ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ. Παρουσίαση στο μάθημα

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ Παρουσίαση στο μάθημα «Βασικές έννοιες στην ψυχανάλυση: Λακανική προσέγγιση» Βιβλίο: Για την πατρότητα Philippe Julien Φοιτήτρια: Γαστουνιώτου Ελένη Καθηγήτρια: Κανελλοπούλου Βασιλική Αθήνα, Δεκέμβριος 2016 Χειμερινό εξάμηνο

2 O Philippe Julien ( , 84 ετών) ήταν ψυχαναλυτής, αναγνώστης του Lacan και κατ επέκταση του Freud και ιδρυτικό μέλος της École lacanienne de psychanalyse. Το βιβλίο του αποτελείται από τρία μέρη: i. την εισαγωγή του μεταφραστή-μεταγραφέα Παναγιώτη Βαρδή ii. την μετάφραση του αυτοτελούς στα γαλλικά βιβλίου «Το Ιμάτιον του Νώε» (Le manteau de Noé) με υπότιτλο δοκίμιο για την πατρότητα (Essai sur la paternité) iii. ένα ακόμη μέρος που λέγεται: Η Αγάπη του πατέρα στον Freud Η παρουσίαση αφορά στο δεύτερο (ii).

3 Το Ιμάτιον του Νώε Απόσπασμα από τη Γένεση για τον Νώε Μικρός πρόλογος για περιορισμό της πατρικής εικόνας στην ιδιωτική ζωή τους τελευταίους δύο αιώνες Κεφάλαιο 1: Μια τριπλή παρακμή Στον 20 ο αιώνα υπάρχει μια κοινωνική παρακμή της πατρότητας και για να καταδειχθεί αυτό δεν υπάρχει τίποτα το καλύτερο από το να ειπωθεί με νομικούς όρους. I. Το δικαίωμα πάνω στο παιδί Πρώτος ορισμός στη Δύση του να είσαι πατέρας πατέρας δεν είναι ο άντρας της γυναίκας, αλλά ο ηγεμών πατρότητα πολιτική και θρησκευτική, όχι οικογενειακή patria είναι η κοινωνική και νομική καταγωγή π.χ. γερουσιαστές (Patres), πατρίκιοι (Patricii), Πατέρες Εκκλησίας Από την πρώτη σημασία του Πατέρα ως άρχοντα απορρέει κατά συνέπεια η οικογενειακή πατρότητα, επειδή ο πατέρας είναι πολιτικός και θρησκευτικός ηγέτης είναι και ο οικοδεσπότης, ο dominus του σπιτιού, αυτός που νυμφεύεται μια γυναίκα και στη συνέχεια εξουσιοδοτεί τον εαυτό του να είναι ο πατέρας ενός παιδιού. Η πατρότητα είναι αυτοαναφερόμενη, όπως κάθε πράξη αυθεντίας, και εκ τούτου θεμελιώνονται τα δικαιώματα του πατέρα πάνω στο παιδί: δικαίωμα ζωής και θανάτου, σωφρονισμού, φυλάκισης, απόφασης ποιον θα παντρευτεί. Τον 18 ο αιώνα έγινε μια μεγάλη στροφή: η κοινωνία θεμελιώνεται πάνω στη αδελφοσύνη κι όχι την πατρότητα. Συνέπειες: 1. Η πατρική εξουσία επικεντρώνεται αποκλειστικά στην οικογένεια με το αστικό ιδανικό του 19 ου αιώνα. Ο πατέρας είναι εκείνος τον οποίον ο γάμος αναδεικνύει. πατέρας = σύζυγος της μητέρας (συζυγικός δεσμός). 2. Παρατηρείται ποιοτική μετατροπή της εξουσίας στο ίδιο το εσωτερικό της οικογένειας. Παρακμή σταδιακή ρόλος θρησκείας Χριστιανισμός: Βάπτιση παιδιών, έτσι ο χριστιανός εισάγει τα παιδιά σε μια άλλη γενεαλογία της οποίας δεν είναι ηγέτης, αλλά υπηρέτης Καθολική Εκκλησία: γάμος μόνο με τη συναίνεση των νέων συζύγων

4 II. Το δικαίωμα του παιδιού Από τον 19 ο αιώνα λαμβάνονται υπόψη τα δικαιώματα του παιδιού σε συνάρτηση με το καλό του, το συμφέρον και την ευζωία του προκύπτει δικαίωμα μιας πατρικής καταγωγής Απορρέει ένας νέος ορισμός του να-είσαι-πατέρας ως ρόλου και καθηκόντων. Πατέρας είναι όποιος ανταποκρίνεται στα δικαιώματα του παιδιού, όχι μόνο της προστασία της ζωής, αλλά και της εισόδου στον πολιτισμό και την κοινωνία. Δηλαδή γεννιέται μια νέα εικόνα πατέρα-παιδαγωγού (Diderot, Rousseau). 20 ος αιώνας: πατέρας που κρατά το παιδί, παίζει μαζί του, του μιλά Ο ορισμός αυτός είναι εύθραυστος, επειδή τη λειτουργική θέση μπορούν να καταλάβουν δικαιωματικά και άλλοι (π.χ. σχολείο). Άρα: παρακμή λόγω δύο παραγόντων 1. Στο όνομα του συμφέροντος του παιδιού η αστική κοινωνία παρεμβαίνει ανάμεσα στο παιδί και τον πατέρα. Π.χ. παιδίατροι που ανοίγουν φάκελο ιστορικού του παιδιού δάσκαλοι που διδάσκουν αξίες θεσμών, όπως της δημοκρατίας (υπολανθάνουσα ηθική) απαιτούμενα προσόντα για υιοθεσία ο νόμος προστατεύει το παιδί που υπάρχει υποψία κακοποίησης Γενικά υπάρχει μεταλλαγή νομικής ισχύος πατέρα, η «κατοχική» πατρότητα έγινε κοινωνική. 2. Η θέση που δίνει ο αστικός κώδικας στη μητέρα, δηλαδή η διαίσθηση ότι δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο στον κόσμο για το παιδί από την αγάπη της μητέρας που είναι αναντικατάστατη, ενώ ο παιδαγωγικός ρόλος του πατέρα είναι αντικαταστάσιμος. III. Το δικαίωμα για παιδί Ευθραυστότητα πατέρα αντεπιχείρημα: είναι ο γεννήτορας του παιδιού (βιολογική προσέγγιση) Όμως από την προσπάθεια θεμελίωσης της πατρότητας πάνω στη βιολογική «αλήθεια» εμφανίζεται περισσότερο η ευθραυστότητα της πατρότητας, με αποτέλεσμα την προαγωγή ενός νέου δικαιώματος, του δικαιώματος της γυναικάς για το παιδί. Αυτό το δικαίωμα το υποστηρίζουν:

5 1. νομικός λόγος: Από το 1972 (στη Γαλλία) η μητέρα παντρεμένη ή όχι, έχει την εξουσία να δηλώσει το παιδί με το πατρώνυμό της, έχει γονική εξουσία. 2. ιατρικός λόγος: εξωσωματική γονιμοποίηση με δωρητή [Μπορεί να πει κανείς ότι είναι γιος/κόρη ενός σπερματοζωαρίου;] Κεφάλαιο 2: Μια τριπλή διάσταση - Τι φέρνει η ψυχανάλυση με τον Freud και τον Lacan; - Τοποθετείται με μια δική της θέση, όχι για να πει το παν για την πατρότητα, αλλά για να επιτρέψει να ειπωθεί κάποια σημαντική αλήθεια που παραγνωρίζεται από τον επίσημο λόγο. Η ψυχανάλυση αποκαλύπτει ότι στην ερώτηση: «Τι σημαίνει να-είσαι-πατέρας;» δεν υπάρχει αποφασιστική απάντηση. Την αντικαθιστά με την ερώτηση: «Τι σημαίνει για έναν γιο, για μια κόρη το να έχει έναν πατέρα;» Τι κάνει ένα υποκείμενο να μπορεί να πει εκ των υστέρων για τον εαυτό του ότι είχε ένα πατέρα; Σ αυτή την ερώτηση ο αναλυόμενος, αν θέλει, μπορεί να απαντήσει και το κάνει ακολουθώντας τις τρεις διαστάσεις-τις τρεις συναρτήσεις της πατρικής αλήθειας. I. Πατέρας ως Όνομα Για το παιδί ο πατέρας αναδεικνύεται ως Όνομα από τη μητέρα. Για το παιδί (όχι για την κοινωνία) η μητέρα είναι εκείνη που εγγράφει μια θέση μέσα στη συμβολική τάξη θέση κενή που ακολούθως ο τάδε άντρας θα μπορέσει μα καταλάβει με τον τρόπο του. Δηλαδή ο πατέρας ως όνομα θεμελιώνεται από μια γυναίκα; Δεν πρόκειται για ταπεινωτική εξάρτηση για τον άντρα, άλλο διακυβεύεται. Η μητέρα αναδεικνύει μια θέση «τρίτη» ανάμεσα σ αυτή και το παιδί, σ αυτόν τον τρόπο εγγραφής που ο Freud ονομάζει ασυνείδητο και ο Lacan τον μεγάλο Άλλον. Τι διακυβεύεται; Μετρά πρωτίστως όχι ο πόθος-επιθυμία του παιδιού για τη μητέρα αλλά η επιθυμία της μητέρας «Τι θέλει;» Έτσι η μητέρα πηγαινοέρχεται, υπάρχει μια ατέλειωτη αλληλοδιαδοχή. Η απάντηση έρχεται από τη μητέρα. Με το σημαίνον του Ονόματος-του-Πατέρα δίνεται μια σημασία στο υποκείμενο όσον αφορά το έλλειμμα στη μητέρα. Πώς; Η επιθυμία της μητέρας αντικαθίσταται από το σημαίνον του Ονόματος-του-Πατέρα. Έτσι γεννιέται για το παιδί μια σημασία, η σημασία του φαλλού, όχι του οργάνου που εκείνη δεν έχει, ούτε της εικόνας του άνδρα, αλλά το σημαίνον αυτής της έλλειψης που συνιστά την επιθυμία της μητέρας. Πρόκειται για την πατρική μεταφορά που έχει βαριές συνέπειες. Για τον Lacan πρέπει να επιμείνουμε στον τρόπο που αντιμετωπίζει η μητέρα τον λόγο [parole] του πατέρα, δηλαδή τη θέση που επιφυλάσσει στο Όνομα-του-Πατέρα.

6 II. Πατέρας ως Εικόνα Ο Πατέρας ως Όνομα προέρχεται από τη μητέρα, αλλά ως Εικόνα προέρχεται από το παιδί. Ο Πατέρας ως Εικόνα είναι το ίδιο το αντικείμενο της αναλυτικής εργασίας Στη δύση του Οιδιπόδειου και της εσωτερίκευσης του Εγώ, στα 5 έτη, το παιδί «σβήνει» τον πατέρα της πραγματικότητας, επικαλύπτοντάς τον με έναν εικονικό (φαντασιακό) που είναι ισχυρός, όμορφος κλπ και ενσαρκώνει εξουσία περισσότερο πολιτικής και θρησκευτικής φύσεως παρά οικογενειακής. Ουσιαστικά το παιδί εύχεται να υπήρχε ένας πατέρας στο μέγεθος της πατρικής Εικόνας και να ήταν η μοναδική αιτία της στέρησης της μητέρας. Για δύο λόγους στρέφεται προς αυτόν τον πατέρα: 1. Τοποθετείται ως αφέντης νομοθέτης που κάνει το νόμο, π.χ. πατέρας στο Τοτέμ και Ταμπού. Αυτόν τον πατέρα αναζητά και θέλει, αυτός προτάσσεται ως άξιος της αγάπης του. Εξαιτίας αυτής της αγάπης και τη στιγμή της δύσης του Οιδιπόδειου επιτελείται μια ταύτιση προς αυτόν, λέει ο Freud, μια ενσωμάτωση της φωνής του που υπαγορεύει το νόμο, φωνή της συνείδησης, το Υπερεγώ. 2. Αυτός ο πατέρας δεν εγκαθιδρύεται μόνον ως αφέντης, αλλά και ως δημιουργός του παιδιού, δεν είναι ένας πατέρας, αλλά ο πατέρας αυτός που έκανε το παιδί. Προς τον δημιουργό πατέρα έχουμε ν απευθύνουμε πολλές μομφές, γιατί δεν έκανε όλα αυτά που θα μπορούσε να κάνει. Ο λόγος αυτής της μομφής πρέπει διαρκώς ν ανιχνεύεται μέχρι να συντελεστεί το πένθος του ιδανικού πατέρα. Για να παραιτηθεί κανείς απ την αγάπη για τη δύναμη ενός τέτοιου πατέρα προϋποθέτει να πραγματωθεί το πένθος. III. Ο Άντρας μιας Γυναίκας Τρίτη διάσταση της πατρότητας είναι το πραγματικό του πατέρα. Δεν πρόκειται για αφελή περιγραφή της εμπειρικής πραγματικότητας ούτε για τον γεννήτορα. Το πραγματικό είναι αυτό που εισάγει το αδύνατον, αυτό που προσεγγίζει κανείς κατά τι ως αδύνατον να γνωριστεί σχετικώς με το αληθές της πατρότητας. Freud: Mater certissima, Pater semper incertus. Lacan: «Το αδύνατον να αποδειχθεί ως αληθές στο πεδίο μιας συμβολικής άρθρωσης», όχι το να ειπωθεί η αλήθεια, αλλά το να την αποδείξει κανείς με μια αρθρωμένη γνώση. Η βιολογική γνώση δεν φτάνει ν αποδείξει το αληθές της πατρότητας, π.χ.: επιστήμη της τεχνητής γονιμοποίησης η πατρότητα θεσμοθετεί γέννηση κι όχι η γέννηση την πατρότητα, όπως στη θρησκεία

7 Η λειτουργία του πραγματικού πατέρα: ο πραγματικός πατέρας για το παιδί είναι ο άντρας μιας γυναίκας. Το σκάνδαλο της ψυχανάλυσης είναι ότι η μόνη πραγματική εγγύηση της πατρικής λειτουργίας είναι ένας άντρας που έχει στραφεί [père-vers] προς μια γυναίκα εκείνη που είναι η αιτία του πόθου του. Συνέπειες αυτού είναι: 1. Ο πραγματικός πατέρας είναι εκείνος που επιφέρει στο παιδί έναν ευνουχισμό δηλαδή ένα «είπα-όχι»: δεν είσαι ο φαλλός της μητέρας σου, δεν είσαι εκείνο που της λείπει. Εκείνος όμως είναι ο διαμεσολαβητής (l agent) αυτού του ευ-νουχισμού, αυτός που επιφέρει τον ευνουχισμό, όχι γιατί είναι ο κακός λύκος, που από ζήλια τιμωρεί το παιδί επειδή θέλει ν απολαμβάνει τη μητέρα του. Δεν πρόκειται για κακεντρεχή ανταγωνισμό ή για άμιλλα. Καθόλου, τουλάχιστον στην καλύτερη των περιπτώσεων Ο πραγματικός πατέρας είναι παράγων του ευνουχισμού επειδή εγκαθιστά μια αυλαία, ένα πέπλο, κάτι μισό-ειπωμένο [mi-dire] αλλά σωστό, όσον αφορά τη δική του απόλαυση από αυτή τη συγκεκριμένη γυναίκα. Εδραιώνει για το παιδί μια αγνωσία για την αντρική του απόλαυση σχετικά μ αυτήν τη γυναίκα. Αυλαία! Το πραγματικό είναι εκείνο το αδύνατο ν αποδειχθεί, με μία γνώση, το αληθές της απόλαυσής του. Και ο πατέρας είναι πατέρας του πραγματικού, εκείνου εκεί του πραγματικού: «Αυτή η απόλαυση δεν σε αφορά. Αυτό δεν είναι δική σου υπόθεση. Θα μπορείς να φανταστεί όλες τις πρωταρχικές σκηνές (με τη φροϋδιανή σημασία του όρου) που θα θελήσεις: αυτό θα είναι η φαντασίωσή σου. Μάλιστα, αλλά δεν πρόκειται να σου δείξω ή να σου επιδείξω τίποτε σχετικώς». Το πραγματικό του πατέρα είναι το αδύνατον να γνωρίζεις το αληθές της πατρικής απόλαυσης. Επομένως, ο πραγματικός πατέρας δεν προσφέρεται για ανάλυση, παρά μόνο το προκάλλυμα που μπαίνει μπροστά του. Αυτό οδήγησε κάποια μέρα τον Lacan να πει: «Θεωρώ ότι αποκλείεται να αναλύσει κανείς τον πραγματικό πατέρα. Το καλύτερο που μπορεί να γίνει αφορά το ιμάτιο του Νώε, όταν ο Πατέρας είναι εικονικός». 2. Το πραγματικό του πατέρα επιτρέπει ν απαντήσουμε στην ερώτηση για τον εικονικό (φαντασιακό) πατέρα. Πραγματοποιείται εκπλήρωση του πένθους του ιδανικού πατέρα. Ο πραγματικός πατέρας είναι εκείνος που βρίσκοντας την απόλαυση που πλάι σε μια γυναίκα, δε θα την επιζητεί στη σχέση του με το παιδί. Με άλλα λόγια δε θα παρεμβαίνει στο παιδί όλη την ώρα και για όλα τα πράγματα, δε θα νομοθετεί και νουθετεί για καθετί, δεν επωμίζεται όλες τις ευθύνες, ταυτίζεται με την εικόνα του παντοδύναμου πατέρα. Ο πατέρας του πραγματικού είναι εκείνος που εγκαθιστώντας για το παιδί το πένθος του εικονικού Πατέρα, του επιτρέπει να μην επιζητά γι αυτόν ένα άλλοθι έξω από την οικογένεια, σ έναν κοινωνικό ηγέτη, σ ένα πολιτικό ή θρησκευτικό μοντέλο.

8 O Freud είχε εκπλαγεί από τη γοητεία αυτή που ασκεί ο Μεγάλος Άνδρας στον άνθρωπο. Μερικοί στην πολιτική και στη θρησκεία έκαναν χρήση ή κατάχρηση αυτής της ροπής. Ίσως η ψυχανάλυση είναι αυτή που μπορεί να καταδείξει αυτή τη σταθερή γοητεία και να τη θέσει υπό αμφισβήτηση για να εξουδετερώσει τις συνέπειές της. - Αλλά χωρίς έναν πραγματικό πατέρα πώς μπορεί να επιτελέσει κανείς μόνος το πένθος του εικονικού-παντοδύναμου Πατέρα; - Μπορεί κάποια μέρα να λάβει χώρα η αναλυτική εμπειρία με έναν αναλυτή που δεν θεωρεί τον εαυτό του δάσκαλο. Έτσι καθίσταται για το υποκείμενο δυνατή η ανάλυση, όχι του πραγματικού πατέρα, αλλά αυτού του μανδύα που τον επικάλυψε, του εικονικού (φαντασιακού πατέρα). Κεφάλαιο 3: Το κεφάλαιο 3 με τίτλο «Ένας τριπλός λόγος» πραγματεύεται τη σχέση του πραγματικού πατέρα με το νόμο και για ποιο νόμο μιλάμε. Αυτό γίνεται με την προσέγγιση του ηθικού λόγου (discours éthique). Κεφάλαιο 4: Το κεφάλαιο 4 με τίτλο «Μια μη-αναγώγιμη ετερότητα» συνδέει μια ηθική με την ερωτικότητα και την αισθητική, και ως προέκταση του κεφαλαίου 3 μιλά για τις διαφορετικές μορφές της μοίρας, της αγάπης και του πόθου μεταξύ άντρα και γυναίκας.