Ιστορία 8 Θεωρίες για τη σύγχρονη πόλη. Η δημιουργία clusters στο τοπίο της μεταβιομηχανικής πόλης- Παραδείγματα από την Ευρώπη και την Ελλάδα

Transcript

1 Ιστορία 8 Θεωρίες για τη σύγχρονη πόλη Η δημιουργία clusters στο τοπίο της μεταβιομηχανικής πόλης- Παραδείγματα από την Ευρώπη και την Ελλάδα Σπουδάστρια : Σαμπροβαλάκη Νίκη Διδάσκοντες : Θάνος Παγώνης, Ειρήνη Μίχα Ακαδημαϊκό έτος :

2 Περιεχόμενα Εισαγωγή 1. Το πλαίσιο ανάπτυξης της μεταβιομηχανικής πόλης 1.1 Η νέα παγκόσμια κατάσταση 1.2 Η ανταγωνιστικότητα των πόλεων 1.3 Νέα κοινωνικοχωρικά φαινόμενα 2. Τα νέα αστικά τοπία και η δημιουργία clusters 2.1 Νέες τάσεις στη διάρθρωση των χρήσεων γης 2.2 Clusters και νέα επίκεντρα 3. Clusters οικονομικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου και εταιριών υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας 3.1 Οικονομικές συνιστώσες αναπλάσεων δράση κτηματικού κεφαλαίου 3.2 Potsdamer Platz στο Βερολίνο Η περιοχή της DaimlerCrysler Η περιοχή της Sony 3.3 Η ελληνική περίπτωση της λεωφόρου Κηφισίας 4. Clusters πολιτιστικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων 4.1 Η δημιουργία των πολιτιστικών cluster 4.2 Κατηγορίες πολιτιστικών clusters και πολιτιστικών επικέντρων 4.3 Η Συνοικία των Μουσείων στη Βιέννη Μια κατασκευαστική οπτασία Το ιστορικό της κατασκευής Πολιτιστικό cluster μια νέα διάσταση 4.4 Η οδός Πειραιώς Εγκαταστάσεις υψηλής τέχνης, πολιτισμού και αναψυχής 2

3 Εισαγωγή Στη μεταμοντέρνα μεταβιομηχανική πόλη, όπου κυρίαρχη θέση κατέχει η παγκοσμιοποίηση και ο ανταγωνισμός των πόλεων, παρατηρείται μια μεταλλαγή του αστικού τοπίου και μια τάση συγκέντρωσης ομοειδών οικονομικών δραστηριοτήτων, η οποία έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία clusters μέσα στην πόλη. Αυτό το clustering, η επιλεκτική χωρική συγκέντρωση ομοειδών δραστηριοτήτων μέσα στην πόλη, δημιουργεί ένα ετερογενές πολυλειτουργικό τοπίο. Τράπεζες, κατασκευαστικές εταιρίες, εταιρίες ανάπτυξης ακινήτων, γραφεία, κέντρα ψυχαγωγίας, εμπορικά κέντρα, κατοικίες, κλπ. συγκροτούν ένα σφιχτό και σύνθετο πλέγμα, που μεταβάλλει με γρήγορους ρυθμούς τη δομή και την εικόνα των πόλεων. Η προσέλκυση και ανάπτυξη αυτών των νέων δραστηριοτήτων μέσα στην πόλη είναι συνυφασμένη με την ανάπτυξη της πόλης αλλά και γενικότερα με την ανάπτυξη συνολικά. Από τη δεκαετία του 90 και μετά, και με την επικράτηση των αρετών της μίξης των χρήσεων γης, και ειδικά της κατοικίας με το εμπόριο, τις υπηρεσίες, τον πολιτισμό και την αναψυχή, έκαναν την εμφάνισή τους τα clusters. Οι επιλεκτικές χωρικές συγκεντρώσεις, σαν το νέο κυρίαρχο πρότυπο διάρθρωσης των χρήσεων γης, αφορούν δύο είδη: 1) clusters όπου συγκεντρώνονται επιχειρήσεις παροχής οικονομικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου και εταιριών υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας και 2) clusters πολιτισμού και χώρων κατανάλωσης. Τα παραδείγματα δημιουργίας clusters μέσα στις πόλεις είναι άφθονα τόσο στον ευρωπαϊκό (από τον οποίο κυρίως θα αναφέρω) όσο και στον παγκόσμιο χώρο, ενώ τα τελευταία χρόνια έχουν κάνει και την εμφάνισή τους και σε πολλές πόλεις της χώρας μας (από τα οποία θα επικεντρωθώ κυρίως σε αυτά της Αθήνας). Στην πρώτη κατηγορία cluster ανήκει το επιχειρηματικό επίκεντρο της Potzdamer Platz στο Βερολίνο το οποίο θα αναλύσω εκτενεστέρα παρακάτω σε αντιδιαστολή με το ελληνικό παράδειγμα της Λεωφόρου Κηφισίας. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκει η Συνοικία των Μουσείων στη Βιέννη ενώ αντίστοιχο παράδειγμα στην Αθήνα αποτελεί αυτό που αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια στην Πειραιώς. Τέλος, μια ξεχωριστή κατηγορία cluster η οποία έχει κάνει την εμφάνιση της τα τελευταία χρόνια στην ελληνική πόλη είναι οι εξωαστικές χωρικές συγκεντρώσεις με τη μορφή των εμπορικών κέντρων, με πρωτοπόρο το Mall στο Μαρούσι. 3

4 1. Το πλαίσιο ανάπτυξης της μεταβιομηχανικής πόλης 1.1 Η νέα παγκόσμια κατάσταση Οι πόλεις σήμερα αναπτύσσονται κάτω από ένα φάσμα σαρωτικών πολιτικών, παραγωγικών, κοινωνικών αλλαγών οι οποίες υπονοούνται με τον όρο παγκοσμιοποίηση. Οι κερδοσκοπικές μετακινήσεις του χρηματιστηριακού κεφαλαίου, οι παγκόσμιες στρατηγικές χωροθέτησης των σημαντικών πολυεθνικών επιχειρήσεων, ο εντεινόμενος ανταγωνισμός μεταξύ τόπων, η έντονη κοινωνική και χωρική πόλωση σε διάφορες γεωγραφικές κλίμακες (Brenner, Theodore 2002) είναι το πλαίσιο των αλλαγών στο οποίο οι πόλεις παίζουν σημαντικό ρόλο. Οι αναδιαρθρώσεις του αστικού χώρου γίνονται προνομιακό πεδίο κινητοποίησης μηχανισμών οικονομικής μεγέθυνσης, που υποστηρίζουν και στηρίζονται στις λειτουργίες της αγοράς και οδηγούν τις τοπικές αρχές σε δραστικές αλλαγές πολιτικής, στην προσπάθειά τους να ευθυγραμμίσουν τις τοπικές δυναμικές με τις απαιτήσεις ενός ραγδαία μεταβαλλόμενου διεθνούς οικονομικού συστήματος. Έτσι οι πόλεις γίνονται πεδίο για μια σειρά από νεοφιλελεύθερα πειράματα και τα αστικά τοπία των προηγούμενων δεκαετιών μεταβάλλονται σημαντικά και με γρήγορους ρυθμούς. Παράλληλα αυτή η νέα κατάσταση, που χαρακτηρίζεται από μια διαρκώς εκτεινόμενη οικονομική και πολιτισμική παγκοσμιοποίηση του «δυτικού», ευρωαμερικανικού οικονομικού μοντέλου του ύστερου καπιταλισμού, συνοδεύεται με την εξάπλωση της αστικής κατάστασης πέρα από τα δεδομένα όρια της πόλης. 1.2 Η ανταγωνιστικότητα των πόλεων Οι πόλεις είναι πια σημεία ενός διεθνούς δικτύου και ανταγωνίζονται η μια την άλλη σε πολλαπλά και διαφορετικά επίπεδα. Η πόλη «κατ' επιλογήν» αποτελεί μιαν αναπότρεπτη εξέλιξη της σύγχρονης αστικής κατάστασης. Πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαδικασία αυτή αποκτούν οι τράπεζες, οι μεγάλες εταιρίες ανάπτυξης/διαχείρισης ακινήτων και υποδομών, οι κατασκευαστικές εταιρίες κ.ο.κ, που επιζητούν να δημιουργήσουν ευκαιρίες επενδύσεων και να προσελκύσουν δραστηριότητες, εταιρίες, τουρίστες, επισκέπτες, νέους κατοίκους, ως πελάτες-καταναλωτές του χώρου και των υπηρεσιών τους (Βρυχέα, 2004). Έτσι, μέσω της προσέλκυσης επενδύσεων, ορισμένες προνομιακές πόλεις αναδεικνύονται σε διεθνής πόλους συγκέντρωσης δραστηριοτήτων και κεφαλαίων. Στις πόλεις αυτές, μέσω του ελκυστικού φορολογικού περιβάλλοντος, σύγχρονων υποδομών και τηλεπικοινωνιών και κυρίως μέσω της ποιότητας του αστικού χώρου της εικόνας της πόλης, του αστικού τοπίου, των πολιτιστικών δραστηριοτήτων και του ελεύθερου χρόνου - κατασκευάζονται συγκριτικά πλεονεκτήματα έναντι άλλων. Τέτοιες πόλεις όπως το Λονδίνο και το Παρίσι κατορθώνουν να διατηρήσουν την ηγετική τους θέση στο δίκτυο των αστικών κέντρων της Ευρώπης, ενώ πόλεις όπως το Βερολίνο, η Βαρκελώνη και άλλες, διεκδικούν με επιτυχία τη θέση τους στον αναπτυξιακό χάρτη της Ευρώπης. 4

5 1.3 Νέα κοινωνικοχωρικά φαινόμενα Στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης και του ανταγωνισμού των πόλεων έχουν δημιουργηθεί νέα κοινωνικοχωρικά φαινόμενα. Η ριζική αλλαγή των μοντέλων αστικής διακυβέρνησης και η εξέλιξη των αστικών πολιτικών έχει συμβάλλει δραστικά στο μετασχηματισμό του αστικού τοπίου στη σύγχρονη μεταβιομηχανική πόλη. Από τα παραδοσιακά μοντέλα της δεκαετίας του 80, περάσαμε στην επιχειρηματική πόλη του 90 και σήμερα στην πόλη ως προϊόν ή αλλιώς την πόλη των χωρικών απολαύσεων. Πρόκειται για την πόλη που οι επισκέπτες και οι κάτοικοι της μπορεί να περιηγούνται στους χώρους της και να αυξάνουν τις δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου, ενώ τα νέα στελέχη των εταιριών μπορούν να έχουν εργασία όπου εκείνα επιλέξουν και έλκονται από τις πόλεις, που παλεύουν για να τους αποκτήσουν μέσα από την υψηλή ποιότητα του αστικού χώρου. Ένα άλλο φαινόμενο είναι η ανάπτυξη των νέων αστικών οικονομιών της μεταβιομηχανικής εποχής, στην οποία κυριαρχούν αυτές του ελεύθερου χρόνου και των πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Ο σύγχρονος εργαζόμενος διαλυμένος από τα εξαντλητικά ωράρια προτιμά τη διασκέδαση «αδειάσματος» του μυαλού από τον ενεργητικό τρόπο σκέψης και αναζητά κάθε είδους διέξοδο σε χώρους όπως καφετέριες, εστιατόρια, clubs καθώς και σε πάρκα διασκέδασης τύπου Village. Οι πολιτιστικές δραστηριότητες από τη δεκαετία του 80 και μετά, και σε συνδυασμό με την αποβιομηχάνιση και την εξαφάνιση μεταποιητικών δραστηριοτήτων, θεωρούνται ο κύριος μοχλός μεγέθυνσης της αστικής οικονομίας. Έχουμε έτσι νέους τύπους αστικής ανάπλασης που στηρίζονται στη διαρκή αυξανόμενη ανάγκη της μεταβιομηχανικής εποχής για χώρους πολιτισμού και κατανάλωσης. Οι αναπλάσεις στα κέντρα των πόλεων και το φαινόμενο του εξευγενισμού για το οποίο έχει γίνει πολύς λόγος τελευταία- με σκοπό την αναβάθμισή τόσο του κέντρου όσο και ολόκληρης της πόλης έχουν σαν στόχο να εμπλουτίσουν τα κέντρα με εγκαταστάσεις γραφείων, πολιτιστικών δραστηριοτήτων, ψυχαγωγίας και εμπορίου υψηλής ποιότητας. Οι αστικές μεταλλαγές συνδέονται με τις αλλαγές των χρήσεων που προήλθαν από τη διακοπή κυρίαρχων για την πόλη λειτουργιών κυρίως μετά την αποβιομηχάνιση και την στροφή προς άλλες όπως αυτές των υπηρεσιών και της αναψυχής. Τέλος, ο ρόλος του αστικού σχεδιασμού και της αρχιτεκτονικής έχει αλλάξει προς την κατεύθυνση της οικονομίας και της αναπτυξιακής πολιτικής των πόλεων στοχεύοντας στην εικόνα της πόλης. Οι σύγχρονες παρεμβάσεις στον αστικό ιστό και η ανέγερση νέων κτιρίων στοχεύουν κυρίως στη δημιουργία μιας νέας εικόνας της πόλης ελκυστικής σε επιχειρηματίες, επισκέπτες και τουρίστες, με τον καινοτόμο σχεδιασμό να πρυτανεύει. Παράλληλα οι εταιρίες αστικής ανάπτυξης ή μεγάλες τεχνικές επιχειρήσεις που καλούνται να επενδύσουν στις πόλεις, προτιμούν αρχιτέκτονες και σχεδιαστές αναγνωρισμένους διεθνώς, που εγγυάται την ασφάλεια της επένδυσης. Δημιουργείται έτσι ένα τοπίο αίγλης και εξουσίας μέσα στην πόλη που χρησιμοποιείται για την διατήρηση του μητροπολιτικού της χαρακτήρα και της οικονομικής της ανάπτυξης με την προσέλκυση νέων επιχειρήσεων και επενδύσεων. 5

6 2. Τα νέα αστικά τοπία και η δημιουργία clusters 2.1 Νέες τάσεις στη διάρθρωση των χρήσεων γης Στη διάρκεια του 20ου αιώνα πραγματοποιήθηκαν σημαντικές μεταβολές στη διάρθρωση των χρήσεων των χρήσεων γης στις πόλεις. Η προμοντέρνα πόλη των αρχών του 20ου αιώνα χαρακτηρίζεται από τη μίξη των χρήσεων γης και τη μονοπυρινική δομή, με το εμπόριο, τη βιομηχανία, τις υπηρεσίες, τον πολιτισμό, την αναψυχή και την κατοικία να συνυπάρχουν. Από αυτήν περάσαμε στη μοντέρνα πόλη, τη λειτουργική που κυριαρχούσε μεταπολεμικά, με χαρακτηριστικό το διαχωρισμό των χρήσεων γης, το περίφημο zoning. Έχει μη ιεραρχημένη πολυκεντρική δομή και ομοιογενές τοπίο με τοπικά κέντρα και πολεοδομικές ενότητες (γειτονιές) που επαναλαμβάνονται. Στις γειτονιές υπάρχει η αμιγής κατοικία, στα τοπικά κέντρα το εμπόριο, οι υπηρεσίες, ο πολιτισμός κλπ., ενώ η βιομηχανία χωροθετείται στα όρια της πόλης. Από τη δεκαετία του 80, και μετά την αμφισβήτηση των αρχών του μοντερνισμού και της χάρτας της Αθήνας, έχουμε επιστροφή στη μίξη των χρήσεων γης. Έτσι, οι περιοχές των πόλεων που ανασχεδιάστηκαν εκείνη την περίοδο κυρίως μέσω των αναπλάσεωνσυνδύαζαν την κατοικία με το εμπόριο, τις υπηρεσίες, την αναψυχή και τον πολιτισμό. Από τη δεκαετία του 90 και μετά, κάνει την εμφάνισή του ένα νέο μοντέλο διάρθρωσης των χρήσεων γης και σε εξέλιξη του προηγούμενου της μίξης των χρήσεων γης δημιουργούνται στη σύγχρονη μεταβιομηχανική πόλη επιλεκτικές χωρικές συγκεντρώσεις (clusters) ομοειδών οικονομικών δραστηριοτήτων. Προμοντέρνο αστικό τοπίο ου αρχών 20 αιώνα Μοντέρνο αστικό τοπίο δεκαετιών 50, 60, 70 Μεταμοντέρνο αστικό τοπίο 80 μέχρι σήμερα 6

7 2.2 Clusters και νέα επίκεντρα Οι επιλεκτικές χωρικές συγκεντρώσεις που δημιουργούνται στην πόλη στη σύγχρονη μεταβιομηχανική εποχή αφορούν δύο τύπους: α) clusters επιχειρήσεων παροχής οικονομικών υπηρεσιών υψηλής ποιότητας και εταιριών υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας και β) clusters δραστηριοτήτων πολιτισμού και χώρων κατανάλωσης. Δημιουργούνται έτσι επιχειρηματικά και πολιτιστικά επίκεντρα που αποτελούν δημιουργικές νησίδες της νέας οικονομίας και σχηματίζουν εντοπισμένους χωρικούς θύλακες (clusters) μέσα στον αστικό ιστό (Γοσποδίνη, Μπιεράτος 2006). Στα πολιτιστικά επίκεντρα εκτός από τα clusters υψηλής τέχνης (που συγκεντρώνουν μουσεία, θέατρα, όπερες, αίθουσες συναυλιών κλπ), συμπεριλαμβάνονται και τα επίκεντρα δημοφιλούς ψυχαγωγίας και τα παραλιακά επίκεντρα πολιτισμού και ψυχαγωγίας. Τέλος, μια κατηγορία που κάνει έντονη την παρουσία της τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα είναι αυτή των εξωαστικών clusters που αναπτύσσονται στον περιαστικό χώρο της μεταβιομηχανικής πόλης. Η δημιουργία των clusters προωθείται και ενισχύεται από τους φορείς των πόλεων μέσω μεγάλων έργων αναδόμησης ή ανάπλασης του αστικού χώρου με στόχο τη δημιουργία συμβολικού αστικού τοπίου αίγλης, εξουσίας και ανάπτυξης (Γοσποδίνη 2002). Ως προς την αστική και αρχιτεκτονική μορφολογία, αυτά τα τοπία χαρακτηρίζονται από τη μίξη καινοτόμου σχεδιασμού και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς (Μπιεράτος, Γοσποδίνη 2004). Ο Hutton (2004) χρησιμοποιεί για αυτά τα clusters τον όρο σημαίνοντες θύλακες (signifying precincts) και δίνει μια ακριβή περιγραφή τους : Αποτελούν τα καθορισμένα επίκεντρα της νέας οικονομίας του κέντρου της μεταβιομηχανικής πόλης. Συμπεριλαμβάνουν παραγωγικές δραστηριότητες αιχμής και επανακαθορίζουν τα χαρακτηριστικά της νέας κατανάλωσης και του νέου τρόπου ζωής. Απαρτίζονται από εταιρίες αιχμής σε νέους οικονομικούς τομείς-κλειδιά και προσφέρουν σε αυτές ειδικές ευκαιρίες για ανάπτυξη δικτύου τεχνογνωσίας μέσω χωρικής αλληλεπίδρασης και ανταλλαγής πληροφοριών. Αντιπροσωπεύουν διακριτό αστικό περιβάλλον και συνεισφέρουν στην ενίσχυση ταυτότητας του τόπου (Hutton 2004). (1) Υπάρχουν οικονομικά πλεονεκτήματα που ερμηνεύουν τη δημιουργία των clusters, όπως η συλλογική εκμάθηση, οι άτυποι δεσμοί μεταξύ των επιχειρήσεων, η αύξηση του βαθμού εξειδίκευσης, η ανάπτυξη θυγατρικών εταιριών, η ενδοεταιρική κινητικότητα, η παραγωγή νέων εταιριών από τις υπάρχουσες κλπ. Ειδικά για τα clusters που αφορούν τον πολιτισμό και τις δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου, σχεδιάζονται ολοκληρωμένες στρατηγικές πολιτισμού που δεν αφορούν πλέον διάσπαρτα πολιτιστικά κτίρια μέσα στην πόλη. Τα clusters υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας ή χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών και τα clusters πολιτισμού και ελεύθερου χρόνου, μπορεί να είναι είτε αυτογενή, δηλαδή οι ίδιες οι επιχειρήσεις να cluster-οποιούνται γιατί έχουν οικονομικά οφέλη, είτε να δημιουργούνται προγραμματισμένα μέσω του σχεδιασμού από το δημόσιο φορέα που ενισχύει ή δημιουργεί την ανάπτυξή τους. (1) Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, Α. Γοσποδίνη, Η. Μπιεράτος, σελ

8 3. Clusters οικονομικών υπηρεσιών υψηλού επιπέδου και εταιριών υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας Από τη δεκαετία του 90 διαφαίνεται μια εντατικοποίηση του φαινομένου των επιχειρηματικών επικέντρων, η οποία τείνει να δημιουργεί ένα διεθνές πρότυπο στη σχέση μεταξύ αστικής οικονομικής ανάπτυξης και αστικού τοπίου: Οι μητροπόλεις και οι μεγάλες πόλεις στην προσπάθεια τους να διατηρήσουν ή και να αναβαθμίσουν τη θέση τους στις ιεραρχίες του παγκόσμιου αστικού δικτύου, συνειδητά προγραμματίζουν, σχεδιάζουν και αναπτύσσουν τέτοια σημαίνοντα ή συμβολικά επίκεντρα ώστε να υποστηρίξουν τη χωρική συγκέντρωση (clustering) των νέων οικονομικών δραστηριοτήτων. Το νέο αυτό διεθνές πρότυπο δημιουργίας επιχειρηματικών επικέντρων βρίσκει εφαρμογή όχι μόνο στις μεγάλες μητροπόλεις που κατατάσσονται ψηλά στον οικονομικό χάρτη της Ευρώπης (και στον παγκόσμιο) όπως είναι η περίπτωση της Defense στο Παρίσι, των Docklands στο Λονδίνο, της Potzdamer Platz στο Βερολίνο αλλά και σε μεγάλες και μεσαίες πόλεις της οικονομικής περιφέρειάς της όπως είναι το Μιλάνο και η περιοχή Milan Fair, η Βαλένθια με την πόλη των τεχνών και των επιστημών και η Λυών και την περιοχή Part Dieu. Defense Παρίσι Docklands Λονδίνο Milan Fair Μιλάνο Potzdamer Platz Βερολίνο Πόλη των Τεχνών και των Επιστημών Βαλένθια Part Dieu Λιών 8

9 3.1 Οικονομικές συνιστώσες αναπλάσεων δράση κτηματικού κεφαλαίου Μέσα από προγράμματα αναπλάσεων που προωθούνται από τις πόλεις ενισχύεται η δημιουργία και η ανάπτυξη των clusters και των επιχειρηματικών επικέντρων στα κέντρα των πόλεων. Οι μεγαλύτερης κλίμακας και σημασίας αστικές αναπλάσεις εμφανίζονται σε κεντρικές περιοχές των Ευρωπαϊκών εκείνων μεγαλουπόλεων που έχουν ή τείνουν να αποκτήσουν έναν διευθυντικό χαρακτήρα, που λειτουργούν ως κέντρα παροχής υπηρεσιών ανωτέρου βαθμού. Το τελικό αποτέλεσμα των αναπλάσεων αυτών είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το χαρακτήρα και τον τρόπο λειτουργίας του κτηματικού κεφαλαίου. Το τελευταίο επεμβαίνει στην πολεοδομική οργάνωση προκειμένου να ελαχιστοποιήσει τους χρόνους κυκλοφορίας, κυρίως του βιομηχανικού και του εμπορικού κεφαλαίου. Η τάση για συγκέντρωση ορισμένων εμπορικών μονάδων στον ίδιο γεωγραφικό χώρο ή η συνύπαρξη τομέων της δημόσιας και της ιδιωτικής διοίκησης (τράπεζες, πιστωτικοί φορείς, δίκτυα πληροφοριών κλπ) και γενικά η δημιουργία clusters είναι από τα πιο πρόχειρα παραδείγματα. Έτσι, δημόσια και ιδιωτική διοίκηση, τράπεζες, μεγάλα εμπορικά καταστήματα, συγκροτήματα πολυτελών κατοικιών όπως και υπηρεσίες αναψυχής αναπτύσσουν παραπληρωματικές σχέσεις που δικαιολογεί και ενισχύει την γειτνίαση τους στο χώρο. Με τη λειτουργία του κτηματικού κεφαλαίου σχετίζονται δύο διαφορετικές μορφές κάρπωσης αστικής γαιοπροσόδου, οι οποίες πηγάζουν από τις δυνατότητες αυτού του κεφαλαίου να ελέγχει εκτάσεις όπου θα υλοποιηθούν προγράμματα ανάπλασης, αλλά και να καρπώνεται πρόσθετα έσοδα λόγω των συγκριτικών πλεονεκτημάτων στις περιοχές που ελέγχει έναντι των άλλων. Έτσι η διαφορική γαιοπρόσοδος Ι αναφέρεται σε περιπτώσεις κατά τις οποίες τα συγκριτικά πλεονεκτήματα προκύπτουν από τη γειτνίαση της περιοχής με ευνοϊκά περιβαλλοντικά δεδομένα, για τα οποία όμως ο επιχειρηματίας δεν έχει επενδύσει χρήματα. Αντίθετα η διαφορική γαιοπρόσοδος ΙΙ στηρίζεται στα συγκριτικά πλεονεκτήματα που εγγράφονται μέσα στα όρια της περιοχής και προκύπτουν από την ευνοϊκή συσχέτιση λειτουργιών. Λόγω των παραπάνω, ερμηνεύεται και ο πολυλειτουργικός χαρακτήρας που εντοπίζεται στα περισσότερα προγράμματα αναπλάσεων και συνεπώς στα clusters που δημιουργούνται και σχεδιάζονται σε κεντρικές περιοχές μεγάλων μητροπολιτικών κέντρων. Η ταυτόχρονη παρουσία σε αυτά, της κατοικίας, των εμπορικών κέντρων, των γραφείων και των συναφών υποστηρικτικών δραστηριοτήτων αναψυχής/πολιτισμού, αποδεικνύεται ότι έχει ισχυρές βάσεις και ότι δε σχετίζεται με κάποια διάθεση του αρχιτέκτονα να παράξει ένα λειτουργικά εμπλουτισμένο χώρο, αμφισβητώντας τη λειτουργική εξειδίκευση του παρελθόντος. 9

10 3.2 Potsdamer Platz στο Βερολίνο Ένας δημόσιος πολεοδομικός διαγωνισμός ιδεών για τις πλατείες Potsdamer και Leipziger το 1991, σημάδεψε την αρχή της πορείας πολεοδομικής ανασυγκρότησης που ακολούθησε στο Βερολίνο την δεκαετία μετά την πτώση του Τείχους. Ο διαγωνισμός απετέλεσε το βήμα των συζητήσεων πάνω σε βασικές αρχές σχεδιασμού της πόλης στο τέλος του 20ου αιώνα. Προκάλεσε τεράστιο διεθνές ενδιαφέρον καθότι καμιά άλλη πρωτεύουσα ή μεγαλούπολη της Ευρώπης και της Αμερικής δεν προσέφερε την μοναδική ευκαιρία ανασυγκρότησης τόσο μεγάλων ελεύθερων εκτάσεων σε τόσο κεντρικά σημεία της. Ο διαγωνισμός κάλυπτε μια έκταση τ.μ., περιελάμβανε τις δύο πλατείες και είχε ως όριο στα δυτικά το Kulturforum που μέχρι τότε οριοθετούσε μια νέα αστική περιοχή μεταξύ δυτικού τμήματος της πόλης και του ιστορικού κέντρου του Βερολίνου. 16 αρχιτεκτονικά γραφεία απ' όλο τον κόσμο προσκλήθηκαν να λάβουν μέρος στον διαγωνισμό. Η κύρια πρόκληση που αντιμετώπισαν, ήταν η εξεύρεση μιας μικτής λύσης εμπορικών χρήσεων και αναψυχής, κουλτούρας και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, κτιρίων διαμονής και γραφείων με σκοπό την μετατροπή της περιοχής σε μητροπολιτικό κέντρο μακράς πνοής ζωντανό όλο το 24ωρο χωρίς μονοκεντρικές λύσεις. Επίσης το Kulturforum, ένα σημαντικό δείγμα μοντέρνου αστικού σχεδιασμού των δεκαετιών 50 και 60 και η μέχρι τότε πύλη προς το δυτικό τμήμα της πόλης, βασισμένο σε σχεδιαστικές προτάσεις του Hans Sharoun, με σημαντικά κτίρια όπως το κτίριο της Φιλαρμονικής, την Εθνική Βιβλιοθήκη καθώς και την νέα Εθνική Πινακοθήκη έργο του Mies van der Rohe, έπρεπε να συνδεθεί οργανικά με την νέα περιοχή. Ο διαγωνισμός τελικά κρίθηκε υπέρ του γραφείου των αρχιτεκτόνων Hilmer & Sattler, που πρότειναν μια πυκνή αλλά μεσαίου ύψους δόμηση διατηρώντας τα χαρακτηριστικά μιας Ευρωπαϊκής πόλης, με κτίρια ύψους μέχρι 35 μέτρων, δρόμους, πεζόδρομους, πλατείες και μικρά στενά. Μόνο μέσα στην ίδια την Potsdamer Platz επιχειρήθηκαν αρχιτεκτονικές εξάρσεις με υψηλά κτίρια ύψους έως 90 μέτρων. Τελικά μετά από έντονο δημόσιο διάλογο το σχέδιο των Hilmer & Sattler επεκράτησε επί ενός σχεδίου του Sir Richard Rogerers που χρηματοδοτήθηκε από τις εταιρείες Sony και Daimler Chrysler. Η περιοχή μεταξύ της Potsdamer Platz και του Kulturforum περιλαμβάνει δύο σημαντικές αρχιτεκτονικές ενότητες, εκείνη της DaimlerCrysler και της Sony. Η εξέλιξη της Potsdamer Platz στο χρόνο

11 Η περιοχή της Potsdamer και Leipziger Platz σήμερα Μακέτα του σχεδίου ανάπλασης της περιοχής 11

12 3.2.1 Η περιοχή της DaimlerCrysler Το 1992 μετά από πρόσκληση της DaimlerCrysler-Benz 14 διεθνή αρχιτεκτονικά γραφεία υπέβαλαν προτάσεις και σχέδια για την αξιοποίηση μιας έκτασης τετρ.μέτρων, ιδιοκτησίας της, σύμφωνα με τον πολεοδομικό σχεδιασμό των Hilmer & Sattler για την ευρύτερη περιοχή της Potsdamer/Leipziger Platz. Ο διαγωνισμός απέβη υπέρ των αρχιτεκτόνων Renzo Piano και Christoph Kohlbecker. Η πρόταση τους κρίθηκε ότι κατάφερε να δημιουργήσει ένα δεσμό ανάμεσα στα ελεύθερης σύνθεσης κτίρια του Kulturforum και στο πειθαρχημένο πρόγραμμα ανάπτυξης που οραματίσθηκαν οι Hilmer & Sattler. Το επίκεντρο του σχεδιασμού τους ήταν αυτό που αποτέλεσε την Marlene-Dietrich Platz με βασικό στοιχείο σύνθεσης το νερό σε μια μεγάλης έκτασης τεχνητή λίμνη, ως αναφορά στο γειτονικό κανάλι. Στα κεντρικά τμήματα της περιοχής, οι αρχιτέκτονες δημιούργησαν μέσα από νέους δρόμους και μικρές πλατείες, με τη βοήθεια αξόνων ιστορικών δρόμων, ένα πολύπλοκο σύστημα 19 συνολικά κτιρίων, που σχεδιάσθηκαν από διαφορετικούς αρχιτέκτονες. Η χρήση οικολογικών προτύπων συναντάται ευρέως σε όλα τα επιμέρους συστήματα των κτιρίων, από την χρήση του νερού της βροχής και τα πρωτοποριακά συστήματα κλιματισμού έως την θερμομόνωση και την ευνοϊκή χρήση του φυσικού φωτισμού. Το συγκρότημα της DaimlerCrysler Τα κτίρια της Debis Τρία πολυώροφα κτίρια 90 μέτρων, το συγκρότημα της εταιρείας Debis στο νότιο τμήμα της περιοχής και άλλα δύο στο βόρειο τμήμα, έργα των αρχιτεκτόνων Renzo Piano και Hans Kollhoff οριοθετούν το αρχιτεκτονικό σύνολο. Από τα υπόλοιπα συγκροτήματα ξεχωρίζουν, τo κέντρο διοίκησης της Berliner Volksbank από τους Arata Isozaki & Steffen Lehmann, ένα κτίριο πολλαπλών χρήσεων έργο του Sir Richard Rogers, ο κινηματογράφος γιγαντοοθόνης IMAX εμβαδού οθόνης 550 τ.μ. με παράλληλη προβολή στο εσωτερικό της οροφής εμβαδού 950 τ.μ. που δημιουργεί τρισδιάστατη εντύπωση, το μουσικό θέατρο και καζίνο από τους Renzo Piano και Christoph Kohlbecker, το υπερπολυτελές ξενοδοχείο Grand Hyatt και το κέντρο διοίκησης της Mercedes Benz έργο του Ισπανού αρχιτέκτονα Jose Rafael Moneo και οι πολυκινηματογράφοι Cinemaxx με 19 αίθουσες συνολικής χωρητικότητας 3500 ατόμων, όπου και οι προβολές του διεθνούς φήμης Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου. 12

13 3.2.2 Η περιοχή της Sony Το Sony-Center έργο του Γερμανικής καταγωγής Αμερικανού αρχιτέκτονα Helmut Jahn με το ομοιόμορφο σχέδιο των κτιρίων από γυαλί και χάλυβα αντιπαρατίθεται με την πολυπλοκότητα της περιοχής της DaimlerCrysler. Το σύνολο του συγκροτήματος αποτελείται από ένα αριθμό κτιρίων κατασκευασμένων με γυάλινες προσόψεις οργανωμένα γύρω από το ελλειπτικής μορφής αίθριο (forum) με οροφή από χαλύβδινα καλώδια και ράβδους χωρίς κεντρικό άξονα στήριξης, που μοιάζει να αιωρείται από τον ουρανό, ένα πραγματικό κατόρθωμα της μηχανικής. Το Forum, που σχεδιάσθηκε σαν ένας δημόσιος χώρος αναψυχής με εστιατόρια, κινηματογράφους καταστήματα και cafes, περιβάλλεται από επτά κτίρια που περιλαμβάνουν εκτός από τα άλλα γραφεία και καταστήματα και τα γραφεία του Φεστιβάλ κινηματογράφου του Βερολίνου καθώς και κέντρο διοίκησης στην Ευρώπη της SONY, ενώ στο χώρο Το συγκρότημα της sony κυριαρχεί η 25 μέτρων ύψους τρισδιάστατη οθόνη IMAX. Κτίριο γραφείων της sony Αξιοσημείωτο κτίριο στη περιοχή είναι και το συγκρότημα διαμερισμάτων Esplanade Κτίριο γραφείων της sony που ενσωματώνει τα υπολείμματα ενός περίφημου ξενοδοχείου του Grandhotel Esplanade, του οποίου η "αίθουσα πρωινού" και το "σαλόνι του αυτοκράτορα" έχουν χαρακτηρισθεί ιστορικά μνημεία και έχουν αποκατασταθεί λεπτομερώς. Το 26 ορόφων αυτό κτίριο ύψους 103 μέτρων, το ψηλότερο της περιοχής, δεσπόζει στην είσοδο της Potsdamer Platz με το ελλειπτικό σχήμα του. Το συγκρότημα της sony Κτίριο γραφείων της sony Το στέγαστρο του forum στο εσωτερικό Το ξενοδοχείο Esplenade 13

14 3.3 Η ελληνική περίπτωση της λεωφόρου Κηφισίας Ένα επιχειρηματικό γραμμικό cluster αναπτύσσεται στη λεωφόρο Κηφισίας, από το ύψος της Φιλοθέης μέχρι το ύψος του Αμαρουσίου. Είναι μια περιοχή όπου συγκεντρώνονται επιχειρήσεις χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών και μερικές υπηρεσίες τραπεζών και ασφαλιστικών εταιριών, αλλά και εταιρίες υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας, όπως εταιρίες κινητής τηλεφωνίας και ιντερνέτ. Δεν έχει ενισχυθεί η ανάπτυξη του επικέντρου από καμία πολιτική, δεν υπάρχει πρόβλεψη για τον αστικό και αρχιτεκτονικό του σχεδιασμό ως ενιαίο σύνολο. Επίσης έχει αφεθεί η διαμόρφωση και ανάπτυξή του στην ιδιωτική πρωτοβουλία και σε αντίθεση με τον καινοτόμο σχεδιασμό τέτοιων επικέντρων σε Ευρωπαϊκές πόλεις, παράγεται ένα αδιάφορο τοπίο. Η ποιότητα του πολεοδομικού περιβάλλοντος που παράγεται στην περιοχή δεν αφορά τους επενδυτές, των οποίων το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο προς ανάπτυξη οικόπεδο ως νησί και στις δυνατότητες πρόσβασης από τα δίκτυα κυκλοφορίας, τη θέση των οποίων συγκυριακά εκμεταλλεύονται χωρίς να διατυπώνουν άποψη για περαιτέρω βελτιώσεις η συμπληρώσεις. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της λεωφόρου Κηφισίας, η ακριβότερη περιοχή για εγκατάσταση γραφείων, στην οποία υπάρχουν, κατά τις εκτιμήσεις των εντύπων, τουλάχιστον τ.μ γραφείων κενά ενώ σήμερα κτίζονται και άλλα επιπλέον. Δεν έχει όμως μέχρι τώρα διατυπωθεί στα σχετικά έντυπα αίτημα για βελτίωση της συγκοινωνίας, για εξασφάλιση θέσεων στάθμευσης (η οποία για την ώρα βολεύεται στους ακόμα αδιαμόρφωτους χώρους ή στους δρόμους τις κατοικίας πίσω από τα μέτωπα, δημιουργώντας ένα χάος) ή στοιχειωδώς για διευθέτηση ενός ενιαίου πεζοδρομίου για την είσοδο στα γραφεία και την κίνηση των πεζών. Δημιουργείται έτσι μια αλληλουχία από αίθρια ανάδειξης και εισόδου στα γραφεία, κατασκευασμένα από πολυτελή υλικά και εξεζητημένο design, τα οποία ο πεζός δεν μπορεί να τα προσεγγίσει από το πεζοδρόμιο. Χώροι δηλαδή που αν και έχουν ως κύρια λειτουργία την εξυπηρέτηση και κίνηση του κοινού, δε συνέχονται με το δημόσιο χώρο. Ακόμη και στο σχετικά συνεκτικό ιστό της Κηφισιάς τα κτίρια αντιμετωπίζονται ως ανεξάρτητες μονάδες, ως νησιά, που δεν αποζητούν τη συνέχεια και συνοχή με το δημόσιο χώρο. Ο δρόμος δε λειτουργεί έτσι σαν αστική λεωφόρος, σπανίως βλέπει κανείς κόσμο στα πεζοδρόμια, παρότι υπάρχουν καταστήματα εμπορίου και αναψυχής ( μεταξύ των οποίων πολλά είναι κενά). Από τα σχετικά έντυπα προκύπτει επίσης ότι οι κατασκευαστές γραφείων το μοναδικό θέμα που θεωρούν ενδιαφέρον για διαπραγμάτευση με το δημόσιο είναι η ενεργοποίηση της μεταφοράς του συντελεστή δόμησης. 14

15 Χάρτης χρήσεων γης λεωφόρου Κηφισίας 15

16 4. Clusters πολιτιστικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων Από τα τέλη του 20 ου αιώνα, η μεταβιομηχανική πόλη έχει κατεξοχήν μετατραπεί σε κόμβο πολιτιστικής οικονομικής ανάπτυξης καθώς ο πολιτισμός εισέρχεται σε μια νέα φάση όπου αναγνωρίζεται ως σημαντικό πλεονέκτημα κάθε πόλης, λόγω των οικονομικών και κοινωνικών πλεονεκτημάτων που επιφέρει, αλλά και λόγω της άμεσης σύνδεσής του με τον αστικό τουρισμό. Πλέον η αστική πολιτική έχει περάσει στην εξειδικευμένη διαχείριση γεγονότων και εμπειριών, στο πολιτιστικό και τουριστικό marketing, στο city branding και την αποθέωση της πολιτιστικής επένδυσης και επιχειρηματικότητας. Ο πολιτισμός, ειδικά μετά την αποβιομηχάνιση και την εξαφάνιση των μεταποιητικών δραστηριοτήτων, αντιμετωπίζεται σαν βασικό πλεονέκτημα στο πλαίσιο ανταγωνισμού των πόλεων και αποτελεί βασική πολιτική προτεραιότητα και εργαλείο αστικής αναζωογόνησης. 4.1 Η δημιουργία των πολιτιστικών cluster Τα τελευταία χρόνια οι πολιτικές δημιουργίας και διατήρησης πολιτιστικών περιοχών με τη μορφή των clusters, αποτελούν μια δημοφιλή εναλλακτική λύση για την πολιτιστική και τουριστική ανάπτυξη των πόλεων. Πριν από τη δεκαετία του 90 τα πολιτιστικά κτίρια και κτιριακά συγκροτήματα, χαρακτηρίζονταν από διάσπαρτη χωροθέτηση μέσα στις κεντρικές περιοχές της πόλης. Όμως, λόγω του επιταχυνόμενου ρυθμού ανάπτυξης των πολιτιστικών οικονομικών δραστηριοτήτων στις πόλεις, επικράτησε η τάση για χωρική συγκέντρωση και ομαδοποίηση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων (clustering). Πρόκειται για αναμείξεις πολιτιστικών λειτουργιών και δράσεων οι οποίες μπορεί να περιορίζονται στο χώρο ενός συγκροτήματος ή να αφορούν μια εκτεταμένη αστική περιοχή, ενώ πολλές φορές συνδυάζονται με υποδομές αναψυχής και διασκέδασης (μπαρ, εστιατόρια, καταστήματα κλπ). Σε ορισμένες περιπτώσεις η χωρική συγκέντρωση και ομαδοποίηση φαίνεται να δημιουργείται αυθόρμητα από ιδιωτική πρωτοβουλία και επενδύσεις, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις προγραμματίζεται και σχεδιάζεται από το δημόσιο τομέα και τους φορείς της πόλης. Η γένεση του φαινομένου των πολιτιστικών cluster έχει τις ρίζες του στη δεκαετία του 80 και τις πρώτες αστικές πολιτικές για αναδόμηση, ανάπλαση και αναζωογόνηση υποβαθμισμένων αστικών περιοχών ( συνήθως πρώην βιομηχανικών). Έτσι με στόχο την αστική αναγέννηση δημιουργήθηκαν τα πρώτα πολιτιστικά clusters σε πρώην υποβαθμισμένες αστικές περιοχές, που αναζωογονήθηκαν κυρίως από την μετεγκατάσταση εκεί πολιτιστικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων (πχ. Σόχο του Λονδίνου, Lower East Side της Ν. Υόρκης). Από τη δεκαετία του 90 και μετά, η ενίσχυση του φαινομένου των πολιτιστικών clusters συνδέεται με την προσπάθεια των πόλεων να γίνουν ανταγωνιστικές και να προωθήσουν μια ελκυστική εικόνα, μέσα από την οργάνωση συγκεκριμένων εκδηλώσεων 16

17 γεγονότων ή mega events (όπως Ολυμπιακών Αγώνων, Πολιτιστικής Πρωτεύουσας ), μέσω των οποίων προσπαθούν να αποκτήσουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα και διεθνή αναγνώριση στην παγκόσμια αγορά. Για τη φιλοξενία τέτοιων μεγάλων διεθνών γεγονότων το σύνολο των αναγκαίων κτιριακών εγκαταστάσεων απαιτεί μεγάλης έκτασης χώρους σε άμεση γειτνίαση, ενώ η χωρική συγκέντρωση στην ίδια περιοχή μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για την αναγέννηση υποβαθμισμένων κεντρικών αστικών περιοχών, καθώς και εργαλείο για την αναβάθμιση της εικόνας της πόλης και την ενίσχυση της ταυτότητας του χώρου. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα πολλά πολιτιστικά clusters να δημιουργούν ένα διεθνο-τοπικοποιημένο αστικό τοπίο, που συνδυάζει τον καινοτόμο σχεδιασμό με διεθνής αναφορές και την αρχιτεκτονική κληρονομιά με τοπικές αναφορές (Μπιεράτος, Γοσποδίνη 2004). Η πιο πρώιμη φάση δημιουργίας των πολιτιστικών clusters χαρακτηρίζεται από το μεγάλο εύρος της ποικιλίας των πολιτιστικών προϊόντων και δραστηριοτήτων, την αύξηση της χωρική τους έκτασης και κυρίως τη λειτουργική εξειδίκευση. Στο ίδιο τα πολιτιστικό cluster πολλές φορές δημιουργούνται σταδιακά οργανωμένες και χωρικά εντοπισμένες υποενότητες με ομοειδής δραστηριότητες. Επίσης, κάποια πολιτιστικά clusters εμφανίζονται να αναπτύσσονται από την αρχή ως χωρικές συγκεντρώσεις ομοειδών δραστηριοτήτων, συντάσσοντας λειτουργικά εξειδικευμένα clusters που συχνά καταλαμβάνουν ολόκληρες περιοχές όπως για παράδειγμα γειτονιές μουσείων, συνοικίες σχεδιασμού ρούχων, γειτονιές με εστιατόρια κινέζικης κουζίνας κλπ. Η δημιουργία λειτουργικά εξειδικευμένων πολιτιστικών clusters συνδέεται, όπως και στην περίπτωση των clusters οικονομικών υπηρεσιών και υψηλής τεχνολογίας, με τα συγκριτικά πλεονεκτήματα και τα οικονομικά οφέλη που παράγονται από τη χωρική γειτνίαση των επιχειρήσεων. Τέλος, άλλα οφέλη που σχετίζονται με τη δημιουργία των πολιτιστικών clusters αναφέρονται η τοπικοποιημένη επιχειρηματική εκμάθηση και η τοπικοποιημένη δημιουργικότητα. 4.2 Κατηγορίες πολιτιστικών clusters και πολιτιστικών επικέντρων Το φαινόμενο των πολιτιστικών clusters παράγει τρεις βασικούς τύπους συμβολικών επικέντρων στη μεταβιομηχανική πόλη : πολιτιστικά επίκεντρα υψηλής τέχνης, επίκεντρα δημοφιλούς ψυχαγωγίας και παραλιακά επίκεντρα πολιτισμού και αναψυχής. Ως πολιτιστικά επίκεντρα υψηλής τέχνης μπορούν να θεωρηθούν τα clusters στο κέντρο της πόλης που συγκεντρώνουν πολιτιστικές δραστηριότητες, όπως μουσεία διαφόρων τύπων, θέατρα, όπερες, αίθουσες συναυλιών, συνεδριακά κέντρα κλπ. Αυτά παράγονται συνήθως μέσα από διαδικασίες αστικής ανάπλασης ή/και αναδόμησης και ο νέος ιστός είναι μια μίξη παλιών διατηρητέων και επανασχεδιασμένων κτιριακών συγκροτημάτων καινοτόμου σχεδιασμού και αρχιτεκτονικής μορφής. Παραδείγματα αυτού του τύπου αποτελούν η Συνοικία των Μουσείων στη Βιέννη, η Συνοικία των Μουσείων στο Ρότερνταμ και η Συνοικία των Μουσείων στη Χάγη. 17

18 Ως επίκεντρα δημοφιλούς ψυχαγωγίας μπορούν να θεωρηθούν οι περιοχές στο κέντρο της πόλης (συνήθως στο ιστορικό κέντρο) όπου συγκεντρώνονται μπαρ, εστιατόρια, καφετέριες, καταστήματα, βιβλιοπωλεία, μικρά θέατρα κλπ. Τα επίκεντρα δημοφιλούς ψυχαγωγίας συχνά αναπτύσσονται σε υποβαθμισμένες παλιές περιοχές κατοικίας ή βιομηχανίας, χονδρεμπορίου και αποθηκών που αναπλάστηκαν στο πλαίσιο της αναβάθμισης και του εξευγενισμού. Έτσι, ο αστικός ιστός αποτελείται κυρίως από διατηρητέα παραδοσιακά κτίρια που επανασχεδιάστηκαν και επαναχρησιμοποιήθηκαν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα σε ευρωπαϊκές πόλεις είναι οι περιοχές Temple Bar στο Δουβλίνο, Witte de Withstraat Ρότερνταμ καθώς και οι ελληνικές περιπτώσεις του Ψυρρή στην Αθήνα και τα Λαδάδικα στη Θεσσαλονίκη. Στην τελευταία κατηγορία πολιτιστικών επικέντρων ανήκουν τα clusters του πολιτισμού και αναψυχής στα χωρικά όρια της πόλης με το υδάτινο στοιχείο. Τα περισσότερα προέκυψαν μετά από αναπλάσεις στα θαλάσσια αστικά μέτωπα -ως αποτέλεσμα της απομάκρυνσης των λιμενικών εγκαταστάσεων από την περιοχή- και τον ανασχεδιασμό των παλιών εγκαταστάσεων και αποθηκών ως χώρων πολιτισμού και αναψυχής (μουσεία, γκαλερί, αίθουσες συναυλιών κλπ). Παράλληλα πραγματοποιείται και η αναζωογόνηση γειτονικών υποβαθμισμένων παλιών περιοχών κατοικίας, χονδρεμπορίου ή βιομηχανίας και η δημιουργία clusters δημοφιλούς αναψυχής με εστιατόρια, καφετέριες, μπαρ κλπ. Παραδείγματα αυτής της περίπτωσης μπορούμε να αναφέρουμε το Bilbao της Ισπανίας, τη Βαρκελώνη, το Αμβούργο καθώς και ελληνικά παραδείγματα του Φαληρικού όρμου της Αθήνας και της ανάπλασης του θαλάσσιου αστικού μετώπου της Θεσσαλονίκης. Ρότερνταμ Συνοικία Μουσείων Περιοχή Temple Bar στο Δουβλίνο Bilbao το μουσείο Guggenheim Βαρκελώνη το παραλιακό μέτωπο 18

19 4.3 Η Συνοικία των Μουσείων στη Βιέννη Η συνοικία των Μουσείων στη Βιέννη είναι ένα από τα 10 μεγαλύτερα πολιτιστικά clusters υψηλής τέχνης του κόσμου, αλλά πάνω από όλα είναι ένα πρωτοποριακό πολιτιστικό επίκεντρο το οποίο θα ασκήσει μέλη επιρροή σε μελλοντικές τάσεις. Αποτελείται από ένα μίγμα μπαρόκ κτιρίων, σύγχρονης αρχιτεκτονικής, πολιτιστικών εγκαταστάσεων όλων των μεγεθών, πληθώρα καλλιτεχνικών υποδομών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων σε μια συγκεκριμένη έκταση. Στο συγκρότημα υπάρχει ένα μεγάλο φάσμα από μουσεία τέχνης, όπως το Leopold Museum και το MUMOK ( Μουσείο σύγχρονης τέχνης ) μέχρι και εκθεσιακοί χώροι για περιοδικές εκθέσεις και φεστιβάλ. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζουν το TanzQuartier, ένα διεθνές καλλιτεχνικό κέντρο χορού, το Architektur Zentrum Wien, στούντιο παραγωγής και καλλιτεχνικά στούντιο, ιδιαίτερες καλλιτεχνικές και πολιτιστικές εγκαταστάσεις για παιδιά, και μια ποικιλία από διοργανώσεις και φεστιβάλ. Το πολιτιστικό cluster της Συνοικίας των Μουσείων είναι απαράμιλλης αξίας όσον αφορά τις πολιτιστικές ευκαιρίες που προσφέρει. Ο χώρος στον οποίο αναπτύσσεται, στην καρδιά της πόλης προσφέρει όλα τα πλεονεκτήματα που συνδέονται με ένα πολιτιστικό επίκεντρο : καφετέριες, πάρκα, μπαρ, καταστήματα και βιβλιοπωλεία παρέχουν μια ισορροπημένη πολυλειτουργική υποδομή στα τμ που περιλαμβάνει. Μοντέρνα τέχνη, μπαρόκ και κυβερνοχώρος, εκθέσεις στη σφαίρα επιρροής της φαντασίας και εγκαταστάσεις αναψυχής στο κέντρο της πόλης, δεν ήταν ποτέ τόσο κοντά όσο στη Συνοικία των Μουσείων στη Βιέννη Μια κατασκευαστική οπτασία Το πολιτιστικό cluster είναι κτισμένο σε μια τοποθεσία που εμφανίζει πολυτάραχη ιστορία, συνδυάζοντας την πρωτοποριακή αρχιτεκτονική με ένα ιστορικό περιβάλλον. Σχεδόν 300 χρόνια έχουν περάσει από την κατασκευή των βασιλικών στάβλων στις αρχές του 18 ου αιώνα, από τη μετέπειτα χρήση τους ως χώρος για εμπορικές εκθέσεις, ενώ η επίσημη έναρξη ως Συνοικίας των Μουσείων έγινε το 2001, αποτελώντας σημαντικό παράγοντα για την ενίσχυση της ταυτότητας της πόλης. Με τον σχεδιασμό της, το αρχιτεκτονικό γραφείο των Ortner&Ortner έχει δημιουργήσει ένα χώρο που συνδυάζει τα υφιστάμενα ιστορικά κτίρια με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική με έναν εξαιρετικό τρόπο. Τρία νέα κτίρια έχουν ξεχωριστή θέση στο συγκρότημα : η νέα Kunsthalle Wien, το Leopold Museum και το MUMOK. Ανάμεσά τους εκτείνεται η μεγαλύτερη υπαίθρια αίθουσα για φεστιβάλ της πόλης. Η γιγαντιαία εσωτερική αυλή του πολιτιστικού συμπλέγματος, με τις πολυάριθμες οάσεις για ξεκούραση και περιπάτους φέρνει τις πολιτιστικές ζώνες της Βιέννης πιο κοντά Το ιστορικό της κατασκευής Η ιδέα της επαναχρησιμοποίησης των βασιλικών στάβλων σαν συνοικία μουσείων, με ένα Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στον πυρήνα σε συνδυασμό με πλήθος εγκαταστάσεων νέων μέσων, φιλμ, βίντεο, υπολογιστή και τέχνης, καθώς και μια βιβλιοθήκη πολυμέσων, 19

20 συζητήθηκε για 6 χρόνια από το 1980 μέχρι το Πολλές επιτροπές συνέταξαν σχέδια για την ανάπλαση και αναδιοργάνωση του ιστορικού τοπίου. Όλα τα επιθυμητά κριτήρια είχαν ενσωματωθεί στο πρόγραμμα για ένα αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Από τα 88 έργα που κατατέθηκαν, μεταξύ των οποίων τα 12 ξένων αρχιτεκτόνων, τα 7 εγκρίθηκαν για περαιτέρω εξέταση και διερεύνηση σε δεύτερη φάση. Εκτός από τα υπάρχοντα κριτήρια, προστέθηκε και ένα επιπλέον, αυτό της δημιουργίας μιας στέγης για τα περίφημα έργα της συλλογής Leopold στο πλαίσιο κατασκευής ενός Μουσείου της Αυστριακής Ιστορίας. Εκτός από αυτό, ένα βασικό κριτήριο ήταν ακόμα η πρόταση σαφών προγραμματικών κατευθύνσεων του πολεοδομικού σχεδιασμού. Η ένταξη του γιγαντιαίου συγκροτήματος των βασιλικών στάβλων θα έπρεπε να γίνει με τέτοιο τρόπο ώστε να υπάρχει ένας αρμονικός διάλογος με το γύρω περιβάλλον. Αυτό αναπόφευκτα οδήγησε στην ιδέα της κατασκευής επιμέρους κτιρίων που θα συνδιαλέγονται με τις υπάρχουσες χωρικές μορφές και τον αστικό ιστό. Η πρόταση που τελικά εγκρίθηκε ήταν αυτή των Ortner&Ortner. Μόνο ένα μικρό διάστημα μετά την έγκριση της πρότασης οι αρχιτέκτονες ήρθαν αντιμέτωποι με μια πληθώρα αιτήσεων για αλλαγές και νέες συνθήκες χρήσεων. Οι τροποποιήσεις ήταν αποτέλεσμα δημόσιων συζητήσεων και διαμαρτυριών των πολιτών, στην προσπάθεια διατήρησης καλών σχέσεων με τις πολιτικές ομάδες και τα ΜΜΕ. Το αποτέλεσμα των τροποποιήσεων αφορούσε κυρίως στην κατάργηση του Reading Tower και στη μείωση του οικοδομικού όγκου κατά ένα τέταρτο. 20

21 4.3.3 Πολιτιστικό cluster μια νέα διάσταση Η συνοικία των μουσείων στη Βιέννη αποτελεί ένα πολιτιστικό cluster στο ιστορικό κέντρο της πόλης που αντιπροσωπεύει ένα ελκυστικό συνδυασμό σύγχρονης και αναζωογονημένης ιστορικής αρχιτεκτονικής. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός συνδέει το σύμπλεγμα με την πόλη και το επανακαθορίζει με νέες και εντυπωσιακές κατασκευές. Η αρχιτεκτονική ομάδα των Ortner&Ortner και του Manfred Wehdorn δημιούργησαν αρίστης ποιότητας χώρους τέχνης και πολιτισμού και θεαματικά τοπία για τους επισκέπτες. Πολλές μεγάλες, μεσαίες και μικρές πολιτιστικές εγκαταστάσεις στεγάζονται στο συγκρότημα. Είναι ένας χώρος πολιτιστικής ποικιλίας, πειραματισμού, συνεχούς δράσης και αλλαγής και πολιτιστικών ανταλλαγών. Η Συνοικία των Μουσείων, ένα ζωντανό, σύγχρονο κέντρο για τις τέχνες, ενσαρκώνει μια διευρυμένη, διεπιστημονική προσέγγιση στον πολιτισμό. Εγγυάται την ποικιλία με την ευρεία γκάμα επιλογών που προσφέρει. Οι φορείς που εκπροσωπούνται στο συγκρότημα έχουν διαφορετικούς στόχους και προγράμματα, δεν είναι ιεραρχικά οργανωμένοι και διαχειρίζονται και προωθούνται ανεξάρτητα. Ταυτόχρονα, βασικά αρχή του cluster είναι να επιδιώξει τη μεγαλύτερη δυνατή αυτονομία και ομοιομορφία για την αναγκαία διασφάλιση της επιτυχούς λειτουργίας του συμπλέγματος σαν σύνολο. Το διαφοροποιημένο προφίλ των μεμονωμένων ιδρυμάτων της Συνοικίας των Μουσείων εγγυάται ένα εξαιρετικό μείγμα πολιτιστικών εξειδικευμένων χρήσεων και λειτουργιών. Στόχος είναι η προώθηση του διαλόγου και του θεμιτού ανταγωνισμού μεταξύ τους και παράλληλα η συμπλήρωση των κύριων χαρακτηριστικών των μεμονωμένων ιδρυμάτων, μέσα από κοινούς στόχους και συμφέροντα. Η χωρική συγκέντρωση όλων αυτών των πολιτιστικών δραστηριοτήτων στη Συνοικία των Μουσείων στο κέντρο της Βιέννης, κάνει το συγκρότημα ένα υποδειγματικό νέο μοντέλο για τη δημιουργία, οργάνωση, λειτουργία και της προώθηση του πολιτισμού και της τέχνης μέσα από τέτοια πολιτιστικά τοπία. 21

22 4.4 Η οδός Πειραιώς Η οδός Πειραιώς μετασχηματίζεται τα τελευταία χρόνια σε ένα γραμμικό πολιτιστικό cluster με τη χωρική συγκέντρωση ποικίλων πολιτιστικών δραστηριοτήτων και εγκαταστάσεων συνεχώς να αυξάνεται και να εμπλουτίζεται.«η οδός Πειραιώς αλλάζει διαρκώς τα τελευταία χρόνια, με νέα κτίρια που χτίζονται και κυρίως με τα παλιά που μετασχηματίζονται, αλλά πάνω από όλα αλλάζουν η ένταση και οι λειτουργίες του δρόμου, αλλάζουν οι άνθρωποι και οι ώρες που κινούνται, τα ρούχα που φορούν και οι σκέψεις που έχουν στο μυαλό τους» σημειώνει ο αναπληρωτής καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Παναγιώτης Τουρνικιώτης στον κατάλογο του Μουσείου Μπενάκη Κτίριο Οδού Πειραιώς. «Σε τούτη τη μεριά της πόλης...έχει δοθεί η πιο μεγάλη υπόσχεση ανατροπής...σε μια δυναμική εκδοχή του μέλλοντός μας».τον 19ο αιώνα η Πειραιώς καθιερώθηκε ως κεντρικός βιομηχανικός άξονας. Στις αρχές του 21ου αιώνα εξελίσσεται πραγματικά σε «πυκνωτή» διαφορετικών πολιτιστικών δράσεων. Μουσεία, γκαλερί, οικίες, μουσικά κέντρα, νυχτερινά στέκια... Η βιομηχανική εξέλιξη της Πειραιώς ξεκινάει με την εγκατάσταση του εργοστασίου παραγωγής φωταερίου (Γκάζι 1877) στον Κεραμικό και ήταν το πρώτο βήμα για τη μετατροπή της σε βιομηχανικό άξονα και τη μετέπειτα εγκατάσταση πλήθους βιομηχανιών σε αυτή. Η οδός φέρει και μέχρι σήμερα ίχνη της αποβιομηχάνισης και των ανακατατάξεων που υπέστη η ελληνική βιομηχανία κατά τη δεκαετία του 1970, ενώ ταυτόχρονα διασώζει σημαντικό απόθεμα κτιριακής υποδομής που ευνοεί παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας για αναπλάσεις χώρων και αξιοποίηση του κτιριακού πλούτου. Σταδιακά αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον για την Πειραιώς και έτσι δρομολογούνται μια σειρά ενεργειών που επηρέασαν σημαντικά την σημερινή εικόνα του δρόμου. Σήμερα βλέπουμε καθαρά τον αντικρουόμενο χαρακτήρα που έχει αποκτήσει η Πειραιώς μετά από τις πολεοδομικές παρεμβάσεις και την εξέλιξη της στον χρόνο. Υπάρχει πληθώρα λειτουργιών πολιτισμού στα πλαίσια μίας έντονης προσπάθειας αναβάθμισης της Πειραιώς και μετατροπής της σε έναν πυκνωτή πολιτιστικών γεγονότων. Κυρίως στο βορειότερο τμήμα του δρόμου μέχρι το Σaράφειο κολυμβητήριο αυτό είναι εμφανές. Η Τεχνόπολις, οι χώροι του φεστιβάλ Αθηνών-Πειραιώς 260,Σχολείον-,το νέο μουσείο Μπενάκη, το ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, διάφορα μικρά θέατρα ακόμα και κάποια δρώμενα που θα λάβουν χώρα στην Κορεάτικη Αγορά αποδεικνύουν αυτή τη τάση σχεδιασμού. Παράλληλα με αυτή την πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής συμβαδίζει και η ανάπτυξη δραστηριοτήτων ψυχαγωγίας που είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένες στο τμήμα μεταξύ της Ιεράς Οδού και της Χαμοστέρνας δηλαδή τα κέντρα νυχτερινής διασκέδασης που στεγάζονται συνήθως σε προϋπάρχονται κελύφη που οι όψεις τους δέχονται ιδιαίτερη επεξεργασία για να μπορούν να τραβήξουν την προσοχή. Τέτοια είναι το Έναστρον, Κέντρο Αθηνών, Galea, Άνοδος και ο πολυχώρος Αθηνών Αρένα. 22

23 4.4.1 Εγκαταστάσεις υψηλής τέχνης, πολιτισμού και αναψυχής Αν αρχικά υπήρξε απλώς η αρτηρία που συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά, σήμερα η οδός Πειραιώς έχει γίνει ένας προορισμός που υπόσχεται πολιτισμό και αναψυχή σε πολλαπλά επίπεδα. Αφενός είναι οι άπλετοι χώροι που προσφέρουν τα αχρηστεμένα εργοστάσια, αφετέρου οι σχετικά χαμηλές τιμές τους, που έπεισαν διαφορετικού τύπου οργανισμούς να κατέβουν downtown. Πιο συγκεκριμένα, στην αρχή της οδού Πειραιώς (στο 35) βρίσκεται η Ανώτερη Σχολή Δραματικής Τέχνης Εθνικού Θεάτρου- δεν έχει αλλάξει έδρα εδώ και χρόνια. Μας θυμίζει ίσως πόσο παλιά είναι η σχέση της Πειραιώς με τον πολιτισμό. Το παλιό νεοκλασικό στο οποίο στεγάζεται ανήκει στον Δήμο Αθηναίων. Μπροστά στην πλατεία Κουμουνδούρου, στον αριθμό 51, δεσπόζει τα τελευταία 26 χρόνια η Δημοτική Πινακοθήκη. Στα τέλη του 2009 η Πινακοθήκη θα μεταφερθεί στη συμβολή των οδών Μυλλέρου και Μεγάλου Αλεξάνδρουόχι επί της Πειραιώς αλλά οπωσδήποτε στα άμεσα περίχωρά της- στο παλιό εργοστάσιο Δουρούτη (κοινώς Μεταξουργείο), ένα από τα παλιότερα νεοκλασικά, έργο του Θεόφιλου Χάνσεν. Το νέο κτίριο θα διαθέτει τα διπλάσια τετραγωνικά χώρου (1.300 τ.μ.) επιτρέποντας την ταυτόχρονη παρουσίαση της μόνιμης συλλογής (3.600 έργα) και περιοδικών εκθέσεων, καθώς και τη δημιουργία αιθουσών για εκδηλώσεις, εργαστήρια συντήρησης και εκπαιδευτικά προγράμματα. Στη γωνία Επικούρου και Κορίνης (παράλληλος της Πειραιώς), στην πλατεία Κουμουνδούρου, άρχισε να λειτουργεί (την Τρίτη 10 Ιουνίου) ένας νέος χώρος σύγχρονης τέχνης. Πρόκειται για την γκαλερί με όνομα ΑΜΡ, δηλαδή «Αndreas Μelas Ρresents». Παρακάτω, το ξενοδοχείο Ηριδανός Luxury Αrt Ηotel, το ακριβό εστιατόριο Βαρούλκο και το Βios. Το Βios, ως ομάδα δράσης που εξερευνά τις σύγχρονες τάσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας, με κεντρικό άξονα τα media, ήταν πρωτοποριακή πρόταση για τα ελληνικά δεδομένα το Απέναντι από το Βios, ο Ιερός Ναός Αγίας Τριάδας Κεραμεικού και μια σειρά από κτίρια του υπουργείου Πολιτισμού: το Κέντρο Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων, το κτίριο της Επιστημονικής Επιτροπής Κέντρου Λίθου. Εκεί βρίσκεται και το Πνευματικό Ιδρυμα Γεωργίου Παπανδρέου. Πίσω από τα παλιά κτίρια διαφαίνεται σαν όαση ο αρχαιολογικός χώρος του Κεραμεικού. Μετά την Ιερά οδό, ορθώνεται μπροστά μας η Τεχνόπολις του Δήμου Αθηναίων στο Γκάζι, κομβικό σημείο στην περιοχή και σύμβολο της μεταμορφώσεώς της, με τη θεόρατη καμινάδα του, που θυμίζει καμπαναριό. Το 1999, η μεταμόρφωσή του σε «βιομηχανικό μουσείο», χώρο φιλοξενίας εκδηλώσεων και εκθέσεων μεγάλης κλίμακας, αποτέλεσε το πρώτο σοβαρό βήμα του κράτους προς την κατεύθυνση της αναβάθμισης μιας ιστορικής περιοχής της Αθήνας σε ζωντανό πόλο πολιτισμού. Από τότε που λειτούργησε ο σταθμός του μετρό στον Κεραμικό, στην πλατεία πίσω από το Γκάζι, δημιουργήθηκαν δεκάδες 23

24 μοντέρνα νεανικά στέκια και φαγάδικα. Η Πειραιώς αναβαθμίστηκε τελικά και ως προορισμός ψυχαγωγίας. Μετά το αρχιτεκτονικά ενδιαφέρον, ανακατασκευασμένο κτίριο του εργοστασίου Παυλίδη (19ου αιώνα), στη δεξιά πλευρά της Πειραιώς βρίσκεται το Μουσείο Μπενάκη Κτίριο Οδού Πειραιώς. Σχεδιάστηκε από τους αρχιτέκτονες Μαρία Κοκκίνου και Ανδρέα Κούρκουλα. Με το κόκκινο κέλυφός του (πέτρα από το Ιράν) αποτελεί ένα παραδειγματικά μεταμοντέρνο, αφαιρετικό κατασκεύασμα βιομηχανικού ύφους. Είναι ίσως δίκαιο να χαρακτηριστεί «μητροπολιτικό μουσείο», όπως υποδεικνύει και ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης. Συνυπάρχει αρμονικά πλάι στις υπερμεγέθεις πίστες Ρantheon, Ανοδος Εναστρον. Λίγο πριν από τη διασταύρωση με τη Χαμοστέρνας, κατεβαίνοντας προς Πειραιά, στεγάστηκε ο τέταρτος χώρος που ανήκει στην επιχείρηση της Πέγκυς Ζουμπουλάκη. Αγοράστηκε το 1995 και ανακατασκευάστηκε (ήταν παλιά αποθήκη 600 τ.μ.) από τον Θοδωρή Ζουμπουλάκη σε «χώρο πολλαπλών εκδηλώσεων». Πριν από τη συμβολή με τη Χαμοστέρνας όμως υψώνονται τρία κτίρια που προδίδουν τον συνθετικό χαρακτήρα της Πειραιώς καθώς και το συνεχιζόμενο ενδιαφέρον για την εξέλιξή της. Το μεγαλύτερης κλίμακας έργο στην περιοχή οφείλεται σε ιδιωτική πρωτοβουλία: είναι το διαδραστικό μουσείο Ελληνικός Κόσμος που ανήκει στο Ιδρυμα Μείζονος Ελληνισμού (ΙΜΕ) ενώ ο μετασχηματισμός ου από εργοστάσιο της Βιοσώλ βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. Θυμίζει κάτι μεταξύ εκπαιδευτικής ντίσνεϊλαντ και αστεροσκοπείου. Καθιερώθηκε ως υπερσύγχρονο κέντρο και μουσείο όπου ο επισκέπτης γνωρίζει την ελληνική ιστορία και τον πολιτισμό μέσα από διαδραστικές εκθέσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα, περιηγήσεις εικονικής πραγματικότητας και ντοκιμαντέρ. Το 2007 εγκαινιάστηκε η Θόλος, ημισφαιρικό θέατρο 132 θέσεων, που έδωσε νέες διαστάσεις στην εικονική πραγματικότητα. Πρόσφατα επίσης, εγκαινιάστηκε και το Θέατρον (με τρία φουαγιέ συνολικής εκτάσεως τ.μ.) το οποίο δεν φαίνεται από την Πειραιώς, αλλά μοιράζεται το χάι τεκ ύφος της. Η Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών είναι το φωτοστέφανο της Πειραιώς (στο 256), ο πνευματικός, καλλιτεχνικός πυρήνας της. Το κτίριο, πρώην Αγγλοελληνική Εριουργία, αγοράστηκε το 1992 από την Εμπορική Τράπεζα. Μεταξύ των επισκευασμένων και εξωραϊσμένων κτιρίων ήταν ο εργοστασιακός χώρος ο οποίος μετατράπηκε σε εκθεσιακό χώρο και ονομάστηκε Εργοστάσιο. Μέρος του χώρου από το 2002 έχει μετατραπεί σε εργοτάξιο: ανεγείρεται η Βιβλιοθήκη της Σχολής- η μοναδική Βιβλιοθήκη τέχνης στην Ελλάδα- που θα εκτείνεται σε τ.μ. (συν δύο υπόγειοι όροφοι άλλα τ.μ.). Ανάμεσα στο ΙΜΕ και στην ΑΚΣΤ βρίσκεται το πρόσφατο απόκτημα του Φεστιβάλ Αθηνών, το θέατρο Πειραιώς 260. Τυπικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής της δεκαετίας του 1970, το πρώην εργοστάσιο επίπλων Τσαούσογλου περιήλθε στην κυριότητα της Εθνικής Τράπεζας η οποία με τη σειρά της παραχώρησε τη χρήση ενός μέρους των 24

25 χώρων στο Φεστιβάλ (κτίριο Δ, τ.μ., 650 θέσεις και κτίριο Η, τ.μ., 550 θέσεις). Περιλαμβάνει τέσσερα τεράστια υπόστεγα τα οποία έχουν ανακηρυχθεί διατηρητέα από το υπουργείο Πολιτισμού. Τα υπόστεγα είναι αφημένα όπως ήταν: γκριζωπά, σκουριασμένα, με τζάμια σπασμένα, με οικοδομικά υλικά σκόρπια εδώ και εκεί, με τους υπόκωφους ήχους των μηχανών να δημιουργούν μια περίεργη ατμόσφαιρα. Το ύφος του θεάτρου είναι η πιο προωθημένη κίνηση (του κράτους) στον χώρο του πολιτισμού. Με τη γνήσια ταυτότητά του, καθόλου μικροαστικό, καθόλου καθώς πρέπει. Τέλος πλησιάζοντας το Μοσχάτο συναντάμε το άλλο απόκτημα του Φεστιβάλ Αθηνών, το θέατρο Σχολείον, στον αριθμό 52 επί της Πειραιώς, αμέσως μετά τη γέφυρα του Κηφισού. Και αυτό παραχωρήθηκε από την Ειρήνη Παπά για το Φεστιβάλ. Πέτρινο, με ένα προαύλιο με κυπαρίσσια και πεύκα, θυμίζει μοναστήρι ή αυλή ορεινού χωριού. (2) Συμπερασματικά θα ήθελα να αναφέρω ότι παρόλο που παρατηρείται μια συσσώρευση ομοειδών πολιτιστικών δραστηριοτήτων στον άξονα της οδού Πειραιώς, δεν υπάρχουν οικονομικά κίνητρα για την επίσπευση της ανάπλασης των ιδιωτικών διατηρητέων και των ιδιωτικών εγκαταστάσεων. Έτσι η αναζωογόνηση της περιοχής και η αναγέννηση του αστικού τοπίου καθυστερεί, αποθαρρύνοντας την περαιτέρω ανάπτυξη του cluster. Χάρτης χρήσεων γης οδού Πειραιώς (2) Απόσπασμα από το άρθρο «Το θαύμα της οδού Πειραιώς», Κατερίνα Δαφέρμου, Το Βήμα, Σάββατο 14 Ιουνίου