ΘΕΜΑ : "Το ζήτημα της ευθύνης του ανωτέρου κατά τη νομολογία του ΔΠΔΓ"

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ A' ΕΠΙΠΕΔΟΥ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ : ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΘΕΜΑ : "Το ζήτημα της ευθύνης του ανωτέρου κατά τη νομολογία του ΔΠΔΓ" Εισηγήτρια : Μουσελίμη Παρασκευή-Ναταλία ( ΑΕΜ : 592) Επιβλέπων Καθηγητής : Χατζηκωνσταντίνου Κωνσταντίνος Μαθήματα Β' Έτους : - Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο : Κ. Χατζηκωνσταντίνου, Μ. Σαρηγιαννίδης - Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο : Ε. Βασιλακάκης, Β. Κούρτης - Διεθνές Οικονομικό Δίκαιο: Π. Γκλαβίνης

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙΔΕΣ Ι Εισαγωγή 5 ΙΙ Τα γεγονότα που οδήγησαν σε ρήξη την πρώην Γιουγκοσλαβία 6 i) Η Σλοβενία ii) Η Κροατία iii) Η Βοσνία και Ερζεγοβίνη iv) Το Κοσσυφοπέδιο v) Η πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας ΙΙΙ Η Σύσταση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία i) Οι στόχοι του Δικαστηρίου ii) Το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου IV Το δόγμα της ευθύνης ανωτέρου i) Η Υπόθεση Yamashita ii) Οι Δίκες της Νυρεμβέργης 22 - Η Υπόθεση High Command Η Υπόθεση Hostage V H Υπόθεση Celebici i) Ο νομικός χαρακτηρισμός του δόγματος της ευθύνης ανωτέρου και η θέση του υπό το διεθνές εθιμικό

3 ii) δίκαιο Η ευθύνη των μη στρατιωτικών διοικητών iii) Η έννοια του ανωτέρου iv) Οι προϋποθέσεις της ατομικής ποινικής ευθύνης όπως διατυπώθηκαν από τα μέρη και το ΔΠΔΓ v) De jure ή de facto άσκηση εξουσίας ; vi) Το υποκειμενικό στοιχείο της γνώσης του ιεραρχικά ανωτέρου VI Η Υπόθεση Aleksovski VII Η Υπόθεση Boskoski και Tarculovski Το υποκειμενικό στοιχείο : Ο ανώτερος γνώριζε ή όφειλε να γνωρίζει i) Τα" αναγκαία" και" εύλογα" μέτρα VIII Η Υπόθεση Blaskic IX Η Υπόθεση Vidoje Blagojevic και Dragan Jokic i) Το στοιχείο της υποκειμενικής ευθύνης Χ Η Υπόθεση Sefer Halilovic XI Η Υπόθεση Pavle Strugar ΧΙΙ Συμπεράσματα Οι θέσεις του ΔΠΔΓ συνολικά ΧΙΙΙ Βιβλιογραφία 53 XIV Αρθρογραφία

4 XVI Παραρτήματα

5 Ι Εισαγωγή Η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματεύεται το ζήτημα του δόγματος της ευθύνης ανωτέρου, όπως αυτό αντιμετωπίστηκε από τη νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία. Εκκινεί από την καταγραφή των γεγονότων που οδήγησαν στη διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας και στη σύσταση του Διεθνούς Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία και στη συνέχεια αναλύει το δόγμα της ευθύνης του ανωτέρου για τις εγκληματικές πράξεις των υφισταμένων του μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αναφέρονται η Δίκη του στρατηγού Yamashita και οι Υποθέσεις Hostage και High Command σε ξεχωριστά κεφάλαια, καθώς αντιμετώπισαν εκτενώς το ζήτημα της ιεραρχικής ευθύνης του στρατιωτικού διοικητή σε περίπτωση διάπραξης από τους υφισταμένους του εγκληματικών πράξεων. Ακολουθούν οι σημαντικότερες αποφάσεις του ΔΠΔΓ, όπως η απόφαση Celebici, όπου το ΔΠΔΓ ανέπτυξε εκτενώς τις θέσεις του πάνω στο ζήτημα της ευθύνης ανωτέρου για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του ερμηνεύοντας την Τρίτη παράγραφο του Άρθρου 7 του Καταστατικού του και διαμορφώνοντας τη νομολογία του πάνω στο ζήτημα. 5

6 II Τα γεγονότα που οδήγησαν σε ρήξη την πρώην Γιουγκοσλαβία Η Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας αποτελούνταν από έξι κρατίδια : τη Βοσνία Ερζεγοβίνη, την Κροατία, τη Μακεδονία, το Μοντενέγκρο, τη Σλοβενία και τη Σερβία, στο έδαφος της οποίας βρίσκονταν οι αυτόνομες επαρχίες του Κοσσυφοπεδίου και της Βοϊβοντίνας. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές του 1990 με την κατάρρευση του Κομμουνισμού και την αναζωπύρωση του εθνικισμού στην Ανατολική Ευρώπη, η Γιουγκοσλαβία αντιμετώπισε μια περίοδο έντονης οικονομικής και πολιτικής κρίσης. Η κεντρική κυβέρνηση αποδυναμώθηκε και ακολούθησε ο πολλαπλασιασμός των πολιτικών κομμάτων μέρος των οποίων ζητούσε την ανεξαρτησία των Δημοκρατιών και μέρος την ενδυνάμωση των εξουσιών ορισμένων μόνο Δημοκρατιών. Οι πολιτικοί ηγέτες των έξι Δημοκρατιών επιχείρησαν να διαβρώσουν την κοινή Γιουγκοσλαβική ταυτότητα και να δημιουργήσουν κλίμα φόβου και δυσπιστίας μεταξύ των διαφόρων εθνοτικών ομάδων του πληθυσμού της Ομοσπονδίας της Γιουγκοσλαβίας. Στις αρχές του 1991 η Κροατία και η Σλοβενία κατηγόρησαν τη Σερβία για μη ορθή και άδικη διακυβέρνηση των οικονομικών και στρατιωτικών θεμάτων της Γιουγκοσλαβίας, ενώ η Σερβία από την πλευρά της κατηγόρησε τις δυο Δημοκρατίες για αποσχιστικές τάσεις. Στις 25 Ιουνίου του 1990 δυο από τα έξι κρατίδια της πρώην Γιουγκοσλαβίας, η Κροατία και η Σλοβενία διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους. i) Η Σλοβενία 1991 Η Σλοβενία υπήρξε η πρώτη από τις έξι Δημοκρατίες που αποσπάστηκε επισήμως από τη Γιουγκοσλαβία και στις 25 Ιουνίου του 1991 κήρυξε την ανεξαρτησία της. Η πράξη της αυτή είχε ως επακόλουθο την επέμβαση του Γιουγκοσλαβικού Λαϊκού Στρατού και τη δημιουργία συγκρούσεων, γνωστών ως ο Πόλεμος των Δέκα Ημερών, ο οποίος έληξε με τη νίκη των στρατιωτικών δυνάμεων της Σλοβενίας. 6

7 ii) Η Κροατία Η διακήρυξη της ανεξαρτησίας της Κροατίας προκάλεσε τις αντιδράσεις της σερβικής εθνικής μειονότητας που βρίσκονταν στο έδαφός της και επιθυμούσε την παραμονή της Κροατίας στο έδαφος της Γιουγκοσλαβίας. Η μειονότητα αυτή με τη συνδρομή του Λαϊκού Στρατού της Γιουγκοσλαβίας και του κρατιδίου της Σερβίας πήραν υπό τον έλεγχο τους το 1/3 του εδάφους της Κροατίας και ανακήρυξαν την ανεξαρτησία τους. Η εξέγερση αυτή είχε ως αποτέλεσμα την εκδίωξη όσων Κροατών και μη Σέρβων βρίσκονταν στο 1/3 της επικράτειας του Σερβικού Κράτους που είχε καταληφθεί και πήρε τη μορφή εθνικής κάθαρσης. Παρά την εκεχειρία υπό την επίβλεψη του ΟΗΕ στις αρχές του 1993, οι Κροατικές δυνάμεις ήταν αποφασισμένες να ανακτήσουν την κυριαρχία στην επικράτειά τους και προέβησαν στην ανασύνταξη και στον εξοπλισμό των στρατιωτικών τους δυνάμεων. Το καλοκαίρι του 1995 οι στρατιωτικές δυνάμεις τις Κροατίας πραγματοποίησαν με επιτυχία δυο μεγάλες επιθέσεις και κατάφεραν να ανακτήσουν την κυριαρχία στο έδαφός τους, πλην ενός μικρού κομματιού, της Ανατολικής Σλαβονίας. Προηγήθηκε μια μεγάλη έξοδος χιλιάδων Σέρβων από το έδαφος της Κροατίας προς τη Βοσνία Ερζεγοβίνη και στη συνέχεια την Σερβία. Το φθινόπωρο του 1995 έληξε ο πόλεμος με την Κροατία να ανακτά πλήρως την κυριαρχία της στην επικράτειά της με την επιστροφή τον Ιανουάριο του 1998 της Ανατολικής Σλαβονίας υπό την κυριαρχία της μετά από παρέμβαση του ΟΗΕ. iii) Η Βοσνία και Ερζεγοβίνη Οι συγκρούσεις στη Βοσνία και την Ερζεγοβίνη ήταν οι πιο θανατηφόρες από όλα τα υπόλοιπα κρατίδια της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Η κυβέρνηση της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης ήταν κοινή και αντανακλούσε τη μικτή εθνολογική της σύνθεση, με τον πληθυσμό της να αποτελείται από 43% Βόσνιους Μουσουλμάνους, 33% Βοσνιοσέρβους, 17% Κροατοσέρβους και το υπόλοιπο μέρος του πληθυσμού της αποτελούνταν από άλλες εθνότητες. 7

8 Η στρατηγική θέσης της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης κεντρικά του εδάφους της πρώην Γιουγκοσλαβίας αποτέλεσε σημείο διαμάχης μεταξύ της Σερβίας και της Κροατίας που επιχειρούσαν να θέσουν υπό την κυριαρχία τους όλο και μεγαλύτερα κομμάτια του εδάφους της. Το 1991 οι ηγέτες της Σερβίας και της Κροατίας είχαν συμφωνήσει μυστικά να μοιράσουν μεταξύ τους το έδαφός της, αφήνοντας ένα θύλακα για τους μουσουλμάνους της περιοχής. Το Μάρτιο του 1992 διενεργήθηκε δημοψήφισμα, το οποίο υπονόμευσαν οι Σερβοβόσνιοι, όπου πάνω από το 60% του πληθυσμού των Σέρβων τάχθηκαν υπέρ της ανεξαρτησίας τους. Το γεγονός αυτό είχε ως συνέπεια την αντίδραση των Σερβοβόσνιων, οι οποίοι ένα μήνα μετά το κρίσιμο δημοψήφισμα, εξεγέρθηκαν με την υποστήριξη του Γιουγκοσλαβικού Λαϊκού Στρατού και της Σερβίας, απαιτώντας τα εδάφη που βρίσκονται υπό τον έλεγχό τους να αποτελέσουν τη Δημοκρατίας της Σερβίας στο έδαφος της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Με τη συντριπτική στρατιωτική τους υπεροχή- καθώς όπως αναφέρθηκε ανωτέρω είχαν τη συνδρομή του Γιουγκοσλαβικού Λαϊκού Στρατού και της Σερβίας-, καθώς και με τη συστηματική εκδίωξη του μη σέρβικου πληθυσμού, οι Σερβοβόσνιοι κατέλαβαν υπό την εξουσία τους το 60% του εδάφους της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Η εξέλιξη αυτή είχε ως αποτέλεσμα την αντίδραση των Κροατών της Βοσνίας, οι οποίοι κήρυξαν την ανεξαρτησία τους από την Κυβέρνηση της Βοσνίας, με την ίδρυση της δικής τους Δημοκρατίας, έχοντας την υποστήριξη της Κροατίας. Αυτή η σύγκρουση είχε ως αποτέλεσμα μια αιματηρή μάχη από τρεις πλευρές για την κυριαρχία στο έδαφος της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης, με τους πολίτες όλων των εθνοτήτων να πέφτουν θύματα φρικτών εγκλημάτων. Εκτιμάται ότι περισσότεροι από άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και δύο εκατομμύρια άνθρωποι ( περισσότεροι από το ήμισυ του πληθυσμού) αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, εξαιτίας του πολέμου που μαινόταν από τον Απρίλιο του 1992 μέχρι το Νοέμβριο του 1995 μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης Ειρήνης του Dayton. Χιλιάδες γυναίκες του Βοσνιακού πληθυσμού έπεσαν συστηματικά θύματα βιασμού και σε όλες τις αντιμαχόμενες πλευρές στήθηκαν κέντρα κράτησης. 8

9 Η αγριότητα του πολέμου εκδηλώθηκε το καλοκαίρι του 1995 στην πόλη Σρεμπρένιτσα, η οποία είχε κηρυχθεί από τον ΟΗΕ ως ασφαλής περιοχή, όπου στρατιωτικές δυνάμεις επιτέθηκαν υπό την ηγεσία του Σερβοβόσνιου διοικητή Ράτκο Μλάντιτς. Στις αρχές Ιουλίου εκτελέστηκαν από τις σερβικές δυνάμεις περισσότεροι από 8000 Βόσνιοι Μουσουλμάνοι άνδρες και αγόρια, ενώ ο γυναικείος πληθυσμός και τα παιδιά εκδιώχθηκαν. Η μαζική αυτή εκτέλεση έλαβε τη μορφή γενοκτονίας. iv) Το Κοσσυφοπέδιο Το 1998 η Εθνική Αλβανική Μειονότητα του Κοσσυφοπεδίου εκδήλωσε την πρόθεσή της να ανεξαρτητοποιηθεί από τη Σερβία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ξεσπάσει η βία με τον Απελευθερωτικό Στρατό του Κοσσυφοπεδίου να βγαίνει σε ανοιχτή εξέγερση εναντίον της Σερβίας και στη συνέχεια η αστυνομία και οι στρατιωτικές δυνάμεις να την καταστέλλουν. Η απάντηση της Σερβίας σε αυτή την εξέγερση ήταν η στοχοποίηση του αλβανικού πληθυσμού του Κοσσυφοπεδίου, ο βομβαρδισμός των χωριών τους και ο εξαναγκασμός τους σε φυγή. Στις αρχές του 1999 έγινε προσπάθεια διεθνούς διαμεσολάβησης για τον τερματισμό των συγκρούσεων χωρίς επιτυχία, με αποτέλεσμα το ΝΑΤΟ να πραγματοποιήσει 78 ήμερες αεροπορικές επιθέσεις κατά στρατιωτικών στόχων στο Κοσσυφοπέδιο και τη Σερβία. Η Σερβία απάντησε στις επιθέσεις με τη συνέχιση των διώξεων κατά του άμαχου αλβανικού πληθυσμού του Κοσσυφοπεδίου. Το τέλος της σύγκρουσης πραγματοποιήθηκε με την απόφαση του προέδρου της Σερβίας Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς να αποσύρει τα στρατεύματα και την αστυνομία από το Κοσσυφοπέδιο. Η απόφαση αυτή είχε ως συνέπεια τον επαναπατρισμό περίπου αλβανών προσφύγων και την εγκατάλειψη του Κοσσυφοπεδίου από περίπου Σέρβους εξαιτίας του φόβου των αντιποίνων. Το 1999 η Σερβία συμφώνησε στη διεθνή διοίκηση του Κοσσυφοπεδίου με το καθεστώς του ακόμη να παραμένει άλυτο. 9

10 v) Η πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας Η νοτιότερη Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας, η Μακεδονία ανακήρυξε την ανεξαρτησία της το φθινόπωρο του 1991 χωρίς την πρόκληση συγκρούσεων. Στη συνέχεια εντάχθηκε στον ΟΗΕ με την προσωρινή ονομασία της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας (στο εξής ΠΓΔΜ). Ο πληθυσμός της ΠΓΔΜ αποτελούνταν στην πλειοψηφία του από την εθνότητα των Μακεδόνων και μια μειοψηφία Αλβανών και παρέμεινε ανεπηρέαστος κατά τη διάρκεια των πολέμων της Γιουγκοσλαβίας στις αρχές του Τον Ιανουάριο του 2001 όμως η ομάδα μαχητών του Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού της αλβανικής μειονότητας συγκρούστηκε με τις δυνάμεις ασφαλείας της Δημοκρατίας, με στόχο την απόκτηση αυτονομίας και ανεξαρτησίας του αλβανικού πληθυσμού στην περιοχή της ΠΓΔΜ. Οι σποραδικές ένοπλες συγκρούσεις έλαβαν τέλος με μια ειρηνευτική συμφωνία πολιτικής φύσεως σχετικά με την κατανομή της εξουσίας, τον αφοπλισμό της πολιτοφυλακής της Αλβανίας και την ανάπτυξη μια δύναμης παρακολούθησης του ΝΑΤΟ. 1 IIΙ Η Σύσταση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία Το έναυσμα για την ίδρυση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την Πρώην Γιουγκοσλαβία δόθηκε με το υπ αριθμόν 780 Ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, με τη δημιουργία της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων για τη διερεύνηση και την καταγραφή των παραβάσεων του διεθνούς δικαίου που έλαβαν χώρα στο έδαφος της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Στις 10 Φεβρουαρίου του 1993 η Επιτροπή διαπίστωσε σε έκθεσή της ότι στο έδαφος της πρώην Γιουγκοσλαβίας έλαβαν χώρα σοβαρές 1 Όλα αυτά τα στοιχεία βρίσκονται στην ιστοσελίδα του ΔΠΔΓ στην ηλεκτρονική διεύθυνση " 10

11 παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και πρότεινε την ίδρυση ενός ad hoc διεθνούς δικαστηρίου. 2 Σε αντίθεση όμως με τα Δικαστήρια του Τόκυο και της Νυρεμβέργης, η ίδρυση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία δεν ήταν αποτέλεσμα της " δικαιοσύνης του νικητή ", αλλά ολόκληρης της διεθνούς κοινότητας και έχει δικαιοδοσία για όσα εγκλήματα τελέστηκαν από όλα τα αντιμαχόμενα μέρη. 3 Στις 22 Φεβρουαρίου του 1993 το Συμβούλιο Ασφαλείας διακήρυξε ότι οι παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου που έλαβαν χώρα στο έδαφος της πρώην Γιουγκοσλαβίας συνιστούν απειλή για τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια και ζήτησε ( το Συμβούλιο Ασφαλείας) από το Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ να συνδράμει στη σύνταξη του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Οι λόγοι για την ίδρυση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία, όπως αυτοί προτάθηκαν από τα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας είναι οι εξής : α) Η απονομή δικαιοσύνης για τα θύματα β) να θεμελιωθεί η ευθύνη για τους μεμονωμένους δράστες των εγκλημάτων γ) να αποτραπεί η συνέχιση των βιαιοπραγιών στα Βαλκάνια δ) να αποκατασταθεί η ειρήνη στο βαλκανικό χώρο ε) να καταγραφεί η σύγκρουση στην πρώην Γιουγκοσλαβία και στ) η δημιουργία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου να λειτουργήσει ως ανατρεπτικός παράγοντας για νέες συγκρούσεις. 4 2 Mikas Kalinauskas, " The Use of International Military Force in arresting War Criminals : The Lessons of the International Criminal Tribunal for Former Yugoslavia", Comment, University of Kansas Law Review, January 2002, p.8 3 The Human Rights Center and the International Human Rights Law Clinic, University of California, Berkeley, and the Center for Human Rights, University of Sarajevo, Justice Accountability and Social Reconstruction : "An interview Study of Bosnian Judges and Prosecutors", Berkeley Journal of International Law, 2000, p.8 4 Mikas Kalinauskas, " The Use of International Military Force in arresting War Criminals : The Lessons of the International Criminal Tribunal for Former Yugoslavia", Comment, University of Kansas Law Review, January 2002, p.8 11

12 Το Τμήμα Νομικών Υποθέσεων συνέταξε το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία ( στο εξής ΔΠΔΓ) και στις 25 Μαΐου του 1993 με την απόφαση υπʼ αριθμόν 827 του Συμβουλίου Ασφαλείας συστάθηκε αυτό. 5 Το ΔΠΔΓ συστάθηκε ως εξαναγκαστικό μέτρο του κεφαλαίου VII του Χάρτη του ΟΗΕ, μετά από τη διαπίστωση του Συμβουλίου Ασφαλείας ότι οι παραβιάσεις του ανθρωπιστικού δικαίου συνιστούν απειλή για τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια και αποτελεί βοηθητικό όργανο του Συμβουλίου Ασφαλείας, δικαιοδοτικής φύσης, βάσει του άρθρου 29 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. 6 Η σύσταση του ΔΠΔΓ από το Συμβούλιο Ασφαλείας αποτελεί ένα μοναδικό γεγονός στο πεδίο του διεθνούς δικαίου, διότι επιλέγεται η σύσταση ενός δικαιοδοτικού οργάνου από το Συμβούλιο Ασφαλείας ως μέσου για τη διατήρηση ή την αποκατάσταση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας αντί της συνάψεως μιας διεθνούς συνθήκης ίδρυσης ενός δικαιοδοτικού οργάνου. Σήμερα το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία αποτελείται πάνω από χίλιους εργαζόμενους και στεγάζεται σε ένα τεράστιο κτίριο στη Χάγη, ακριβώς έξω από την καρδιά της πόλης, γνωστό ως το κέντρο του Διεθνούς Δικαίου. Αν και το ΔΠΔΓ συστάθηκε προσωρινά, η παρουσία του όλο αυτά τα χρόνια καθώς και η διοικητική του δομή προσομοιάζουν σε κάτι πιο σταθερό και μόνιμο. 7 i) Οι στόχοι του Δικαστηρίου Οι στόχοι του Δικαστηρίου είναι τρεις και καθορίζονται από το Συμβούλιο Ασφαλείας στην απόφαση 827. Ο πρώτος στόχος είναι η απονομή της δικαιοσύνης, καθώς στο προοίμιο της απόφασης 827 αναφέρεται ότι το ΔΠΔΓ έχει συσταθεί "για 5 Το κέιμενο της απόφασης και Άγγελος Γιόκαρης-Φωτεινή Παζαρτζή, Εθνική και Διεθνής Ποινική Καταστολή των Διεθνών Εγκλημάτων, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2012, σελ. 218 επ. και Judge Gabrielle Kirk McDonald, "The International Criminal Tribunals: Crime & Punishment in the International Arena", Nova Law Review, Winter Μαρία-Ντανιέλα Μαρούδα, Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία και η εξέλιξη του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ιδίως όσον αφορά τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2001,σελ. 64 επ. και Gabrielle Kirk Mcdonald, "The International Criminal Tribunals: Crime and Punishment in the International Arena", Ilsa Journal of International and Comparative Law, Summer Julian Davis Mortenson," This very human Institution: A Biography of the Yugoslavian Tribunal", Columbia Journal of European Law, p. 1, όπου αναφέρεται σε όλη τη διοικητική δομή και λειτουργία του ΔΠΔΓ. 12

13 να προσαχθούν ενώπιον της δικαιοσύνης τα πρόσωπα που ευθύνονται για εγκλήματα στην πρώην Γιουγκοσλαβία". 8 Δεύτερος στόχος είναι η αποτροπή τελέσεως νέων εγκλημάτων, καθώς ορίζεται ότι το Δικαστήριο με την αποτελεσματική αντιμετώπιση των παραβιάσεων "θα συμβάλλει ώστε οι παραβιάσεις αυτές να μην επαναληφθούν στο μέλλον." 9 Τέλος ο τρίτος στόχος του ΔΠΔΓ είναι η συνεισφορά του στην αποκατάσταση και διατήρηση της ειρήνης. Ο στόχος αυτός συνάγεται από τη μέθοδο σύστασης του Δικαστηρίου, ως εξαναγκαστικό μέτρο του κεφαλαίου VII του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και ως δικαιοδοτικής φύσης βοηθητικού οργάνου του Συμβουλίου Ασφαλείας, βάση του άρθρου 29 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. 10 ii) Το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου Το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου αποτελείται από τριάντα τέσσερα άρθρα, 11 για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας θα περιοριστούμε στην καταγραφή των επτά πρώτων. Το Άρθρο 1με τίτλο : "Αρμοδιότητα του Διεθνούς Δικαστηρίου ": " Το Διεθνές Δικαστήριο είναι αρμόδιο να ασκεί ποινική δίωξη κατά των προσώπων 12 που ευθύνονται για τη διάπραξη σοβαρών παραβιάσεων του διεθνούς ανθρωπιστικού 8 Κείμενο απόφασης 827, όπου αναφέρει : " the prosecutionof persons responsible for serious violations of international humanitarian law.." και Μαρία-Ντανιέλα Μαρούδα, Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία και η εξέλιξη του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ιδίως όσον αφορά τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2001, σελ.83 επ., 9 Βλ. κείμενο απόφασης 827, όπου αναφέρει: " believing that the establishment of an international tribunal will contribute to ensuring that such violations are halted and effectively redressed" και Μαρία-Ντανιέλα Μαρούδα, Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία και η εξέλιξη του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ιδίως όσον αφορά τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2001, σελ.64 επ. 10 Μαρία-Ντανιέλα Μαρούδα, Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία και η εξέλιξη του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ιδίως όσον αφορά τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.,εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2001,σελ.64 επ 11 Gabrielle Kirk McDonald," Friedmann Award Address Crimes of sexual Violence: The Experience of the International Criminal Tribunal", Columbia Journal of Transnational Law, 2000, p.2 12 Mark S. Ellis, "The Evolution of Defence Counsel appearing before the International Criminal Tribynal for the Former Yugoslavia, The ICTY At Ten: A Critical Assessment Of The Major Rulings Of The International Criminal Tribunal Over The Past Decade", New England Law Review, Sympsioum, page 3, όπου αναφέρει ότι στη δικαιοδοσία του ΔΠΔΓ υπάγονται τα φυσικά πρόσωπα και όχι τα νομικά, όπως οι διεθνείς οργανισμοί. 13

14 δικαίου στο έδαφος της πρώην Γιουγκοσλαβίας από το 1991, σύμφωνα με τις διατάξεις του παρόντος Καταστατικού". Το Άρθρο 2 με τίτλο : "Σοβαρές παραβιάσεις των Συμβάσεων της Γενεύης του 1949" :" Το Διεθνές Δικαστήριο είναι αρμόδιο να ασκεί ποινική δίωξη κατά των προσώπων που διέπραξαν ή διέταξαν τη διάπραξη σοβαρών παραβιάσεων των Συμβάσεων της Γενεύης της 12 ης Αυγούστου 1949, δηλαδή των ακόλουθων πράξεων κατά ανθρώπων ή περιουσιών που προστατεύονται από τους όρους των διατάξεων της σχετικής Σύμβασης της Γενεύης: α) ανθρωποκτονία εκ προθέσεως β) βασανιστήρια ή απάνθρωπη μεταχείριση, συμπεριλαμβανομένων των βιολογικών πειραμάτων, γ) εκ προθέσεως πρόκληση μεγάλου πόνου ή σοβαρής βλάβης της σωματικής ακεραιότητας ή της υγείας, δ) εκτεταμένη καταστροφή και ιδιοποίηση περιουσιακών αγαθών που δεν δικαιολογείται από στρατιωτικές ανάγκες και διαπράττεται παράνομα και αναίτια, ε) εξαναγκασμός αιχμαλώτου πολέμου ή πολίτη να υπηρετεί στις ένοπλες δυνάμεις του εχθρού, στ) στέρηση από τους αιχμαλώτους πολέμου ή τους πολίτες του δικαιώματός τους σε δίκαιη και κανονική δίκη, ζ) παράνομη απέλαση ή μεταφορά ή παράνομος περιορισμός πολίτη, η) ομηρεία πολιτών" Το Άρθρο 3 με τίτλο : " Παραβιάσεις των νόμων ή εθίμων πολέμου ": " Το διεθνές Δικαστήριο είναι αρμόδιο να ασκεί ποινική δίωξη κατά των προσώπων που παραβίασαν το δίκαιο ή τα έθιμα πολέμου. Οι παραβιάσεις αυτές περιλαμβάνουν ενδεικτικά: α) τη χρήση τοξικών ή άλλων όπλων που έχουν κατασκευασθεί για να προξενούν ανώφελο πόνο, 14

15 β) την αναίτια καταστροφή πόλεων ή χωριών ή στην ερήμωση χωρίς να υπάρχει στρατιωτική ανάγκη, γ) την επίθεση ή τον βομβαρδισμό με οποιοδήποτε μέσο, απροστάτευτων πόλεων, χωριών, κατοικιών ή κτιρίων, δ) την κατάσχεση, καταστροφή ή υπαίτια πρόκληση ζημιών σε οικοδομήματα που έχουν αφιερωθεί στη θρησκεία, αγαθοεργία, εκπαίδευση, τέχνες και επιστήμες, σε ιστορικά μνημεία, έργα τέχνης και επιστημών ε) τη λεηλασία δημόσιας ή ιδιωτικής περιουσίας." Το Άρθρο 4 με τίτλο : " Γενοκτονία " : " 1. Το Διεθνές Δικαστήριο είναι αρμόδιο να ασκεί ποινική δίωξη κατά των προσώπων που διέπραξαν γενοκτονία, όπως καθορίζεται στην παράγραφο 2 του παρόντος άρθρου, ή οποιαδήποτε από τις άλλες πράξεις που απαριθμούνται στην παράγραφο 3 του παρόντος άρθρου. 2. Ο όρος γενοκτονία αναφέρεται σε οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις που διαπράττονται με πρόθεση να καταστρέψουν, εν όλω ή εν μέρει, μια εθνική, εθνολογική, φυλετική ή θρησκευτική ομάδα, όπως : α) θανάτωση των μελών της ομάδας, β) πρόκληση σοβαρής βλάβης της σωματικής ή διανοητικής ικανότητας των μελών της ομάδας, γ) σκόπιμη επιβολή της ομάδας σε συνθήκες διαβίωσης που μπορούν να επιφέρουν την πλήρη ή μερική φυσική εξόντωσή της, δ) επιβολή μέτρων που αποσκοπούν στην παρεμπόδιση των γεννήσεων εντός της ομάδας, ε) βίαιη μεταφορά παιδιών από μια ομάδα σε άλλη. 3. Οι ακόλουθες πράξεις είναι αξιόποινες : α) Γενοκτονία β) Σύσταση και συμμορία με σκοπό τη διάπραξη γενοκτονίας γ) Άμεση και δημόσια υποκίνηση με σκοπό τη διάπραξη γενοκτονίας 15

16 δ) Απόπειρα διάπραξης γενοκτονίας ε) Συνέργεια σε γενοκτονία." Το Άρθρο 5 με τίτλο : " Εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας " : "Το Διεθνές Δικαστήριο είναι αρμόδιο να ασκεί ποινική δίωξη κατά των προσώπων που ευθύνονται για τα ακόλουθα εγκλήματα, όταν αυτά διαπράττονται κατά τη διάρκεια διεθνούς ή εσωτερικής ένοπλης σύρραξης και στρέφονται κατά οποιουδήποτε αμάχου πληθυσμού : α) ανθρωποκτονία εκ προθέσεως, β) εξόντωση, γ) δουλεία, δ) απέλαση, ε) φυλάκιση, στ) βασανιστήρια, ζ) βιασμός, η) διώξεις για πολιτικούς, φυλετικούς και θρησκευτικούς λόγους, θ) άλλες απάνθρωπες πράξεις." Το Άρθρο 6 με τίτλο : " Δικαιοδοσία επί φυσικών προσώπων " : Το Διεθνές Δικαστήριο έχει δικαιοδοσία επί φυσικών προσώπων σύμφωνα με τις διατάξεις του παρόντος Καταστατικού. Το Άρθρο 7 με τίτλο : " Ατομική ποινική ευθύνη " : 1. Όποιος σχεδίασε, υποκίνησε, διέταξε, διέπραξε ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο βοήθησε και παρακίνησε στο σχεδιασμό, την προετοιμασία ή την εκτέλεση ενός εγκλήματος, το οποίο αναφέρεται στα άρθρα 2-5 του παρόντος Καταστατικού, είναι προσωπικά υπεύθυνος για το έγκλημα. 2. Το αξίωμα οποιουδήποτε κατηγορουμένου, είτε ως αρχηγού Κράτους ή Κυβέρνησης είτε ως υπευθύνου κρατικού αξιωματούχου, δεν τον απαλλάσσει από την ποινική του ευθύνη ούτε αποτελεί λόγο μείωσης της ποινής. 16

17 3. Το γεγονός ότι οποιαδήποτε από τις πράξεις που αναφέρονται στα άρθρα 2-5 του παρόντος Καταστατικού διαπράχθηκε από κατώτερο ιεραρχικά υπάλληλο δεν απαλλάσσει τον ανώτερό του από την ποινική του ευθύνη, αν αυτός γνώριζε ή είχε λόγο να γνωρίζει ότι ο υφιστάμενός του επρόκειτο να διαπράξει τέτοιες πράξεις ή είχε προβεί στη διάπραξή τους και δεν έλαβε τα αναγκαία και εύλογα μέτρα για να εμποδίσει τις πράξεις αυτές ή να τιμωρήσει το δράστη τους Το γεγονός ότι ο κατηγορούμενος ενήργησε κατόπιν εντολής Κυβέρνησης ή ανωτέρου του δεν τον απαλλάσσει από την ποινική του ευθύνη αλλά μπορεί να εκληφθεί ως λόγος μείωσης της ποινής, αν το Διεθνές Δικαστήριο κρίνει ότι τούτο επιβάλλεται για λόγους δικαιοσύνης." ΙV Το δόγμα της ευθύνης ανωτέρου Η ποινική ευθύνη του στρατιωτικού διοικητή ή του ανωτέρου αφορά την ευθύνη του ανωτέρου για τα εγκλήματα που τέλεσαν οι υφιστάμενοί του. Η αρχή της ποινικής ευθύνης ανωτέρου διατυπώθηκε για πρώτη φορά σε διεθνές επίπεδο από το Διεθνές Στρατιωτικό Δικαστήριο της Νυρεμβέργης. 14 Παρ ʼ όλα αυτά η ιδέα της ευθύνης του διοικητή για πράξεις των υφισταμένων του εμφανίστηκε στο προσκήνιο πολύ νωρίτερα. Ήδη το 1439 στο Διάταγμα της Ορλεάνης που εκδόθηκε από τον Κάρολο τον έβδομο της Γαλλίας υπάρχει η εξής αναφορά : "Ο Βασιλιάς διατάζει κάθε στρατηγό ή υπολοχαγό να θεωρηθεί υπεύθυνος για τις καταχρήσεις, τα δεινά και τα αδικήματα που διαπράττονται από μέλη της μονάδας του, και ότι μόλις πληροφορηθεί οποιαδήποτε καταγγελία σχετικά με οποιοδήποτε τέτοιο παράπτωμα ή κατάχρηση να φέρει το δράστη ενώπιον της δικαιοσύνης, ούτως ώστε ο τελευταίος να τιμωρηθεί με τρόπο ανάλογο προς το αδίκημά του, σύμφωνα με όσα ορίζει το Διάταγμα. Αν όμως ο στρατηγός παραλείψει να λάβει δράση ή καλύπτει το παράπτωμα ή καθυστερεί να λάβει δράση ή εξαιτίας της αμέλειάς του ο δράστης διαφεύγει κι έτσι αποφύγει την τιμωρία ο στρατηγός θα 13 Yaël Ronen," Superior Responsibility of Civilians for International Crimes committed in civilian Settings ", Vanderbilt Journal of Transnational Law, March 2010, p Κωνσταντίνος Αντωνόπουλος, Η ατομική ποινική ευθύνη στο Διεθνές Δίκαιο, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 2003, σελ

18 θεωρηθεί υπεύθυνος για το αδίκημα σα να το έπραξε ο ίδιος και θα τιμωρηθεί με τον ίδιο τρόπο που θα τιμωρούνταν ο δράστης του εγκλήματος. 15 " Το πρώτο διεθνές νομικό κείμενο που αναγνώρισε εμμέσως το δόγμα της ευθύνης του ανωτέρου για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του είναι η Σύμβαση της Χάγης του 1907 περί των νόμων και εθίμων του πολέμου. Σύμφωνα με το πρώτο άρθρο των Κανονισμών που επισυνάπτονται σε αυτή (τη Σύμβαση της Χάγης), τα εμπόλεμα μέρη που εμπίπτουν στο πεδίο προστασίας των Κανονισμών της Χάγης θα πρέπει να διοικούνται από ένα άτομο που θα είναι υπεύθυνο για τους υφισταμένους του. 16 Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο τον Ιανουάριο του 1919 συγκροτήθηκε η Επιτροπή Επιβολής Ποινών και Απόδοσης Ευθυνών, η οποία διερεύνησε το ζήτημα μέσα από την εφαρμογή της έννοιας της " ευθύνης του διοικητή". Στην έκθεσή της όρισε ότι : " θα έπρεπε να τύχουν ποινικής δίωξης και τιμωρίας τα πρόσωπα εκείνα, που ενώ γνώριζαν τη διάπραξη παραβιάσεων των νόμων και των εθίμων του πολέμου και ενώ είχαν τη δυνατότητα αποτελεσματικής παρέμβασης δεν προχώρησαν στην αποτροπή, τον τερματισμό ή την καταστολή αυτών των παραβιάσεων" 17 και ζήτησε τη σύσταση ενός διεθνούς δικαστηρίου για την προσαγωγή σε αυτό αρκετών υψηλόβαθμων διοικητών των γερμανικών στρατιωτικών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του Αυτοκράτορα. Παρόλο που η πρόταση της Επιτροπής για τη σύσταση ενός διεθνούς δικαστηρίου έγινε δεκτή από το Συνέδριο των Βερσαλλιών, εντούτοις το δικαστήριο ουδέποτε συστάθηκε και τα κράτη μέλη προέβησαν σε προσαγωγές ενώπιον των εθνικών τους δικαστηρίων, ενώ μόνο σε μια υπόθεση υπήρξε καταδίκη του διοικητή για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του Victor Hansen," What s good for the Goose is good for the Gander Lesons from Abu Ghraib: Time for the United States to adopt a Standard of Command Responsibility towards its Own", Gonzaga Law Review , p Yuval Shany, Keren R. Michaeli, " The Case against Ariel Sharon : Revisiting the Doctrine of Command Responsibility", Articles, New York University Journal of International Law and Politics, Summer Κώστας Χατζηκωνσταντίνου, ΕΠΤΑ + 1 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΕΘΝΈΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2010, σελ. 194 επ. 18 Yuval Shany Keren R. Michaeli, " The Case against Ariel Sharon : Revisiting the Doctrine of Command Responsibility", Articles, New York University Journal of International Law and Politics, Summer

19 Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στο Συνέδριο της Μόσχας τον Οκτώβριο του 1943 οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Σοβιετική Ένωση συμφώνησαν ότι οι Γερμανοί αξιωματικοί θα υπείχαν ευθύνη για τις θηριωδίες που διαπράχθηκαν στις κατεχόμενες περιοχές και θα παραδίδονταν στους κατηγόρους τους προκειμένου να αποδοθεί δικαιοσύνη. Στο τέλος του πολέμου οι Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία και η Σοβιετική Ένωση υπέγραψαν το Σύμφωνο του Λονδίνου με το οποίο ιδρύονταν το Διεθνές Στρατιωτικό Δικαστήριο για τη δίκη των Γερμανών εγκληματιών πολέμου. Παρόλο που το δόγμα της ευθύνης του ανωτέρου εφαρμόστηκε στις Δίκες που έγιναν μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, εντούτοις δε συμπεριλήφθηκε σε καμία διάταξη των Συμβάσεων της Γενεύης του Ενώ λοιπόν οι Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 υποχρέωναν τα συμβαλλόμενα μέρη να υιοθετήσουν θετικά μέτρα για την επιβολή ορισμένων καθηκόντων στους διοικητές των ενόπλων δυνάμεων, όπως τη λήψη θετικών μέτρων για την προστασία του άμαχου πληθυσμού, δεν κατόρθωσαν όμως να ενσωματώσουν στις διατάξεις τους το δόγμα της ευθύνης ανωτέρου ως βάσης για την ατομική ποινική ευθύνη του διοικητή σε περίπτωση παραβίασης των διατάξεων των Συμβάσεων αυτών. Αν και οι Συμβάσεις της Γενεύης δεν περιέχουν κάποια πρόβλεψη για το δόγμα της ευθύνης ανωτέρου, υπάρχει μεγάλη μερίδα της θεωρίας που υποστηρίζει ότι η βασική προϋπόθεση για τη θεμελίωση της ευθύνης ανωτέρου, δηλαδή η αποτυχία του ανωτέρου να αποτρέψει τους υφισταμένους του από την τέλεση αξιόποινων πράξεων αποτελεί μέρος του διεθνούς εθιμικού δικαίου ακόμη και πριν το 1977, χρονολογία κατά την οποία υιοθετήθηκαν τα δύο Πρόσθετα Πρωτόκολλα των Συμβάσεων της Γενεύης. Το Πρώτο Πρόσθετο Πρωτόκολλο των Συμβάσεων της Γενεύης του 1977 σε δύο άρθρα του περιέχει διατάξεις που σχετίζονται με την εφαρμογή του δόγματος της ευθύνης ανωτέρου σε περίπτωση που αυτός γνώριζε ή είχε πληροφορίες που θα του έδιναν τη δυνατότητα να συναγάγει κατά τις περιστάσεις ότι ο υφιστάμενός του διέπραξε ή επρόκειτο να προβεί σε παραβίαση της Συμβάσεως ή του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου και δεν έλαβε όλα τα αναγκαία μέτρα που είχε στη διάθεσή 19

20 του για την πρόληψη ή την καταστολή της παραβίασης. 19 Επίσης ορίζονται και τα καθήκοντα των διοικητών σε περίπτωση που επρόκειτο να συμβεί ή συνέβη μια παραβίαση των Συνθηκών της Γενεύης ή του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου. 20 Το δόγμα λοιπόν της ευθύνης ανωτέρου αναπτύχθηκε πλήρως 21 μετά την ίδρυση του Διεθνούς Στρατιωτικού Δικαστηρίου και άλλες δίκες που ακολούθησαν το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τρεις από τις πιο σημαντικές αναφέρουμε παρακάτω. i) Η Υπόθεση Yamashita Η δίκη του στρατηγού Yamashita είναι η πρώτη και πιο γνωστή δίκη που έγινε μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και πραγματεύεται το δόγμα της ιεραρχικής προσταγής. 22 Ο στρατηγός Yamashita στο τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου διετέλεσε διοικητής της δέκατης τέταρτης ομάδας του ιαπωνικού αυτοκρατορικού στρατού στα νησιά των Φιλιππίνων. Στις 3 Σεπτεμβρίου του 1945 παρέδωσε το αξίωμά του και έγινε αιχμάλωτος πολέμου των Ηνωμένων Πολιτειών. Σύμφωνα με το κατηγορητήριο κατά τη διάρκεια της θητείας του Yamashita ως διοικητή των ιαπωνικών στρατιωτικών δυνάμεων, ήτοι από τον Οκτώβριο του Πρόκειται για το Άρθρο 86 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου με τίτλο Παράλειψη Ενέργειας, όπου στη δεύτερη παράγραφο ορίζεται ότι "Το γεγονός ότι η παραβίαση των Συμβάσεων ή του παρόντος Πρωτοκόλλου διαπράχθηκε διαπράχθηκε από υφιστάμενο δεν απαλλάσσει τους ανωτέρους του από ποινική ή πειθαρχική ευθύνη κατά περίπτωση, αν γνώριζαν ή είχαν πληροφορίες οι οποίες θα τους έδιναν τη δυνατότητα να συναγάγουν κατά τις περιστάσεις ότι αυτός διέπραξε ή επρόκειτο να διαπράξει μια τέτοια παραβίαση και αν αυτοί δεν έλαβαν όλα τα αναγκαία μέτρα που είχαν στη διάθεσή τους για την πρόληψη ή την καταστολή της παραβίασης." 20 Πρόκειται για το Άρθρο 87 παρ.2 και 3 του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου με τίτλο Καθήκον των διοικητών, όπου ορίζεται ότι : " 2. Προς το σκοπό της προλήψεως και καταστολής των παραβιάσεων τα Υψηλά συμβαλλόμενα μέρη και τα εμπόλεμα Μέρη θα απαιτούν όπως με το βαθμό ευθύνης τους, οι διοικητές θα διασφαλίζουν ότι τα μέλη των ενόπλων δυνάμεων υπό τις διαταγές τους τελούν σε επίγνωση των υποχρεώσεών τους σύμφωνα με τις Συμβάσεις και το παρόν Πρωτόκολλο " και " 3. Τα υψηλά συμβαλλόμενα Μέρη και τα εμπόλεμα Μέρη θα απαιτούν όπως οποιοσδήποτε διοικητής τελεί εν γνώσει ότι οι υφιστάμενοί του ή άλλα πρόσωπα υπό τον έλεγχό του πρόκειται να διαπράξουν ή διέπραξαν παραβίαση των Συμβάσεων ή του παρόντος Πρωτοκόλλου εισάγει μέτρα αναγκαία για την πρόληψη αυτών των παραβιάσεων των Συμβάσεων και του παρόντος Πρωτοκόλλου και όπου παρίσταται αναγκαίο, εισάγει πειθαρχικά ή ποινικά μέτρα εναντίον των παραβατών αυτών". 21 Victor Hansen,," What s good for the Goose is good for the Gander Lesons from Abu Ghraib: Time for the United States to adopt a Standard of Command Responsibility towards its Own", Gonzaga Law Review , p Victor Hansen,," What s good for the Goose is good for the Gander Lesons from Abu Ghraib: Time for the United States to adopt a Standard of Command Responsibility towards its Own", Gonzaga Law Review , p

21 ως τον Σεπτέμβρη του 1945, παραβίασε το Δίκαιο του Πολέμου, καθώς απέτυχε να ασκήσει έλεγχο στις πράξεις των υφισταμένων του και επέτρεψε την τέλεση πληθώρας εγκλημάτων πολέμου χαρακτηριζόμενα από πρωτοφανή αγριότητα. 23 Η αμερικανική Στρατιωτική Επιτροπή που εκδίκασε την υπόθεση στην απόφασή της που εκδόθηκε στις 7 Δεκεμβρίου του 1945 έκρινε ένοχο τον κατηγορούμενο επισημαίνοντας ότι «τα εγκλήματα, τόσο ως προς τον χρόνο όσο και ως προς τον χώρο 24 ήταν τόσο εκτεταμένα και διαδεδομένα που προκύπτει ότι είτε επετράπησαν εσκεμμένα από τον κατηγορούμενο είτε ο τελευταίος έδωσε κρυφά εντολή για τη διάπραξή τους.» Έκρινε επίσης ότι «αν δεν υπάρχει αποτελεσματική προσπάθεια εκ μέρους του διοικητή να ανακαλύψει και να ελέγξει τις εγκληματικές πράξεις, τότε ο διοικητής μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος, ακόμη και ποινικά, για τις άνομες πράξεις των υφισταμένων του». Ανέφερε ακόμη ότι ο διοικητής μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος αν έπρεπε να γνωρίζει για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του και απέτυχε να λάβει τα κατάλληλα μέτρα για την πρόληψη αυτών των παράνομων πράξεων». 25 Η απόφαση αυτή της Στρατιωτικής Επιτροπής είναι η πρώτη που εισήγαγε την αρχή της αντικειμενικής ευθύνης του διοικητή 26, καθώς καταδίκασε το Yamashita χωρίς να έχει αποδειχθεί ή άμεση ή έμμεση ανάμειξή του ή έστω η γνώση του αναφορικά με την τέλεση των συγκεκριμένων εγκλημάτων. 27 Τέλος μια ακόμη καινοτομία της απόφασης της αμερικάνικης Στρατιωτικής Επιτροπής στην υπόθεση Yamashita είναι ότι τέθηκε το ζήτημα της ευθύνης του 23 Κώστας Χατζηκωνσταντίνου, ΕΠΤΑ + 1 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΕΘΝΈΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ,., Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2010, σελ. 200 επ 24 Βλ.Major Michael L. Smidt," Yamashita, Medina, AND Beyond : Command Responsibility in contemporary military Operations", Military Law Review, June 2010,p.10 όπου αναφέρει μεταξύ άλλων ότι η ομοιότητα των εγκλημάτων σε διάφορες περιοχές των Φιλιππίνων υποδηλώνει προσχεδιασμένο τρόπο δράσης. 25 Timothy Wu," Criminal Liability for the Actions of Subordinates -The Doctrine of Command Responsibility and its Analogues in United States Law ", Harvard International Law Journal, Winter 1997, p Major Bruce D. Landrum," The Yamashita War Crimes Trial: Command Responsibility then and now", Military Law Review, Summer 1995, p.2, όπου αναφέρει ότι το επιχείρημα της υπεράσπισης του Yamashita ήταν η έλλειψη γνώσης από μέρους του των παράνομων πράξεων που διέπραξαν οι υφιστάμενοί του, υποστηρίζοντας ότι ένας διοικητής δεν μπορεί να τιμωρηθεί εξαιτίας μόνο της ιδιότητάς του ως διοικητή, αλλά θα πρέπει να επιδείξει μια μορφή υπαιτιότητας. 27 Κώστας Χατζηκωνσταντίνου, ΕΠΤΑ + 1 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΕΘΝΈΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ., Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2010, σελ. 200 επ. και Steven Powles, "Command Responsibility- a new Basis of Criminal Liability in English Law?", Criminal Law Review 2002, p.3 21

22 διοικητή για παράλειψή του να αποτρέψει την τέλεση των παράνομων πράξεων από τους υφισταμένους του ή να τους τιμωρήσει μετά τη διάπραξή τους. 28 ii) Οι Δίκες της Νυρεμβέργης Από τις 12 δίκες που διεξήχθησαν από τις Ηνωμένες Πολιτείες για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν από τους Γερμανούς κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, μόνο δυο αντιμετώπισαν το ζήτημα της ευθύνης ανωτέρου : Η Υπόθεση High Command και η Yπόθεση Hostage. - H Υπόθεση High Command Στην υπόθεση αυτή που είναι ίσως και η σημαντικότερη από τις δίκες της Νυρεμβέργης, το δικαστήριο όρισε πως για να θεμελιωθεί η ποινική ευθύνη του στρατιωτικού διοικητή για παράνομες πράξεις των υφισταμένων του θα πρέπει να έχει δώσει εντολή στους υφισταμένους του για την τέλεση ενός εγκλήματος ή να μπορεί να αποδειχθεί ότι γνώριζε πως επρόκειτο για έγκλημα. Το Δικαστήριο στη συνέχεια έθεσε επί τάπητος το πρόβλημα της ποινικής ευθύνης του διοικητή για πράξεις που διαπράχθηκαν στα πλαίσια εντολής του κατ' εφαρμογή ποινικών διατάξεων που εκδόθηκαν ανεξαρτήτως αυτής. Στην περίπτωση αυτή ο διοικητής έχει τέσσερις εναλλακτικές επιλογές : α) να ανακαλέσει τη διαταγή εκδίδοντας νέα, β) να υπονομεύσει την εκτέλεση της διαταγής ως ένα βαθμό γ) να παραιτηθεί του αξιώματός του ή τέλος δ) να μην προβεί σε καμία ενέργεια Στο πλαίσιο της εξέτασης αυτών των τεσσάρων εναλλακτικών επιλογών του διοικητή, το Δικαστήριο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπό το πλουραλιστικό ή διττό καθεστώς διοίκησης που ίσχυε υπό τους Ναζί οι επιλογές αυτές δεν ήταν βιώσιμες, παρ όλα αυτά όμως δεν επηρεάζουν την ευθύνη του διοικητή που μένει ως έχει. 28 Μαρία-Ντανιέλα Μαρούδα, Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία και η εξέλιξη του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ιδίως όσον αφορά τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2001,σελ.83 επ 22

23 Στη συνέχεια το Δικαστήριο εξετάζοντας την ευθύνη του διοικητή στα πλαίσια της ιεραρχικής του σχέσης με τους υφισταμένους του, απέρριψε τη θεωρία της αντικειμενικής ποινικής του ευθύνης. Όρισε δηλαδή ότι η ευθύνη του ιεραρχικά ανωτέρου δεν απορρέει αποκλειστικά από τη σχέση ιεραρχίας μεταξύ αυτού και των υφισταμένων του, καθώς από τον ανώτατο διοικητή μέχρι τον απλό στρατιώτη, παρεμβάλλονται και ενδιάμεσα άτομα που είναι σε θέση να δίνουν διαταγές. Για τις τυχόν παράνομες διαταγές αυτών των προσώπων δεν μπορεί να καταφαθεί ευθύνη στον ανώτατο διοικητή από μόνο το γεγονός ότι αυτός βρίσκεται στην κορυφή της ιεραρχίας. Απαιτείται λοιπόν σύμφωνα με το Δικαστήριο σύμπτωση και του υποκειμενικού στοιχείου, δηλαδή θα πρέπει είτε η παράνομη ενέργεια να συντρέχει στο πρόσωπό του, δηλαδή να είναι αποτέλεσμα δικής του παράνομης- διαταγής, είτε να προέρχεται από κατώτερούς του ιεραρχικά, τους οποίους όμως αμέλησε να εμποδίσει να δώσουν την παράνομη διαταγή. 29 Τέλος το Δικαστήριο της Νυρεμβέργης για την κατάφαση της ευθύνης ανωτέρου έκρινε ότι απαιτείται και το στοιχείο της γνώσης από μέρους του διοικητή ότι οι υφιστάμενοί του πρόκειται να ή έχουν διαπράξει παραβάσεις του δικαίου του πολέμου. Από τη στιγμή λοιπόν που ο διοικητής πληροφορείται την πρόθεση ή τη διάπραξη από τους υφισταμένους του παράνομες πράξεις και συναινεί ή συμμετέχει σε αυτές, τότε υπέχει ποινική ευθύνη Η Υπόθεση Hostage 29 Major William H. Parks, Command Responsibility for War Crimes, Article, Military Law Review, Fall Victor Hansen,," What s good for the Goose is good for the Gander Lesons from Abu Ghraib: Time for the United States to adopt a Standard of Command Responsibility towards its Own", Gonzaga Law Review ,p.18 και Μαρία-Ντανιέλα Μαρούδα, Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία και η εξέλιξη του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ιδίως όσον αφορά τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας,, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή, 2001, σελ.83 επ. 23

24 Η δεύτερη δίκη που έγινε με θέμα την ευθύνη του διοικητή είναι η υπόθεση Hostage, όπου ενώπιον του Δικαστηρίου προσήχθησαν υψηλόβαθμοι αξιωματικοί με την κατηγορία της δολοφονίας και της μεταφοράς χιλιάδων αμάχων από την Ελλάδα, τη Γιουγκοσλαβία, τη Νορβηγία και την Αλβανία, γεγονότα που έλαβαν χώρα το Σεπτέμβριο του 1939 μέχρι το Μάιο του 1945 κατόπιν διαταγών τους που εκτελέστηκαν από τους υφισταμένους τους. Το Δικαστήριο εξετάζοντας το ζήτημα της ευθύνης των ανωτέρων σε περίπτωση διάπραξης παράνομων πράξεων από τους υφισταμένους τους, απέρριψε τους ισχυρισμούς των κατηγορουμένων ότι κατά τη διάπραξη των παράνομων πράξεων αυτοί απουσίαζαν από την έδρα τους και ως εκ τούτου δεν έλαβαν γνώση. Αντίθετα όρισε ότι η απουσία του διοικητή από την έδρα του δεν τον απαλλάσσει από την ευθύνη του για τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στο έδαφος της διοίκησής του και προσδιόρισε δυο διαφορετικές περιπτώσεις, όπου στη μια ο διοικητής υπέχει ευθύνη ακόμη και παρά την απουσία του, αν οι παράνομες πράξεις έλαβαν χώρα εντός του πλαισίου των διαταγών του, ενώ στη δεύτερη περίπτωση η ευθύνη του διοικητή για τις παράνομες πράξεις που έλαβαν χώρα κατά την απουσία του και αποτελούσαν έκτακτα μέτρα, μπορεί να θεμελιωθεί αν στη συνέχεια ο διοικητής ενέκρινε αυτές τις πράξεις. 31 Ο Wilhelm List ένας από τους κατηγορουμένους της Υπόθεσης Hostage ήταν ο ανώτατος εκπρόσωπος των ενόπλων δυνάμεων του γερμανικού στρατού στην περιοχή των Βαλκανίων και ασκούσε εκτελεστική εξουσία στα κατεχόμενα εδάφη. Κατηγορήθηκε για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν από τους υφισταμένους υπακούοντας οι τελευταίοι στις παράνομες διαταγές του. Η υπεράσπιση του κατηγορουμένου ισχυρίστηκε ότι κατά την τέλεση των εγκλημάτων από τους υφισταμένους του, αυτός απουσίαζε από την έδρα του και δεν έλαβε γνώση αυτών. Το Δικαστήριο απέρριψε αυτούς τους ισχυρισμούς ορίζοντας ότι ο διοικητής που έχει τη γενική εποπτεία στα κατεχόμενα εδάφη ευθύνεται για κάθε παράνομη πράξη που λαμβάνει χώρα εντός του εδάφους αυτού, καθώς οφείλει να λαμβάνει αναφορές για 31 Major William H. Parks, Command Responsibility for War Crimes, Article, Military Law Review, Fall

25 κάθε παράνομη πράξη των υφισταμένων του κι επίσης οφείλει να διατάσσει πρόσθετες αναφορές σε περίπτωση που οι πρώτες είναι ελλιπείς. Ευθύνεται επίσης για κάθε παράνομη πράξη που έλαβε χώρα στο κατεχόμενο έδαφος ενόσω απουσίαζε, εφόσον αυτή (η παράνομη πράξη) ήταν αποτέλεσμα εντολής του ή έγκρισής του. Ο κατηγορούμενος κρίθηκε ένοχος για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του, καθώς όπως προέκυψε από την αποδεικτική διαδικασία είχε λάβει αναφορές για τις δολοφονίες που έλαβαν χώρα στο κατεχόμενο έδαφος, όπου είχε τη γενική εποπτεία και παρ όλα αυτά ουδέποτε τις χαρακτήρισε παράνομες και ουδέποτε κάλεσε τους υφισταμένους του σε λογοδοσία. Σύμφωνα λοιπόν με το Δικαστήριο ο Wilhelm List υπέπεσε σε παράβαση καθήκοντος κι έτσι δεν απαλλάσσεται από την ποινική του ευθύνη ως διοικητή για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του. V. Η Υπόθεση Celebici Το Μάιο του 1992 στρατιωτικές δυνάμεις αποτελούμενες κυρίως από Βόσνιους μουσουλμάνους και Βόσνιους Κροάτες επιτέθηκαν και κατέλαβαν τα χωριά που κατοικούνταν από Σερβοβόσνιους στο Δήμο Konjic. 32 Οι επιτιθέμενοι αφού εκδίωξαν τους κατοίκους από τα σπίτια τους, τους μετέφεραν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι περισσότεροι από τους κρατουμένους μεταφέρθηκαν στις πρώην στρατιωτικές εγκαταστάσεις του χωριού Celebici, όπου από το Μάιο του 1992 έως και τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους υπέστησαν απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση, αποτελούμενη από δολοφονίες, βασανιστήρια, σεξουαλικές επιθέσεις και ξυλοδαρμούς. 32 Ο Δήμος Konjic βρίσκεται στην κεντρική Βοσνία και Ερζεγοβίνη και περιλαμβάνει το χωριό Celebici. To 1991 o πληθυσμός του Δήμου ανέρχονταν στους κατοίκους, 55% εκ των οποίων ήταν μουσουλμάνοι, 26% Κροάτες και 15% Σέρβοι. Ο Δήμος Konjic ήταν στρατηγικής σημασίας καθώς σε αυτόν βρίσκονταν στρατιωτικές εγκαταστάσεις και αποτελούσε γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα στο Μόσταρ και στο Σαράγεβο. 25

26 Για την υπόθεση Celebici παραπέμφθηκαν στις 10 Μαρτίου του 1997 στο ΔΠΔΓ οι Zejnil Delalic ( στο εξής Delalic), Zdravko Mucic ( στο εξής Mucic), Hazim Delic (στο εξής Delic) και Esad Landzo ( στο εξής Landzo). 33 Ο Landzo από το Μάιο έως το Δεκέμβριο του 1992 διετέλεσε χρέη φύλακα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Celebici και το κατηγορητήριο στηρίχθηκε στο Άρθρο 7 παρ.1 του Καταστατικού του ΔΠΔΓ για την ατομική ποινική ευθύνη. Οι Mucic, Delic και Delalic παραπέμφθηκαν σε δίκη με βάση την παράγραφο 3 του Άρθρου 7 του Καταστατικού του ΔΠΓΔ περί της ευθύνης του Διοικητή, καθώς κατείχαν ανώτατες θέσεις στη διοίκηση του στρατοπέδου συγκέντρωσης, με τον Mucic να εκτελεί χρέη διοικητή από το Μάιο ως το Νοέμβριο του 1992, τον Delic ως υποδιοικητή το διάστημα Μαΐου-Νοεμβρίου 1992 και διοικητή από το Νοέμβριο ως το Δεκέμβρη του 1992 και τον Delalic από τον Απρίλιο ως το Σεπτέμβρη του 1992 ως συντονιστή και από τον Ιούνιο ως το Δεκέμβρη του 1992 ως διοικητή της πρώτης τακτικής ομάδας του Βοσνιακού Στρατού. i) Ο νομικός χαρακτηρισμός του δόγματος της ευθύνης ανωτέρου και η θέση του υπό το διεθνές εθιμικό δίκαιο Το Δικαστήριο στην απόφαση Celebici όρισε την ευθύνη του ανωτέρου ως μια καλά θεμελιωμένη νόρμα του διεθνούς εθιμικού και συμβατικού δικαίου. Στη συνέχεια προχώρησε στη διάκριση μεταξύ της άμεσης direct command responsibility- και της έμμεσης- indirect command responsibility- ευθύνης του ανωτέρου για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του. Ως άμεση ή αλλιώς direct command responsibility νοείται η ευθύνη του διοικητή από θετικές πράξεις του, δηλαδή όταν διατάζει, σχεδιάζει ή είναι ο ηθικός αυτουργός των παράνομων πράξεων που διαπράττονται από τους υφισταμένους του. Ως έμμεση ή αλλιώς indirect command responsibility ή command responsibility stricto sensu νοείται η ευθύνη του διοικητή από υπαίτια παράλειψή του να λάβει μέτρα για την πρόληψη ή την καταστολή των παράνομων πράξεων των υφισταμένων του Jennifer M. Rockoff, Prosecutor v. Zejnil Delalic ( The Celebici Case), Military Law Review, December Κείμενο της πρωτόδικης απόφασης παρ. 333 επ. 26

27 Πρέπει λοιπόν να γίνει μια διάκριση μεταξύ της θετικής ενέργειας του διοικητή, δηλαδή τη διαταγή ή το σχεδιασμό ή την ηθική αυτουργία τέλεσης παράνομων πράξεων από τους υφισταμένους του και της αποτυχίας του να λάβει τα αναγκαία μέτρα για την πρόληψη ή την καταστολή των εγκλημάτων που διαπράττονται από τους υφισταμένους του, δηλαδή της παράλειψής του να ενεργήσει τα δέοντα. Για να θεμελιωθεί όμως ευθύνη του διοικητή για την παράλειψή του να ενεργήσει για την πρόληψη ή την καταστολή των εγκλημάτων που τελούνται από τους υφισταμένους του, απαιτείται επιπλέον, σύμφωνα με το ΔΠΔΓ στα πλαίσια ερμηνείας και εφαρμογής της τρίτης παραγράφου του Άρθρου 7 του Καταστατικού του η ύπαρξη νομικής υποχρέωσης να ενεργήσει. 35 Στη συνέχεια το δικαστήριο παραπέμπει στην έκθεση του Γενικού Γραμματέα για την ίδρυση του διεθνούς δικαστηρίου, σύμφωνα με την οποία : Ένα πρόσωπο σε ιεραρχικά ανώτερη θέση θα πρέπει να θεωρηθεί ατομικά υπεύθυνο σε περίπτωση που διατάζει τους υφισταμένους του να διαπράξουν αδικήματα που εμπίπτουν στο καταστατικό του ΔΠΔΓ. Θα πρέπει όμως να θεωρηθεί υπεύθυνο και για την αποτυχία του να αποτρέψει τους υφισταμένους του από τη διάπραξη ενός εγκλήματος. Αυτή η ευθύνη απορρέει από την αποτυχία του ιεραρχικά ανωτέρου να αποτρέψει τους υφισταμένους του από την τέλεση εγκλημάτων ή να τους τιμωρήσει γι αυτό, αν γνώριζε ή είχε λόγους να γνωρίζει την πρόθεση των υφισταμένων του για διάπραξη ή τη διάπραξη από αυτούς εγκληματικών πράξεων. 36 Στη συνέχεια όρισε ότι η ποινική ευθύνη των στρατιωτικών διοικητών, αλλά και άλλων προσώπων που κατέχουν θέσεις εξουσίας 37 είναι μια καλά θεμελιωμένη νόρμα του διεθνούς εθιμικού και συμβατικού δικαίου. Όσον αφορά τον εθιμικό χαρακτήρα του δόγματος της ευθύνης ανωτέρου ήδη από το 1919 η Διεθνής Επιτροπή υπέβαλλε έκθεση στο Προκαταρκτικό Συνέδριο Ειρήνης σχετικά με την ευθύνη των αυτουργών του πολέμου και την επιβολή ποινών, όπου πρότεινε τη δημιουργία ενός δικαστηρίου για τη δίωξη όσων διέταξαν ή έχοντας 35 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ.334 επ 36 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ.343 επ. 37 Εννοείται το καθεστώς και της de facto άσκησης εξουσίας όπως θα φανεί στη συνέχεια της πρωτόδικης απόφασης, παρ. 345 επ. 27

28 γνώση και εξουσία να επέμβουν, απείχαν να εμποδίσουν ή να λάβουν μέτρα για να καταστείλουν τις παραβιάσεις των νόμων και εθίμων του πολέμου. 38 ii) Η ευθύνη των μη στρατιωτικών διοικητών Το ΔΠΔΓ στην απόφαση Celebici ερμήνευσε το πεδίο εφαρμογής της τρίτης παραγράφου του Άρθρου 7 του Καταστατικού του επεκτείνοντάς την και στους ανώτερους που δεν ανήκουν στη στρατιωτική ιεραρχία. 39 Συγκεκριμένα έκρινε ότι από τη στιγμή που στην τρίτη παράγραφο του άρθρου 7 του Καταστατικού του γίνεται αναφορά στο γενικό όρο "ανώτερος", χωρίς να διευκρινίζεται ότι αυτός ανήκει στη στρατιωτική ιεραρχία, όπως συμβαίνει στη δεύτερη παράγραφο του άρθρου 7 του Καταστατικού του, όπου συγκεκριμένα αναφέρεται σε αρχηγό Κράτους ή Κυβέρνησης ή κρατικό αξιωματούχο, τότε προκύπτει ξεκάθαρα ότι η τρίτη παράγραφος εφαρμόζεται και σε ιεραρχικά ανώτερους που δεν ανήκουν στη στρατιωτική οργάνωση. Το ΔΠΔΓ προέβη σε αυτή την ερμηνεία της τρίτης παραγράφου του Άρθρου 7 του Καταστατικού του βασιζόμενο και στην επεξήγηση της ψήφου του εκπροσώπου των Ηνωμένων Πολιτειών κατά τη διαδικασία υιοθέτησης από το Συμβούλιο Ασφαλείας του Ψηφίσματος 827 περί της ίδρυσης του Διεθνούς Δικαστηρίου. Ο αμερικανός εκπρόσωπος υποστήριξε λοιπόν ότι η ατομική ποινική ευθύνη του ιεραρχικά ανωτέρου διαφαίνεται τη στιγμή που ο ανώτερος είτε αυτός ανήκει στη στρατιωτική ιεραρχία είτε στην πολιτική- αδυνατεί να λάβει τα αναγκαία μέτρα για να αποτρέψει ή να τιμωρήσει τους υφισταμένους του από την τέλεση εγκλημάτων. Στη συνέχεια το ΔΠΔΓ με παραπομπή του σε αρκετές δικαστικές αποφάσεις που ασχολήθηκαν με το ζήτημα της ιεραρχικής προσταγής υποστήριξε ότι η ερμηνεία που έδωσε ανωτέρω στην παράγραφο 3 του Άρθρου 7 του Καταστατικού του είναι σύμφωνη και με το εθιμικό δίκαιο του δόγματος της ευθύνης του διοικητή Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 335 επ. 39 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 355 επ. και Μαρία-Ντανιέλα Μαρούδα, Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία και η εξέλιξη του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ιδίως όσον αφορά τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2001,σελ.83 επ. 40 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 357 επ. 28

29 Το ΔΠΔΓ αναφέρθηκε στην Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων, η οποία στην τελική της έκθεση παρατήρησε ότι ενώ στις περισσότερες νομικές υποθέσεις που έχουν να κάνουν με το δόγμα της ευθύνης ανωτέρου εμπλέκονται στρατιωτικοί ή παραστρατιωτικοί διοικητές, εντούτοις σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν κατηγορηθεί και κριθεί ατομικά ποινικά υπεύθυνοι σύμφωνα με το δόγμα της ιεραρχικής προσταγής πολιτικοί ηγέτες και δημόσιοι υπάλληλοι. Για παράδειγμα το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την Άπω Ανατολή, στο εξής το Δικαστήριο του Τόκυο, στηρίχθηκε στην αρχή της μη διάκρισης μεταξύ στρατιωτικού και πολιτικού ανωτέρου κρίνοντας ένοχους πολιτικούς ηγέτες, για την με υπαίτια αμέλειά τους παραβίαση του νομικού τους καθήκοντος για την εξασφάλιση της τήρησης και την αποτροπή της παραβίασης των νόμων και εθίμων του πολέμου. 41 Το Δικαστήριο του Τόκυο λοιπόν έκρινε ένοχους τον Ιάπωνα Υπουργό Εξωτερικών Koki Hirota για την υπόθεση " Rape of Nanking" 42 και τον Πρωθυπουργό και τον Υπουργό Εξωτερικών της Ιαπωνίας Hideki Tojo και Mamoru Shigemitsu 43 για την παράλειψή τους να αποτρέψουν τους υφισταμένους τους από την παράβαση των νόμων και εθίμων του δικαίου του πολέμου. Στην Υπόθεση United States v, Friedrich Flick and others η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα εγκλήματα πολέμου παρατήρησε το εξής : είναι σαφές ότι η διαπίστωση του δικαστηρίου για την ενοχή του κατηγορουμένου βασίστηκε στην αρχή της ευθύνης του ανωτέρου για τις πράξεις των υφισταμένων του, τις οποίες υποχρεούται να εμποδίσει. Επίσης και στην υπόθεση Roechling το Ανώτατο Στρατιωτικό Δικαστήριο της Κυβέρνησης στη γαλλική κατεχόμενη ζώνη στο έδαφος της Γερμανίας έκρινε ένοχο τον βιομήχανο Herman Roechling και άλλους τέσσερις κατηγορούμενους για κακομεταχείριση αιχμαλώτων πολέμου μέσω της καταναγκαστικής εργασίας στη γερμανική βιομηχανία. Η εφετειακή απόφαση έκρινε ένοχο τον Herman Roechling και τους άλλους τέσσερις κατηγορούμενους, όχι για την άμεση συμμετοχή τους μέσω 41 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 357 επ. 42 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 357 επ, όπου αναφέρονται τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης Rape of Nanking 43 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 358 επ., όπου αναφέρονται τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης. 44 Πρόκειται για τον Friedrich Flick και άλλους έξι κατηγορούμενους, οι οποίοι κατείχαν ηγετικές θέσεις στον τομέα της βιομηχανίας και κατηγορήθηκαν για εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 359 επ.

30 διαταγών σε αυτή την κακομεταχείριση, αλλά επειδή δεν κατέβαλλαν κάθε δυνατή προσπάθεια να θέσουν τέλος σε αυτή. 45 iii) Η έννοια του ανωτέρου Σύμφωνα με την υπερασπιστική γραμμή : "διοικητές" είναι εκείνοι που δίνουν εντολές υπό την εξουσία τους και στο όνομά τους στους στρατιώτες των μονάδων διοίκησής τους, είτε αυτές είναι μεγάλες (μεραρχία, σώμα), είτε είναι μικρές ( διμοιρία, λόχος). Εκτός από πολύ μικρές μονάδες ο κυβερνήτης δεν μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά χωρίς βοηθούς, που του παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τα στρατεύματά του, την κατάσταση του εχθρού και άλλες κρίσιμες περιστάσεις που θεμελιώνουν τη βάση για τις αποφάσεις και τις εντολές του. Αυτοί οι αξιωματικοί αποτελούν το "επιτελείο" και σε περίπτωση που η μονάδα είναι μεγάλη, διοικείται από τον "Αρχηγό του Επιτελείου", ο οποίος μπορεί να είναι υψηλόβαθμο στέλεχος και η υπηρεσία που παρέχει είναι πολύ σημαντική. Ο αρχηγός όμως του επιτελείου δεν είναι αρμόδιος να εκδίδει εντολές( εκτός από τους υφισταμένους του επιτελείου του), παρά μόνο υπό την εξουσία και στο όνομα του διοικητή. 46 Στη συνέχεια αναφέρονται δυο υποθέσεις που εκδικάστηκαν από τα Στρατιωτικά Δικαστήρια των Ηνωμένων Πολιτειών και υιοθετούν την ίδια θέση με την υπεράσπιση, δηλαδή ότι στο καθεστώς της ευθύνης ανωτέρου υπάγονται μόνο οι διοικητές από τους οποίους ή στο όνομα των οποίων εκδίδονται οι διαταγές προς τους υφισταμένους των στρατιωτικών μονάδων. Πρόκειται για τις υποθέσεις Hostage και High Command σύμφωνα με τις οποίες οι αρχηγοί των επιτελείων υπέχουν ατομική ποινική ευθύνη για τις πράξεις τους, δεν υπάγονται όμως στο καθεστώς της ευθύνης ανωτέρου. Το Δικαστήριο του Τόκυο όμως σε δυο αποφάσεις του έκρινε διαφορετικά τη θέση του αντιστράτηγου Akira Muto ως αξιωματικό του επιτελείου 47 στην υπόθεση " Rape 45 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 361 επ. 46 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 364 επ. 47 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 368 επ., όπου αναφέρεται ως Staff Officer 30

31 of Nanking " από τη μια πλευρά και ως Αρχηγού του Επιτελείου 48 στην υπόθεση Yamashita από την άλλη. Ως αξιωματικός του Επιτελείου ο Akira Muto κρίθηκε από το Δικαστήριο του Τόκυο ότι αν και γνώριζε αναμφίβολα τις βιαιότητες που διαπράττονταν, εντούτοις λόγω της θέσης που κατείχε στη στρατιωτική ιεραρχία δεν μπορούσε να λάβει μέτρα να δώσει τέλος σε αυτές. Στην υπόθεση όμως Yamashita, όπου ο Akira Muto ήταν ο Αρχηγός του Επιτελείου κρίθηκε ένοχος σύμφωνα με το δόγμα της ευθύνης ανωτέρου, για το λόγο ότι από τη θέση που βρισκόταν μπορούσε να επηρεάσει την πολιτική που ασκούνταν και να εμποδίσει την τέλεση των παράνομων πράξεων. Η θέση που τελικά υιοθετεί το ΔΠΔΓ είναι ότι η κατοχή από κάποιον του αξιώματος του διοικητή είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την κατάφαση της ευθύνης ανωτέρου. Εντούτοις όμως δεν αρκεί η κατοχή αυτής της θέσης στην τυπική ιεραρχία, αλλά θα πρέπει ο διοικητής να διαθέτει και πραγματικά την εξουσία να ελέγχει τους υφισταμένους του, ουσιαστικά δηλαδή θα πρέπει να ασκεί de facto εξουσία. Για την υποστήριξη της θέσης του αυτής το ΔΠΔΓ αναφέρεται στις υποθέσεις High Command και Hostage, όπου έγινε δεκτό ότι οι διοικητές που ασκούν εξουσία σε κατεχόμενα εδάφη, μπορούν να υπαχθούν στο καθεστώς της ευθύνης ανωτέρου για εγκλήματα εναντίον αιχμαλώτων πολέμου και άμαχου πληθυσμού που λαμβάνουν χώρα στην κατεχόμενη περιοχή, από στρατιώτες που δεν ανήκουν στη σφαίρα εξουσίας τους. 49 Καταλήγει λοιπόν ότι βασικό στοιχείο της κατάφασης της ευθύνης ανωτέρου, είτε ασκεί de jure είτε de facto εξουσία αποτελεί το στοιχείο του αποτελεσματικού ελέγχου του διοικητή στις πράξεις των υφισταμένων του Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 368 επ., όπου αναφέρεται ως Chief of Staff 49 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 372 επ. 50 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 378 επ. 31

32 iv) Οι προϋποθέσεις της ατομικής ποινικής ευθύνης όπως διατυπώθηκαν από τα μέρη και το ΔΠΔΓ Η Εισαγγελία ερμήνευσε το καθεστώς της υπακοής σε διαταγές ανωτέρου ως εξής: Α) Ο ανώτερος θα πρέπει να ασκεί άμεσο και/ή έμμεσο έλεγχο de jure ή/και de facto στους υφισταμένους του που διαπράττουν σοβαρές παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου Β) Ο ανώτερος να γνωρίζει ή να έχει λόγους να γνωρίζει- εδώ περιλαμβάνεται και η υπαίτια άγνοια του ανωτέρου- ότι οι παράνομες πράξεις διαπράχθηκαν ή επρόκειτο να διαπραχθούν Γ) Ο ανώτερος να μην έλαβε τα αναγκαία και εύλογα μέτρα στα πλαίσια των αρμοδιοτήτων του για την αποτροπή της τέλεσης της πράξης ή για την τιμωρία των υπευθύνων. 51 Από την άλλη πλευρά η υπεράσπιση των Delic και Delalic ισχυρίστηκε ότι για να στοιχειοθετηθεί ευθύνη σύμφωνα με την τρίτη παράγραφο του άρθρου 7 για την ιεραρχική προσταγή θα πρέπει να συντρέχουν και να αποδειχθούν οι εξής πέντε προϋποθέσεις : 1) Η ιδιότητα του κατηγορουμένου ως στρατιωτικού διοικητή ή πολίτη με ισοδύναμη εξουσία επί του προσώπου που προέβη σε παραβίαση του δικαίου του πολέμου. 2) Η παραβίαση του δικαίου του πολέμου συνέβη ή επρόκειτο να συμβεί. 3) Ο διοικητής είχε πραγματική γνώση της παραβίασης του δικαίου του πολέμου ή είχε τη δυνατότητα να συμπεράνει αυτή την παραβίαση. 4) Ο διοικητής απέτυχε να καταστείλει τις παραβιάσεις και να τιμωρήσει τους παραβάτες ή να λάβει μέτρα για τη μελλοντική αποτροπή τέτοιων παραβάσεων. 5) Η αιτία που διαπράχθηκε η παραβίαση ήταν η αδυναμία του διοικητή να δράσει αποτελεσματικά Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 344 επ Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ.345 επ. 32

33 Το ΔΠΔΓ έκρινε ότι οι όροι ευθύνη διοικητού ή ευθύνη ανωτέρου είναι ταυτόσημοι και καθόρισε τρεις προϋποθέσεις για τη στοιχειοθέτηση της ευθύνης ανωτέρου 53 : Α) Η ύπαρξη σχέσης ανωτέρου-υφισταμένου Β) ο ανώτερος ή ο διοικητής να γνώριζε ή να είχε λόγους να γνωρίζει ότι η παράνομη πράξη επρόκειτο ή είχε ήδη διαπραχθεί και Γ) ο ανώτερος να μην έλαβε τα αναγκαία κι εύλογα μέτρα ώστε να αποτρέψει την τέλεση της πράξης ή να τιμωρήσει τους υπεύθυνους. 54 v) De jure ή de facto άσκηση εξουσίας; Σύμφωνα με το κατηγορητήριο βασικό σημείο του δόγματος της ευθύνης ανωτέρου ή ευθύνης του διοικητή είναι το στοιχείο του ελέγχου του ανωτέρου στους υφισταμένους του και η δυνατότητα να τους εμποδίζει από τις παραβιάσεις του δικαίου του πολέμου ή να τους τιμωρεί για αυτές. Αν και η πιο συνήθης μορφή ελέγχου είναι η μορφή του άμεσου ελέγχου που συναντάται στις στρατιωτικές δυνάμεις με αυστηρή ιεραρχική δομή de jure άσκηση εξουσίας, εντούτοις ο έλεγχος μπορεί να προκύψει και από μια ανεπίσημη ιεραρχική οργάνωση, όχι απαραίτητα στρατιωτική de facto άσκηση εξουσίας ή μπορεί το στοιχείο του ελέγχου να συναντάται και στη de jure και στη de facto άσκηση εξουσίας Μαρία-Ντανιέλα Μαρούδα, Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία και η εξέλιξη του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ιδίως όσον αφορά τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2001, σελ.83 επ. 54 Sonja Boelaert-Suominen," Prosecuting Superiors for Crimes committed by Subordinates: A Discussion of the first significant Case Law since the second World War ", Virginia Journal of International Law,Sumer 2001,p.11, όπου σε μια συνδυαστική μελέτη της νομολογίας του ΔΠΔΓ και του Διεθνούς Δικαστηρίου για τη Ρουάντα, καταγράφει τέσσερα στοιχεία που πρέπει να πληρούνται προκειμένου να θεμελιωθεί το δόγμα της ευθύνης ανωτέρου, τα οποία είναι : α) η διάπραξη ενός αδικήματος, β) ο κατηγορούμενος ασκούσε εξουσία επί του δράστη του αδικήματος ή επί των ανωτέρων του δράστη, γ) ο κατηγορούμενος να γνωρίζει ή να είχε λόγους να γνωρίζει ότι ο δράστης επρόκειτο να ή διέπραξε το αδίκημα και δ) ο κατηγορούμενος παρέλειψε να λάβει τα αναγκαία και εύλογα μέτρα για να εμποδίσει το δράστη να διαπράξει το αδίκημα ή να τον τιμωρήσει για τη διάπραξή του. 55 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης Δικαστηρίου παρ.348 επ. 33

34 Το κατηγορητήριο αναφέρει ότι ο έλεγχος του ανωτέρου στους υφισταμένους του μπορεί να λάβει διάφορες μορφές, να είναι δηλαδή επιχειρησιακός, τακτικός, διοικητικός ή εκτελεστικός. Σε κάθε περίπτωση όμως η ποινική ευθύνη του ιεραρχικά ανωτέρου θα εξαρτάται από το βαθμό και τη μορφή του ελέγχου που ασκεί καθώς και από τα μέσα ελέγχου που διαθέτει για τους υφισταμένους του. vi) Το υποκειμενικό στοιχείο της γνώσης του ιεραρχικά ανωτέρου Ένα ζήτημα που απασχόλησε το ΔΠΔΓ είναι το υποκειμενικό στοιχείο της τρίτης παραγράφου του Άρθρου 7 του Καταστατικού, σύμφωνα με το οποίο «Το γεγονός δεν απαλλάσσει τον ανώτερό του από την ποινική ευθύνη αν αυτός γνώριζε ή είχε λόγο να γνωρίζει ότι ο υφιστάμενός του επρόκειτο να διαπράξει τέτοιες πράξεις». Αν δεν υπάρχουν άμεσες αποδείξεις για την κατάφαση της γνώσης του ανωτέρου για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του, η γνώση αυτή δεν μπορεί να τεκμαίρεται, αλλά θα πρέπει να αποδεικνύεται έμμεσα. Το ΔΠΔΓ λοιπόν δικάζοντας στον πρώτο βαθμό έθεσε δώδεκα στοιχεία προκειμένου να αποδειχθεί ότι ο ανώτερος γνώριζε τις παραβάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου που διαπράχθηκαν από τους υφισταμένους του. Τα δώδεκα λοιπόν στοιχεία που συμβάλλουν στην κατάφαση της γνώσης του ανωτέρου, όπως αυτά αναγράφονται από την Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων στην Τελική Έκθεσή της είναι τα εξής: 1) Ο αριθμός των παράνομων πράξεων 2) Το είδος τους 3) Η έκτασή τους 4) Ο χρόνος κατά τον οποίον πραγματοποιήθηκαν 5) Ο αριθμός και το είδος των στρατευμάτων που συμμετείχαν 6) Η υλικοτεχνική υποδομή εάν και εφόσον υπάρχει- 7) Η γεωγραφική θέση των (παράνομων) πράξεων 34

35 8) Η εκτεταμένη εκδήλωση των (παράνομων) πράξεων 9) Ο τακτικός ρυθμός των εργασιών 10) Ο τρόπος λειτουργίας παρόμοιων παράνομων πράξεων 11) Τα στελέχη και το προσωπικό που εμπλέκονται 12) Ο τόπος όπου βρίσκεται ο διοικητής το κρίσιμο χρονικό διάστημα 56 Το Δικαστήριο επίσης έλαβε θέση και στο γεγονός ότι ο ανώτερος γνώριζε ή είχε λόγο να γνωρίζει τη διάπραξη παραβάσεων του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, τονίζοντας το καθήκον του ανωτέρου να μην εθελοτυφλεί και να λαμβάνει όλα τα αναγκαία μέτρα ώστε να πληροφορείται τυχόν παράνομες ενέργειες υφισταμένων του. Όσον αφορά τα αναγκαία και εύλογα μέτρα που οφείλει να λάβει ο διοικητής το πρωτοβάθμιο δικαστήριο έκρινε ότι ο ανώτερος οφείλει να λάβει τα αναγκαία μέτρα για την πρόληψη της διενέργειας των παράνομων πράξεων ή για την τιμωρία των υφισταμένων του που προβαίνουν σε αυτές τις πράξεις, τα οποία ( μέτρα) να βρίσκονται εντός των δυνατοτήτων δράσης του. Ο διοικητής λοιπόν υποχρεούται από τη μια πλευρά να μην εθελοτυφλεί στη διενέργεια παράνομων πράξεων, από την άλλη πλευρά όμως δεν υποχρεούται να υπερβάλλει εαυτόν για την πρόληψή τους και την τιμωρία των παραβατών. 57 Το ΔΠΔΓ δικάζοντας σε πρώτο βαθμό αθώωσε τον Delalic καθώς έκρινε ότι από την αποδεικτική διαδικασία δεν προέκυψε ότι ασκούσε αποφασιστικό έλεγχο στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Celebici. 58 Ο Mucic κρίθηκε ένοχος σε πρώτο βαθμό για την παράλειψή του να ενημερωθεί και να τιμωρήσει τους υφισταμένους του για τις παραβάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου. Το ΔΠΔΓ παραπέμποντας στην απόφαση Yamashita περί παραλείψεως του διοικητή να λάβει τα αναγκαία μέτρα ελέγχου των υφισταμένων του και πληροφόρησης για τις παράνομες πράξεις που λαμβάνουν χώρα στον τόπο εξουσίας 56 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παράγραφοι 385 επ. 57 Κείμενο πρωτόδικης απόφαση παρ.394 επ. 58 Κείμενο πρωτόδικης απόφαση παρ. 711 επ. 35

36 του, έκρινε το Mucic ένοχο -ως ασκούντα de facto εξουσία στο στρατόπεδο συγκέντρωσης- για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του. 59 Τέλος αναφορικά με τον Delic ως υπαρχηγό στο στρατόπεδο συγκέντρωσης το ΔΠΔΓ έκρινε ότι δεν ασκούσε αποφασιστικό έλεγχο στους υφισταμένους του, ώστε να κριθεί ένοχος σύμφωνα με το δόγμα της ευθύνης ανωτέρου. 60 VI Η Υπόθεση Aleksovski O Zlatko Aleksovski (στο εξής Aleksovski) 61 στη δίκη που ξεκίνησε στις 06 Ιανουαρίου του 1998 ενώπιον του ΔΠΔΓ κατηγορήθηκε μεταξύ άλλων σύμφωνα με το δόγμα της ευθύνης ανωτέρου κατά την τρίτη παράγραφο του άρθρου 7 του Καταστατικού για τη διάπραξη από τους υφισταμένους του παραβάσεων του ανθρωπιστικού δικαίου. Οι παράνομες πράξεις για τις οποίες κατηγορείται ο Aleksovski έλαβαν χώρα από τον Ιανουάριο ως το Μάιο του 1993 στη φυλακή Kaonik, όπου κρατούνταν παρανόμως από τις στρατιωτικές δυνάμεις των Βοσνιοκροατών, 62 άτομα μουσουλμανικής εθνότητας, τα οποία υπέστησαν τις παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, όπως φόνους, απάνθρωπη μεταχείριση, ψυχολογική κακοποίηση, κακές συνθήκες κράτησης, ελλιπή ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και κλοπή της περιουσίας τους. Ο σκοπός κράτησής τους σύμφωνα με το κατηγορητήριο ήταν η εθνική κάθαρση στην περιοχή της Βοσνίας, στην κοιλάδα Lasva στην Busova. 63 Ο Aleksovski κατά το κρίσιμο διάστημα της τέλεσης των παράνομων πράξεων διετέλεσε διοικητής στη φυλακή Kaonik και κατηγορήθηκε για απάνθρωπη μεταχείριση, για υπαίτια πρόκληση μεγάλου πόνου και σοβαρών τραυματισμών στο σώμα και την υγεία των κρατουμένων και προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς της υπεράσπισης του κατηγορουμένου, για να καταφαθεί η ευθύνη του ως ανωτέρου και να τιμωρηθεί για τις πράξεις των υφισταμένων του θα πρέπει να υπάγεται σε καθεστώς στρατιωτικής ιεραρχίας. 59 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 722 επ. 60 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 776 επ. 61 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης 62 Το διάστημα από τον Ιανουάριο ως το Μάιο του 1993 έλαβε χώρα μια διεθνής ένοπλη σύρραξη μεταξύ των ενόπλων δυνάμεων της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης από τη μια πλευρά και τις στρατιωτικές μονάδες των Βοσνιοκροατών- γνωστές ως HVO- και του στρατού της Κροατίας από την άλλη πλευρά. 63 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 2 επ. 36

37 Η υπεράσπιση αρνείται το καθεστώς αυτό (της στρατιωτικής ιεραρχίας), καθώς οι φρουροί της φυλακής ήταν μέλη της στρατιωτικής αστυνομίας και ως εκ τούτου μόνο ο ιεραρχικά ανώτερός τους στρατιωτικός διοικητής δύναται να τους δώσει εντολές και να επιβάλλει τιμωρίες για τις παράνομες πράξεις τους. Αντίθετα σύμφωνα με το κατηγορητήριο ο Aleksovski ήταν αναμφισβήτητα ο διοικητής της φυλακής και ασκούσε αποφασιστικό έλεγχο στους υφισταμένους του, καθώς υπήρχε ένα καθεστώς ιεραρχικής δομής, έστω και μη στρατιωτικής. Το Δικαστήριο στο πλαίσιο ερμηνείας της τρίτης παραγράφου του άρθρου 7 του Καταστατικού περί ευθύνης ανωτέρου υποστήριξε ότι για τη θεμελίωση της ευθύνης δεν απαιτείται μόνο η de jure άσκηση εξουσίας, αλλά και η de facto άσκηση εξουσίας μπορεί να θεμελιώσει την ευθύνη ανωτέρου. 64 Επίσης για τη θεμελίωση της ευθύνης ανωτέρου το ΔΠΔΓ έκρινε ότι σύμφωνα και με το διεθνές εθιμικό δίκαιο αποφασιστικό κριτήριο για την κατάφαση της ιδιότητας του ανωτέρου είναι το στοιχείο του ελέγχου επί των υφισταμένων του 65. Για το λόγο αυτό το Δικαστήριο έκρινε ένοχο τον Aleksovski για τις παράνομες πράξεις που έλαβαν χώρα από τους υφισταμένους του μέσα στη φυλακή της οποίας διοικητής ήταν ο κατηγορούμενος, έκρινε όμως ότι για τις πράξεις που έλαβαν χώρα εκτός της φυλακής, ο κατηγορούμενος δεν φέρει ευθύνη καθώς δεν είχε τη δυνατότητα ελέγχου των πράξεων των υφισταμένων του. 66 VII Η υπόθεση Boskoski και Tarculovski Οι Ljube Boskoski (στο εξής Boskoski) και Johan Tarculovski (στο εξής Tarculovski) κατηγορούνται για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν σε βάρος Αλβανών στο χωριό Ljuboten του βορείου τμήματος της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας ( στο εξής πγδμ). 67 Στις 12 Αυγούστου του 2001 το χωριό Ljuboten δέχθηκε μια οργανωμένη επίθεση από την αστυνομία υπό την ηγεσία του Tarculovski και το στρατό της πγδμ. Από τις επιθέσεις σκοτώθηκαν κάτοικοι του χωριού αλβανικής εθνότητας, κάποιοι άλλοι 64 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 78 επ. 65 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ.76 επ. 66 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 135 επ. 67 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ

38 συνελήφθησαν και κακοποιήθηκαν, ενώ 14 σπίτια του χωριού κάηκαν ολοσχερώς από τις επιθέσεις. Ο Boskoski το διάστημα αυτό διετέλεσε Υπουργός Εσωτερικών της πγδμ 68 και κατηγορήθηκε σύμφωνα με την Τρίτη παράγραφο του άρθρου 7 του Καταστατικού περί της ευθύνης ανωτέρου για τα γεγονότα της 12 ης Αυγούστου. 69 Συγκεκριμένα ο Boskoski κατηγορήθηκε για την παράλειψή του να τιμωρήσει τους υφισταμένους του που διέπραξαν τις παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου. Το Δικαστήριο αφού τόνισε ότι η ευθύνη ανωτέρου αποτελεί μέρος του διεθνούς εθιμικού δικαίου, τόσο στις διεθνείς όσο και στις εσωτερικές συγκρούσεις, ανέφερε τα τρία στοιχεία που έχουν καθιερωθεί από τη νομολογία του για την κατάφαση της ευθύνης ανωτέρου, δηλαδή την ύπαρξη σχέσης ιεραρχίας, ο ανώτερος να γνωρίζει ή να έχει λόγους να γνωρίζει ότι το έγκλημα διαπράχθηκε ή πρόκειται να διαπραχθεί και ο ανώτερος απέτυχε να λάβει τα αναγκαία και εύλογα μέτρα ώστε να αποτρέψει την τέλεση των εγκλημάτων ή να τιμωρήσει τον εγκληματία. 70 Όσον αφορά την ύπαρξη σχέσης ιεραρχίας το Δικαστήριο τόνισε το στοιχείο του αποτελεσματικού ελέγχου του ανωτέρου στους υφισταμένους του, ο οποίος (έλεγχος) μπορεί να απορρέει είτε από μια de jure είτε από μια de facto σχέση εξουσίας. 71 Το ΔΠΔΓ έθεσε ενδεικτικά κάποια κριτήρια για την κατάφαση του αποτελεσματικού ελέγχου όπως είναι η επίσημη θέση που κατέχει ο κατηγορούμενος στην στρατιωτική ή πολιτική ιεραρχία, η ικανότητά του να δίνει εντολές είτε de jure είτε de facto,η διαδικασία διορισμού του και οι πράξεις που έκανε. i) Το υποκειμενικό στοιχείο : Ο ανώτερος γνώριζε ή όφειλε να γνωρίζει Το ΔΠΔΓ στην απόφασή του αυτή δεν αναγνωρίζει το στοιχείο της αντικειμενικής ευθύνης για τη θεμελίωση της ευθύνης του διοικητή, εντούτοις απαιτεί να συντρέχει και το υποκειμενικό στοιχείο της γνώσης ή της υποχρέωσης της γνώσης του ανωτέρου για τα εγκλήματα που συνέβησαν ή επρόκειτο να συμβούν και θέτει κάποια κριτήρια περί αποδείξεως της γνώσης αυτής. 68 Ο Boskoski διετέλεσε Υπουργός Εσωτερικών της πγδμ το διάστημα από το Μαιο του 2001 έως το Νοέμβριο του Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ.3 69 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 2 επ. 70 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ.404 επ. 71 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ.407 επ. 38

39 Το Δικαστήριο επανέλαβε τα έμμεσα αποδεικτικά στοιχεία της γνώσης του ανωτέρου, όπως αυτά διατυπώθηκαν στην απόφαση Celebici 72 και ενδεικτικά είναι ο αριθμός, το είδος και η έκταση των παράνομων πράξεων, το διάστημα που οι παράνομες πράξεις έλαβαν χώρα, τα στελέχη και το προσωπικό που έλαβαν χώρα κ.ά. Το ΔΠΔΓ όσον αφορά το στοιχείο της υποχρέωσης του ανωτέρου να γνωρίζει για τη διάπραξη ή την πρόθεση διάπραξης από τους υφισταμένους του παραβάσεις του δικαίου του πολέμου αρκεί το γεγονός ότι ο ανώτερος είχε πρόσβαση σε πληροφορίες, ακόμη και γενικού περιεχομένου, από τις οποίες να προκύπτει ότι οι παράνομες πράξεις πρόκειται να ή έλαβαν χώρα από τους υφισταμένους του. 73 Αν λοιπόν ο ανώτερος έχει πρόσβαση σε τέτοιες πληροφορίες και αποφεύγει σκοπίμως να τις αξιοποιήσει, τότε μπορεί να θεωρηθεί ότι είχε λόγους να γνωρίζει για την ενδεχόμενη διάπραξη ή για τη διάπραξη των εγκλημάτων από τους υφισταμένους του. ii) Τα "αναγκαία" και "εύλογα" μέτρα Το ΔΠΔΓ όσον αφορά τη δυνατότητα, αλλά και την υποχρέωση του ανωτέρου να λάβει τα αναγκαία και εύλογα μέτρα ώστε να αποτρέψει τους υφισταμένους του από την τέλεση παράνομων πράξεων επαναλαμβάνει το κριτήριο του αποτελεσματικού ελέγχου 74, όπως διατυπώθηκε στην απόφαση Celebici. Κρίθηκε λοιπόν ότι ο ανώτερος υποχρεούται να αναλάβει τα αναγκαία και εύλογα μέτρα για την αποτροπή της τέλεσης εγκλημάτων από τους υφισταμένους του, αν αυτό εμπίπτει στην υλική του αρμοδιότητα, ακόμη κι αν δεν ασκεί καθήκοντα διοικητή με την τυπική του όρου έννοια. Για τον ορισμό των αναγκαίων και εύλογων μέτρων το ΔΠΔΓ αναφέρθηκε στην νομολογία του Εφετείου 75 αναγκαία μέτρα είναι αυτά που είναι κατάλληλα για να εκπληρώσει την υποχρέωσή του, ενώ εύλογα είναι αυτά που εμπίπτουν στην καθ ύλην αρμοδιότητα του ανωτέρου. 72 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης Celebici παρ. 386 επ. 73 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 413 επ. 74 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης Celebici παρ. 378 επ. 75 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 415, όπου παραπέμπει σε :Bla{ki} Appeals Judgement, para 72, Halilovi} Trial Judgement, para 74; Had`ihasanovi} Appeals Judgement,para 33. See also Halilović Appeals Judgement, para 63: necessary measures are the measures appropriate forthe superior to discharge his obligation (showing that he genuinely tried to prevent and punish) and reasonable are those reasonably falling within the material powers of the superior. 39

40 Επίσης η ευθύνη ανωτέρου εφαρμόζεται τόσο στους στρατιωτικούς διοικητές, όσο και στους πολιτικούς διοικητές. Το ΔΠΔΓ στα πλαίσια ερμηνείας της τρίτης παραγράφου του Άρθρου 7 του Καταστατικού περί ιεραρχικής προσταγής έκρινε ότι οι δυο υποχρεώσεις του ανωτέρου περί μη λήψης των αναγκαίων και εύλογων μέτρων να εμποδίσει τις παράνομες πράξεις και η τιμωρία των δραστών είναι δυο αυτοτελείς νομικές υποχρεώσεις του ανωτέρου που ενεργοποιούνται σε διαφορετικό χρονικό σημείο ανάλογα με το χρόνο γνώσης των παράνομων πράξεων των υφισταμένων από τον ανώτερο. Η ευθύνη περί λήψεως των αναγκαίων και εύλογων μέτρων προκειμένου να εμποδιστούν οι υφιστάμενοι από τη διάπραξη παράνομων πράξεων γεννάται τη στιγμή που ο ανώτερος αποκτά γνώση ή έχει λόγους να γνωρίζει ότι ένα έγκλημα πρόκειται να ή έχει διαπραχθεί. Η ευθύνη περί τιμωρίας των παραβατών γεννάται κατόπιν του χρονικού σημείου που ο ανώτερος λαμβάνει γνώση του εγκλήματος. Ο ανώτερος λοιπόν είναι υποχρεωμένος να δράσει από τη στιγμή που πληροφορείται τη διάπραξη ή το σκοπό διάπραξης του εγκλήματος. 76 VIII Η Υπόθεση Blaskic Την άνοιξη του 1993 κροατικές δυνάμεις στην κεντρική Βοσνία στα πλαίσια μιας επιχείρησης εθνοκάθαρσης της περιοχής από μη Κροάτες, προχώρησαν στη σφαγή εκατοντάδων αμάχων μουσουλμάνων στην κοιλάδα Lasva.Το διάστημα αυτό ο Tihomir Blaskic 77 εκτελούσε χρέη διοικητή του Συμβουλίου Άμυνας της Κροατίας. Ο Tihomir Blaskic κατηγορήθηκε για συμμετοχή, διαταγή, βοήθεια και κάθε άλλη μορφή συμμετοχής στα γεγονότα που έλαβαν χώρα στην κοιλάδα Lasva από την Πρωτομαγιά του 1992 έως τις 31 Ιανουαρίου του Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ Ο Timohir Blaskic ήταν Βοσνιοκροάτης. 40

41 Ο Tihomir Blaskic κρίθηκε ένοχος για την αποτυχία ως διοικητής να λάβει τα αναγκαία και εύλογα μέτρα για την αποτροπή των εγκλημάτων που αναφέρονται στο κατηγορητήριο 78 ή την τιμωρία των ενόχων. Το Δικαστήριο επανέλαβε όσα δέχθηκε και σε προηγούμενες αποφάσεις του, όπως ότι η αρχή της ιεραρχικής προσταγής αποτελεί μέρος του διεθνούς εθιμικού δικαίου 79 και τα βασικά στοιχεία απόδειξης των προϋποθέσεων της τρίτης παραγράφου του Άρθρου 7 του Καταστατικού του είναι τα εξής: α) η ύπαρξη σχέσης εξουσίας ανάμεσα στον ανώτερο και τον υφιστάμενό του, β) ο κατηγορούμενος να γνώριζε ή να είχε λόγο να γνωρίζει ότι το έγκλημα διαπράχθηκε ή επρόκειτο να διαπραχθεί και γ) ο κατηγορούμενος απέτυχε να λάβει τα αναγκαία μέτρα για να εμποδίσει το έγκλημα ή να τιμωρήσει τον ένοχο. 80 Στη συνέχεια το ΔΠΔΓ δέχθηκε το στοιχείο του αποτελεσματικού ελέγχου, 81 όπως διατυπώθηκε και σε προηγούμενες αποφάσεις του, ο ανώτερος ευθύνεται για τις πράξεις των υφισταμένων του, ακόμη κι αν οι τελευταίοι δεν βρίσκονται και τυπικά υπό την εξουσία του, αρκεί να ασκεί σε αυτούς αποτελεσματικό έλεγχο. 82 Αυτό που έχει σημασία σύμφωνα με το κριτήριο του αποτελεσματικού ελέγχου είναι η καθ ύλην αρμοδιότητα του ανωτέρου, η οποία εκτός από την έκδοση διαταγών και την επιβολή ποινών μπορεί να περιλαμβάνει και την αναφορά στις αρμόδιες αρχές για τη λήψη των κατάλληλων μέτρων που πρέπει να ληφθούν. 83 Το ΔΠΔΓ στην υπόθεση Blaskic δίνει τη δική του ερμηνεία με βάση το διεθνές εθιμικό δίκαιο σε σχέση με το καθήκον του ανωτέρου να γνωρίζει για τα εγκλήματα που πρόκειται να ή έχουν ήδη διαπραχθεί. 84 Αφού κάνει μια ανασκόπηση στη νομολογία μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δημιουργήθηκε ένα πρότυπο σύμφωνα με το οποίο ο 78 Περίληψη απόφασης παρ. 100 επ, όπου μεταξύ άλλων κατηγορείται για τη διάπραξη εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας,παραβίαση των νόμων και εθίμων του πολέμου κ.ά. 79 Κείμενο απόφασης παρ. 290 επ., όπου αναφέρει την απόφαση Celebici παρ. 343επ. 80 Κείμενο απόφασης παρ. 294, όπου παραπέμπει στις αποφάσεις Celebici παρ. 346 επ. και Aleksovski παρ. 96 επ. 81 Sonja Boelaert-Suominen, "Prosecuting Superiors for Crimes commited by subordinates: A discussion of the first significant case law since the Second World War", Virginia Journal of International Law, Summer 2001, p Κείμενο απόφασης παρ.301 επ. 83 Κείμενο απόφασης παρ. 303 επ, όπου αναφέρεται στην απόφαση Aleksovski παρ. 78 επ. 84 Κείμενο απόφασης παρ. 314 επ. 41

42 κυβερνήτης μπορεί να είναι υπεύθυνος για τα εγκλήματα που διαπράττουν οι υφιστάμενοί του αν αυτός απέτυχε να αξιοποιήσει τα μέσα που είχε στη διάθεσή του να μάθει για το έγκλημα και κάτω από ορισμένες συνθήκες έπρεπε να γνωρίζει γι αυτό ( το έγκλημα) και η αποτυχία του αυτή τον καθιστά ποινικά υπεύθυνο. Όσον αφορά την κωδικοποίηση της ευθύνης ανωτέρου σε διεθνές επίπεδο και ειδικά μετά την υιοθέτηση του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου του 1977, το Δικαστήριο έκρινε ότι ο ανώτερος δεν μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος για την αποτυχία του να ενεργήσει για την αντιμετώπιση των εγκλημάτων που διαπράχθηκαν από τους υφισταμένους του, αν αυτός διέθετε μόνο ορισμένα στοιχεία που του παρείχαν ορισμένες πληροφορίες για αυτά τα εγκλήματα. Σύμφωνα με το Άρθρο 86 παρ.2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου : " Το γεγονός ότι η παραβίαση των Συμβάσεων ή του παρόντος Πρωτοκόλλου διαπράχθηκαν από τον υφιστάμενο, δεν απαλλάσσει τους ανωτέρους του από την ποινική ή πειθαρχική τους ευθύνη κατά περίπτωση, αν αυτοί γνώριζαν ή είχαν πληροφορίες που θα μπορούσαν να τους οδηγήσουν στο συμπέρασμα ανάλογα και με τις περιστάσεις εκείνη τη χρονική στιγμή ότι ο υφιστάμενος διέπραξε ή πρόκειται να διαπράξει μια τέτοια παραβίαση και δεν λάβουν όλα τα εφικτά μέτρα για την πρόληψη ή την καταστολή της παραβίασης." 85 Στη συνέχεια στήριξε τη θέση του αυτή μέσα από τη σύγκριση της αγγλικής και γαλλικής απόδοσης του όρου 86 "θα μπορούσαν να τους οδηγήσουν να συμπεράνουν " και " πληροφορίες που τους οδηγούν στο συμπέρασμα ", ερμηνεύοντας την κάθε απόδοση του όρου με βάση το Άρθρο 31παρ.1 της Σύμβασης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών σύμφωνα με το οποίο:" η συνθήκη πρέπει να ερμηνεύεται με βάση την καλή πίστη, σύμφωνα με τη συνήθη έννοια που δίνεται στους όρους της συνθήκης, στο σύνολο αυτών και υπό το φως του αντικειμένου και του σκοπού της." Στη συνέχεια το ΔΠΔΓ θεώρησε ότι η γαλλική απόδοση του κειμένου του Άρθρου 86 παρ.2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου συνάδει καλύτερα με το Άρθρο 31 της Σύμβασης της Βιέννης περί του Δικαίου των Συνθηκών. 85 Κείμενο απόφασης παρ. 325 επ. 86 Κείμενο απόφασης παρ. 326 επ. 42

43 Στη συνέχεια μέσω της ανασκόπησης της νομολογίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και λαμβάνοντας υπ όψιν την επίσημη ανάλυση του Άρθρου 86 παρ.2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου, το Δικαστήριο προέβη στα εξής συμπεράσματα: α) Ο όρος του Άρθρου 86 παρ.2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου " είχε πληροφορίες" θα πρέπει να τύχει ευρείας ερμηνείας και να περιλαμβάνονται στον όρο πληροφορίες μεταξύ άλλων οι εκθέσεις προς τους ανωτέρους, η περιγραφή της παρούσας κατάστασης, το επίπεδο της εκπαίδευσης των υφισταμένων από τους ανωτέρους τους, η καθοδήγηση των στρατευμάτων από τους αξιωματικούς και τα γνωρίσματα του χαρακτήρα τους. β) αν ο ανώτερος κατά την άσκηση των καθηκόντων του επέδειξε τη δέουσα επιμέλεια, αλλά δεν κατάφερε να πληροφορηθεί ότι τα εγκλήματα πρόκειται να ή έχουν διαπραχθεί από τους υφισταμένους του, δεν μπορεί να θεωρηθεί ποινικά υπεύθυνος για αυτά. Ωστόσο λαμβάνοντας υπ όψιν την ιδιαίτερη θέση του και τις συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη τη στιγμή προκύπτει ότι ο ανώτερος δεν άσκησε τα καθήκοντα πληροφόρησής του με τη δέουσα επιμέλεια, τότε η άγνοια αυτή δεν μπορεί να τον απαλλάξει από την ποινική του ευθύνη. 87 Επίσης όσον αφορά τα αναγκαία και εύλογα μέτρα που οφείλει να λάβει ο ανώτερος για να εμποδίσει τους υφισταμένους του από την τέλεση εγκλημάτων ή να τους τιμωρήσει γι αυτά, το Δικαστήριο επαναλαμβάνει το στοιχείο του αποτελεσματικού ελέγχου ως αποφασιστικό κριτήριο για τη διαπίστωση της πραγματικής ικανότητας του ανωτέρου να εμποδίσει ή να τιμωρήσει τους υφισταμένους του. Τέλος το ΔΠΔΓ τόνισε ότι η υποχρέωση του ανωτέρου να εμποδίσει ή να τιμωρήσει τους υφισταμένους του δεν εφοδιάζει τον ανώτερο με δυο εναλλακτικές και ισοδύναμες υποχρεώσεις. Αυτό σημαίνει ότι αν ο ανώτερος γνώριζε ή είχε λόγους να γνωρίζει ότι οι υφιστάμενοί του πρόκειται να διαπράξουν εγκλήματα και απέτυχε να τους εμποδίσει, δεν μπορεί στη συνέχεια να επανορθώσει με το να τιμωρήσει μεταγενέστερα τους υφισταμένους του Κείμενο απόφασης παρ Κείμενο απόφασης παρ

44 IX Η Υπόθεση Vidoje Blagojevic και Dragan Jokic Τα πραγματικά περιστατικά Ο Vidoje Blagojevic τον Ιούλιο του 1995 ήταν ο Διοικητής της Ταξιαρχίας Bratunac με το βαθμό του Συνταγματάρχη. Κατηγορείται λοιπόν ότι λόγω της ιεραρχικά υψηλής θέσης του, ως Διοικητή, συμμετείχε στη βίαιη μετακίνηση γυναικόπαιδων από το θύλακα της Σρεμπρένιτσα στο Κλαντάνι, το χρονικό διάστημα Ιουλίου. Σύμφωνα με το κατηγορητήριο ο Συνταγματάρχης Vidoje Blagojevic ήταν υπεύθυνος για όλους τους κρατουμένους που συλλαμβάνονταν, κρατούνταν ή θανατώνονταν εντός της ζώνης Μπράτουνακ, όπου δρούσε η Ταξιαρχία για την οποία ήταν υπεύθυνος ο Blagojevic, και για τους κρατουμένους που μεταφέρθηκαν στη συνέχεια στη ζώνη Ζβόρνικ για περαιτέρω κράτηση και φυσικά εκτέλεση. 89 Στον Vidoje Blagojevic αποδόθηκαν συνολικά έξι κατηγορίες με βάση το Άρθρο 7 παρ.1 και παρ.3 του Καταστατικού του Δικαστηρίου: α) συμμετοχή σε γενοκτονία β) εξόντωση, ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας γ) ανθρωποκτονία εκ προθέσεως, ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας δ) ανθρωποκτονία εκ προθέσεως, ως έγκλημα παραβίασης των νόμων και εθίμων του πολέμου ε) δίωξη, ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας στ) απάνθρωπες πράξεις, ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας Τον Ιούλιο του 1995 ο Dragan Jokic ήταν ο επικεφαλής των μηχανικών στην ταξιαρχία Ζβόρνικ με το βαθμό του Ταγματάρχη. Το διάστημα μεταξύ Ιουλίου υπηρέτησε ως αξιωματικός υπηρεσίας της ταξιαρχίας Ζβόρνικ. Ο Jokic ως μηχανικός της ταξιαρχίας κατηγορήθηκε για συμμετοχή στο σχεδιασμό, την παρακολούθηση, οργάνωση και διεξαγωγή των ταφών, ως μέρους στην επιχείρηση ανθρωποκτονιών, ενώ ως Αξιωματικός της ταξιαρχίας κατηγορήθηκε για 89 Κείμενο περίληψης απόφασης 44

45 τη συμμετοχή του στο συντονισμό της επικοινωνίας μεταξύ των Αξιωματικών του στρατού της Σερβικής Δημοκρατίας και των διοικητών σχετικά με τη μεταφορά, την κράτηση, την εκτέλεση και την ταφή Βόσνιων μουσουλμάνων από τη Σρεμπρένιτσα και για την έκδοση ή μεταφορά αναφορών σχετικά με την πρόοδο της διαδικασίας. Το ΔΠΔΓ απέδωσε συνολικά στον Jokic τέσσερις κατηγορίες σύμφωνα με το Άρθρο 7 παρ.1 του Καταστατικού του : α) εξόντωση, ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας β) ανθρωποκτονία εκ προθέσεως, ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας γ) ανθρωποκτονία εκ προθέσεως, ως παραβίαση των νόμων και εθίμων του πολέμου δ) διώξεις ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Το ΔΠΔΓ στην ανωτέρω υπόθεση 90 επανέλαβε όσα είχε πει σε προηγούμενες αποφάσεις του σχετικά με το δόγμα της ευθύνης ανωτέρου ως μέρους του συμβατικού και εθιμικού δικαίου, ως προς την κατάφαση των προϋποθέσεων της ευθύνης ανωτέρου, δηλαδή την ύπαρξη σχέσης εξουσίας, ο ανώτερος να γνωρίζει ή να έχει λόγο να γνωρίζει ότι πρόκειται να ή έχουν ήδη διαπραχθεί εγκλήματα και απέτυχε να λάβει τα αναγκαία και εύλογα μέρα για την αποτροπή αυτών των εγκλημάτων και την τιμωρία των ενόχων 91, ως προς το είδος εξουσίας που απαιτείται και ως προς την υποκειμενική ευθύνη του ανωτέρου. Αναλυτικότερα, ως προς το είδος της σχέσης εξουσίας το Δικαστήριο δέχθηκε για ακόμη μια φορά ότι δεν απαιτείται η ύπαρξη μιας επίσημης ιεραρχικής δομής, δηλαδή μια de jure σχέση εξουσίας, αλλά αυτό που έχει καθοριστική σημασία είναι το στοιχείο του αποτελεσματικού ελέγχου 92 του ανωτέρου στις πράξεις των υφισταμένων του, 93 ακόμη και σε μια σχέση de facto εξουσίας. Στη συνέχεια προβαίνει σε μια σύγκριση μεταξύ του ουσιαστικού ελέγχου και της σημαντικής επιρροής ενός ανωτέρου στους υφισταμένους του. Αν λοιπόν ο ανώτερος 90 Κείμενο απόφασης 91 Κείμενο απόφασης παρ. 789 επ., όπου τα τρία στοιχεία της κατάφασης της ευθύνης ανωτέρου πρωτοδιατυπώθηκαν από το ΔΠΔΓ στην απόφαση Celebici και επαναλαμβάνονται και σε επόμενες αποφάσεις 92 Πρόκειται για το στοιχείο του " effective control ", όπως το δέχθηκε για πρώτη φορά το Δικαστήριο στην υπόθεση Celebici. 93 Κείμενο απόφασης παρ.791 επ. 45

46 ασκεί σημαντική επιρροή στους υφισταμένους του, χωρίς όμως να πληροί το κριτήριο του αποτελεσματικού ελέγχου δεν μπορεί να θεωρηθεί ποινικά υπεύθυνος για τις πράξεις τους. Από την άλλη πλευρά όμως αν ο ανώτερος πληροί το στοιχείο του αποτελεσματικού ελέγχου επί των υφισταμένων του και αδυνατεί να ασκήσει την εξουσία του μη έχοντας σημαντική επιρροή σε αυτούς, τότε μπορεί να θεμελιωθεί ποινική ευθύνη σε βάρος του για τα εγκλήματα των ανθρώπων υπό την εξουσία του. 94 Το ίδιο ισχύει και μεταξύ της de jure και de facto σχέσης εξουσίας. Ο ανώτερος που ασκεί de jure εξουσία, δε διαθέτει όμως τον αποτελεσματικό έλεγχο επί των υφισταμένων του δεν μπορεί να θεωρηθεί ποινικά υπεύθυνος για τις πράξεις τους. Αντίθετα, ο ανώτερος που ασκεί μια εκ των πραγμάτων ή de facto σχέση εξουσίας, χωρίς να ανήκει τυπικά στην ιεραρχία ασκεί όμως ουσιαστικό έλεγχο επί των υφισταμένων του, ευθύνεται ποινικά για τις πράξεις τους. i) Το στοιχείο της υποκειμενικής ευθύνης Το ΔΠΔΓ δεν αναγνωρίζει την αντικειμενική ποινική ευθύνη του ανωτέρου για τα εγκλήματα των ατόμων που βρίσκονται υπό την εξουσία του. Για τη θεμελίωση της ποινικής ευθύνης ανωτέρου για παράνομες πράξεις των υφισταμένων του απαιτείται να συντρέχει και το υποκειμενικό στοιχείο της γνώσης του ανωτέρου για τις παράνομες πράξεις που πρόκειται να ή έχουν διαπραχθεί. Όπως προκύπτει και από την Τρίτη παράγραφο του Άρθρου 7 του Καταστατικού του ΔΠΔΓ :" Το γεγονός ότι οποιαδήποτε από τις πράξεις που αναφέρονται στα άρθρα 2-5 του παρόντος Καταστατικού διαπράχθηκε από κατώτερο ιεραρχικά υπάλληλο δεν απαλλάσσει τον ανώτερό του από την ποινική του ευθύνη αν αυτός γνώριζε ή όφειλε να γνωρίζει ότι ο υφιστάμενός του επρόκειτο να διαπράξει τέτοιες πράξεις ή να τιμωρήσει το δράστη τους." Το στοιχείο της υποκειμενικής υπόστασης ή αλλιώς mens rea πληρείται αν συντρέχουν δυο προϋποθέσεις : α) ο διοικητής να διαθέτει πραγματική γνώση, είτε μέσω άμεσων είτε έμμεσων αποδείξεων ότι οι υφιστάμενοί του διέπραξαν ή 94 Κείμενο απόφασης, 791 επ. 46

47 επρόκειτο να διαπράξουν εγκλήματα που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία του ΔΠΔΓ και β) να έχει στην κατοχή του πληροφορίες που να του αναφέρουν ρητά ότι πρόκειται να ή έχουν διαπραχθεί αδικήματα από τους υφισταμένους του ή να προκύπτει ανάγκη για περαιτέρω έρευνα για τη διαπίστωση τέλεσης αυτών των αδικημάτων από τους υφισταμένους του. 95 Στη συνέχεια το ΔΠΔΓ επαναλαμβάνει τα στοιχεία που έθεσε ως απόδειξη της πραγματικής γνώσης του ανωτέρου και αυτά είναι: Ο αριθμός των παράνομων πράξεων, το είδος τους, η έκτασή τους, ο χρόνος κατά τον οποίον πραγματοποιήθηκαν, ο αριθμός και το είδος των στρατευμάτων που συμμετείχαν, η υλικοτεχνική υποδομή εάν και εφόσον υπάρχει-, η γεωγραφική θέση των (παράνομων) πράξεων, η εκτεταμένη εκδήλωση των (παράνομων) πράξεων, ο τακτικός ρυθμός των εργασιών, ο τρόπος λειτουργίας παρόμοιων παράνομων πράξεων, τα στελέχη και το προσωπικό που εμπλέκονται και ο τόπος όπου βρίσκεται ο διοικητής το κρίσιμο χρονικό διάστημα. Τέλος όσον αφορά τα αναγκαία και εύλογα μέτρα προκειμένου να αποτρέψει τους υφισταμένους του από την τέλεση εγκλημάτων, το ΔΠΔΓ είπε για ακόμη μια φορά ότι ο ανώτερος οφείλει να λάβει τα αναγκαία και εύλογα μέτρα εντός του πλαισίου των δυνατοτήτων του και δεν υποχρεούται να υπερβάλλει εαυτόν. 96 Χ Υπόθεση Sefer Halilovic O Sefer Hallilovic κατηγορήθηκε για τις δολοφονίες αμάχων Βοσνιοκροατών κατά τη διάρκεια της επιχείρησης Neretva, της οποίας επικεφαλής ήταν ο ίδιος ( εν. ο Halilovic). Το Σεπτέμβριο του 1993 κατά τη διάρκεια της επιχείρησης Neretva αγήματα του στρατού της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης εισέβαλαν σε χωριά της περιοχής της Ερζεγοβίνης με αποτέλεσμα τη δολοφονία άμαχου πληθυσμού Κείμενο απόφασης παρ. 792 επ., όπου παραπέμπει στην απόφαση Celebici παρ. 383 και Blaskic παρ Κείμενο απόφασης παρ. 793 επ. 97 Κείμενο περίληψης της απόφασης, όπου αναφέρεται ότι μεταξύ 8 και 9 Σεπτεμβρίου του 1993 δολοφονήθηκαν 33 Βοσνιοκροάτες άμαχοι, στην ηλεκτρονική διεύθυνση σελ.2 47

48 Σύμφωνα με το κατηγορητήριο η θέση του Halilovic ως διοικητή των μονάδων της επιχείρησης Neretva, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι είχε τον αποτελεσματικό έλεγχο των μονάδων αυτών και ως εκ τούτου υπέχει ευθύνη για τις δολοφονίες του άμαχου πληθυσμού κατά το Άρθρο 7 παράγραφος 3 του Καταστατικού του Δικαστηρίου. Ο Halilovic λοιπόν κατηγορείται ότι υπέχει ποινική ευθύνη, καθώς ως διοικητής των μονάδων του στρατού κατά την επιχείρηση Neretva δεν έλαβε τα αναγκαία μέτρα για να εμποδίσει τις δολοφονίες του άμαχου πληθυσμού, καθώς και δε διεξήγαγε έρευνα για τον εντοπισμό των ενόχων και την επιβολή ποινών σε αυτούς. Το Δικαστήριο εξετάζοντας το θέμα της ευθύνης ανωτέρου για τις αξιόποινες πράξεις των υφισταμένων του επανέλαβε τις θέσεις που διατυπώθηκαν σε προηγούμενες αποφάσεις του, όπως τα τρία στοιχεία που απαιτούνται για την κατάφαση της ευθύνης του ανωτέρου ( ύπαρξη ιεραρχικής σχέσης, ο ανώτερος να γνώριζε ή να είχε λόγους να γνωρίζει ότι η αξιόποινη πράξη επρόκειτο να ή έχει διαπραχθεί και να μην έλαβε τα απαραίτητα και αναγκαία μέτρα προκειμένου να εμποδίσει την τέλεση της αξιόποινης πράξης ή τιμωρήσει τους υπαιτίους σε περίπτωση που αυτή έχει διαπραχθεί) συνυφασμένα με το στοιχείο του αποτελεσματικού ελέγχου του ανωτέρου επί των υφισταμένων του. Στα πλαίσια ερμηνείας της τρίτης παραγράφου του Άρθρου 7 του Καταστατικού του το Δικαστήριο όρισε ότι η ευθύνη του διοικητή απορρέει από το καθήκον δράσης που έχει αυτός, το οποίο (καθήκον) διαχωρίζεται στο καθήκον παρεμπόδισης της τέλεσης αξιόποινων πράξεων αφενός και στο καθήκον τιμωρίας των αξιόποινων πράξεων που έχουν ήδη διαπραχθεί από τους υφισταμένους του αφετέρου. Η ουσία όμως της διάταξης βρίσκεται σύμφωνα με το Δικαστήριο στην αποτυχία του ανωτέρου να δράσει, όπως επιτάσσει το καθήκον του. 98 XI Η Υπόθεση Pavle Strugar Ο Pavle Strugar τον Οκτώβριο του 1991 διετέλεσε χρέη διοικητή της δεύτερης ομάδας επιχειρήσεων, η οποία σχηματίστηκε από το Λαϊκό Στρατό της Γιουγκοσλαβίας με σκοπό τη διεξαγωγή της στρατιωτικής εκστρατείας στην περιοχή Ντουμπρόβνικ της Κροατίας. 98 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης του Δικαστηρίου σελ. 15 της απόφασης 48

49 Καταδικάστηκε σε επτάμιση χρόνια φυλάκιση για την παραβίαση των νόμων ή εθίμων του πολέμου ( επιθέσεις κατά αμάχων, καταστροφή ή εκ προθέσεως φθορά σε ιδρύματα που είναι αφιερωμένα στη θρησκεία, τη φιλανθρωπία και την εκπαίδευση, τις τέχνες και τις επιστήμες, καταστροφές χωρίς να υπάρχει στρατιωτική αναγκαιότητα, καθώς και παράνομες επιθέσεις σε αντικείμενα που ανήκαν στον άμαχο πληθυσμό). Κρίθηκε επίσης ότι ο Strugar κατά τη διάρκεια των επιθέσεων στην πόλη Ντουμπρόβνικ της Κροατίας, όπου έλαβε χώρα και ο βομβαρδισμός της και άμαχος πληθυσμός σκοτώθηκε ή τραυματίστηκε και διατηρητέα κτίρια υπέστησαν ζημίες ή καταστράφηκαν, είχε τον νομικό και αποτελεσματικό έλεγχο των δυνάμεων του Λαϊκού Στρατού της Γιουγκοσλαβίας. Οι επιθέσεις έλαβαν χώρα στην παλιά πόλη Ντουμπρόβνικ της Κροατίας από τις 6 έως τις 31 Δεκεμβρίου του Στα πλαίσια της κατάφασης της ατομικής ποινικής ευθύνης του ανωτέρου για τις διαταγές που έδωσε στους υφισταμένους του κατά την πρώτη παράγραφο του Άρθρου 7 του Καταστατικού του, το ΔΠΔΓ διατύπωσε κάποιες θέσεις Το Δικαστήριο όταν κλήθηκε να εξετάσει την εφαρμογή του δόγματος της ευθύνης ανωτέρου για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του κατά την τρίτη παράγραφο του Άρθρου 7 του Καταστατικού του προέβη σε έλεγχο της ύπαρξης των τριών στοιχείων, όπως αυτά διατυπώθηκαν από τη νομολογία του ΔΠΔΓ, για την κατάφαση της ευθύνης ανωτέρου, αφού προηγουμένως τόνισε ότι το δόγμα της ευθύνης ανωτέρου για την αποτυχία του να εμποδίσει ή να τιμωρήσει τις εγκληματικές πράξεις των υφισταμένων του αποτελεί κανόνα του διεθνούς εθιμικού δικαίου και εφαρμόζεται στις διεθνείς ή μη ένοπλες συγκρούσεις. Το Δικαστήριο στο πλαίσιο της αναζήτησης της ευθύνης ανωτέρου για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του ήρθε αντιμέτωπο με την έννοια του είδους της ιεραρχικής σχέσης που πρέπει να συνδέει τον ανώτερο με τον υφιστάμενό του και αφού αιτιολόγησε, όπως θα δούμε αμέσως στη συνέχεια, τις θέσεις του κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν απαιτείται να υπάρχει άμεση σχέση ιεραρχίας, αλλά αυτό που έχει σημασία είναι το στοιχείο του αποτελεσματικού ελέγχου που ασκεί ο ανώτερος στους υφισταμένους του. 49

50 Το ΔΠΔΓ αναφερόμενο στην ιεραρχική σχέση που θα πρέπει να συνδέει τον ανώτερο με τον υφιστάμενό του το ΔΠΔΓ επανέλαβε τη θέση της νομολογίας του, δηλαδή ότι δεν απαιτείται η de jure σχέση εξουσίας, αλλά αρκεί και η de facto και δέχθηκε ότι για την ύπαρξη ιεραρχικής σχέσης, αρκεί η σχέση αυτή να είναι προσωρινή και όχι μόνιμη. 99 Ειδικότερα όσον αφορά το στοιχείο του αποτελεσματικού ελέγχου που δέχεται πάγια η νομολογία του, το ΔΠΔΓ όρισε ότι για την κατάφαση της ατομικής ποινικής ευθύνης του ανωτέρου για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του δεν απαιτείται μια σχέση άμεσης εξάρτησης ανωτέρου υφισταμένου, αλλά αυτό που έχει σημασία είναι ο ανώτερος να ασκεί αποτελεσματικό έλεγχο στους υφισταμένους του, είτε με τη μορφή λογοδοσίας των τελευταίων σε αυτόν, είτε με τη μορφή της υπακοής στις διαταγές του. 100 Όσον αφορά τα υπόλοιπα στοιχεία για την εφαρμογή της τρίτης παραγράφου του Άρθρου 7 του Καταστατικού του το Δικαστήριο επανέλαβε τις θέσεις της νομολογίας του. 99 Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 362 σελ Κείμενο πρωτόδικης απόφασης παρ. 363 επ. σελ

51 ΧΙΙ Συμπεράσματα - Οι θέσεις του ΔΠΔΓ συνολικά Το ΔΠΔΓ μέσα από τις υποθέσεις που κλήθηκε να αντιμετωπίσει διαμόρφωσε τη νομολογία του σχετικά με την κατάφαση της ευθύνης ανωτέρου για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του. Έθεσε τρία βασικά κριτήρια με την πλήρωση των οποίων ο ιεραρχικά ανώτερος ευθύνεται για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του και αυτά ( τα κριτήρια ) είναι : α) η ύπαρξη σχέσης εξουσίας: Η ιεραρχική σχέση δεν εξαντλείται όμως στη στρατιωτική ιεραρχία, αλλά καλύπτει και τους πολιτικούς ηγέτες. Επίσης δεν απαιτείται η άσκηση de jure εξουσίας, αλλά αρκεί και η de facto, με την προϋπόθεση όμως ότι και οι δυο μορφές εξουσίας καλύπτονται από το πρόσθετο κριτήριο του αποτελεσματικού ελέγχου που ασκεί ο ανώτερος στους υφισταμένους του. β) το στοιχείο της γνώσης του ανωτέρου ότι πρόκειται να ή έχουν διαπραχθεί εγκλήματα από τους υφισταμένους του : Το Δικαστήριο λοιπόν δεν αναγνωρίζει την αντικειμενική ευθύνη του διοικητή, αλλά απαιτεί και το πρόσθετο υποκειμενικό στοιχείο αυτής, δηλαδή της γνώσης του ανωτέρου ή της παροχής σε αυτόν πληροφορίες ότι πρόκειται να ή έχουν διαπραχθεί παράνομες πράξεις από τους υφισταμένους του. Η γνώση του ανωτέρου για τις παράνομες πράξεις των υφισταμένων του που πρόκειται να ή έχουν διαπραχθεί δεν αρκεί να τεκμαίρεται αλλά πρέπει να αποδεικνύεται έστω και έμμεσα. Γι αυτό το λόγο το ΔΠΔΓ έθεσε δώδεκα στοιχεία 101 που διευκολύνουν την απόδειξη της γνώσης του ανωτέρου για τις παράνομες πράξεις που πρόκειται να ή έχουν διαπραχθεί από τους υφισταμένους του. 101 Τα στοιχεία αυτά είναι : ο αριθμός των παράνομων πράξεων, το είδος, η έκτασή τους, ο χρόνος που πραγματοποιήθηκαν, ο αριθμός και το είδος των στρατευμάτων που συμμετείχαν, η υλικοτεχνική υποδομή ( αν και εφόσον υπάρχει), η γεωγραφική θέση των παράνομων πράξεων, η εκτεταμένη εκδήλωση ( των παράνομων πράξεων), ο τακτικός ρυθμός των εργασιών, ο τρόπος λειτουργίας παρόμοιων παράνομων πράξεων, τα στελέχη και το προσωπικό που εμπλέκονται και ο τόπος που βρίσκεται ο διοικητής το κρίσιμο χρονικό διάστημα. 51

52 γ) η παράλειψή του να λάβει τα αναγκαία και εύλογα μέτρα προκειμένου να εμποδίσει τους υφισταμένους του από την τέλεση των αξιόποινων πράξεων ή να τους τιμωρήσει σε περίπτωση διάπραξής τους. Τα αναγκαία και εύλογα μέτρα που οφείλει να λάβει ο ανώτερος θα πρέπει να εντάσσονται εντός των δυνατοτήτων του και δεν υποχρεούται αυτός να υπερβάλλει εαυτόν. Τέλος η υποχρέωση του ανωτέρου να εμποδίσει τους υφισταμένους του από την τέλεση άδικων πράξεων, καθώς και η τιμωρία τους σε περίπτωση που οι τελευταίοι τις τελέσουν είναι οι δυο όψεις του καθήκοντός δράσης του ( του διοικητή) και σε περίπτωση παράλειψής τους θα πρέπει να υπερβαίνει αυτό το καθήκον. 52

53 ΧΙΙΙ Βιβλιογραφία Κωνσταντίνος Αντωνόπουλος, Η ατομική ποινική ευθύνη στο Διεθνές Δίκαιο, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή, 2003 Μαρία-Ντανιέλα Μαρούδα, Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία και η εξέλιξη του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ιδίως όσον αφορά τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας,. Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2001 Κώστας Χατζηκωνσταντίνου, ΕΠΤΑ + 1 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΕΘΝΈΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2010 Άγγελος Γιόκαρης-Φωτεινή Παζαρτζή, Εθνική και Διεθνής Ποινική Καταστολή των Διεθνών Εγκλημάτων, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα,2012 ΧΙV Αρθρογραφία Mark S. Ellis, " The Evolution of Defence Counsel appearing before the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia " ; The ICTY at ten : A critical Assessment of the major Rulings of the International Criminal Tribunal over the past Decade, Symposium, New England Law Review, Summer 2003 Julian Devis Mortenson, " This very human Institution : A Biography of the Yugoslavia Tribunal ", Book Review, Columbia Journal of European Law, Spring 2007 Yuval Shany, Keren Michaeli, " The Case against Ariel Sharon : Revisiting the Doctrine of Command Responsibility ", Articles, New York University Journal of International Law and Politics, Summer 2002 Major William H. Parks, " Command Responsibility for War Crimes ", Article, Military Law Review, Fall

54 The Human Rights Center and the International Human Rights Law Clinic, University of California, Berkeley and the Centre for Human Rights, University of Sarajevo, " Justice, Accountability and social Reconstruction, An interview Study of Bosnian Judges and Prosecutors, Report, Berkeley Journal of International Law, 2000 Mikas Kalinauskas, " The Use of International Military Force in arresting War Criminals : The Lessons of the International Criminal Tribunal for Former Yugoslavia, Comment, University of Kansas Law Review, January 2002 Victor Hansen," Whatʼs good for the Goose is good for the Gander Lesons from Abu Ghraib : Time for the United States to adopt a Standard of Command Responsibility Towards its Own ", Gonzaga Law Review, Major Bruce D. Landrum," The Yamashita War Crimes Trial: Command Responsibility then and now ", p.2, Military Law Review, Summer 1995 Steven Powles, "Command Responsibility- a new Basis of Criminal Liability in English Law? ", Criminal Law Review, 2002 Major Michael L. Smidt, " Yamashita, Medina, and beyond : Command Responsibility in contemporary military Operations", Military Law Review, June 2010 Timothy Wu, " Criminal Liability for the Actions of Subordinates -The Doctrine of Command Responsibility and its analogues in United States Law ", Harvard International Law Journal, Winter 1997 Jennifer M. Rockoff, Prosecutor v. Zejnil Delalic ( The Celebici Case), Military Law Review, December

55 Judge Gabrielle Kirk McDonald, "The International Criminal Tribunals: Crime and Punishment in the International Arena ", Nova Law Review, Winter 2001 Gabrielle Kirk McDonald," Friedman Award Address Crimes of sexual Violence: The Experience of the International Criminal Tribunal", Columbia Journal of Transnational Law, 2000 Gabrielle Kirk Mcdonald, "The International Criminal Tribunals: Crime and Punishment in the International ARENA", Ilsa Journal of International and Comparative Law, Summer 2001 Sonja Boelaert-Suominen, "Prosecuting Superiors for Crimes commited by Subordinates: A discussion of the first significant case law since the Second World War ", Virginia Journal of International Law, Summer 2001 Yaël Ronen," Superior Responsibility of Civilians for International Crimes commited in civilian Settings ", Vanderbilt Journal of Transnational Law, March

56 XV Ηλεκτρονικές Πηγές ΔΠΔΓ : Υπόθεση Celebici : Υπόθεση Aleksovski : Υπόθεση Boskoski και Tarculovski : Υπόθεση Blaskic : Υπόθεση Vidoje Blagojevic και Dragan Jokic : ary_en.pdf ( περίληψη απόφασης) Υπόθεση Sefer Halilovic Υπόθεση Pavle Strugar Ηνωμένα Έθνη : Απόφαση 827 του Σ.Α. για την ίδρυση του ΔΠΔΓ : 56

57 XVI Παραρτήματα Χάρτης της Γιουγκοσλαβίας 102 πριν τις συγκρούσεις : 102 Ο χάρτης αυτός βρίσκεται στην ηλεκτρονική διεύθυνση του ΔΠΔΓ 57

58 Χάρτης της πρώην Γιουγκοσλαβίας : Ο χάρτης αυτός βρίσκεται στην ηλεκτρονική διεύθυνση του ΔΠΔΓ 58