρετανικά στρατόπεδα της Μέσης Ανατολής, όπου φυλακίστηκαν τον Μάιο του 1944 εξεγερμένοι Έλληνες αντιφασίστες φαντάροι και αξιωματικοί 4. Ωστόσο η Μακρόνησος μάλλον συνιστά μοναδικό ιστορικό παράδειγμα, τουλάχιστον στον χώρο της μεταπολεμικής Ευρώπης. Σύμφωνα με τον Στρατή Μπουρνάζο, η ιδιαιτερότητα του φαινομένου οφείλεται κυρίως στον μεγάλο αριθμό των εξορίστων, την έκταση των βασανιστηρίων και τον κεντρικό ρόλο της Μακρονήσου στην κρατική προπαγάνδα 5. Ως στοιχείο που συγκροτεί την ιδιαιτερότητα της Μακρονήσου πρέπει να προστεθεί η στόχευση της σταδιακής μετατροπής των θυμάτων σε θύτες μέσα από τον μηχανισμό αναμόρφωσης των κρατουμένων 6. Το στρατόπεδο της Μακρονήσου προβλήθηκε από την προπαγάνδα του ελληνικού εμφυλιακού κράτους μέσω δύο κυρίαρχων μεταφορών, ενδεικτικών του αναμορφωτικού χαρακτήρα που προσέδιδαν στο πείραμα οι εμπνευστές του, είτε ως «σχολείο» είτε ως «θεραπευτήριο» 7. Αντικείμενα της αναμόρφωσης ήταν πολίτες ή οπλίτες, οι οποίοι είχαν παραπλανηθεί, σύμφωνα με την επίσημη προπαγάνδα, από τους κομματικούς καθοδηγητές ή είχαν μολυνθεί από τον κομμουνιστικό ιό. Τα αποτελέσματα της αναμόρφωσης ήταν εντυπωσιακά στους οπλίτες, καθώς προέκυψαν μαζικά τάγματα που χρησιμοποιήθηκαν στις μάχες ενάντια στον Δημοκρατικό Στρα- 2 Φίλιππος Ηλιού, «Η μνήμη της ιστορίας και η αμνησία των εθνών», Μακρόνησος. Ιστορικός πολιτιστικός τόπος, Ο Πολίτης, Αθήνα 1994, σ Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου (τόμος 2), Βιβλιόραμα, Αθήνα 2001, σ Βλ. επί παραδείγματι Γιώργος Μαργαρίτης, ό.π., σ. 575 και Πολυμέρης Βόγλης Στρατής Μπουρνάζος, ό.π., σ Στρατής Μπουρνάζος, «Το «Μέγα Εθνικόν Σχολείον Μακρονήσου», », Ιστορικό τοπίο και ιστορική μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου, Φιλίστωρ, Αθήνα 2000, σ Πρόλογος Κώστα Βαλέτα στο Γιώργης Πικρός, Το χρονικό της Μακρονήσου, Αθήνα , σ Πολυμέρης Βόγλης Στρατής Μπουρνάζος, ό.π., σ

7 τό Ελλάδας. Η επιτυχία αυτή προκάλεσε τη μεταγωγή των πολιτικών εξορίστων στο νησί 8, προερχομένων κυρίως από την τάξη της διανόησης. Ελάχιστοι διανοούμενοι ωστόσο μετεστράφησαν ιδεολογικά στη Μακρόνησο. Η αναμόρφωση συνεπώς πέτυχε στον στρατιωτικό στόχο της, αλλά μάλλον απέτυχε στον ιδεολογικό. Όπως συνοψίζει ο Παναγής Παναγιωτόπουλος: «Η Μακρόνησος μοιάζει περισσότερο με μια απορρυθμισμένη μηχανή επιτήρησης και αναμόρφωσης, η οποία δεν παράγει το επιδιωκόμενο προϊόν, αλλά επαναλαμβάνει συνεχώς τον εαυτό της, μεγεθύνοντας και αναπτύσσοντας τις πολιτικές του πόνου δίχως να βρίσκει τον στόχο της» 9. Οι διανοούμενοι της Μακρονήσου Διανοούμενοι από διαφόρους τομείς των επιστημών και των τεχνών συγκεντρώθηκαν στη Μακρόνησο, είτε ως οπλίτες είτε κυρίως ως πολιτικοί εξόριστοι. Καθηγητές φιλοσοφίας και ιστορικοί, όπως ο Κώστας Δεσποτόπολος, ο Γιάννης Ιμβριώτης και ο Δημήτρης Φωτιάδης, σκηνοθέτες και ηθοποιοί, όπως ο Βαγγέλης Καμπέρος, ο Τζαβέλλας Καρούσος και ο Μάνος Κατράκης, μουσικοσυνθέτες, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Φοίβος Ανωγειανάκης, εικαστικοί, όπως ο Τάσος Ζωγράφος και ο Γιώργος Φαρσακίδης. Η μεγαλύτερη εντούτοις αριθμητικά ομάδα ήταν μάλλον αυτή των λογοτεχνών, ήδη καθιερωμένων, όπως ο Γιάννης Ρίτσος και ο Θέμος Κορνάρος, ή εκκολαπτομένων, όπως ο Τάσος Λειβαδίτης και ο Αντρέας Φραγκιάς. Η πλειονότητα των διανοουμένων ανήκε στους πολιτικούς εξορίστους, οι ο- ποίοι μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο την άνοιξη και το καλοκαίρι του Παρά το γεγονός ότι ο πόλεμος είχε ήδη κριθεί όταν γινόταν η μεταγωγή τους στο νησί, το ελληνικό κράτος δεν έδειξε επιείκεια απέναντι τους. Οι διανοούμενοι, ιδιαίτερα όταν τέθηκαν υπό στρατιωτική διοίκηση, υποχρεώνονταν ανεξαρτήτως ηλικίας στις αγγαρείες του στρατιωτικού βίου, μολονότι δεν υπέστησαν τα σκληρά σωματικά βασανιστήρια που είχαν υπομείνει οι οπλίτες ή οι πολιτικοί κρατούμενοι των φυλακών. Υ- πάρχουν αρκετές μαρτυρίες που αφορούν σε περιστατικά βίας έναντι επωνύμων διανοουμένων, οι οποίες περιγράφουν γλαφυρά τις γενικές συνθήκες διαβίωσής τους στο 8 Πολυμέρης Βόγλης, Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας. Οι πολιτικοί κρατούμενοι στον εμφύλιο πόλεμο, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2004, σ Παναγής Παναγιωτόπουλος, «Η αμετροέπεια της βίας, ο πόνος και η αναίρεση της «αναμόρφωσης» στη Μακρόνησο», Ιστορικό τοπίο και ιστορική μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου, ό.π., σ

8 νησί 10. Οι πολιτικοί εξόριστοι εν γένει ζούσαν σε συνθήκες αντίστοιχες αυτών των στρατιωτών 11. Ο συνωστισμός διανοουμένων στη Μακρόνησο εξηγείται από τη σημασία που έχει ο έλεγχος τους σε περιόδους κοινωνικών κρίσεων, πολλώ μάλλον σε κατάσταση εσωτερικού πολέμου. Ο ανθός της αριστερής διανόησης της εποχής εκτοπίστηκε στο νησί προκειμένου να αφοπλιστεί κομματικά και να απαξιωθεί κοινωνικά. Πρόκειται στην πλειονότητα για στρατευμένους διανοουμένους, οι οποίοι ήταν ενεργά μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ), τουλάχιστον κατά την περίοδο των διώξεών τους. Στην πορεία του χρόνου εμφανίζονται ρωγμές στη συνοχή της ομάδας, απότοκες της ήττας και της διάσπασης της ελληνικής αριστεράς. Η εμπειρία της Μακρονήσου αποτυπώθηκε πολλαπλώς από τους διανοουμένους που τη βίωσαν αλλά και από κατοπινούς, είτε μέσω της τέχνης είτε ως ιστορική μαρτυρία δίχως αισθητικές αξιώσεις. Υπάρχουν εικαστικά έργα από τη Μακρόνησο 12, όμως το τραυματικό βίωμα εκφράστηκε κυρίως δια του γραπτού λόγου. Ο Αλέξανδρος Αργυρίου παραθέτει ένα κατάλογο 9 χρονικών και 12 λογοτεχνικών πεζογραφικών έργων 13, ο οποίος μπορεί να εμπλουτιστεί περαιτέρω 14. Στο σύνολο τους τα έργα καταδεικνύουν την βαρβαρότητα του μηχανισμού της Μακρονήσου και αναδεικνύουν, ιδιαίτερα τα χρονικά, τον ηρωισμό των εξορίστων. Το βίωμα ωστόσο αποτυπώθηκε πολλαπλώς, πέραν της πεζογραφίας, στον χώρο της ποίησης. Η ποίηση της Μακρονήσου Στη συγκεκριμένη μελέτη θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε την ποίηση της Μακρονήσου υπό το πρίσμα μιας συγκριτικής εξέτασης ανιχνεύοντας διάφορα μοτίβα που εντοπίζονται σε αυτή. Πριν αναλύσουμε περαιτέρω τον σκοπό της μελέτης μας, οφείλουμε να προτάξουμε δύο θεμελιώδεις διευκρινίσεις. Καταρχάς πρέπει να διακρίνουμε, όπως υπέδειξε ο Γιάννης Παπαθεοδώρου, τη «Μακρόνησο» της ποί- 10 Βλ. ενδεικτικά Γιώργος Δ. Γιαννόπουλος, Μακρόνησος. Μαρτυρίες ενός φοιτητή , Βιβλιόραμα, Αθήνα 2001, σ. 155 και Γιώργος Φαρσακίδης, Μακρόνησος, Σκυτάλη, χχ [δ έκδ., α έκδ. 1964], σ. 49., όπου καταγράφονται ορισμένα από τα μαρτύρια του Θέμου Κορνάρου. 11 Πολυμέρης Βόγλης Στρατής Μπουρνάζος, ό.π., σ Βλ. επί παραδείγματι τα χαρακτικά του Φαρσακίδη και του Ζωγράφου. 13 Αλέξανδρος Αργυρίου, «Η πεζογραφία περί Μακρονήσου και μερικά παρεπόμενα», Ιστορικό τοπίο και ιστορική μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου, ό.π., σ Ενδεικτικά αναφέρουμε δύο χρονικά που απουσιάζουν από τον κατάλογο του Αργυρίου: Κλεόβουλος Α. Δενδρινός, Άγνωστες σελίδες από τη Μακρόνησο ( ), Αθήνα 1998 και Ηλίας Στάβερης, Γλαροφωλιά. Μακρονήσι , Το Βήμα, Αθήνα

9 ησης από τη Μακρόνησο των ποιητών 15. Η δεύτερη είναι η χρονικά προσδιορισμένη ιστορική πραγματικότητα της Μακρονήσου, την οποία βίωσαν οι αριστεροί ποιητές που βρέθηκαν εκεί, ενώ η πρώτη είναι «ένας λογοτεχνικός τόπος, ένα χάρτινο νησί στη γεωγραφία της μεταπολεμικής ποίησης που θεματοποιεί την εμπειρία της εξορίας, είτε ως συγχρονική μαρτυρία, είτε ως ενεργό σήμα της μεταγενέστερης ποιητικής μνήμης» 16. Στη μελέτη μας θα εστιάσουμε στη «Μακρόνησο» της ποίησης, χωρίς να εγκαταλείπουμε την προοπτική της ιστορίας. Μια δεύτερη απαραίτητη προκαταρκτική παρατήρηση αφορά στη σχέση του βιώματος με τη μνήμη. Υπάρχουν ποιήματα που παραπέμπουν σε ντοκουμέντα, όπου το βίωμα επιχειρείται να αποτυπωθεί πιο άμεσα («ποίηση μαρτυρία»), αλλά και ποιήματα που γράφονται ή ολοκληρώνονται σε χρονική απόσταση από το βίωμα, όπου το βίωμα ελέγχεται από τη μνήμη («ποίηση μνήμης») 17. Σε κάθε περίπτωση το βίωμα τροφοδοτεί το ποίημα, ενώ η μνήμη ευθύνεται για την τελική μορφοποίησή του. Η συγκριτική προσέγγιση των ποιημάτων της Μακρονήσου, τουλάχιστον ό- σων ανευρέθησαν από την έρευνα μας 18, θα βασιστεί στη διάκριση ορισμένων κοινών μοτίβων, τα οποία εντοπίζονται στην προς εξέτασιν ποιητική παραγωγή. Τα μοτίβα αυτά αναδεικνύονται μέσω της συχνότητας εμφάνισής τους στα ποιήματα και μπορούν να ενταχθούν σε ευρύτερες κατηγορίες, όπως οι ακόλουθες: α) τα στοιχεία της φύσης, β) ο χώρος και ο χρόνος, γ) τα πρόσωπα, δ) τα βασανιστήρια, ε) τα συναισθήματα, στ) η ιδεολογία, ζ) ο θάνατος. Η οριζόντια ανάγνωση που θα επιχειρήσουμε στη βάση αυτών των κατηγοριών μοτίβων, στοχεύει στον εντοπισμό σημείων σύγκλισης ή απόκλισης μεταξύ των ποιημάτων και στη διατύπωση ερμηνευτικών προτάσεων επί των συγκεκριμένων σημείων. Ο γενικός στόχος μας είναι η συμβολή στη δημιουργία μιας ολοκληρωμένης εικόνας της ποιητικής παραγωγής της Μακρονήσου. Τα γενικά χαρακτηριστικά της ποίησης της Μακρονήσου, όπως καταγράφονται από τον Παπαθεοδώρου, είναι συνοπτικά η θεματολογική πεζότητα, ο συγκρουσιακός χαρακτήρας, η λειτουργία της γραφής ως απώθησης του τραυματικού βιώματος της εξορίας, η ανάδειξη της κοινωνικής συνειδητοποίησης ως στόχου της ποίη- 15 Γιάννης Παπαθεοδώρου, «Η «πυκνοκατοικημένη ερημιά» των ποιητών της Μακρονήσου. Γραφές της ιστορίας», Ιστορικό τοπίο και ιστορική μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου, ό.π., σ Ό.π. 17 Δώρα Μέντη, Μεταπολεμική πολιτική ποίηση. Ιδεολογία και πρακτική, Κέδρος, Αθήνα 1995, σ Παρά τις προσπάθειές μας δεν κατέστη εφικτή η ανάγνωση δυσεύρετων ποιητικών συλλογών που ενδεχομένως εμπεριέχουν σχετικά ποιήματα, όπως αυτών του Τζαβέλλα Καρούσου και του Μανώλη Κορνήλιου. 9

10 σης 19. Αντίστοιχα χαρακτηριστικά εντοπίζει η Σόνια Ιλίνσκαγια, η οποία αναφέρει επιπρόσθετα τον μοντερνιστικό τρόπο γραφής ως κοινό στοιχείο 20. Η ίδια ερευνήτρια χρησιμοποιεί τον όρο «Ποίηση του Στρατοπέδου», προκειμένου να εντάξει σε αυτόν το σύνολο της μεταπολεμικής ποιητικής παραγωγής που σχετίζεται με την εξορία 21, ενώ η Δώρα Μέντη αντιπροτείνει τον όρο «Ποίηση της δοκιμασίας» 22. Οι περισσότεροι ποιητές, όπως ο Γιάννης Ρίτσος, ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Άρης Αλεξάνδρου, ο Μενέλαος Λουντέμης, ο Κώστας Θρακιώτης και ο Κώστας Κουλουφάκος, βρέθηκαν ως πολιτικοί εξόριστοι στη Μακρόνησο από την άνοιξη ή το καλοκαίρι του 1949 μέχρι το καλοκαίρι του Υπήρξαν ωστόσο ποιητές που υπηρέτησαν τη στρατιωτική θητεία τους στη Μακρόνησο, όπως ο Δημήτρης Δούκαρης, ο Λευτέρης Ραφτόπουλος και ο Τίτος Πατρικιος 23, οι οποίοι παρέμειναν στο νησί για μεγαλύτερο διάστημα. Η πλειονότητα των πολιτικών εξορίστων μεταφέρθηκε το καλοκαίρι του 1950 στον Άγιο Ευστράτιο (Άη-Στράτη), όπου οι συνθήκες διαβίωσης ήταν σαφώς βελτιωμένες σε σχέση με αυτές της Μακρονήσου. Η πρώτη εμφάνιση ποιημάτων της Μακρονήσου συντελείται στο περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα, όπου δημοσιεύονται τέσσερα ποιήματα υπό τον γενικό τίτλο «Μακρόνησος» 24. Πρόκειται για ένα μικρό απόσπασμα από το «Γράμμα στον Ζολιό Κιουρί» του Γιάννη Ρίτσου (το οποίο συμπεριλαμβάνεται το 1954 σε ολοκληρωμένη μορφή στη συλλογή Αγρύπνια 25 ), το ποίημα «Η νύχτα στο κάτεργο» του ηθοποιού Τζαβέλλα Καρούσου, το ποίημα «Απλή κουβέντα» του Τάσου Λειβαδίτη (το οποίο αναδημοσιεύεται με σημαντικές αλλαγές το 1956 στη συλλογή Ο άνθρωπος με το ταμπούρλο 26 ) και το ποίημα «Στις έξι του Μάη» του Κώστα Κουλουφάκου. Κατά τη δεκαετία του 1950 ακολούθησε μια σειρά δημοσιεύσεων σχετικών ποιημάτων σε ε- φημερίδες ή περιοδικά της εποχής και σε αυτοτελείς εκδόσεις. 19 Γιάννης Παπαθεοδώρου, ό.π., σσ Σόνια Ιλίνσκαγια, Η μοίρα μιας γενιάς. Συμβολή στη μελέτη της μεταπολεμικής πολιτικής ποίησης στην Ελλάδα, Κέδρος, Αθήνα , σ. 76. Η διαπίστωση της Ιλίνσκαγια δεν είναι ακριβής, καθώς ο μοντερνιστικός τρόπος γραφής είναι μάλλον κοινός τόπος της ποίησης της εποχής, ενώ αρκετά ποιήματα της Μακρονήσου δεν στερούνται στοιχείων της παραδοσιακής ποίησης (επί παραδείγματι του μέτρου). 21 Ό.π., σ Δώρα Μέντη, ό.π., σ Η περίπτωση του Πατρίκιου είναι ιδιάζουσα, καθώς υπηρέτησε τη στρατιωτική θητεία του στη Μακρόνησο το , όταν το στρατόπεδο συγκέντρωσης πολιτικών εξορίστων δεν λειτουργούσε πλέον. 24 Περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα, τεύχος 2-4, περίοδος Δ, Οκτ. Δεκ. 1950, σσ Γιάννης Ρίτσος, Αγρύπνια, Η πυξίδα, Αθήνα 1954, σσ Τάσος Λειβαδίτης, Ο άνθρωπος με το ταμπούρλο, Αθήνα, χ.χ. [1956], σσ

11 Οι αυτοτελείς εκδόσεις ποιημάτων της Μακρονήσου Ο ποιητής που ηγεμονεύει στη Μακρόνησο είναι αναμφίβολα ο Γιάννης Ρίτσος. Πέρα από το «Γράμμα στον Ζολιό Κιουρί», το οποίο γράφηκε τον Νοέμβρη του 1950 στον Άη-Στράτη, ο Ρίτσος κατέθεσε ποιητικές μαρτυρίες για τη Μακρόνησο σε δύο κύκλους ποιημάτων που γράφηκαν επί τόπου. Πρόκειται για τα ποιήματα που κυκλοφόρησαν το 1957 ως Μακρονησιώτικα, τα οποία αναδημοσιεύτηκαν με σημαντικές αλλαγές το 1974 υπό τον τίτλο Πέτρινος χρόνος (Μακρονησιώτικα) 27, και το «Ημερολόγιο εξορίας III», που περιελήφθη στον τόμο Τα Επικαιρικά 28 (όπου εντάχθηκε τελικά και ο Πέτρινος χρόνος). Τα ποιήματα της συλλογής Πέτρινος χρόνος(μακρονησιώτικα), σύμφωνα με σημείωμα του ίδιου του ποιητή, «γράφτηκαν στη Μακρόνησο, τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβρη του 1949, στο Δ Τάγμα Πολιτικών Εξορίστων, πριν ακόμη μεταφερθούμε στο Β Τάγμα, πριν ακόμη ζήσουμε όλη τη φρίκη της Μακρονήσου» 29. Τα ποιήματα στο «Ημερολόγιο εξορίας III» φέρουν ημερολογιακές ενδείξεις από 18 Ιανουαρίου έως 1 Ιουνίου 1950 και καταγράφουν ποιητικά την εμπειρία του Β Τάγματος εν είδει ημερολογιακών σημειώσεων 30. Αναφορές στη Μακρόνησο τέλος εμπεριέχονται στη σύνθεση Οι γειτονιές του κόσμου, η οποία γράφηκε την περίοδο σε Μακρόνησο και Άη-Στράτη και εκδόθηκε το Εξίσου πληθωρική με τη μακρονησιώτικη ποιητική παραγωγή του Ρίτσου είναι αυτή του Τάσου Λειβαδίτη. Η πρώτη σύνθεση του ποιητή γράφηκε στη Μακρόνησο και τον Άη-Στράτη το 1950 και αποτελεί ένα είδος ποιητικού χρονικού της Μακρονήσου 32.Το ποίημα επανεκδόθηκε σε νέα μορφή στην πρώτη συγκεντρωτική έκδοση ποιημάτων του Λειβαδίτη το 1965, η οποία έκτοτε γνώρισε διαδοχικές ανατυπώσεις 33. Αναφορές στη Μακρόνησο υπάρχουν και στη δεύτερη σύνθεση του Λειβαδίτη, το ποίημα Αυτό το αστέρι είναι για όλους μας, που γράφηκε στον Άη-Στράτη το 1951 και εκδόθηκε το Τέλος ο ποιητής έγραψε τρεις μικρότερες συνθέσεις που φέρουν την ένδειξη «Μακρόνησος 1950», τα ποιήματα «Απλή κουβέντα», «Πα- 27 Οι διαφορές μεταξύ των δύο εκδόσεων αναλύθηκαν διεξοδικά από τον Ξενοφώντα Κοκόλη: Ξ. Α. Κοκόλης, «Από τα Μακρονησιώτικα στον Πέτρινο χρόνο», Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο ( επιμέλεια Αικατερίνη Μακρυνικόλα), Κέδρος, Αθήνα 1981, σσ Γιάννης Ρίτσος, Τα Επικαιρικά, Κέδρος, Αθήνα 1975, σσ Γιάννης Ρίτσος, Πέτρινος χρόνος (Μακρονησιώτικα), Κέδρος, Αθήνα 1974, σ Η μεταφορά των πολιτικών εξορίστων έγινε τον Νοέμβρη του 1949 και σήμανε την υπαγωγή τους σε στρατιωτική διοίκηση. 31 Γιάννης Ρίτσος, Οι γειτονιές του κόσμου, Κέδρος, Αθήνα , σσ Τάσος Λειβαδίτης, Μάχη στην άκρη της νύχτας. Το χρονικό της Μακρονήσου, Αθήνα χ.χ. [1952]. 33 Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, Κέδρος, Αθήνα , σσ Ό.π., σσ

12 ραμονή Χριστουγέννων» και «Μη σημαδέψεις την καρδιά μου», τα οποία ενσωματώθηκαν στη συλλογή Ο άνθρωπος με το ταμπούρλο 35. Τρεις σημαντικοί ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, οι Άρης Αλεξάνδρου, Δημήτρης Δούκαρης και Τίτος Πατρίκιος, κατέθεσαν ποιήματα σπαράγματα της μακρονησιώτικης εμπειρίας τους. Τρία ποιήματα της δεύτερης ποιητικής συλλογής του Άρη Αλεξάνδρου 36 αναφέρονται στη Μακρόνησο, ενώ τα υπόλοιπα ευρύτερα στην εμπειρία της εξορίας. Πρόκειται για τα ποιήματα «Αλεξανδροστρόι», «Ο δεκαπέντε» και «Η Στενογραφία της νεκρής ζώνης» 37. Το πρώτο γράφηκε στον Μούδρο Λήμνου και τη Μακρόνησο το 1949, ενώ τα άλλα δύο στον Άη-Στράτη το Τα ποιήματα επανεκδόθηκαν σε αναθεωρημένη μορφή το Σύμφωνα με σχετικό σημείωμα του Αλεξάνδρου, τα ποιήματα της δεύτερης συλλογής εν γένει έ- τυχαν νέας επεξεργασίας εν αντιθέσει με αυτά των άλλων συλλογών του 39. Ο Δημήτρης Δούκαρης κατέθεσε στην πρώτη ποιητική συλλογή του (Προσευχές (1950)) τέσσερα μακρονησιώτικα ποιήματα, γραμμένα την περίοδο Τα ποιήματα αναδημοσιεύτηκαν στη συλλογή Καλλίστη θύρα 40, ενώ επανεκδόθηκαν ελαφρώς επεξεργασμένα και με την προσθήκη ενός ποιήματος στη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Δούκαρη 41. Ο Τίτος Πατρίκιος τέλος κατέθεσε την ποιητική συλλογή Χρόνια της πέτρας 42, η οποία γράφηκε το και εντάχθηκε αρχικά σε διαφορετική μορφή και με προσθαφαιρέσεις ποιημάτων στη συλλογή Μαθητεία ( ) 43. Αναφορές στην εμπειρία της Μακρονήσου υπάρχουν σε διάφορα ποιήματα, ωστόσο το κατεξοχήν μακρονησιώτικο ποίημα του Πατρίκιου έχει τον τίτλο «Προσχέδια για τη Μακρόνησο». Τις δικές τους ποιητικές μαρτυρίες για τη Μακρόνησο κατέθεσαν δύο μάλλον παραγνωρισμένοι σήμερα ποιητές, ο Μενέλαος Λουντέμης και ο Κώστας Θρακιώτης. Ο Λουντέμης εξέδωσε την ποιητική συλλογή Κραυγή στα πέρατα, όπου περιελήφθησαν τα μακρονησιώτικα ποιήματά του, μεταξύ των οποίων διακρίνεται το εμβληματι- 35 Τάσος Λειβαδίτης, Ο άνθρωπος με το ταμπούρλο, ό.π., σσ Άρης Αλεξάνδρου, Άγονος γραμμή, χ.τ., χ.χ. [Αθήνα 1952, ιδιωτική έκδοση]. 37 Ό.π., σσ , Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα ( ), Καστανιώτης, Αθήνα 1978, σσ , Ό.π., σ Δημήτρης Δούκαρης, Καλλίστη θύρα, Αθήνα 1953, σσ Δημήτρης Δούκαρης, Τα ποιήματα. Παραγραφή ( ) (τόμος πρώτος), Θέμα, Αθήνα 1988, σσ Τίτος Πατρίκιος, Ποιήματα I ( ), Θεμέλιο, Αθήνα 1976, σσ Τίτος Πατρίκιος, Μαθητεία ( ), Πρίσμα, Αθήνα 1963, σσ

13 κό «Είμαι καλά» 44. Τα ποιήματα επανεκδόθηκαν με σημαντικές αλλαγές στη συγκεντρωτική έκδοση του ποιητικού έργου του Λουντέμη, όπου προστέθηκε η ανακριβής χρονολογικά ένδειξη «Μακρονήσι » 45. Τα σχετικά ποιήματα του Κώστα Θρακιώτη υπάγονται στη σύνθεσή του με τίτλο «Τ ακρογιάλι της νύχτας» της ποιητικής συλλογής Ανεμίζουμε σημαία μας την άνοιξη (1955), η οποία αργότερα εντάχθηκε στη συγκεντρωτική έκδοση Πορεία και σταθμοί 46. Ποιήματα για τη Μακρόνησο έγραψαν άλλοι ελάσσονες ποιητές, όπως οι Τάσος Σπυρόπουλος, Μανώλης Φουρτούνης, Ιάσων Ιωαννίδης και Λεφτέρης Ραφτόπουλος. Ο Τάσος Σπυρόπουλος εξέδωσε τη συλλογή Συρματόπλεγμα 47, όπου συγκέντρωσε τα ποιήματα που έγραψε κατά την πολύχρονη εξορία του. Ο Μανώλης Φουρτούνης έγραψε το ποίημα «Μακρόνησος [26 του Μάρτη 1949]», το οποίο δημοσιεύτηκε ακέραιο το 2010 στη συλλογή Διαδρομές 48. Ο Ιάσων Ιωαννίδης ενέταξε τα μακρονησιώτικα ποιήματά του στη συλλογή Φωνές από την πέτρα και τον άνεμο (1954), η οποία συμπεριλήφθηκε στην κατοπινή συγκεντρωτική έκδοση του έργου του 49. Ο δημοσιογράφος Λεφτέρης Ραφτόπουλος τέλος ενσωμάτωσε τα σχετικά ποιήματά του σε ένα χρονικό της Μακρονήσου, που εξέδωσε το Πέραν των αυτοτελών εκδόσεων, μια ανθολογία ποιημάτων της Μακρονήσου επιχειρήθηκε από τον Γιώργο Φαρσακίδη στο σχετικό λεύκωμά του 51. Εκεί εμπεριέχονται ποιήματα του ιδίου, του Μανώλη Κορνήλιου, του Μέμου Παναγιωτόπουλου, της Βικτωρίας Θεοδώρου κ.α., αλλά και αποσπάσματα από την πρώτη μορφή του ποιήματος του Φουρτούνη, καθώς και του ποιήματος «Μέρες στο Μακρονήσι» του Κώστα Κουλουφάκου 52. Ευρύτερα αποσπάσματα του συγκεκριμένου ποιήματος του Κουλουφάκου δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Το δέντρο 53. Σημειώνουμε τέλος την απόκρυψη της εμπειρίας της εξορίας στο ποιητικό έργο σημαντικών μεταπολεμικών ποιητών (Νίκος Καρούζος, Έκτωρ Κακναβάτος, Πάνος Θασίτης). Το τραυματικό βίωμα της Μακρονήσου επέδρασε καταλυτικά στη διαμόρφωση του ποιητικού χαρακτήρα των προαναφερθέντων ποιητών. Αρκετοί ποιητές, όπως 44 Μενέλαος Λουντέμης, Κραυγή στα πέρατα, Παλμός, Αθήνα 1954, σσ Μενέλαος Λουντέμης, Τα ποιητικά του, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999, σσ Η ένδειξη είναι ανακριβής, διότι ο Λουντέμης βρέθηκε στη Μακρόνησο τη διετία Κώστας Θρακιώτης, Πορεία και σταθμοί, Αθήνα 1964, σσ Τάσος Σπυρόπουλος, Συρματόπλεγμα, Μόρφωση, Αθήνα Μανώλης Φουρτούνης, Διαδρομές, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2010, σσ Ιάσων Ιωαννίδης, Φωνή ( ). Ποιήματα διηγήματα, Διογένης, Αθήνα 1982, σσ Λεφτέρης Ραφτόπουλος, Το μήκος της νύχτας. Μακρόνησος 48 50, Καστανιώτης, Αθήνα Γιώργος Φαρσακίδης, Μακρόνησος, ό.π. 52 Ό.π., σ Περ. Το δέντρο, τχ (Μάρτης Απρίλης 1988), σσ

14 οι Λειβαδίτης, Δούκαρης, Σπυρόπουλος, Ιωαννίδης, εκδίδουν μακρονησιώτικα ποιήματα στις πρώτες ποιητικές συλλογές τους, δηλαδή «γεννιούνται» τρόπον τινά ως ποιητές στη Μακρόνησο. Επιπλέον οι περισσότεροι ποιητές επεξεργάζονται τα συγκεκριμένα ποιήματα στις κατοπινές εκδόσεις τους, στοιχείο δηλωτικό της ιδιαίτερης σημασίας που οι ίδιοι προσέδιδαν σε αυτά. Η έκφραση του τραύματος μέσω της ποίησης φαίνεται ότι λειτούργησε ως βάλσαμο κατά την περίοδο της δοκιμασίας, αλλά και ως διαρκής εφιαλτική υπόμνηση αργότερα. 14

15 ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΟΤΙΒΩΝ ΣΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΥ Οι κατηγορίες των μοτίβων Η διάκριση των μοτίβων εντός του ποιητικού υλικού ενέχει εξαρχής κινδύνους. Η απομόνωση των μοτίβων από τα συμφραζόμενα ενός ποιήματος οδηγεί συχνά σε νοηματικές στρεβλώσεις, ενώ αυτή καθαυτή συνιστά μάλλον μια αυθαίρετη κίνηση 54. Η εστίαση σε ένα θεματικό στοιχείο προκαλεί σχεδόν αυτόματα τον παραγκωνισμό ενός άλλου, ενώ βασίζεται στο ποσοτικό κριτήριο της συχνότητας εμφάνισης του στοιχείου εντός των κειμένων, παρά σε ποιοτικά κριτήρια 55. Ωστόσο η ανάλυση των μοτίβων αποτελεί βασικό εργαλείο μιας συγκριτικής ανάγνωσης ενός σώματος κειμένων, καθώς είναι ικανή να φωτίσει λανθάνουσες σχέσεις μεταξύ τους 56. Τα μοτίβα που θα εξετάσουμε προέρχονται από το σύνολο των ποιημάτων που αναφέρθηκαν στην εισαγωγή. Η διάκριση των μοτίβων στις επτά κατηγορίες που αναφέραμε, προέκυψε κατά την πορεία της έρευνας. Τα όρια μεταξύ των κατηγοριών είναι κάποτε ρευστά, ενώ εντοπίστηκαν μοτίβα που στάθηκε αδύνατο να ενσωματωθούν σε κάποια ομάδα 57. Οπωσδήποτε η έρευνά μας δεν υπήρξε εξαντλητική, καθώς, όπως αναφέραμε, δεν κατορθώσαμε να εντοπίσουμε το σύνολο της σχετικής παραγωγής. Επιχειρώντας να απαντήσουμε σε ενδεχόμενες ενστάσεις ως προς τη χρήση του όρου μοτίβο στα παραδείγματα που εξετάζουμε, θα υπερασπίσουμε τη νομιμότητά της στον βαθμό που τα ποιήματα της Μακρονήσου αντιμετωπίζονται ως λογοτεχνικά κείμενα. Η παραπάνω δήλωση δεν υπαινίσσεται ότι δεν αναγνωρίζουμε τη βα- 54 Παραδείγματα νοηματικών στρεβλώσεων στίχων δια της αποκοπής τους από το σώμα του ποιήματος εντοπίζονται στην ανάγνωση του έργου του Λειβαδίτη που επιχειρεί ο Παναγιώτης Νούτσος. Ενδεικτικά αναφέρουμε την παρερμηνεία των αντιδράσεων των εξορίστων σε μια νυχτερινή έφοδο των αλφαμιτών ή την παρανόηση ενός υπαινιγμού του Λειβαδίτη στο βασανιστήριο του «αγάλματος», στο οποίο υποβάλλονταν κάποιοι εξόριστοι. Βλ. ΠαναγιώτηςΝούτσος, Τάσος Λειβαδίτης. Ο κόσμος της ποίησής του, Κέδρος, Αθήνα 2008, σ Για τη θεμελιώδη διάκριση μεταξύ θέματος και μοτίβου βλ. O. Ducrot T. Todorov, Dictionnaire éncyclopédique des sciences du langage, Seuil, Paris 1972, σσ Ο όρος μοτίβο προσδιορίζει ένα επιμέρους θέμα που επαναλαμβάνεται εντός του γενικού θέματος. Στην περίπτωση που εξετάζουμε το θέμα είναι η «ποίηση του στρατοπέδου» ή ευρύτερα η «ποίηση της εξορίας». 56 Η διεθνής σχετική βιβλιογραφία είναι μεγάλη. Ενδεικτικά αναφέρουμε ως παράδειγμα τις αναλύσεις μοτίβων από το ποιητικό έργο του Πούσκιν και του Πάστερνακ, οι οποίες εμπεριέχονται στη μελέτη του Alexander Zholkovsky, Themes and texts. Toward a poetics of expressiveness, Cornell University Press, New York and London 1984, σσ Πβ. Τα παραδείγματα που αναφέρει ο Γιώργος Κεχαγιόγλου ως μοτίβα της πρώτης μεταπολεμικής ποιητικής γενιάς. Πρακτικά του Α Συμποσίου Νεοελληνικής Ποίησης (α τόμος), Γνώση, Αθήνα 1982, σσ Ορισμένα από αυτά (πίκρα, δίψα, νεκροί, άνεμος, φωνές και κραυγές) εξετάζονται στην παρούσα εργασία. Ο Κεχαγιόγλου ωστόσο δεν διευκρινίζει τα όρια μεταξύ θέματος και μοτίβου, ενώ παραθέτει ορισμένα θέματα που μπορούν να θεωρηθούν μάλλον ως μοτίβα (αίσθημα ενοχής, φόβος και πανικός). 15

16 σιμότητα των ενστάσεων, οι οποίες γίνονται ισχυρότερες, αν αναλογιστούμε την οριακή φύση της ποίησης της Μακρονήσου λόγω ακριβώς της έντονης βιωματικότητάς της. Αν απομονώσουμε ωστόσο τα παραδείγματά μας στο επίπεδο της λογοτεχνίας, θεωρούμε ότι αυτά πληρούν σε γενικές γραμμές τα χαρακτηριστικά του όρου. α) Τα στοιχεία της φύσης Η Μακρόνησος είναι ένα από τα πολλά ξερονήσια του ελλαδικού χώρου, ό- που υπάρχει ελάχιστη θαμνώδης βλάστηση επί ενός βραχώδους εδάφους. Ως εκ τούτου η διαμονή των εξορίστων σε αντίσκηνα ήταν ιδιαίτερα προβληματική, ενώ επηρεαζόταν άμεσα από τα καιρικά φαινόμενα. Όπως επισημαίνει η Μέντη, αναφερόμενη στην ποίηση της Μακρονήσου, «η αγονία και ο αποκλεισμός του φυσικού τοπίου δημιουργούν μια εικόνα ερήμωσης και μετατρέπονται σε βασανιστικά όργανα εις βάρος των ανθρώπινων υπάρξεων στην εφιαλτική πραγματικότητα του στρατοπέδου 58». Οι ποιητές της Μακρονήσου αναδεικνύουν την αποτρόπαιη όψη του νησιού, δημιουργώντας σε γραμματολογικό επίπεδο ένα ποιητικό πρότυπο αντιπαραθετικό προς τη φωτεινότητα των αιγαιοπελαγίτικων ποιημάτων της γενιάς του 30 και ιδίως του Οδυσσέα Ελύτη 59. Τα στοιχεία της φύσης εν γένει γίνονται αντιληπτά μέσα από το πρίσμα της εξορίας. Η κυρίαρχη πέτρα Οι τίτλοι τριών ποιητικών συλλογών της Μακρονήσου εστιάζουν στην κυριαρχία της πέτρας στο φυσικό τοπίο του νησιού και στον αντίκτυπό της στους εξόριστους, οι οποίοι υποβάλλονταν συχνά στην αγγαρεία της μεταφοράς πέτρας, όπως θα αναλύσουμε σε άλλο σημείο. Πρόκειται για τις συλλογές Πέτρινος χρόνος του Ρίτσου, Χρόνια της πέτρας του Πατρίκιου (τίτλος σαφώς επηρεασμένος από αυτόν του Ρίτσου) και Φωνές από την πέτρα και τον άνεμο του Ιωαννίδη. Στην πρώτη στροφή του αποσπάσματος από το «Γράμμα στον Ζολιό Κιουρί» του Ρίτσου (πέμπτη στροφή του ποιήματος), που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα, η λέξη «πέτρες» επαναλαμβάνεται εμφατικά δημιουργώντας μια εφιαλτική αίσθηση: 58 Δώρα Μέντη, ό.π., σ Ευριπίδης Γαραντούδης, «Τα νησιά του Αιγαίου ως τόπος μιας αντίθεσης: από την ποιητική γενιά του 1930 στη μεταπολεμική ποίηση», Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ως σήμερα. Πρακτικά του Β Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών (Ρέθυμνο Μαου 2002) (τόμος Α ), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σ

17 Εκεί, Ζολιό, ήταν πέτρες, πολλές πέτρες μονάχα πέτρες με σφιγμένα δόντια μονάχα φωνές πιο σκληρές απ τις πέτρες και πληγές σιωπηλές σαν τις πέτρες και μπότες που χτυπούσαν τις πέτρες. Τούτες τις πέτρες κουβαλούσαμε στη ράχη μας τούτες τις πέτρες σκάβαμε με τα δάκτυλα. Δεν ξέρω αν ήταν ουρανός δεν ήταν. Μονάχα πέτρες, πολλές πέτρες. 60 Στην ολοκληρωμένη έκδοση του ποιήματος ο έβδομος στίχος τροποποιείται («Τούτες τις πέτρες σκάβαμε με τα νύχια μας») 61, ενώ η υπόλοιπη στροφή μένει άθικτη. Αντίστοιχη με την παραπάνω εικόνα υπάρχει στο ποίημα της συλλογής Πέτρινος χρόνος «Έτοιμοι», όπου η πέτρα κυριεύει κλιμακωτά τα πράγματα και τον χώρο: Πέτρινο το κρεβάτι που κοιμόμαστε, πέτρινο το ψωμί όπου ακονίζουμε τα δόντια μας, πέτρινο το χέρι όπου ακουμπάει το σαγόνι της η νύχτα. 62 Η πέτρα έχει σκεπάσει τη φωνή (συνεκδοχικά την ποίηση) στο τελευταίο ποίημα της ενότητας «Φωνές», η οποία τίθεται στην αρχή της συλλογής Φωνές από την πέτρα και τον άνεμο του Ιωαννίδη. Η γλώσσα απομένει γυμνή, ο ποιητής ωστόσο αρνείται την παντοκρατορία της πέτρας: Σκαλίζουμε την πέτρα να βρούμε τη φωνή Σκληρά τα δάχτυλα κι η γλώσσα μας γυμνή κλώθεται πάνω από τους βράχους Η γη δεν είναι μοναχά μια πέτρα. 63 Η θάλασσα που εγκλωβίζει 60 Περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα, ό.π., σ Γιάννης Ρίτσος, Αγρύπνια, ό.π., σ Γιάννης Ρίτσος, Τα Επικαιρικά, ό.π., σ Ιάσων Ιωαννίδης, ό.π., σ

18 Η θάλασσα στα ποιήματα της Μακρονήσου γίνεται αντιληπτή μέσα από το πρίσμα του εγκλεισμού ως στοιχείο που εντείνει τη στέρηση της ελευθερίας. Το βλέμμα προς τη θάλασσα σκοντάφτει πάνω στο συρματόπλεγμα του στρατοπέδου: Δω πέρα ξεχάσαμε ένα σωρό πράματα. Δεν είναι ένα παράθυρο να κοιτάξουμε τη θάλασσα. Αλλιώς κοιτιέται η θάλασσα από να παράθυρο, αλλιώς πίσω απ το συρματόπλεγμα. 64 Οι στίχοι προέρχονται από το ποίημα «Αλλαγή» της συλλογής Πέτρινος χρόνος και δείχνουν μια αποθάρρυνση του Ρίτσου. Η θάλασσα δεν μπορεί να παρηγορήσει τον ποιητή, όπως φαίνεται και στο «Γράμμα στον Ζολιό Κιουρί»: Νά μαστε πλάι στη θάλασσα και να μην έχουμε δυο πήχες θάλασσα για να τυλίξουμε την καρδιά μας που καίγεται. 65 Η θάλασσα λειτουργεί ως στοιχείο που ενισχύει την αίσθηση εγκλωβισμού των εξορίστων στην ποιητική σύνθεση του Θρακιώτη, όπου αναγνωρίζεται ως φράκτης και συνδέεται με την απειλή του θανάτου: Σ αυτήν εδώ τη θανάσιμη γης με το θαλάσσιο φράχτη 66 Κυκλωμένοι από το αίμα και τη φωτιά κυκλωμένοι με το θάνατο και το νερό. 67 Ο Λουντέμης αντίστοιχα στο ποίημά του «Είμαι καλά..» παρουσιάζει τη θάλασσα ως αδιαπέραστο εμπόδιο για την αλήθεια: Η αλήθεια γέρασε και δεν ταξιδεύει. Δεν περνά τη θάλασσα. 68 Ο ποιητής αναφέρεται εδώ στις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των εξορίστων, οι οποίες ήταν άγνωστες στον περισσότερο κόσμο λόγω της παραπληροφόρησης που διοχέτευε η κρατική προπαγάνδα. Στο ποίημα «Μέρες στο Μακρονήσι» του Κώστα Κουλουφάκου η θάλασσα μεταμορφώνεται σε δεσμοφύλακα που στοιχειώνει τον ποιητή: Δε θέλω να μου μείνει για πάντοτε η θάλασσα 64 Γιάννης Ρίτσος, Τα Επικαιρικά, ό.π., σ Γιάννης Ρίτσος, Αγρύπνια, ό.π., σ Κώστας Θρακιώτης, Πορεία και σταθμοί, Αθήνα 1964, σ Ό.π., σ Μενέλαος Λουντέμης, Κραυγή στα πέρατα, ό.π., σ

19 εχθρικός δεσμοφύλακας άγρυπνος 69 Παρόμοια στο ποίημα «Το τελευταίο σάλπισμα» ο Ραφτόπουλος οραματίζεται τη θάλασσα δεσμοφύλακα να προδίδει τους προϊσταμένους της: Η θάλασσα που σου είχαν ορίσει δεσμοφύλακα θα τους έχει προδώσει και θα απλώνει μπροστά σου το δρόμο για τις καρδιές των πέντε ηπείρων. 70 Η κοινή παρουσία της εικόνας της θάλασσας δεσμοφύλακα στα δύο ποιήματα δηλώνει εμφατικά την αρνητική πρόσληψη της θάλασσας από τους εξόριστους. Η τυπική συμβολική λειτουργία της θάλασσας αντιστρέφεται, καθώς αυτή δεν λειτουργεί ως σύμβολο της ελευθερίας, αλλά ταυτίζεται με την κατάσταση του εγκλεισμού. Ήλιος παρών και μέλλων Ο ήλιος στο στρατόπεδο προσωποποιείται στα ποιήματα της Μακρονήσου, είτε ως βασανιστής είτε ως κρατούμενος. Στο ποίημα «Μεσημέρια» του Ρίτσου ο έ- ντονος ήλιος του μεσημεριού, ο οποίος ενέτεινε τη δίψα των εξορίστων που υποβάλλονταν σε διάφορες αγγαρείες, περιγράφεται ως αυστηρός αλφαμίτης, που επιτηρεί την εκτέλεση της αγγαρείας 71 : Ο ήλιος εδώ δε χωρατεύει θυμωμένος ήλιος, παντοκράτορας, με τα σμιχτά του φρύδια, το τετράγωνο σαγόνι, με το δασύ του κόρφο γδυτόν ως τη θάλασσα. 72 Ο ήλιος μετατρέπεται ρητά σε όργανο της εξουσίας στο ποίημα «Προετοιμασία» του Ραφτόπουλου: Εδώ βάζουν τον ήλιο να γδέρνει. 73 Ομοίως ο Κουλουφάκος κατατρύχεται από έναν ήλιο βασανιστή: Δε θέλω 69 Περιοδικό Το δέντρο, ό.π., σ Λεφτέρης Ραφτόπουλος, ό.π., σ Οι αλφαμίτες στελέχωναν την Αστυνομία Μονάδος, η οποία λειτουργούσε ως όργανο τρομοκράτησης των εξορίστων. 72 Γιάννης Ρίτσος, Τα Επικαιρικά, ό.π., σ Λεφτέρης Ραφτόπουλος, ό.π., σ

20 να βλέπω για πάντα τον ήλιο κάθε αυγή με στολή βασανιστή. 74 Σε άλλα ποιήματα ο ήλιος μεταμορφώνεται σε κρατούμενο. Στο παρακάτω απόσπασμα από τη σύνθεση Οι γειτονιές του κόσμου, ο ήλιος παρουσιάζεται ως σκληρά βασανισμένος εξόριστος μέσω μιας νατουραλιστικής εικόνας: Ο ήλιος γερμένος στο συρματόπλεγμα με τ άντερά του χυμένα στο χώμα. 75 Ο Πατρίκιος στο ποίημα «Συνήθειες κρατουμένων» αντιλαμβάνεται αντίστοιχα τον ήλιο ως κρατούμενο: Κάθε πρωί ο ήλιος έβγαινε πίσω απ τα φυλάκια φορώντας μιαν άπλυτη πιτζάμα του νοσοκομείου και διάσχιζε αργά το προαύλιο τ ουρανού. Ύστερα από τόσα χρόνια είχε κι εκείνος πάρει συνήθειες των κρατουμένων. 76 Μολονότι ο Πατρίκιος δεν βίωσε, όπως αναφέραμε, την πραγματικότητα του στρατοπέδου συγκέντρωσης πολιτικών εξορίστων της Μακρονήσου, επικοινωνεί μέσω της ποίησής του με τους ποιητές που βρέθηκαν εκεί κατά την περίοδο της λειτουργίας του. Το παραπάνω ποίημά του μοιάζει να απηχεί τους ακόλουθους στίχους από το ποίημα «Η Στενογραφία της νεκρής ζώνης» του Αλεξάνδρου: Μέσα από το φυλάκιο θα βγει ο ήλιος κουρεμένος. 77 Ο ήλιος γίνεται ένας φαντάρος που παρουσιάζεται καθημερινά στο πρωινό προσκλητήριο, φοβούμενος μήπως τιμωρηθεί για ενδεχόμενη απουσία του, στο ποίημα «Ήλιος παρών» του Ραφτόπουλου: Όταν κάποια πρωινά στον ουρανό σελαγίζουν σύννεφα τον βλέπουμε να τα σπρώχνει φουριόζος, ν αντιπαλεύει μαζί τους, 74 Περιοδικό Το δέντρο, ό.π., σ Γιάννης Ρίτσος, Οι γειτονιές του κόσμου, ό.π., σ Τίτος Πατρίκιος, Μαθητεία ( ), ό.π., σ Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα ( ), ό.π., σ

21 για να προφτάσει να δώσει έστω θολό και καθυστερημένο το παρών του μην τυχόν και τον βγάλουν απόντα και τον περάσουν στην αναφορά. 78 Σε άλλα ποιήματα ο ήλιος προσλαμβάνεται θετικά, καθώς συνδέεται με το μέλλον. Ο Λειβαδίτης στους τελευταίους στίχους της σύνθεσης Μάχη στην άκρη της νύχτας, οι οποίοι αποδίδονται σε δύο συντρόφους που βασανίζονται σε γειτονικά κελιά, οραματίζεται την αντικατάσταση του παρόντος σκοταδιού των πολιτικών διώξεων από ένα φωτεινό κομμουνιστικό μέλλον ολόκληρης της ανθρωπότητας: Ο ήλιος για όλους τους ανθρώπους η μέρα είναι κοντά θα βαδίσουμε. 79 Το μέλλον θα αναγεννηθεί μέσα από τις στάχτες του παρόντος, σύμφωνα με τα στερεότυπα της κομμουνιστικής ιδεολογίας, στον ακόλουθο συνθηματικό στίχο από τη σύνθεση του Θρακιώτη: Για έναν καινούργιο ήλιο γεννημένον από τη στάχτη μας. 80 Μια ανάλογη έκκληση προς τον ήλιο απευθύνει ο Δούκαρης στο ποίημα «Ικεσία»: Ήλιε μου γέννησε μέσα στη στάχτη την Ελπίδα. 81 Ο νυχτερινός ουρανός Τα αστέρια στο νυχτερινό ουρανό εμφανίζονται άλλοτε θετικά, άλλοτε αρνητικά φορτισμένα στα ποιήματα της Μακρονήσου. Πληθωρική είναι η παρουσία τους στα ποιήματα του Ρίτσου, όπου γίνονται κυρίως αντιληπτά μέσω του φίλτρου της α- νοικείωσης. Ο έναστρος ουρανός δεν προκαλεί πλέον αυτόματα ένα αίσθημα ανάτασης: Αγαπημένε μου Ζολιό, 78 Λεφτέρης Ραφτόπουλος, ό.π., σ Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, ό.π., σ Κώστας Θρακιώτης, ό.π., σ Δημήτρης Δούκαρης, Καλλίστη θήρα, ό.π., σ

22 έχω καιρό ν ακούσω ένα αστέρι να σκάβει μια γούβα στην καρδιά μου για να φυτέψει ένα λουλούδι. 82 Τα αστέρια θυμίζουν τους νεκρούς συντρόφους, καθώς παρομοιάζονται με «σκουριασμένα κουμπιά στα χιτώνια των εκτελεσμένων». 83 Μια εξίσου τολμηρή παρομοίωση χρησιμοποιεί ο Αλεξάνδρου στο ποίημα «Παράνομο σημείωμα»: Κάνουμε να μετρήσουμε τα αστέρια Και πέφτουν στα λιθόστρωτα σαν ανάποδες πινέζες. 84 Επιπλέον ο Ρίτσος σωρεύει διάφορες μεταφορές («ψείρες των άστρων» 85, σκάγια των άστρων» 86, «προκαδούρες των άστρων» 87 ) δημιουργώντας μια γενική εικόνα ανοικείωσης του έναστρου ουρανού. Τα αστέρια λειτουργούν παράλληλα ως σύμβολα μιας φθαρμένης ελπίδας. Η ελπίδα αυτή μπορεί να είναι παραπλανητική, όπως στους παρακάτω στίχους από το «Ημερολόγιο εξορίας, III» του Ρίτσου: Βραδιάζει. Εύκολα πάλι ξεγελιόμαστε παζαρεύοντας δυο δράμια ελπίδα με πέντε κάλπικα αστέρια. 88 Στο ποίημα «Χρόνος» τα αστέρια γίνονται μπαλώματα μιας κουρελιασμένης ελπίδας: Η βραδιά κάθεται πάνω στα παπούτσια μας σαν πιστό μαύρο σκυλί, την ώρα που μπαλώνουμε τα τσουράπια μας, την ώρα που μπαλώνουμε με ένα άστρο την ελπίδα. 89 Αντίστοιχα στο ποίημα «Παραμονή Χριστουγέννων» του Λειβαδίτη τα αστέρια συνδέονται με την ελπίδα του μακρινού μέλλοντος, η οποία ωστόσο δεν μπορεί να ακυρώσει το ενδεχόμενο του θανάτου στο προσεχές μέλλον: Συλλογιέσαι τ άστρα πίσω απ την καταχνιά σκέφτεσαι πως αύριο μπορεί να σε σκοτώσουν Γιάννης Ρίτσος, Αγρύπνια, ό.π., σ Ό.π., σ Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα ( ), ό.π., σ Γιάννης Ρίτσος, Τα Επικαιρικά, ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Τάσος Λειβαδίτης, ό.π., σ

23 Οι αναφορές στο φεγγάρι σπανίζουν στην ποίηση της Μακρονήσου. Εξαίρεση αποτελούν τα ποιήματα του Ρίτσου, όπου το φεγγάρι παρουσιάζεται ανοίκειο μέσω μιας σειράς τολμηρών παρομοιώσεων ή μεταφορών. Συχνά συνδέεται με τους νεκρούς ή βασανισμένους συντρόφους: Και το φεγγάρι κρεμόταν στον ουρανό όπως κρέμεται η τραγιάσκα του σκοτωμένου στο καρφί της πόρτας. 91 Παρόμοια είναι η ατμόσφαιρα στο «Ημερολόγιο εξορίας III»: Όλη τη νύχτα οι πεθαμένοι ροκανάν κομμάτια πάγο απ το φεγγάρι. Δεν ξέρουμε πια τι να κάνουμε για να μην ακούμε. 92 Σε άλλη ημερολογιακή καταγραφή η πανσέληνος θυμίζει τον σύντροφο που έπνιξαν οι βασανιστές στη θάλασσα: Άσπρο το φεγγάρι τυμπανισμένο σαν την κοιλιά του πνιγμένου. 93 Στο ποίημα «Λίγο-λίγο» το φεγγαρόφωτο παραπέμπει στους συντρόφους που έκοψαν τη γλώσσα τους κατά τη διάρκεια των βασανιστηρίων, προκειμένου να μην προδώσουν τους συναγωνιστές τους 94 : Το φεγγάρι πέφτει απ την τρύπα του αντίσκηνου σα μια κομμένη γλώσσα. Ακόμη δεν μπορούμε να μιλήσουμε. 95 Οι επιθετικοί προσδιορισμοί που χρησιμοποιούνται για το φεγγάρι προκαλούν επίσης μια αίσθηση ανοικείωσης, καθώς αυτό χαρακτηρίζεται «παράνομο, βουβό» 96 ή «βλογιοκομμένο». 97 Το φεγγάρι προσωποποιείται σε αρκετά ποιήματα, εξακολουθώντας να λειτουργεί ως στοιχείο ανοικείωσης: Όλη τη νύχτα απ όξω το φεγγάρι πριονίζει μακριές σανίδες από μεγάλα δέντρα πεσμένα. 91 Γιάννης Ρίτσος, Αγρύπνια, ό.π., σ Γιάννης Ρίτσος, Τα Επικαιρικά, ό.π., σ Ό.π., σ Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Γιάννη Πολίτη. Βλ. ενδεικτικά Κλεόβουλος Α. Δενδρινός, Άγνωστες σελίδες από τη Μακρόνησο ( ), ό.π., σ. 23 και Πολυμέρης Βόγλης, Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας. Οι πολιτικοί κρατούμενοι στον εμφύλιο πόλεμο, ό.π., σ Γιάννης Ρίτσος, Τα Επικαιρικά, ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ

24 Για πόρτες. Ναι για πόρτες. 98 Στο ποίημα «Φεγγάρι» μεταμορφώνεται σε κλέφτη των παπουτσιών των εξορίστων εισπράττοντας την αποδοκιμασία του ποιητή: Ετούτα τ άρβυλα τα μπαλωμένα, τα χοντροκαμωμένα δεν είναι για τα πόδια σου, φεγγάρι. 99 Εξίσου ανοίκειες είναι οι παρομοιώσεις που συνδέουν το φεγγάρι με την καθημερινότητα της ζωής στο στρατόπεδο: Το φεγγάρι είναι μεγάλο σαν το μεγάλο καζάνι του μαγειρείου που το πλένουν στη θάλασσα. 100 Ή Το φεγγάρι στο άνοιγμα της τέντας, ήταν σαν ένα κίτρινο λογοκριμένο δελτάριο. 101 Το βάσανο του ανέμου και της βροχής Στα χρονικά της Μακρονήσου ο άνεμος αναφέρεται ως μόνιμη σχεδόν πηγή βασάνων για τους εξόριστους. 102 Οι ποιητές της Μακρονήσου αντιλαμβάνονται τον άνεμο με ανάλογο τρόπο. Ο άνεμος διακόπτει βασανιστικά τον ύπνο στο ποίημα του Ρίτσου «Φεγγάρι»: Πάνου απ τον ύπνο μας το πλατάγισμα του αντίσκηνου ύπνος κομματιασμένος απ τον άνεμο. 103 Οι ψυχικές διαταραχές που εκδηλώνονταν συχνά στη Μακρόνησο, συνδέονται με την ισχυρή παρουσία των ανέμων στο ποίημα «Προετοιμασία» του Ραφτόπουλου: Εδώ βάζουν τους αγέρηδες να τρελαίνουν. 104 Ο Λειβαδίτης στο ποίημα Αυτό το αστέρι είναι για όλους μας, περιγράφει το νευρικό κλονισμό των εξορίστων λόγω των ανέμων που γκρέμιζαν τα αντίσκηνά τους: Ο άνεμος έπαιρνε τις σκηνές μας 98 Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Βλ. ενδεικτικά Φίλιππας Γελαδόπουλος, Μακρονήσι, Αθήνα 1965, σ και Γιώργος Δ. Γιαννόπουλος, Μακρόνησος. Μαρτυρίες ενός φοιτητή ( ), ό.π., σ Γιάννης Ρίτσος, Τα Επικαιρικά, ό.π., σ Λεφτέρης Ραφτόπουλος, ό.π., σ

25 τις στήναμε και τις ξανάπαιρνε Τις μέρες μάς τρελαίνει πάντοτε ο νοτιάς. Οι πάσσαλοι σπάνε στον αγέρα. - θά λεγες ξεθαμμένα κόκκαλα. 105 Ο άνεμος προσωποποιείται σε βασανιστή στα «Προσχέδια για τη Μακρόνησο» του Πατρίκιου: Κι ο άνεμος με τις χοντρές αρβύλες του βασανιστή μαστίγωνε το άγριο βουνό με τη ζωστήρα του. 106 Ανάλογη ταύτιση υπαινίσσεται η παρατακτική σύνδεση των βορείων ανέμων με τους βασανιστές στο «Γράμμα στον Χικμέτ» του Λουντέμη: Εδώ δεν άραξε άλλο τίποτα, ποτέ παρά μονάχα οι δήμιοι κι οι βοριάδες. 107 Τα βουητά του ανέμου γίνονται αναστεναγμοί που βασανίζουν τους εξόριστους στο ποίημα του Θρακιώτη: Στο σταυροδρόμι του βραδιού ο άνεμος βαριά στενάζει κι αλύπητα μάς τυραννά. 108 Ο αέρας μεταμορφώνεται τέλος σε μηχανή ξυρίσματος στο ποίημα «Η Στενογραφία της νεκρής ζώνης» του Αλεξάνδρου: Φυσάει ένας αέρας Ένας αέρας που έγινε σκουριασμένη μηχανή μικροκουρείου. 109 Η βροχή αποτελούσε μια άλλη αιτία ταλαιπωρίας των εξορίστων. 110 Στο ποίημα «Ο δεκαπέντε» του Αλεξάνδρου το βάσανο της βροχής μέσα στη σκηνή περιγράφεται παραστατικά: Κάτω απ τη μαρκίζα μια σταγόνα μες στο σβέρκο μάς χάλαγε τη νύχτα τώρα που ολόκληρη νύχτα στάζει πάνω στις κοιλιές μας σφίγγουμε τη ζώνη το πρωί σαν πέτσινο επίδεσμο Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, ό.π., σ Τίτος Πατρίκιος, Μαθητεία ( ), ό.π., σ Μενέλαος Λουντέμης, Κραυγή στα πέρατα, ό.π., σ Κώστας Θρακιώτης, ό.π., σ Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα ( ), ό.π., σ Βλ. ενδεικτικά Φίλιππας Γελαδόπουλος, Μακρονήσι, ό.π., σ. 184, Ηλίας Στάβερης, Γλαροφωλιά. Μακρονήσι , ό.π., σ. 125, Βαρδής Βαρδινογιάννης, ΣΦΑ Μακρόνησος. Οκτώβρης 1948 Μάης 1949, Θεμέλιο, Αθήνα , σ Άρης Αλεξάνδρου, Ποιήματα ( ), ό.π., σ

26 Ο Κουλουφάκος νοσταλγεί τη βροχή του ειρηνικού παρελθόντος: Κι η βροχή να ξαναγίνει ευλογία, μήνυμα φιλικό των ουρανών κι όχι βάσανο στα μουσκεμένα στρωσίδια. 112 Μια παραβολή της ενατένισης της βροχής μέσα από ένα σπίτι με τη βροχή που κατακλύζει τη σκηνή στο στρατόπεδο, εμπεριέχεται στο ποίημα «Βροχή» του Πατρίκιου: Τούτη η βροχή καλή που θά ταν αν ήσουν τώρα σε ένα σπίτι Μα εδώ τρυπάει τη σκηνή μουλιάζει τις κουβέρτες, τα ρούχα, τα βιβλία. Και πώς θα κατορθώσεις να την αγαπάς χωρίς να συνηθίζεις; 113 Η βροχή λειτουργεί συχνά ως προάγγελος του θανάτου στα ποιήματα του Λειβαδίτη. Στο ποίημα «Παραμονή Χριστουγέννων» η βροχή σβήνει τα χνάρια του συντρόφου που πρόκειται να εκτελεστεί: Το παιδί με τα σπυριά προχωράει στη θέση του μένουν δυο χνάρια από αρβύλες που σε λίγο θα τα σβήσει η βροχή. 114 Η ίδια εικόνα υπάρχει στο ποίημα Αυτό το αστέρι είναι για όλους μας, όπου το σβήσιμο των χναριών από τη βροχή υπαινίσσεται τον κίνδυνο που απειλεί όλους τους εξόριστους: Κι έτσι κάθε μέρα η βροχή σβήνει απ το χώμα τα βήματά μας. 115 Λίγους στίχους παρακάτω δηλώνεται ρητά η σύνδεση της βροχής με τον θάνατο μέσω ενός κοινού προαισθήματος: Τότε πήρε να βρέχει και νιώσαμε πως θα πέθαινε. 116 Στο ποίημα «Απλή κουβέντα» τέλος, η βροχή εμφανίζεται προσωποποιημένη ως μέλος της παρέας των χωροφυλάκων: την ώρα που η βροχή παίζει ζάρια με τους χωροφύλακες καθώς νυχτώνει και γουργουρίζουν οι σφυρίχτρες Περιοδικό Το δέντρο, ό.π., σ Τίτος Πατρίκιος, Ποιήματα Ι, , ό.π., σ Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, ό.π., σ Ό.π., σ Ο.π., σ Ο.π., σ

27 Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι ο Ρίτσος στο ποίημα «Αλλαγή» επιστρατεύει μια παρόμοια εικόνα αντικαθιστώντας τη βροχή με τον θάνατο: την ώρα που ο θάνατος απάνου στα φυλάκια παίζει τα ζάρια με τους φρουρούς, καθισμένους σταυροπόδι στο χώμα. 118 β) Ο χώρος και ο χρόνος Η χωροταξία του στρατοπέδου χαρακτηρίζεται από την έντονη αντίθεση ανάμεσα στα επιβλητικά κτήρια της διοίκησης και τα ταπεινά αντίσκηνα των εξορίστων, ανάμεσα στον χώρο των καταπιεστών και σε εκείνο των καταπιεζόμενων. Έξω από τον κυρίως χώρο του στρατοπέδου υπήρχε το «σύρμα», δηλαδή ένας περιφραγμένος από συρματόπλεγμα χώρος, όπου απομονώνονταν οι «απείθαρχοι». Η μονοτονία της ζωής του στρατοπέδου, η οποία προέκυπτε από τη διαρκή επανάληψη των ίδιων κινήσεων σε έναν περιορισμένο χώρο, προκαλούσε στους εξόριστους μια συνακόλουθη αλλαγή της αντίληψης του χρόνου. Όπως παρατηρεί η Έλλη Φιλοκύπρου, «παράλληλα με τα άλλα δεινά, οι εξόριστοι υφίστανται την απώλεια του δικού τους χρόνου». 119 Η ροή του χρόνου δεν γίνεται πλέον αντιληπτή. Ο χρόνος στη Μακρόνησο μοιάζει παγωμένος, το μέτρημά του αποβαίνει μάταιο. Ο χώρος του στρατοπέδου Στα ποιήματα της Μακρονήσου σπανίζουν γενικά τα πανοραμικά πλάνα του χώρου του στρατοπέδου. Ένα τέτοιο πλάνο που περιλαμβάνει τα αντίσκηνα του καταυλισμού των εξορίστων, συναντάμε στο ποίημα «Έτοιμοι» του Ρίτσου: Σκαλί-σκαλί τ αντίσκηνα ίσια πάνου κατά τον ουρανό, καρφωμένα τ αντίσκηνα στην πέτρα, πασσαλωμένα στο πείσμα, με το καμάκι του ήλιου κατάστηθα Γιάννης Ρίτσος, Τα Επικαιρικά, ό.π., σ Έλλη Φιλοκύπρου, Ένοχος μιας μεγάλης αθωότητας. Η ποιητική περιπέτεια του Τάσου Λειβαδίτη, Νεφέλη, Αθήνα 2012, σ Γιάννης Ρίτσος, Τα Επικαιρικά, ό.π., σ

28 Η ίδια οπτική γωνία χρησιμοποιείται στους ακόλουθους στίχους από τη Μάχη στην άκρη της νύχτας του Λειβαδίτη, όπου η τάξη που επικρατεί στον καταυλισμό προκαλεί τη μαύρη ειρωνεία του ποιητή: Οι δρόμοι του καταυλισμού με τους κανόνες της ρυμοτομίας -σαν να ναι δύσκολο να πεθάνεις σε κακοφτιαγμένους δρόμους. 121 Παρόμοιο είναι το πλάνο στο ποίημα «Θάνατος» του Λουντέμη, όπου η αυστηρή διάταξη των σκηνών επισημαίνει την αιχμαλωσία των εξορίστων και συνδέεται με το ενδεχόμενο του θανάτου, ενώ αντιπαρατίθεται στην κίνηση μιας βαρκούλας στη θάλασσα: Ένα βαρκάκι περνάει απ τα ανοιχτά Κάτω απ το πανί του κάποιος θα τραγουδά θα ξεφωνίζει από άγρια ευτυχία. Κι εδώ Τα στεριανά μας πανιά καρφωμένα στη γη. Τό κοιτούν σαν αιχμάλωτα ζώα αραδιασμένα σε αδέκαστη σειρά, όπως οι σταυροί στα νεκροταφεία. 122 Οι αναφορές στον χώρο που στεγαζόταν η διοίκηση απουσιάζουν σχεδόν πλήρως. Αν εξαιρέσουμε τη Μάχη στην άκρη της νύχτας, όπου υπάρχει μια απλή αναφορά στο διοικητήριο 123, σε κανένα ποίημα της Μακρονήσου δεν γίνεται μνεία του χώρου. Η απουσία αυτή ίσως οφείλεται στη δύσκολη πρόσβαση των φαντάρων και των εξορίστων στο κτήριο της διοίκησης. Το σημείο όπου εστιάζουν οι περισσότεροι ποιητές είναι το συρματόπλεγμα, το αδιαπέραστο όριο ανάμεσα στους απομονωμένους και τους εξόριστους εντός του στρατοπέδου, αλλά και ανάμεσα στο σύνολο των εξορίστων και τον έξω κόσμο. Το συρματόπλεγμα αποτελεί ένα από τα στοιχεία αναγνώρισης του νησιού στα «Προσχέδια για τη Μακρόνησο» του Πατρίκιου: Με το μελτέμι σου που δυναμώνει τη νύχτα 121 Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, ό.π., σ Μενέλαος Λουντέμης, Κραυγή στα πέρατα, ό.π., σ Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, ό.π., σ