Το Γράµµα Έτος IΑ, αριθ. 62

Transcript

1 Το Γράµµα Έτος IΑ, αριθ. 62 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΟ ΙΚΟ ΕΚ Ι ΕΤΑΙ ΚΑΘΕ ΥΟ ΜΗΝΕΣ ΕΚ ΟΤΗΣ ΚΑΙ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΜΑΝΟΣ ΤΣΕΛΙΚΑΣ ΙΕΥΘΥΝΣΗ : Ο ΟΣ ΤΕΩ 1, ΠΑΤΗΣΙΑ, Τ.Κ , ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛΕΦ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2004 ΕΞΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΗΈκθεση «Έξι κορυφαίοι γλύπτες συνοµιλούν για τον άνθρωπο» αρχίζει απ έξω από την Εθνική Πινακοθήκη. Εκεί περιµένουν τέσσερα έργα του Αντουάν Μπουρντέλ να αλλάξουν λίγο οι περαστικοί την πορεία τους και να πλησιάσουν για να τα θαυµάσουν δωρεάν αν δεν διαθέτουν χρόνο ή χρήµατα ή ενδιαφέρον να µπούνε µέσα.. Είναι µερικά από τα πιο µεγάλα έργα της σύγχρονης γλυπτικής, Εκεί στέκεται η Πηνελόπη από µπρούντζο (1912), υποµονετική και αξιοπρεπής, φιγούρα που διαφέρει σε ύφος από τις άλλες γυναίκες του ίδιου γλύπτη, όπως η Σαπφώ, που είναι κι αυτή έξω από την πόρτα. Εκεί είναι και ο Ηρακλής τοξότης, που θαυµάστηκε πολύ από το 1909, που πλάστηκε. Και ο Θνήσκων κένταυρος (παραλλαγή χωρίς γένεια) για τον οποίο λέει ο δηµιουργός του ότι «πεθαίνει γιατί δεν πιστεύουν πια σ αυτόν». Μέσα, στην αίθουσα του ισογείου, βλέπει κανείς άλλα σπουδαία έργα του Μπουρντέλ, όπως τον επιβλητικό Αδάµ, τη Γλύπτρια που εργάζεται, τη Γλύπτρια που αναπαύεται και τα έργα Ο ποιητής και ο Πήγασος, Η άφνη µεταµορφώνεται σε δέντρο και άλλα. Εκεί βλέπει κανείς και το ανάγλυφο που στολίζει ένα κτίριο στο Παρίσι και εναρµονίζεται µε αυτό. Για το ανάγλυφο αυτό και για τη µορφή της «Γλυπτικής» πόζαρε η ελληνίδα σύζυγος του Αντουάν Μπουρντέλ, η γλύπτρια Κλεοπάτρα Σεβαστού-Μπουρντέλ. Εκτίθενται επίσης δείγµατα από τις 108 εικόνες-ακουαρέλλες του Μπουρντέλ, που διακόσµησαν τα Επιγράµµατα της Παλατινής Ανθολογίας. «Η εικονογράφηση των επιγραµµάτων είναι εµπνευσµένη από τα ελληνικά αγγεία, όπως υποδηλώνουν οι γαιώδεις τόνοι» σηµειώνει η ιευθύντρια της Πινακοθήκης Κα Μαρίνα Λαµπράκη-Πλάκα. «Οργανωµένος σάλος» είναι η έκφραση του Μπουρντέλ για τη σύνθεση ανάµεσα στο διονυσιακό (σωµατικό) και το απολλώνειο (πνευµατικό) στοιχείο στην τέχνη. Για τη χώρα µας ο Αντουάν Μπουρντέλ λέει: «Πάντα αγαπούσα την Ελλάδα. Όσο πιο πολύ βαθαίνω στα µυστικά της τέχνης µου, τόσο µου φαίνεται πιο µεγάλη». Οι άλλοι δύο µεγάλοι γλύπτες του ισογείου είναι ο πολύς Ωγκύστ Ροντέν και ο Αριστίντ Μαγιόλ. AUGUSTE RODIN Από τα αριστουργήµατα του Ροντέν ξεχωρίζω το γνωστό Στοχαστή, τον εντυπωσιακό Μινώταυρο, τη Γυναίκα κένταυρο, το Ξύπνηµα και την Εσωτερική φωνή, που είναι µια γενναία και επιτυχηµένη προσπάθεια να αποδοθεί γλυπτικώς ο εσωτερικός κόσµος. Επίσης την Εποχή του χαλκού (άγαλµα νέου µε εκπληκτική ανατοµική ακρίβεια), τον Άνθρωπο που βαδίζει επάνω σε κολόνα, τον Κορµό άνδρα (Torse d homme dit Louis XIV) το Πνεύµα τα αιώνιας ανάπαυσης κ.ά.. Τα µεγάλα έργα του Ροντέν, που δεν καταλάβαιναν πάντα οι σύγχρονοί του, είναι ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Μπαλζάκ (το κράτος το παρήγγειλε, αλλά δεν το παρέλαβε ως ατέλειωτο) η Θύρα της Κολάσεως. Αυτά τα έργα είναι τώρα καύχηµα της Γαλλίας και δεν ήρθαν στην Έκθεση. Μνηµειώδες είναι και το έργο Οι αστοί του Καλαί που ήταν παραγελία του δήµου Καλαί το 1885 και είναι µνηµείο της θυσίας πέντε πολιτών που παραδόθηκαν µαζί µε τον Ευστάχιο Σαιν Πιερ στον Άγγλο βασιλιά το 1347 για να σώσουν την πόλη τους. (Γι αυτά και άλλα έργα του Ροντέν υπάρχουν πολλές πληροφορίες στο «Γράµµα αριθ. 14» καθώς και εικόνες). Οι γλύπτες πραγµατικά συνοµιλούν για τον άνθρωπο, όπως λέει ο τίτλος της εκθέσεως. Ο Ροντέν εξηγεί στην έκθεση µε λόγια του ότι ο Φειδίας (η τέχνη της κλασικής αρχαιότητας) είναι η έκφραση της γαλήνης και ο Μιχαήλ Άγγελος (η Αναγέννηση) η έκφραση της ανθρώπινης αγωνίας. Προς υποστήριξη των απόψεων αυτών ο Ροντέν έχει κάνει δυο µικρές φιγούρες (τερρακότες): τη Μορφή του Φειδία και τη Μορφή του Μιχαήλ Άγγελου. Και διαβάζουµε στον τοίχο αυτό που είπε επίσης ότι «Η αρχαιότητα είναι η µεταµόρφωση του παρελθόντος σ ένα αιώνιο παρόν». Βλέπει κανείς επίσης σχέδια του Ροντέν (για γλυπτά) που έχουν τους τιτλους Μαινάδα, Ψυχή, Πηνελόπη, Αµαδρυάδες κ. ά. Κονσταντίν Μπρανκούζι, Μορφή

2 ARISTIDE MAILLOL Στο χώρο τον αφιερωµένο στον Μαγιόλ θαυµάζουµε τα έργα Η Μεσόγειος, Ο Πόνος (γυναίκα καθιστή και θλιµµένη), Αρµονία - πρώτο στάδιο, Νύµφη χωρίς χέρια, Κορµός της άνοιξης, Μνηµείο στο Ντεµπυσύ, Ποµόνα ντυµένη, Ο κορµός της αλυσοδεµένης δράσης, Ile de France χωρίς χέρια κ.ά. Για τον Μαγιόλ διαβάζουµε ότι το 1879, σε ηλικία 18 ετών, εκδίδει ένα περιοδικό-φυλλάδιο, του οποίου είναι ο µοναδικός συντάκτης, εικονογράφος τυπογράφος και πελάτης. Το 1933 έγινε µεγάλη έκθεση των γλυπτικών έργων του στη Νέα Υόρκη και τον ίδιο χρόνο µεγάλη αναδροµική έκθεση στη Βασιλεία της Ελβετίας. Στους χώρους του υπογείου εκτίθενται πολλά έργα του Χένρυ Μουρ, αλλά και των άλλων δύο µοντέρνων καλλιτεχνών, του Αλµπέρτο Τζιακο- µέτι και του Κονσταντίν Μπρανκούζι. HENRY MOORE Ο γνωστός για τις ξαπλωµένες µορφές του και αναγνωρισµένος πια Χένρυ Μουρ δεν είναι πάντα κατανοητός, αλλά µερικά έργα του είναι υποβλητικά και µεταφέρουν την έµπνευση του δηµιουργού και το µήνυµα που θέλει να δώσει, όπως Το σύµπλεγµα της οικογένειας (κάτω). Γεννήθηκε το 1898 στο Γιόρκσαϊρ της Αγγλίας από πατέρα ανθρακωρύχο. Πέθανε το Μνηµειώδη έργα του έχουν τοποθετηθεί στο κτίριο της ΟΥΝΕΣΚΟ στο Παρίσι, στο Κέντρο Λίνκολν της Νέας Υόρκης και στην Εθνική Πινακοθήκη Τέχνης της πρωτεύουσας Ουάσιγκτον. Στην αρχή ο Μουρ σπούδασε για δάσκαλος και κατόπιν στρατεύθηκε στον Α Παγκόσµιο πόλεµο. Στο Καµπραί της Γαλλίας ο στρατιώτης Μουρ αρρώστησε από βοµβαρδισµό µε αέρια και υπέστη µακρά νοσηλεία. Κατόπιν ως ήρωας του πολέµου πήγε στη Σχολή Καλών Τεχνών του Λήντς, όπου σπούδασε σχέδιο και γλυπτική. Κατόπιν συνέχισε τις σπουδές του στη Γλυπτική επί τρία χρόνια στο Λονδίνο. Στα Μουσεία µελέτησε την Αρχαία ελληνική γλυπτική και τα έργα του Ροντέν. Τελικά τον συνήρπασαν τα ρωµαλέα και παράξενα έργα των Αιγυπτίων, των Ετρούσκων και αργότερα η αφρικανική γλυπτική. Η πρώτη του έκθεση έγινε στη Γκαλερί Ουώρεν του Λονδίνου το Χαρακτηριστικό του είναι η χρησιµοποίηση κενών και κοιλωµάτων στους πλαστικούς όγκους των σωµάτων. Επέµεινε στη µελέτη και δοκιµή έργων επί του θέµατος µητέρα και παιδί. ALBERTO GIACOMETTI Ελβετός γλύπτης και ζωγράφος ( ). Πιο γνωστές είναι οι µακρόστενες µοναχικές µορφές του. Ο πατέρας του και ο νονός του ήταν ζωγράφοι. Ο Αλµπέρτο πήγε το 1919 από το Schiers στη Γενεύη για να πάρει µαθήµατα τέχνης και κατόπιν το 1922 στο Παρίσι σε µια Ακαδη- µία Τέχνης. Αν και έµαθε πολλά από το δάσκαλο του Αντουάν Μπουρντέλ, το ύφος του Τζιακοµέτι είναι διαφορετικό. Επηρεάσθηκε από τις συλλογές αιγυπτιακής τέχνης, που µελέτησε στη Ρώµη και στη Φλωρεντία. Έχουν επίσης καταγραφεί εµπνεύσεις του από την τέχνη της Αφρικής και της Ωκεανίας και επηρεασµός από τον υπερρεαλισµό της εποχής. Τζιακοµέτι: Γυναίκα Μετά το 1940 δηµιουργεί στενόµακρες µορφές. Το 1963 κάνει τα σκηνικά για το θεατρικό έργο του Σάµουελ Μπέκετ Περιµένοντας τον Γκοντό. υο εκθέσεις του στην Νέα Υόρκη (1948 και 1950) τον έκαναν πιο γνωστό. Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ έγραψε µια εργασία για το έργο του. Οι µορφές του Τζιακοµέτι, ζωγραφικές και γλυπτικές, ξαναφέρνουν µαγικά στο νου πραγµατικές φιγούρες σε φανταστικό χώρο, όπως της γυναίκας του Ανέτ ( ). Οι µορφές και τα πορτραίτα του, χωρίς µάζα και βάρος, γίνονται αντιληπτές σαν σε απόσταση, σαν µέσα στο διάστηµα. Ο Τζιακοµέτι έχει καταχωρηθεί στους εξέχοντες καλλιτέχνες της εποχής του. Αντίθετα από τους άλλους καλλιτέχνες της πρωτοπορίας δεν κάνει ανεικονικά έργα, αλλά θέλει να δει την πραγµατικότητα µε άλλο τρόπο. Ε. Ξ 2

3 5 ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΗΣ, Ο ΜΟΥΣΙΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΣΚΑΛΟΣ Αναπαύθηκε στις 24 Μαΐου ένας φίλος απ τα παλιά, ένας ζεστός άνθρωπος, ο Στέφανος. εν είχε περάσει πολύς καιρός που τον είχαµε δει στην τηλεόραση, στο «Αρχονταρίκι», να µιλάει µε τη βελούδινη φωνή του για τις χορωδίες της Ελλάδος Στο κοιµητήριο του Ζωγράφου ο κόσµος δεν χωρούσε όχι στο ναό, αλλ ούτε στο προαύλιο. Πολλά τα στεφάνια από µουσικούς, ορχήστρες, χορωδίες, πανεπιστήµια, συγγενείς και φίλους. Σε λίγο ακούστηκε αµυδρά η φωνή αποχαιρετισµού του γιού του Θεόφιλου και µετά του συνθέτη Μιχάλη Αδάµη. Ακούσαµε τη λέξη «ηχοπλάστης». Αναφερόταν σε συνθέσεις του µε τη νέα ηλεκτρονική µουσική, όπου οι ήχοι δεν είναι καθορισµένοι, αλλά δηµιουργούνται µε τη βοήθεια της τεχνικής. Στην πορεία προς τον τάφο καλύφθηκε όλο το µάκρος του νεκροταφείου από κόσµο. Στον τάφο µίλησαν και δύο ακόµα συνεργάτες του, που δεν είχαν προλάβει µέσα στο ναό. Ο ένας θυµήθηκε τις ραδιοφωνικές εκποµπές του Στέφανου. Και τόνισε την αµοιβαία αγάπη και εµπιστοσύνη που είχαν ο δάσκαλος Στέφανος και τα παιδιά των σχολείων και των χορωδιών που διδάσκονταν απ αυτόν µια ζωή. Ο άλλος είπε πόσο πολύτιµος ήταν ως Πρόεδρος της Στέγης Χορωδιών Ελλάδος. Εκτός από αυτό και από την έκφραση της συγκίνησής του αποκάλυψε και µια ακόµα πρωτοτυπία του Στέφανου: ιάβασε ένα χαρτί που του είχε δώσει ο ίδιος µε κάποια στοιχεία της ζωής και της καρδιάς του, που δεν θα µπορούσε να περιέχονται στους επικήδειους, όπως: «Αγάπησα κι αγαπήθηκα πολύ, αγάπησα ιδίως τα παιδιά», «Ήρθα αντιµέτωπος µε την απογοήτευση, αλλά επέµεινα, γιατί πίστευα στην αξία της αλήθειας και της οµορφιάς και στη δύναµη της αγάπης». Ο Στέφανος Βασιλειάδης γεννήθηκε το 1933 στο Παρανέστι ράµας. Οι γονείς του ήταν πρόσφυγες και, όπως είπε κι ο ίδιος, πρόσφυγας αισθανόταν συχνά κι αυτός. Ήταν στη Β ηµοτικού όταν ξέσπασε ο Ελληνοϊταλικός Πόλεµος του Από µικρός ανέπτυξε µια µοναδική ευαισθησία στους ήχους και στη µουσική, που εξισορροπούσε κάπως το πρόβληµα της όρασής του, που οφειλόταν στον αλφισµό. Ήξερε πως θα γίνει µουσικός. Όταν η ράµα δεν µπορούσε να του προσφέρει πιο πολλά στη µουσική του εκπαίδευση, ήρθε στην Αθήνα, στο Ελληνικό Ωδείο, όπου σπούδασε αρµονία, ανώτερα θεωρητικά και νεότερα συστή- µατα σύνθεσης µε την Ουρανία Ιωαννίδου και τον Γ. Α. Παπαϊωάννου. Η δράση του γύρω στη µουσική ήταν πολύπλευρη και σπουδαία. ιεύθυνε χορωδίες κι ορχήστρες, αλλά το σταθερό και αγαπητό σ όλη τη ζωή του σηµείο, όπως µου είχε πει κάποτε, ήταν η µουσική εκπαίδευση. Στην αρχή δίδαξε σε ιδιωτικό σχολείο, αργότερα στη ραµατική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου και στα Πανεπιστήµια Αθηνών και Πατρών. Έτυχε να είµαι στην Αγγλία για µετεκπαίδευση, όταν ο Στέφανος είχε έρθει µε το Εθνικό Θέατρο για δύο παραστάσεις του Αισχύλου («Χοηφόροι, Ευµενίδες») µε µουσική δική του. Από το 1953 ήταν εισηγητής του αναλυτικού προγράµµατος του Υπουργείου Παιδείας για τη µουσική εκπαίδευση στο Γυµνάσιο και στο Λύκειο, ενώ υπήρξε και επικεφαλής της οµάδας συγγραφής των αντιστοίχων βιβλίων του ΟΕ Β. Από το 1986 ήταν ιευθυντής του Κέντρου Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας. Όπως γράφτηκε στον τύπο, ο Στέφανος Βασιλειάδης υπήρξε ψυχή της προσπάθειας συγκέντρωσης, αξιολόγησης και προβολής του µουσικού έργου του Νίκου Σκαλκώτα, όντας πρόεδρος του ιδρύµατος Χουρµούζιου Παπαϊωάννου (στο οποίο φυλάσσεται το αρχείο του συνθέτη). Έργα του είναι (1) περισσότερα από 100 τραγούδια για παιδιά, (2) µουσική για το θέατρο, 17 τουλάχιστον αρχαίες τραγωδίες και 25 έργα κλασικού και νέου ρεπερτορίου, (3) στο είδος της «ιδεογραφικής» µουσικής: τα «Μυστικά τραγούδια της σιωπής» (1970), «Θρήνοι» (1972), «Εν πυρί» ( ) κ.ά. Από τους δύο γά- µους του αφήνει την εκλεκτή σύζυγό του Μαρία και τρία παιδιά, τον Θεόφιλο, την Εύη και τη Βίκη. Και πολλά εγγόνια µε πρώτο το Στέφανο. Ο Στέφανος Β. έγινε µεγάλος στο πεδίο του. Αλλά η ψυχή του είχε παραµείνει παιδική. Εµείς οι παλιοί φίλοι θα τον θυµόµαστε σε φοιτητικές παρέες να τραγουδάει µε την κιθάρα του Απ το µώλο την αυγή την γαλανή ξεκινά µια ψαροπούλα µε πανί κι ένας γλάρος µε κατάλευκα φτερά τραγουδά καλό ταξίδι του ψαρά. Πέτα, πέτα, ψαροπούλα µου µ ορµή και το σπίτι του ψαρά θέλει ψωµί Μ. Τσελ.

4 Η δικαίωση του αγώνα 6 Και ήταν ο µαραθώνιος. Και µπήκε στο στάδιο πρώτος. Οι αρχές τον υποδέχτηκαν. Να κι ο δεύτερος. Τα χειροκροτήµατα τάραξαν ακόµα και τα σύννεφα. Κι ο τρίτος µπήκε κι εφώναξε ο κόσµος µπράβο, ζήτω!... Κι άλλος, κι άλλος. Και τότε φάνηκε ο τελευταίος. Σέρνοντας µπήκε στο στάδιο. Το ξερε πως δεν θα έπαιρνε βραβείο. Μα δεν σταµάτησε. Τελευταίος, να ήρθε. Και ήταν που αλάλιασε ο κόσµος τότε ήταν, ναι να σε χαρώ που έκλαψαν τα σύννεφα από χαρά κι ανοίξαν, ναι να σε χαρώ, οι ουρανοί. Τελευταίος, µα η ψυχή του άντεξε. Τελευταίος, γι αυτόν οι ιαχές, οι πιο τρανές, γι αυτόν που είχε σώµα, µα είχε και ψυχή. Ηµερολόγιο Χ.Φ.Ε. ```````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````` Από τη ζωή των αρχαίων Ελλήνων Στην Ακαδηµία του Πλάτωνος δάσκαλος και µαθητές σχηµάτιζαν µια θρησκευτική συντροφιά (θίασος), αφιερωµένη στις Μούσες. Είχαν και τις ευχάριστες συγκεντρώσεις για φαγητό και διασκέδαση (συµπόσιον), που επλήρωναν γι αυτό µια µηνιαία συνδροµή. Αλλά η κυρία τους ασχολία ήταν το «συµφιλοσοφείν». Τα µαθήµατα και οι συζητήσεις άρχιζαν νωρίς τις πρωϊνές ώρες και ο Πλάτων, καθώς µας πληροφορεί ένα ωραίο ανέκδοτο, είχε φτιάξει ένα ιδιαίτερο ξυπνητήρι, που µ ένα σφύριγµα µάζευε τους µαθητές, οι οποίοι κατοικούσαν σε σπιτάκια σκορπισµένα στον κήπο της Ακαδηµίας. ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ένα παιδί που ανατρεφόταν και εκπαιδευόταν στο σπίτι του Πλάτωνος, πήγε µια µέρα στους γονείς του και τους άκουσε να καυγαδίζουν και να ξεσηκώνουν τη γειτονιά µε τις φωνές τους. Το παιδί είπε στον πατέρα του: «Ποτέ δεν είδα τέτοιο πράγµα στο σπίτι του Πλάτωνος». Την άλλη µέρα αφηγείτο στον Πλάτωνα τι άκουσε και τι είπε. Ο Πλάτων όµως δεν φάνηκε και τόσο ενθουσιασµένος. Σε συγχαίρω, είπε στο παιδί, αλλά είµαι βέβαιος ότι όταν µεγαλώσεις τον πατέρα σου θα µιµηθείς κι όχι εµένα. ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Ο Αντισθένης, ο δάσκαλος του ιογένη, που ίδρυσε την περίφηµη φιλοσοφική σχολή των κυνικών, για να δείξει την απλότητά του και την αποχή από κάθε κοσµικό αγαθό, φορούσε την πιο φτωχική ενδυµασία και περιφερόταν µε το σακκούλι και το ραβδί του ζητιάνου. Πολλοί τον κατηγορούσαν ότι αυτό δεν ήταν απλότητα αλλά επίδειξη απλότητας. Ο ίδιος ο Σωκράτης τον ειρωνεύτηκε κάποτε. «Αντισθένη», του είπε, «µέσα από τις τρύπες διακρίνω καλά την αλαζονεία σου». Από συλλογή του Θεόδωρου Μπλουγουρά

5 7 Η σχέση της χώρας µε τον ολυµπισµό και η ιστορία της µέσα από τους Αγώνες του Θανάση Βασιλείου Παρουσίαση του βιβλίου του Alexander Kitroeff Wrestling with the ancients Ε νώ αρκετές µελέτες έχουν ως θέµα τους τον τρόπο µε τον οποίο τα έθνη (οι Αµερικανοί, οι Άγγλοι, οι λαοί του πρώην σοσιαλιστικού κόσµου κ, ά.) έχουν χρησιµοποιήσει τους Ολυµπιακούς ως πεδίο διαµόρφωσης των εθνικών τους ταυτοτήτων, ουδέποτε έγινε µια αντίστοιχη µελέτη διερεύνησης του τρόπου µε τον οποίο οι Έλληνες είδαν τους σύγχρονους αγώνες υπό τη διπλή τους ιδιότητα: ως κληρονόµοι και διαχειριστές των αρχαίων ολυµπιακών ιδεωδών και ως µέλη της σύγχρονης παγκόσµιας κοινότητας. Η παραπάνω εργασία καλύπτει αυτό το κενό στην διπλή του επίκουρος καθηγητής Ιστορίας στο Haverford της Πενσυλβάνια, ενεργό µέλος της σύνταξης του περιοδικού Journal of the Hellenic Diaspora, συγγραφέας αρκετών άρθρων και βιβλίων γύρω από την ελληνική ταυτότητα και την ελληνική διασπορά. Το The Greeks in Egypt, , το Griegos en Amerika (Μαδρίτη) και το Wartime Jews The Case of Athens (Αθήνα) είναι παλαιότερα βιβλία του. Το Παλεύοντας µε τους αρχαίους Η νεοελληνική ταυτότητα και οι Ολυ- µπιακοί Αγώνες είναι το πρόσφατο έργο του. Αθήνα. Οι Μεσοολυµπιακοί Αγώνες του 1906, που στήριξαν το θεσµό. Αρχείο: «Μικρός Ρωµιός» διάσταση: µιλά για την ιστορία του ολυµπιακού κινήµατος µέσα από τη σχέση του µε την Ελλάδα, αλλά και για την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας µέσα από τη δυναµική των συγχρόνων Ολυµπιάδων. Ο Κιτρόεφ, γνώστης της νεοελληνικής πραγµατικότητας, γεννήθηκε και µεγάλωσε στην Αθήνα πριν περατώσει τις σπουδές στο Oxford University και µετακινηθεί το 1986 στις ΗΠΑ. Σήµερα είναι Ήδη η θεµατολογία της εγχώριας παραγωγής, εξαιρουµένης της Ιστορίας των σύγχρονων Ολυµπιακών Αγώνων του Βαγγέλη Φιλίππου (εκδ. Σαββάλας), δεν απέχει από το επιχείρηµα του Βικέλα στο ιεθνές Αθλητικό Συνέδριο του 1894 στο Παρίσι: «αν προχωρείτε συµφώνως προς το αρχαίο ελληνικό πνεύµα, εµείς οι Έλληνες το κατέχοµε πιο άµεσα».

6 Η «επινόηση της παράδοσης» Η αναβίωση των Ολυµπιακών Αγώνων των ροµαντικών Σούτσων, του Ζάππα, του Γεωργίου Αβέρωφ και του ηµητρίου Βικέλα δηµιούργησαν µάλλον ένα εθνικό γίγνεσθαι, µια αισθητική προσέγγισης µε την αρχαία Ελλάδα, η οποία υπερκάλυψε την κατάκτηση αθλητικής παιδείας και περιόρισε την ανάπτυξη και οργάνωση µιας γνώσης γύρω από το αθλητικό γεγονός. Μολονότι οι Έλληνες είδαν τους Ολυµπιακούς ως κληρονοµιά τους, δεν µπόρεσαν να µεταφράσουν τις ελληνικές «σωµασκίες» σε µια δυναµική και βιώσιµη διεθνή συνάντηση που είχε ήδη από το 1890 συλλάβει και διαµορφώσει ο βαρόνος Πιερ ντε Κουµπερτέν. Ο Κιτρόεφ ανασυνθέτει την ιστορική αφήγηση της εθνικής «επινόησης της παράδοσης» η οποία, υπερακοντίζοντας τα ζητήµατα της αθλητικής και αγωνιστικής ζωής, άσκησε µια πολυσχιδή ιδεολογική επιρροή στις Ολυµπιάδες. Η πολιτική και διανοητική ελίτ της ανεξάρτητης Ελλάδας του 19 ου αιώνα, υποστηρίζει, αντιµέτωπη µε την αδυσώπητη πραγµατικότητα µιας σπαραγµένης µικρής χώρας, αναπόφευκτα διαµόρφωσε ένα ατελές αυτοείδωλο, εµπνευσµένο δεόντως από το λαµπρό αρχαίο παρελθόν όχι µόνο ως πλαίσιο διαµόρφωσης της νεοπαγούς νεοελληνικής ταυτότητας, αλλά ως πρότυπο καθορισµού του παρόντος και του µέλλοντος. Η ύλη παρακολουθεί τη µακρά περιπετειώδη πορεία της σύγχρονης Ελλάδας και την εµπαθή, συχνά µυωπική, εµπλοκή της µε το σύγχρονο ολυµπιακό κίνηµα από τα µέσα του 19 ου αιώνα. Μιλά για τους Ολυµπιακούς του Ευαγγέλη Ζάππα, την πρώτη Ολυµπιάδα της Αθήνας του 1896, τη Μεσο-ολυµπιάδα της Αθήνας του 1906, τις ελφικές γιορτές του Σικελιανού και της Εύας Πάλµερ και τη γενιά του 30. Ιδιαίτερη θέση καταλαµβάνει το κεφάλαιο για την 11 η Ολυµπιάδα του Βερολίνου, την αποκαλούµενη «Ναζιστική Ολυµπιάδα», στην οποία η αρχαία ελληνική κληρονοµιά, µαζί µε τη φλόγα της Ολυµπίας και τον ξεχασµένο ως τότε θρυλικό φουστανελοφόρο Σπύρο Λούη, χρησιµοποιήθηκαν για να προσδώσουν στα ολοκληρωτικά οράµατα του Χίτλερ αρκετό άρωµα από το αρχαίο ελληνικό πνεύµα. Από την ψυχροπολεµική Ολυµπιάδα της Μόσχας, η ανάλυση, περνώντας από το αίτηµα της µόνιµης τέλεσης των Ολυµπιακών Αγώνων στην Ελλάδα, φθάνει στη χαµένη «χρυσή Ολυµπιάδα», που κέρδισε η Ατλάντα το 1896 και ολοκληρώνεται µε το χρονικό της ανάληψης των Αγώνων του Με λίγα λόγια πρόκειται για ένα χρονικό από τον Βικέλα και τον Coubertin µέχρι τον Jacques Rogge, τη Γιάννα Αγγελοπούλου- ασκαλάκη, τον Ευάγγελο Βενιζέλο και τη Φάνη Πάλλη- Πετραλιά. ή µε όρους πρωθυπουργών από τον Τρικούπη και τον εληγιάννη µέχρι τον Σηµίτη και τον Καραµανλή. ιπλή ταυτότητα Εν τέλει, όπως δείχνει ο Κιτρόεφ, η Ελλάδα κατόρθωσε να έχει µια προνοµιακή θέση στο ιεθνές Ολυµπιακό Κίνηµα, ήδη από τον 19 ο αιώνα, κεφαλαιοποιώντας τον µοναδικό της ρόλο του σύγχρονου διαχειριστή µιας παράδοσης µε παγκόσµια εµβέλεια. Η απάντηση στο ερώτηµα «Ποιος χρειάζεται τους Έλληνες;» είναι απλά τούτη: «Οι Ολυµπιακοί Αγώνες». Η Ολυµπιακή Εκεχειρία, η Πολιτιστική Ολυµπιάδα είναι µερικές πρόσφατες θεσµικές ελληνικές επιρροές στους Ολυµπιακούς. Παλεύοντας µε τους αρχαίους η Ελλάδα βίωσε, οικοδόµησε και διαµόρφωσε µια διπλή ταυτότητα της κληρονόµου των αρχαίων Ολυµπιάδων και της σύγχρονης ευρωπαϊκής χώρας. Η αναβίωση των Ολυµπιακών Αγώνων του 1896 και η µετέπειτα ανάπτυξη του Ολυµπιακού Κινήµατος προσθέτουν ήδη µια άλλη περιοχή που πρέπει να διερευνηθεί όσον αφορά τη νεοελληνική ταυτότητα στη νέα, µεγάλη, ανταγωνιστική και κακόπιστη πολλές φορές διεθνή αρένα, στην οποία η Ελλάδα θα πρέπει να παλέψει για τους τίτλους της αλλά και για νέες διακρίσεις. Οι 28 οι Ολυµπιακοί Αγώνες θα γίνουν. Θα γίνουν µε τα µέσα, µε τα σύµβολα και τα φετίχ της σύγχρονης παγκόσµιας ιεραρχίας. εν θα τους κάνει ο Απόλλων, οι χρησµοί, µηδέ ο Πίνδαρος. Αναδηµοσίευση από την «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» «ΒΙΒΛΙΟ», Κυριακή 30 Μαΐου 2004 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Η ΕΚΛΕΙΨΗ Ένας αστρονόµος έχει ταξιδέψει στην Κεντρική Αφρική για να µελετήσει µια ολική έκλειψη ηλίου, που είναι ορατή µόνο από εκεί. Αλλά τον πιάνουν οι ανθρωποφάγοι. Η έκλειψη πρόκειται να γίνει την εποµένη το µεσηµέρι. Για να σωθεί αποφασίζει να παίξει το ρόλο κάποιου θεού και ν απειλήσει να σβήσει τον ήλιο αν δεν τον ελευθερώσουν. Πρέπει όµως να το κάνει αυτό την ώρα της έκλειψης. Με τις λίγες λέξεις της γλώσσας των κανιβάλων που ξέρει, ρωτάει το φρουρό του τι ώρα σκοπεύουν να τον σκοτώσουν. Ο φρουρός απαντά: κατά το έθιµο πρέπει να σκοτώνουµε τον αιχµάλωτο την εποµένη της συλλήψεώς του, όταν ο ήλιος είναι στο ψηλότερο σηµείο, για να τον µαγειρέψουµε για το βραδυνό δείπνο. Πολύ ωραία, απαντά ο αστρονόµος. Όµως, συνεχίζει ο φρουρός, επειδή όλοι ενδιαφέρονται για το φαινόµενο, αυτή τη φορά θα περιµένουµε να τελειώσει η έκλειψη. 8

7 9 Η σελίδα της Ξένης ΟΥΤΩΣ Η ΑΛΛΩΣ Οι άνθρωποι είναι παράλογοι και ατοµιστές. Αγάπα τους ούτως ή άλλως, Αν κάνεις καλό, οι άνθρωποι θα σε κατηγορήσουν για ιδιοτελή κίνητρα, εσύ πάντως κάνε καλό Όταν έχεις επιτυχίες και αποκτάς ψεύτικους φίλους και αληθινούς εχθρούς να επιτυχαίνεις ούτως ή άλλως Το καλό που κάνεις σήµερα θα ξεχαστεί αύριο εσύ πάντως κάνε το καλό Η τιµιότητα και η ειλικρίνεια θα σε κάνουν ευάλωτο. Να είσαι τίµιος και ειλικρινής ούτως ή άλλως, Οι άνθρωποι συµπαθούν τους χαµένους αλλά ακολουθούν τους κερδισµένους. Εσύ πάντως αγωνίσου για µερικούς ελαχίστους Ό,τι χτίζεις πολλά χρόνια µπορεί να χαλάσει σε µια µέρα. Εσύ πάντως χτίζε, Οι άνθρωποι χρειάζονται βοήθεια, αλλά µπορεί να τα βάλουν µαζί σου αν τους βοηθήσεις. Εσύ πάντως βοήθα τους άλλους, ώσε στον κόσµο τον καλύτερο εαυτό σου και ίσως δεχθείς καµιά κλωτσιά. Πάντως δώσε τον καλύτερο εαυτό σου. ================================= Ο δάσκαλος που µπορεί να ξυπνήσει τα αισθήµατα για µια και µόνη καλή πράξη ή για ένα καλό ποίηµα πετυχαίνει περισσότερα από εκείνον που γεµίζει το νου µας µε κατεβατά και πράγµατα ταξινοµηµένα και ονοµατισµένα. Ιωάννης Βόλφγκαγκ φον Γκαίτε Η διδασκαλία δεν είναι να γεµίζει κανείς ένα δοχείο, αλλά να ανάβει µια φωτιά. Ουίλλιαµ Μπάτλερ Γέητς Το µυστικό της εκπαίδευσης είναι ο σεβασµός του µαθητή. Ράλφ Ουάλντο Έµερσον ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΘΥΜΗ ΠΛΕΥΡΑ Μαθηµατικά, εξισώσεις και αντιθέσεις Έξυπνος προϊστάµενος + έξυπνος υπάλληλος = κέρδος Έξυπνος προϊστάµενος + κουτός υπάλληλος = παραγωγή Κουτός προϊστάµενος + έξυπνος υπάλληλος = προαγωγή Κουτός προϊστάµενος + κουτός υπάλληλος = υπερωρίες Ο άντρας θα πληρώσει 2 ευρώ για κάτι που χρειάζεται και αξίζει 1 ευρώ. Η γυναίκα θα πληρώσει 1 ευρώ για ένα πράγµα που αξίζει 2 ευρώ αλλά δεν το χρειάζεται Η γυναίκα ανησυχεί για το µέλλον ωσότου παντρευτεί έναν άντρα. Ο άντρας δεν ανησυχεί για το µέλλον ως την ώρα που θα παντρευτεί µια γυναίκα. Να είναι µια γυναίκα ευτυχισµένη µε έναν άντρα σηµαίνει : να τον καταλαβαίνει πολύ και να τον αγαπάει λίγο. Να είναι ένας άντρας ευτυχισµένος µε µια γυναίκα σηµαίνει: να την αγαπάει πολύ και να µην προσπαθεί να την καταλάβει διόλου. Η γυναίκα παντρεύεται έναν άντρα περιµένοντας ότι θα αλλάξει, αλλά δεν αλλάζει. Ο άντρας παντρεύεται µια γυναίκα περιµένοντας ότι δεν θα αλλάξει, αλλά εκείνη αλλάζει. Επιτυχηµένος άντρας είναι εκείνος που βγάζει πιο πολλά λεφτά από όσα ξοδεύει η γυναίκα του. Επιτυχηµένη γυναίκα είναι εκείνη που βρίσκει έναν τέτοιο άντρα. ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Σύφµωνα µε µια έρνευα στο Πεναπισµήτιο Κµαίπριτζ, δεν έχει σµηασία µε ποια σρειά γρφάει κανείς τα γρµµάατα, το µόνο που έχει σµησίαα είναι να είναι στη θσέη τους το πρώτο και το τελτευαίο γάρµµα της ληέξς. Τα άλλα µπροεί να είναι ανκάατα και το κείµενο δαιβάεζται. Αυτό συβµαίενι επδειή το µαυλό διαβζάει το σύλνοο των λξέεων και όχι τα γρµάµατα. Ή έτσι: Σύµφωνα µε µια έρευνα στο Πανεπιστήµιο Καίµπριτζ, δεν έχει σηµασία µε ποια σειρά γράφει κανείς τα γράµµατα, το µόνο που έχει σηµασία είναι να είναι στη θέση τους το πρώτο και το τελευταίο γράµµα της λέξης. Τα άλλα µπορεί να είναι ανάκατα και το κείµενο διαβάζεται. Αυτό συµβαίνει επειδή το µυαλό διαβάζει το σύνολο των λέξεων και όχι τα γράµµατα. Επιµέλεια: Ξένη Σώντερς

8 Η χηµεία της ευθύνης και του µέλλοντος του Στέλιου Ράµφου 10 Η νέα ιστορική πραγµατικότης απαιτεί από όλους µας αλλαγή νοοτροπίας και συµπε- Το πρώτο που χρειάζεται να υπερνι- ριφοράς. κήσουµε είναι τα ίδια τα ψυχικά µας αναχώµατα, τις φοβίες µας απέναντι στο καινούργιο. Η στρατηγική της αλληλεγγύης και της αναπτύξεως θα µείνει κυριολεκτικά µετέωρη, εφ όσον δεν λαµβάνει υπό όψιν τα πολιτισµικά δεδοµένα του τόπου. Η αληθινή σύνθεση είναι χηµεία: δίνει στα µέρη το βάθος που ωθεί προς την υπέρβαση, δηµιουργεί έναν ορίζοντα νοήµατος, ο οποίος προσφέρει ζωτικό περιεχόµενο και σε απλές αποφάσεις. Η δύναµη του νοήµατος είναι σαν της θρησκείας: προεκτείνει στα έσχατα και τις πιο τετριµµένες καθηµερινές πράξεις. Ενώ η εποχή µας ζητεί δηµιουργικά υπεύθυνο άνθρωπο, εµείς στην Ελλάδα παρακολουθούµε ασθµαίνοντας ή αντιδρούµε υψώνοντας το λάβαρο της ανευθυνότητας. εν είµαστε ασυνείδητοι ούτε άφρονες. Το αλλόκοτό µας φέρσιµο είναι προϊόν πολιτισµικού ελλείµµατος αιώνων. Εξ αιτίας αυτού του ελλείµµατος περνούµε µια παρατεταµένη εθνική εφηβεία σε µακαρία κάποτε αυτάρκεια. Η εφηβεία ενέχει φρεσκάδα και δύναµη, όµως όταν δεν υπάρχει δρόµος προς το µέλλον ανοικτός, τέτοια πλεονεκτήµατα εξανεµίζονται, καθώς όλα πιέζουν την κοινωνία να ελπίζει αδιέξοδα προς τα πίσω. Ο εθνικός µας πολιτισµός έχει έντονη την εξάρτηση από το παρελθόν. Νοιώθουµε άνετα να επαναλαµβάνουµε, άσχηµα να δηµιουργούµε. Μια µνήµη ανενεργός σκιάζει την ψυχή όλων µαζί και καθενός ξεχωριστά, µνήµη η οποία δεν συνδέει το πριν µε το τώρα. Αντίθετα η ενεργός µνήµη εξασφαλίζει ιστορική διάρκεια. Ελλείψει αυτής καταντούµε συµπλεγµατικά στον οµφαλοσκοπικό ελληνοκεντρισµό εξιδανικεύοντας την παθητικότητα, ανάγοντας σε αξία την αρνητικότητα καλλιεργώντας τον φθόνο. Φθονεί ο Ρωµηός καθώς δεν υποφέρει την υστέρησή του. Η µειονεξία πληγώνει τον εγωισµό του, ενώ ο αργόσυρτος χρόνος µέσα του τον κάνει δορυφόρο του εαυτού του. Ο πλούσιος πρέπει να έχει οπωσδήποτε«λερωµένη τη φωληά». ο διακεκρι- µένος να µην αξίζει τίποτε. Ζητούµε µανικά την αναγνώριση σαν τα µικρά παιδιά, και όταν δεν την έχουµε τιµούµε οι ίδιοι τον εαυτό µας µε κοµπασµούς και καυχήµατα, µε το αµίµητο εκείνο: «Ξέρεις ποιος είµαι εγώ;» Εννοείται η κολακεία µας σκλαβώνει. Εξ ου και ο ακρογωνιαίος λίθος των κοινωνικών µας σχέσεων είναι ο «καλός λόγος». Η κριτική νοµιµοποιείται µόνο µεταξύ εχθρών, οπότε και ακυρώνεται. Υπερέχουµε, άρα υπάρχουµε. Με τους αντιπάλους είµαστε µνησίκακοι και η γενναιοδωρία της µεγαλοψυχίας είναι µάλλον ασυνήθιστη, αφού κρατούµε τον ανεπιφύλακτο έπαινο µόνο για τους νεκρούς, οι οποίοι πλέον δεν µας ανταγωνίζονται. Επόµενο είναι να σπανίζει µέσα µας και η καθαρή συγγνώµη. Αφθονεί µεν ως προϊόν υπολογιστικού συµβιβασµού, όµως σπανίζει απόλυτα ως άνευ όρων υπέρβαση του όντως ασυγχώρητου. Μπορεί κάποιος να συγχωρεί το φονιά, όµως από τη στιγµή που καταδικάζει το φόνο δεν έχει τη ευψυχία να συγχωρήσει το ασυγχώρητο, να λευκάνει το παρελθόν, για να αυγάσει το µέλλον. Η παθολογία του αγκυλωµένου χρόνου εντός οφείλεται στο γεγονός ότι το παρελθόν προβάλλει στη ζωή µας ως πρότυπο διαπλάσεως ηθικών αξιών. Ωστόσο το πρόβληµα δεν έγκειται στην ακτινοβολία του παρελθόντος (γιατί, ας πούµε να µη θαυµάζουµε απεριόριστα τον Όµηρο, τον Σοφοκλή, τον Σωκράτη, τους Μαραθωνοµάχους ή τον Αλέξανδρο;) αλλά στον εκ του παρελθόντος εαυτό, στην εκείθεν ταυτότητα. Το ήθος µας πλάθεται κατοπτρικά στα πλαίσια δεδοµένης εικόνας, δηλαδή µιας ταυτότητας, η οποία προέρχεται από τη στατική µνήµη και όχι από τη δηµιουργική προσπάθεια, που ωθεί το χρόνο ορµητικά να εκβάλει στο µέλλον. Έχει τόσο έντονη παρουσία το µνηµονικό µέσα µας, ώστε να πνίγει εν τη γενέσει της την ενεργό συνείδηση και να διαπλάθει µία µονίµως τρεκλίζουσα υποκει- µενικότητα. υσπιστούµε στην πράξη και νοούµε την παράδοση ως τελετουργικό κειµήλιο, σύµβολο της αυθεντίας του παρελθόντος. Τι άνθρωπο και τι ψυχισµό διαµορφώνει µια τελετή άρσεως της προ τετρακοσίων ετών αράς, σαν εκείνη που έλαβε χώραν το καλοκαίρι στη Λήµνο µε κάθε επισηµότητα, παρουσία όλων των κατοίκων του νησιού, για να λυθεί η κατάρα και να προκόψει έτσι το υποανάπτυκτο νησί; Εις τον αργό της θάνατο η απολιθωµένη παράδοση µπορεί να εξορκίζει κάθε τι το διαφορετικό, η δε ζωή απλώς να ανακυκλώνεται. Θα συνδυάσουµε τη µνήµη µε τη δηµιουργικότητα εάν ενεργοποιήσουµε ερµηνευτικά το παρελθόν και το φέρουµε ασπαίρον στο τώρα. Έως το 1989 ζητούσαµε απλώς τη σύζευξη της πνευµατικής παραδόσεως µε την ιστορική πραγµατικότητα. Έκτοτε η προοπτική µετεβλήθη και ενδιαφέρει πλέον ζωτικά να εντοπισθούν και να γονιµοποιηθούν οικουµενικά στοιχεία στην πνευµατική µας παράδοση, ώστε η τελευταία να ενταχθεί παραγωγικά στην παγκόσµια επικοινωνιακή συνθήκη. Σηµείο κρίσιµο κάθε µεταρρυθµιστικής προσπαθείας είναι να υπερβαθούν οµαλά οι αντιστάσεις του ιδρυµένου κοινωνικού συµβολισµού, των σηµασιών που στηρίζουν µέσα µας τη θεσµική τάξη. Μη λησµονούµε ότι τα σύµβολα είναι τόποι σηµασίας και ο κοινωνικός ιστός κόσµος σηµαντικός. Γι αυτό η καθήλωση στο τέλµα της µεσαιωνικής παγχρονίας

9 11 µπορεί να κρατεί τον τόπο µας αιχµάλωτο στο παρελθόν, να προκαλεί δυσχερή αποδοχή των όποιων µεταβολών και ανελαστικότητα των συµπεριφορών, υποκινώντας θλιβερά φαινόµενα, όπως το θέµα των ταυτοτήτων. Τα σύµβολα είναι πλάσµατα ιστορικά µε υπεριστορικό συχνά περιεχόµενο, σχηµατισµοί, θα έλεγα, νοήµατος, που διαδραµατίζουν ρόλο συγκολλητικού υλικού της κοινωνικής συµβιώσεως. Κοινωνία χωρίς σύµβολα, χωρίς λόγο υπάρξεως, αξίες και σκοπό είναι αδιανόητη. Όµως πολύ συχνά τα σύµβολα κυρίως των παραδόσεων χάνουν επαφή µε την πραγµατικότητα και αν δεν ζωογονηθούν µεταβάλλονται σε κοινωνικά δεσµά, αφού το υπεριστορικό τους περιεχόµενο εγκλωβίζεται στις αδρανείς πια σηµασίες. Χρειάζεται ερµηνευτική παρέµβαση για να κάνει αυτό το περιεχόµενο δραστικά τη ζωογόνο επανεµφάνισή του. Άλλωστε ως ενεργούµενα και υποστηρίγµατα του πολιτισµού τα σύµβολα έχουν από τη φύση τους περιθώρια ζωογονήσεως. Και πάντως δεν εξοβελίζονται: πεθαίνουν ή αντικαθίστανται. Στη νέα κοινωνία µπορεί να µας ωθούν απρόσωπες οικονοµοτεχνικές διεργασίες, µας οδηγεί εντούτοις ένας διαφορετικός άνθρωπος. Αυτός πια δηµιουργεί δικό του συµβολισµό, στο µέτρο δε που οι σηµασίες του θα προσληφθούν και θα γονιµοποιηθούν από παλιούς συµβολισµούς, θα τους ανανεώσει. Θυµίζει πολύ λίγο τον οικείο µας ανθρώπινο τύπο, ο οποίος επενδύει στην άκαµπτη σταθερότητα και στη λογική της αναγκαιότητας ή οχυρώνεται στη φοβητική συµπεριφορά είτε θωρακίζεται σε συστήµατα ταυτοτήτων, όµως τόσο ο τρόπος του όσο και ο κόσµος του δεν φαίνεται να ικανοποιούν τις απαιτήσεις και να δίνουν απαντήσεις για την αυριανή ζωή. Το «υλικό» σύµπαν που διαµορφώνεται, πριν από νέα οικονοµικά και τεχνολογικά πρότυπα, έχει ανάγκη µιας άλλης ποιότητας ζωής, ζωής µε βαθύτερη προσωπική και εσωτερική αναζήτηση. Οπωσδήποτε δεν χρειάζεται αναχρονιστικά µέτωπα µε κατά φαντασίαν εξωτερικούς εχθρούς. Τα αιτήµατα τούτα έρχεται να ενσαρκώσει µε τρόπο κατά βάσιν ανέκδοτο ο άνθρωπος, ο οποίος διαπλάθεται στην πυρετώδη ζύµωση των νέων συνθηκών. Αυτού τη έλευση δεν άνθεξε η Σοβιετική Ένωση και κατέρρευσε. Αυτού και τον ανοικτό κόσµο του προσπαθεί να εµποδίσει µε τα τροµοκρατικά του χτυπήµατα ο ζηλωτικός ισλαµισµός. Να το συνειδητοποιήσουµε: Τα πολεµικά γεγονότα, που άρχισαν εναντίον των διδύµων πύργων της Νέας Υόρκης, είναι επιθανάτιοι σπασµοί ενός κλεισµένου, στο µισαλλόδοξο και µικρόψυχο σκοτάδι του, παλαιού κόσµου. Η νέα εποχή ανήκει στον ανοικτό και δηµιουργικό άνθρωπο. Γι αυτό και το παραδόσιµο εθνικό κράτος παραιτείται σιγά-σιγά από εξουσίες του υπέρ ενώσεως κρατών, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, είτε υπέρ των ιδιωτών. Στην πρώτη περίπτωση προσαρµόζεται σε κανόνες δικαίου προερχοµένους έξωθεν. Στη δεύτερη ιδιωτικές εταιρείες παρέχουν επ αµοιβή αστυνοµική ασφάλεια, ταχυδροµείο και άλλες υπηρεσίες που µονοπωλούσε µέχρι πρό τινος το κράτος. Ιδρύει µάλιστα και ανεξάρτητες αρχές για να προστατεύεται ο πολίτης από την κακοδιοίκηση, ενώ ταυτοχρόνως εµφανίζονται πλήθος µη κυβερνητικών οργανώσεων (τετρακόσιες µέχρι στιγµής στην Ελλάδα), οι οποίες αναλαµβάνουν ρόλο εγρήγορσης συνειδήσεως µε αίσθηµα ευθύνης για το κοινό καλό, αίσθηµα άγνωστο στις γραφειοκρατίες. Τίθεται δηλαδή όλο και πιο επιτακτικά το αίτηµα µιας ηθικής της ευθύνης προς τον γείτονα του ενιαίου πλανήτη. Στο πεδίο της παγκοσµιότητας χρωστούµε επειδή απλώς και µόνο υπάρχουµε, όχι επειδή οφείλουµε σε κάποιον. Τον καινούργιο κόσµο, υπογραµµίζουν εκείνοι που µελετούν το φαινόµενο, κτίζει ένας άνθρωπος που κινείται στην υφήλιο σαν στο σπίτι του, επικοινωνεί µε το ηλεκτρονικό ταχυδροµείο, µετέχει σε τηλεσυσκέψεις και είναι συνήθως ελεύθερος επαγγελµατίας µε δικό του ορµητήριο και σταθερή συνοδεία τον φορητό υπολογιστή και το κινητό τηλέφωνο. εν τον επιλέγου οι ρίζες του αλλά τις επιλέγει. Τι κάνει δηλαδή; Υπερβαίνει εν τέλει και επί καθηµερινής βάσεως και εκ πεποιθήσεως τα στατικά σχήµατα, απορρίπτει τον διαχωρισµό ελευθέρου και εργασιακού χρόνου, δεν υποκύπτει στις συνήθειες και θέτει για λογαριασµό του υψηλότερους και πλατύτερους στόχους. Θα έλεγα ότι στο σύµπαν του το κέντρο βρίσκεται παντού και πουθενά η περιφέρεια, ενώ ο ίδιος αφήνει τη λογική της γενέσεως και της φθοράς και µπαίνει στη λογική της διαρκούς µεταµορφώσεως. Μπορεί να πεθαίνει, όµως δεν πιστεύει σ ένα θάνατο. Πιστεύει ότι κάθε φορά που πεθαίνεις πατάς πόδι σε ανώτερη ζωή. εν είναι αντικείµενο του χρόνου και του γίγνεσθαι αλλά υποκείµενο και συνδηµιουργός τους. Η ψηφιακή τεχνολογία βαραίνει αποφασιστικά στην ζωή του, καθώς ειδήσεις και πληροφορίες κυκλοφορούν µε ιλιγγιώδη ταχύτητα, η διαφορά της ώρας καταργείται, οι µεταβιβάσεις κεφαλαίων γίνονται αυτοστιγµεί, µεγάλες εταιρείες έχουν γραφεία, λογιστήρια και εργοστάσια σε διαφορετικά σηµεία της γης, ενώ η κακοκαιρία σ ένα µέρος επηρεάζει την αγορά αλλού και την τιµή των προϊόντων σε τρίτους τόπους. Μετέχει βεβαίως και στο ιαδίκτυο. Το ιαδίκτυο σε µαθαίνει να γίνεσαι ανεξίθρησκος και να σέβεσαι τη διαφορά. Ξεπερνά τους φραγµούς των αποκλεισµών, τη στενότητα των αντιλήψεων και την ξενοφοβία. Εντείνει την ανάγκη διαφάνειας και αξιώνει την εµπιστοσύνη, αφού αυτή µόνο µπορεί να εγγυηθεί την ειλικρινή επικοινωνία µεταξύ αγνώστων-γνωστών..το ιδιαίτερο αυτού του ανθρώπου της παγκοσµιότητας αναδεικνύεται στο αίτηµά του να ζει αρµονικά µε τον εαυτό του, τους άλλους, τη φύση, και να κατορθώσει την εσωτερική αλλαγή. Απόσπασµα από ένα κεφάλαιο του βιβλίου του Στέλιου Ράµφου «ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑΛΙΜΠΑΝ», που είναι άρθρο, το οποίο δηµοσιεύθηκε στην «Καθηµερινή» το 2001 ( Εκδόσεις Αρµός).

10 Α ρ ι θ µ ο ί για τις ΗΠΑ και τον κόσµο Μέσο ηµεροµίσθιο ανδρός που εργάζεται σε ινδικό εργοστάσιο όπου ράβουν µπάλες: $ 0,5 Αριθµός ωρών που πέρασαν από το διορισµό µιας επιτροπής στρατιωτικών δικαστών για το θέµα της υπεράσπισης αιχµαλώτων στη βάση Γκουαντάναµο µέχρι την απόλυσή τους, επειδή επέκριναν τους κανόνες λειτουργίας αυτής της επιτροπής: 8 Αριθµός µελών της παραπάνω εξαµελούς επιτροπής υπεράσπισης, που υπέγραψαν αναφορά προς το Ανώτατο ικαστήριο µε τον ισχυρισµό ότι οι κανόνες λειτουργίας της επιτροπής δεν ήταν δίκαιοι: 5 Περιουσία τριών ατόµων που κατέχουν το 30% των µετοχών µιας εταιρείας σούπερ µάρκετ στην Αµερική, της Ουώλ-Μαρτ: 66 δισεκατοµµύρια δολάρια Καθαρή αξία όλου του Αφγανιστάν: 19 δισεκατοµµύρια δολάρια Κόστος ενός µπουκαλιού Κόκα-Κόλα στον Ισηµερινό: $ 0,55 Μέσο µεροκάµατο στον Ισηµερινό: 5 δολ. Μέση ηµερήσια κατανάλωση Κόκα-Κόλα στη Λατινική Αµερική: 1 µπουκάλι Ποσοστό του πληθυσµού στον κόσµο που έχουν ως κύρια φάρµακα τα βότανα: 80% Αριθµός ατόµων που δεν έχουν καθαρό πόσιµο νερό: 1,2 δισεκατοµµύριο Ποσό που ρέει κάθε χρόνο από τις πιο φτωχές στις πιο πλούσιες χώρες: 48 δισεκατοµ. δολλάρια Ετήσια αξία όλων των δανείων και επιχορηγήσεων προς τις πιο φτωχές χώρες: 32 δισεκατοµµύρια δολλάρια Τόννοι φυτείας που µπορεί να φάει σε µια µέρα ένα µεγάλο σµήνος ακρίδες: Αριθµός µαθητών δηµοσίων σχολείων µέσης εκπαίδευσης σ ένα νοµό της Πολιτείας Φλόριντα που έχασαν χρόνο, γιατί ένα λάθος του υπολογιστή τους καταχώρησε στους αποτυχόντες: Αξία αγορών που έκαναν οι γονείς στις ΗΠΑ επηρεασµένοι από τα παιδιά τους κατά τη δεκαετία του 1960: 5 δισεκατοµ. δολάρια Αξία ίδιων αγορών το 1997: 188 δισεκατ. δολ. Ποσοστό παιδιών που λένε ότι η αξία των φίλων και των συγγενών είναι πιο µεγάλη από όσα µπορούν να αγοραστούν µε χρήµατα: 90% ================================================================= ΠΑΙ ΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ Κατερίνα Κιπενή-Θαλασσινού (10 ετών), Αν ο ήλιος ζωγράφιζε αυτό που έβλεπε

11 13 Η σελίδα του Τάσου Οικονόµου ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΜΑΛΛΟΝ ΕΥΚΟΛΕΣ Ξαναεµφανίζοµαι µε ερωτήσεις τηλεπαιχνιδιών. Προσοχή γιατί µερικές είναι παγίδες και η απάντηση δεν είναι τόσο προφανής! Αν όµως θεωρηθούν εύκολες µπορεί να αυξηθεί ο δείκτης δυσκολίας. Ερωτήσεις 1. Που βρίσκεται το φρέαρ των Οινουσσών, το βαθύτερο σηµείο της Μεσογείου (υποθαλάσσια τάφρος µε µέγιστο βάθος µ.); 2. Τι σηµαίνει η λέξη προπηλακίζω; 3. Τι είναι ο σταυρός του νότου; 4. Πού διαδραµατίζεται το «Όνειρο καλοκαιρινής νυκτός» του Σαίξπηρ; 5. Ποια είναι η µικρότερη σε πληθυσµό χώρα µε χρυσό µετάλλιο σε Ολυµπιακούς Αγώνες; 6. Ποιος ο πρώτος πρόεδρος της.ο.ε. ( ιεθνούς Ολυµπιακής Επιτροπής); 7. Ποιο έτος λειτούργησαν για πρώτη φορά φανάρια στην Αθήνα; 8. Τι περιέχει η µουστάρδα, από τι παρασκευάζεται; 9. Σε ποιο άγιο είναι αφιερωµένοι οι περισσότεροι ναοί-µοναστήρια της Αθήνας; 10. Ποιον ονοµάζουµε ρέκτη; 11. Ποια διαδροµή κάνει ακόµα ο Υπερσιβηρικός σιδηρόδροµος; 12. Γιατί παραιτήθηκε ο Βίλι Μπραντ από την καγκελαρία; 13. Πώς ονοµάζεται τώρα η αχοµέη ( υτική Αφρική) και πώς η Άνω Βόλτα; 14. Που υπάρχει άγαλµα του Κων/νου Παλαιολόγου ( ραγάτση, ) στην Αθήνα; 15. Ποια όργανα λέγονται νυκτά; 16. Ποιο πουλί είναι ο διάνος; ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Πρόβληµα αριθ. 5 Βρισκόµαστε σε ένα τηλεπαιχνίδι τύπου «Το µεγάλο παζάρι» (Αντέννα, πριν πολλά χρόνια). Μπροστά από τον παίκτη βρίσκονται τρεις πόρτες κλειστές. Μία κρύβει το µεγάλο δώρο, δύο δεν έχουν τίποτα. Ερωτάται ο παίκτης ποια θέλει να ανοιχτεί. Αυτός διαλέγει τυχαία µία από τις τρεις (ας την ονοµάσουµε Α). Πριν ανοιχτεί η πόρτα αυτή (η Α) ο παρουσιαστής του ανοίγει τη µία από τις δύο άλλες (ας πούµε την Β), του δείχνει ότι είναι άδεια και τον ρωτάει αν παραµένει στην αρχική του επιλογή. Τι πρέπει να πράξει τώρα ο παίκτης, να µείνει σε ό,τι είχε πει αρχικά (στην Α), να αλλάξει και να διαλέξει την άλλη πόρτα (τη Γ), ή µήπως ό,τι και να κάνει οι πιθανότητες είναι οι ίδιες; (Οι λύσεις των προβληµάτων αριθ. 4 και 5 σε επόµενη σελίδα) ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Απαντήσεις 1. Κοντά στις νησίδες Οινούσσες ή Σαπιέντζες στις ακτές της Μεσσηνίας, 68 ν. µίλια δυτικά του ακρωτηρίου Ταίναρου (και όχι στις Οινούσσες ή Αγνούσες µεταξύ Χίου και Μικράς Ασίας). 2. Εξευτελίζω, χλευάζω δηµόσια (όχι χτυπώ). 3. Αστερισµός - σηµείο προσανατολισµού στο νότιο ηµισφαίριο (δείχνει το νότο). 4. Στην Αθήνα. 5. Το Λουξεµβούργο, ακολουθεί το Σουρινάµ. 6. ηµήτριος Βικέλας. 7. Το Σινάπι (επίσης αλεύρι, οξέα κλπ). 9. Στον Άγιο Γεώργιο (49, ακολουθούν Κοίµηση Θεοτόκου: 36, Αγία Τριάδα: 28, Άγιος Ιωάννης). 10. Το δραστήριο, δηµιουργικό άνθρωπο. 11. Μόσχα-Βλαδιβοστόκ (1902-) 12. Αποδείχθηκε ότι ο γραµµατέας του ήταν πράκτορας των ανατολικογερµανών. 13. Μπενίν και Μπουρκίνα Φάσο. 14. Μπροστά από την Μητρόπολη. 15. Έγχορδα όργανα που φέρουν νυσσόµενες χορδές (παίζονται µε δάκτυλα ή πένα, χωρίς τόξο ή δοξάρι). 16. Θα πει ινδιάνος (γαλλ. dindon) και είναι ο γάλος (λέγεται επίσης και κούρκος (turkey).

12 Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΩΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΤΥΦΛΟΥΣ του Ξάβερ Πφαµάτερ, Προέδρου της Ελβετικής Ενώσεως Τυφλών 14. Ο Πυθαγόρας, ο µέγας µαθηµατικός και φιλόσοφος, µελετώντας του ήχους µονοχόρδου, βρήκε τις ίδιες αναλογίες όπως στο αστρικό διάστηµα. Γι αυτό ονόµασε τη µουσική ουράνια. Για τον Πυθαγόρα ο ουρανός ήταν γεµάτος ορατή µουσική, που µας δόθηκε για να κάνουµε ακουστό αυτό που είναι ορατό. Τα χρόνια που πέρασαν πολλοί επιστήµονες, ειδικά ψυχολόγοι και ψυχοθεραπευτές, ασχολήθηκαν µε το θέµα της µουσικής ανάπτυξης. Το µονόχορδο του Πυθαγόρα (σηµερινό κανονάκι) Ο Άντολφ Πόρτµαν µας τονίζει από τη δεκαετία του 1940: «Πολλοί άνθρωποι της εποχής µας επιµένουν να πιστεύουν στην υπερεκτίµηση των θεωρητικών λειτουργιών, που τις πιο πολλές φορές δεν φθάνουν στο σκοπό, αλλά µόνο έχουν επηρεάσει τον τρόπο διείσδυσης στο µυαλό των ανθρώπων, ένα τρόπο που καλεί σε νέους προσανατολισµούς και µας κάνει στοχαστικούς. εν µπορεί να αναπτυχθεί εδώ, αλλά η έρευνα έχει αποδείξει ότι η πρώτη καλλιέργεια του νου είναι έργο της αισθητικής λειτουργίας. Αυτό που αισθανόµαστε µας συναρπάζει. Και ο οπτικός αισθητός κόσµος συλλαµβάνεται κάτω από τους νόµους της όρασης. Σήµερα είναι σαφές πόσο πολύπλοκες είναι οι διαδικασίες των στοιχειωδών λειτουργιών και πόσο σηµαντικές είναι οι αισθητικές λειτουργίες. Ο Πόρτµαν γράφει για την ανάπτυξη του ανθρώπου που τα περικλείει όλα, δηλαδή για ην αρµονική ανάπτυξη του νου, του σώµατος και της ψυχής. Κατά τη γνώµη του δεν πρέπει να αµελούµε την πνευµατική ανάπτυξη, όπως συµβαίνει συχνά σήµερα. Στα σχολεία µας π.χ. δίνεται προτεραιότητα µόνο σε ένα είδος αντιλήψεως του κόσµου. Οι ψυχικές διαθέσεις δεν εξετάζονται. Οι τροµερά µεγάλη ανάπτυξη των τεχνικών επιστηµών και η εκπαίδευση των λογικοκρατούµενων ατόµων θα µας οδηγήσει αργά ή γρήγορα σε καταστροφή. Πρέπει λοιπόν τα επιστηµονικά ευρήµατα και η εµβάθυνση στη διαφορά των τρόπων σύνθεσης να λάβουν υπόψει και τους σκοπούς της ανάπτυξης. Πρέπει να πασχίσουµε να βρούµε µια καρποφόρο σχέση µεταξύ των ταλέντων ενός προσώπου και των τρόπων εκφράσεώς του. Οι αισθητικές λειτουργίες πρέπει να ασκηθούν τόσο για την ολοκλήρωση της προσωπικότητας όσο και για την παραγωγική της έκφραση. Η µουσική είναι τέχνη που διαφεύγει την λογική θεώρηση, άρα συντελεί στην ολοκληρωµένη αγωγή και ωρίµανση. Αφού έγραφε ο Πυθαγόρας, ότι η µουσική υπάρχει για να κάνει ορατό το αόρατο, η διαπίστωση αυτή πρέπει να έχει τεράστια σηµασία για τους τυφλούς. Οι τυφλοί στηρίζονται στην ακοή για την πληροφόρησή τους. Η µουσική ακριβώς γίνεται αντιληπτή µε την ακοή, οι ήχοι παράγουν δονήσεις που γίνονται αισθητές ως δονήσεις στην επιφάνεια του σώµατος. Μια και η µουσική γίνεται αντιληπτή µε την ακοή, οι τυφλοί δεν έχουν εδώ µειονέκτηµα, το αντίθετο µάλιστα. Ο Γιόχαν φον Γκαίτε έγραφε * ότι η µουσική πρέπει πάντα να ακούγεται µε τα µάτια κλειστά, ώστε να µη διασπάται η προσοχή µας από το δοξάρι ή την εµφάνιση του µαέστρου. Οι ήχοι έχουν χρώµα. Για το λόγο αυτό η µουσική µπορεί, ως ένα βαθµό, να συµβολίσει την όραση του χρώµατος. Για παράδειγµα το µαύρο και το άσπρο συµβολίζουν τόνους φωτός και σκότους και οι σάλπιγγες έχουν ευκρινή (αργυρόχροο) ήχο, ενώ άλλα πνευστά έχουν λεπτούς µαλακούς τόνους. Οι πιο πολλοί άνθρωποι χαίρονται την µουσική, πολλοί έχουν τη σφραγίδα δωρεάς της µουσικής. Συχνά τα ταλέντα δεν αξιοποιούνται και µένουν κρυµµένα λόγω αγνοίας. Όσον αφορά τους τυφλούς, τα µουσικά ταλέντα δεν είναι εκ φύσεως διόλου πιο συχνά, δηλαδή ένας τυφλός δεν είναι πιο µουσικός από ένα βλέποντα, όπως νοµίζεται. Καθώς όµως εξαρτάται από την ακοή του, έχει * Wilhelm Meisters Lehrjahre

13 15 µάθει να ακούει πιο προσεκτικά. Είναι παλιά πείρα ότι γίνεται κανείς πιο ικανός σε ό,τι εξασκείται. Αυτό ίσως οδηγεί σε κάποια πλεονεκτήµατα. Σχετικά πάντως µε τη µουσική εκπαίδευση το τυφλό πρόσωπο δεν έχει µειονέκτηµα. Μπορεί άριστα να χρησιµοποιήσει τη φωνή του και να παίξει µουσικά όργανα. Αν ένας τυφλός εµφανισθεί ενώπιον κοινού συχνά του δίνουν πιο πολλή προσοχή. Πρέπει να προσέχει και να µην έχει ψευδαισθήσεις. Αντίθετα να βάλει στον εαυτό τις ψηλότερες προδιαγραφές. ίνουµε σπουδαιότητα στο να παρέχεται στον τυφλό η δυνατότητα ν αναπτύξει την προσωπικότητά του. Πολλοί σύγχρονοι ψυχολόγοι και ψυχίατροι µαρτυρούν βάσει δεδο- µένων ότι η πλήρης ανάπτυξη του προσώπου είναι δυνατή µόνο µε άσκηση και των θεωρητικών και των αισθητικών λειτουργιών. Ας προσπαθήσουµε λοιπόν να επωφεληθούµε και να βεβαιωθούµε ότι οι τυφλοί απασχολούνται και προς τις δύο αυτές κατευθύνσεις όσο γίνεται. Και αφού αυτή η συµβουλή δεν ακολουθείται ακόµα γενικώς, ας είναι αυτή µια ευκαιρία να το τονίσουµε. Υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι για να εκµεταλλευτούµε τις δυνατότητες που αναφέρθηκαν. Ισχύει εδώ το ρητό «Η εξάσκηση τελειοποιεί». Υπάρχουν ήδη πολλά σχολεία, ιδίως στην Ευρώπη, που έχουν αναγνωρίσει τη σπουδαιότητα της µουσικής εκπαίδευσης. Από τις πρώτες τάξεις οι µαθητές παίρνουν µαθήµατα τραγουδιού και φλογέρας. Τα µαθή- µατα µοιάζουν µε εκείνα που ακούν οι βλέποντες. Οι µαθητές µαθαίνουν τις µελωδίες και τα λόγια απ έξω. Τον έκτο χρόνο και τους επό- µενους οι µαθητές µετέχουν της χορωδίας και έτσι αισθάνονται ως µέλη µιας οµάδας. Η µουσική εκπαίδευση πρέπει να οργανώνεται έτσι, ώστε η ευχαρίστηση να περιµένει τα επόµενα χρόνια. Οι προικισµένοι µαθητές πρέπει να παίζουν ή να τραγουδούν σόλο στο σχολείο, έστω και ενώπιον της τάξεώς τους, γιατί έτσι ενισχύεται η αυτοεπιβεβαίωση και η εµπιστοσύνη στον εαυτό τους. Οι µαθητές πρέπει επίσης να ενθαρρύνονται από νωρίς να παίξουν ένα όργανο. Πιο κατάλληλο είναι το πιάνο. Ο µαθητής µπορεί να ψυχαγωγεί τον εαυτό του χωρίς συνοδεία. Αργότερα µπορεί να προχωρήσει σε άλλα όργανα µε πλήκτρα, εκκλησιαστικό όργανο κλπ. Τα πνευστά, π.χ. φλάουτο, κλαρινέτο, τροµπόνι κλπ. ενδείκνυνται επίσης. υσκολία εµφανίζεται όταν θέλει κανείς να παίξει νυκτά και έγχορδα όργανα λόγω της πίεσης που θα ασκηθεί στο άκρο των δακτύλων. Αυτό µπορεί να οδηγήσει σε πάχυνση δέρµατος και να εµποδισθεί σοβαρά η ανάγνωση γραφής Μπράιγ. Ας αποφεύγονται λοιπόν η κιθάρα, το βιολί, το κανονάκι. Αν ο τυφλός φιλοδοξεί να παίξει καλό πιάνο ή άλλο όργανο δεν θα αποφύγει την εκµάθηση των φθογγοσήµων Μπράιγ. Αντίθετα µε τη συνηθισµένη γραφή της µουσικής, το σύστηµα Μπράιγ δεν δείχνει τη µελωδία ως σχήµα και γι αυτό είναι πολύ δυσκολότερη η εκµάθησή της. Μολαταύτα µε την ανάλογη αφοσίωση η δυσκολία αυτή µπορεί να υπερπηδηθεί. Τώρα όλο και περισσότερα τυφλά παιδιά πηγαίνουν σε σχολεία όπου δίδεται έµφαση στη µουσική. Οι σύλλογοι για τους τυφλούς και οι γονείς πρέπει να φροντίζουν να µην παραµελείται το µάθηµα της µουσικής στα σχολεία. Όπου βλέπουν ότι η µουσική δεν παίζει σοβαρό ρόλο, πρέπει να σκεφτούν τα ιδιαίτερα µαθή - µατα. Στην περίπτωση αυτή πρέπει να προβλέπεται και κάποια οικονοµική επιχορήγηση. Ποτέ δεν είναι αργά. Υπάρχουν περιπτώσεις που τα µαθήµατα µουσικής στο σχολείο παραµελούνται ή κάποιος χάνει την όρασή του αργότερα. Οι συνθήκες αυτές δεν πρέπει να οδηγήσουν στην απελπισία. Πραγµατικά στη δική µου περίπτωση τραγουδούσα στο σχολείο και αυτό µου έδινε χαρά. Αλλ οι γονείς µας δεν είχαν τα µέσα να µας στείλουν στο ωδείο. Έτσι άρχισα τις µουσικές σπουδές όταν ήµουν 29 χρόνων, τότε που είχα εξασφαλίσει επάγγελµα. Πήγα σε ωδείο µε την τυφλή αδελφή µου, όπου έµαθα τραγούδι, αρµονία και διεύθυνση και λίγο πιάνο για να αντιλαµβάνοµαι καλύτερα το τραγούδι. Μετά από µερικά χρόνια πήραµε ένα δίπλωµα και ένα δεύτερο «δίπλωµα τελειότητας». Επί δεκαπέντε χρόνια διεύθυνα µια µικτή χορωδία και επί έξι χρόνια δύο χορωδίες από βλέποντες. Η αδελφή µου και εγώ τραγουδάµε συχνά σε ανοικτές εκδηλώσεις, κυρίως δηµοτικά. Εργαζόµαστε επίσης σε ορχήστρες οργάνων και τραγουδάµε λίγα σόλο σε κονσέρτα. Αυτό το χόµπυ µε βοήθησε πολύ προσωπικά Το κέρδος µου ήταν µεγάλο ιδίως στην αρχή, από τις εµφανίσεις µου στο τραγούδι, αφού είχα την αναγνώριση του κόσµου. Όταν ένας τυφλός έχει εκπαιδεύσει τη φωνή του ή έχει µάθει ένα όργανο µπορεί να µετάσχει της κοινωνίας των βλεπόντων. Οι χορωδίες και οι ερασιτεχνικές ορχήστρες ψάχνουν για νέα µέλη. Ο τυφλός θα τύχει καλής υποδοχής, όχι µόνο για την µουσική προσφορά του, αλλά και ως άξιο µέλος ο ίδιος ως πρόσωπο. Η µουσική µπορεί να παίξει ισχυρό ρόλο στην ενσωµάτωση και σε µια οµάδα και σε ένα επάγγγελµα. Σπάνια

14 βρίσκεται τοµέας όπου ο τυφλός συναντά τόσο λίγα εµπόδια όσο στη µουσική. Εξαρτιόµαστε στη καθηµερινή ζωή από άλλους που µας βοηθούν. Ζητά κανείς βοήθεια πιο εύκολα όταν προσφέρει κι αυτός στους συνανθρώπους του. Η µουσική είναι µεγάλη ευκαιρία για να γίνει αυτό. εν ανέφερα τους πολλούς µεγάλους τυφλούς µουσικούς. Η µουσική τους έδωσε πάντα και θα δώσει χαρά σε όλους. Το χόµπυ έγινε για κάποιους επάγγελµα. Όλοι θα έχουµε ευχάριστες ή θλιβερές εµπειρίες να εκφράσουµε. Όλοι έχουµε ξεπεράσει προβλήµατα και νοιώσαµε αισθήµατα τροµερά και ανυψωτικά. Οι µεγάλοι δάσκαλοι από τους κλασικούς χρόνους, από την εποχή του ροµαντισµού και της Αναγέννησης µέχρι σήµερα έχουν νοιώσει τέτοια αισθήµατα και τα έχουν συλλάβει και περικλείσει µέσα στα έργα τους. Είναι πάντα ανυψωτικό να ξανανοιώσει κανείς τα συναισθήµατα δια της µουσικής και ακόµα καλύτερα αν µετέχει ο ίδιος. Εγώ δεν διστάζω να δείχνω τα αισθήµατα µου κατά καιρούς. Θα είχε πολύ λίγο νόηµα η ζωή αν δεν είχαµε τέτοια συναισθήµατα. Μετάφραση: Μ. Τσελίκας ΛΥΣΗ του προβλήµατος µε τις λάµπες (αρ. 4 - Γράµµα αριθ. 61) 16 Ανοίγουµε τον πρώτο διακόπτη και περιµένουµε λίγη ώρα, στη συνέχεια τον σβήνουµε, ανοίγουµε τον δεύτερο διακόπτη και µπαίνουµε στο δωµάτιο. Η λάµπα που είναι αναµµένη αντιστοιχεί στο δεύτερο διακόπτη. Η λάµπα που είναι ζεστή αντιστοιχεί στον πρώτο διακόπτη, και η κρύα στον τρίτο διακόπτη. ΛΥΣΗ προβλήµατος αρ. 5 -(Γράµµα αρ. 62) Το σωστό είναι να αλλάξει την αρχική του επιλογή. Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, η Γ πόρτα συγκεντρώνει πιο πολλές πιθανότητες από την Α. Αρχικά βέβαια όλες οι πόρτες έχουν τις ίδιες, δηλαδή από 33,3% πιθανότητες να κρύβουν το µεγάλο δώρο. Η επιλογή του παίκτη δεν αλλάζει τίποτα, το άνοιγµα όµως από τον παρουσιαστή της µιας από τις άλλες πόρτες αλλάζει τα δεδοµένα. Το στοιχείο εκείνο που διαφοροποιεί τις πιθανότητες είναι το γεγονός ότι ο παρουσιαστής ανοίγει φανερά εκείνη την πόρτα από τις δύο, η οποία δεν έχει το δώρο. Ουσιαστικά δηλαδή παίζουν από τη µια η επιλογή του παίκτη (33,3% πιθανότητες) και από την άλλη οι άλλες δύο πόρτες µε συνολικές πιθανότητες 66,6%. ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Η βιβλιοθήκη του Κωνστ. Τσάτσου δωρήθηκε στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών στη Γρανάδα «Το διάβασµα είναι τέχνη. εν είναι παθητική Τα εγκαίνια της Βιβλιοθήκης, που τοποθετήθηκε στο εισδοχή παραστάσεων. Είναι δηµιουργική σύνολό της σε µεγάλη αίθουσα, έγιναν σύνδεση µε νέα νοήµατα. Ο συγγραφέας στις 28 Μαΐου 2004 µε τα αποκαλυπτήρια επικοινωνεί µε τον κάθε αναγνώστη χωριστά αναµνηστικής πλάκας από την και διαφορετικά» έγραφε ο αείµνηστος κόρη του Κα έσποινα Μυλωνά- Πρόεδρος της ηµοκρατίας, καθηγητής και Τσάτσου, την οποία πλαισίωναν ο συγγραφέας Κωνσταντίνος Τσάτσος στην πρέσβης της Ελλάδας στην Ισπανία κ. «Ευθύνη» του Ιανουαρίου 1987 του Κώστα Τσιρόπουλου. «Προσωπικά εγώ, τονίζει ο Κ.Τσάτσος όταν παρασυρόµενος από διαφορετικά περιστατικά εµποδίζοµαι να διαβάσω, στερεύω πνευµατικά. Μου λείπει ο υψηλός Αριστείδης Αγαθοκλής, ο διευθυντής του Κέντρου, καθηγητής κ. Μόσχος Μορφακίδης, ο λογοτέχνης - συγγραφέας κ. Κώστας Τσιρόπουλος και ο πρώην Υπουργός κ. Ανδρέας Ζαΐµης, οι οποίοι συνοµιλητής που θα µε κεντρίσει. εν είναι τυχερό να έδωσαν το βιογραφικό του και ανέλυσαν την µπορείς να διαλέγεσαι µε τον Όµηρο και τον Πλάτωνα και τον Ντάντε. Ζούµε όλοι µε κοινούς θνητούς. Το βιβλίο όµως µας εισάγει στη συντροφιά των πιο εξόχων πνευµάτων που σπάνια συναντάς στην Καθηµερινή προσωπικότητα του πρώην Προέδρου της ηµοκρατίας Κων. Τσάτσου. ιαβάσθηκαν επίσης οι συγχαρητήριες επιστολές, όπως ο χαιρετισµός της Βασίλισσας της Ισπανίας Σοφίας, της Προέδρου της Βουλής των ζωή. Αν δεν χαίρεσαι τη συντροφιά τους διαβάζοντάς Ελλήνων Κας Άννας Ψαρούδα-Μπενάκη και του τους, ο φταίχτης είσαι Εσύ» Τα αγαπηµένα του βιβλία 3500 τον αριθµό, η δική του πνευµατική τροφή και καθηµερινή του συντροφιά σε µια ζωή µε κορυφαίες ανατάσεις, βρίσκονται «σε µια άλλη Ελλάδα». Η βιβλιοθήκη του Κων. Τσάτσου, που µπροστά της φωτογραφιζόταν στο γραφείο του στην οδό Κυδαθηναίων και στην Πολιτεία, δωρήθηκε από την οικογένεια του µεγάλου Έλληνα στο Κέντρο Βυζαντινών, εκπροσώπου της κοινοβουλευτικής οµάδας του ΠΑΣΟΚ κ. Νάσου Αλευρά. Στη δική της παρέµβαση η Κα έσποινα Μυλωνά-Τσάτσου αναφέρθηκε στην εξαιρε- τική δραστηριότητα του Κέντρου Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών και στην αίγλη του Πανεπιστηµίου της Γρανάδας, που είναι από τα αρχαιότερα της Ισπανίας έτος ιδρύσεως Τα βιβλία του Κ. Τσάτσου θα µεταφραστούν από το Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών Κέντρο στα ισπανικά. Γρανάδας. ΠΗΓΗ: Η «Καθηµερινή της Κυριακής» Ελ. Μπίστικα

15 17 Ιστορίες αγάπης και θάρρους Ένα σαπούνι στα δύο του Ιάν Τσάι Selangor, Μαλαισία Το 1989 βρισκόµουν µακριά απ την πατρίδα µου τη Μαλαισία, σ ένα Πανεπιστήµιο των ΗΠΑ. Από µια αγγελία είδα ότι προσφέρεται προσωρινή θέση σ ένα ερευνητικό ινστιτούτο του Πανεπιστη- µίου της Ουλµ, της τότε υτικής Γερµανίας. Χάρηκα που βρήκα δουλειά και θα είχα την ευκαιρία να γνωρίσω και µια ακόµα ήπειρο. Περίµενα βέβαια ότι θα έβρισκα µεγάλες διαφορές π. χ. γλωσσικές και πολιτιστικές. Αλλά δεν περίµενα ότι µικρά πράγµατα θα µπορούσαν να επηρεάσουν τόσο τη ζωή µου. Η Μαλαισία και οι ΗΠΑ έχουν κοινές βρεττανικές καταβολές, αλλά στη Γερµανία µε εξέπληξαν µικρά πράγµατα, όπως ο τρόπος που εφαρµόζουν οι πόρτες στα κουφώ- µατα. Επίσης το ψωµί ήταν πολύ διαφορετικό. Στην αρχή έφαγα ευχαρίστως τα διάφορα brotchen (ψωµάκια), αλλά αργότερα νοστάλγησα το λευκό τετράγωνο ψωµί που ήξερα. Σε γενικές γραµµές οι κάτοικοι της µικρής Ουλµ δεν µιλούσαν όλοι καλά αγγλικά, αλλά ήσαν ευγενείς και εξυπηρετικοί. Όµως κάτι τέτοιο µικρό µ έκανε να σκοντάψω από τις πρώτες µέρες της εγκαταστάσεώς µου εκεί. Για λίγες µέρες µε έβαλαν σε ένα ξενοδοχείο. Μετά βρήκα και νοίκιασα ένα µικρό διαµέρισµα. Όταν µεταφέρθηκα εκεί, ήταν απόγευµα. Βγήκα να ψωνίσω και µε φρίκη διαπίστωσα ότι όλα τα µαγαζιά ήταν κλειστά! Ήµουν µόνος χωρίς φαγητό ή προµήθειες κανενός είδους. Γύριζα εδώ και εκεί µε αµηχανία και ήµουν έτοιµος να γυρίσω στο διαµέρισµά µου, να κάνω ντους χωρίς σαπούνι, να κοιµηθώ νηστικός και το πρωΐ να µην έχω πρόγευµα. Τότε είδα ένα φοιτητή του Πανεπιστηµίου. Γιατί όλα τα µαγαζιά είναι κλειστά; Μου εξήγησε ότι «εδώ δεν είναι Αµερική, όπου υπάρχουν παντοπωλεία νυχτερινά, ή Μαλαισία, όπου κλείνουν πολύ αργά τη νύχτα, εδώ είναι Γερµανία (του 1989) όπου όλα τα µαγαζιά κλείνουν στις 6 µ.µ.». Αλλά δεν στάθηκε εκεί. Με πήρε στο δωµάτιό του, και µοιράστηκε µαζί µου το φαγητό του. Επιπλέον πήρε ένα µαχαίρι και έκοψε το σαπούνι του στα δύο, το τυρί του στη µέση και το ψωµί του στη µέση. Μου τα έδωσε όλα για να πλυθώ και να έχω κάτι για πρωϊνό! εν φαινόταν να έχει πολλά. Αλλ αυτά που είχε ήταν πρόθυµος να τα µοιραστεί µε έναν Auslander (ξένο) που γύριζε στους δρόµους του χωριού του. Αν και ανταλλάξαµε τηλέφωνα κλπ. δεν τον είδα και πολύ µετά απ αυτό. Πέρασαν δεκαέξι χρόνια και έχω ξεχάσει και το όνοµά του. Αλλά πάντα θυµάµαι τη καλή του πράξη, που µου ενέπνευσε παρόµοιες πράξεις στη ζωή µου. Είναι ένας σοβαρός λόγος να σκέπτοµαι µε αγάπη τη διαµονή µου στη Γερµανία. * * * Μαµά αντί τριών λεπτών του Ντον Κρήσυ Κεντάκυ, ΗΠΑ Ήταν το 1958 κι εγώ ήµουν εφτά χρονών όταν πρωτογνώρισα τη µαµά µου. εν έχει πολλή σηµασία πώς τρία παιδιά πέσαµε στο σύστηµα παιδικής προστασίας και πώς βρεθήκαµε στο ορφανοτροφείο. Με δυο λόγια ο άντρας, µε τον οποίο το είχε σκάσει η φυσική µας µητέρα, δεν ήθελε να µεγαλώσει τρία πεινασµένα παιδιά, όταν εκείνη σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχηµα. Είµαστε λοιπόν εκεί. Θυµάµαι ζωηρά πώς έπιανα τα χεράκια των αδελφών µου πίσω από ένα κιγκλίδωµα: γιατί τα τµήµατα των αγοριών και των κοριτσιών ήταν χωριστά. Σπουδαίο παραµένει ότι µέναµε κοντά και τα τρία. Μια µέρα µας στόλισαν και µας πήγαν στο δικαστήριο. Για να είµαι φρόνιµος, η κοινωνική λειτουργός µου έδωσε τρία λεπτά για το µηχάνηµα της τσιχλόφουσκας «αν είµαστε καλά παιδιά». Μας οδήγησαν σε µια αίθουσα όπου, µε πολλή χαρά είδαµε το φυσικό πατέρα µας. Ο ικαστής είπε σε µένα, ως µεγαλύτερο, ότι, αν ήθελα, θα πηγαίναµε να ζήσουµε µε το µπαµπά µας και την καινούργια µαµά που είχε φέρει. Την κοίταξα, ήταν µια ψηλή, παχιά γυναίκα που µου µύρισε γλυκιά και φορούσε ένα φόρεµα µε λουλούδια. Έβαλα το χέρι στην τσέπη, πήρα τα τρία κέρµατα του λεπτού και τη ρώτησα «Αν σου δώσω αυτά τα τρία λεπτά θα τις φροντίσεις αυτές;» Με κάποιο τρόπο κατάλαβε ότι άλλο ήθελα να ρωτήσω κι απάντησε «Ναι, αγάπη µου, θα σας φροντίσω». Τότε γύρισα στο ικαστή και είπα ότι θα πάµε µαζί της. Τα επόµενα 25 χρόνια µας µαγείρευε, µας έπλενε και σέρβιρε τη νύχτα σε µια καντίνα για να έρθει να µας βρει το πρωΐ πάντα πεινασµένα και τα τρία. εν ήταν η τέλεια, δεν ξέρω κανένα τέλειο, αλλά µας µεγάλωσε και µας στήριξε όταν έπρεπε. Τελικά φύγαµε, παντρευτήκαµε και κάναµε τρεις δικές µας οικογένειες. Η ζωή ήταν ωραία. Τότε ο µπαµπάς αποφάσισε να φύγει µε άλλη γυναίκα. Αναστατωθήκαµε. Εγώ, θέλοντας να δείξω στη Μαµά µου την αγάπη και την ευγνω- µοσύνη µου για όλη την προσφορά και τις θυσίες της, της έγραψα ένα γράµµα και της είπα ότι ανεξαρτήτως των γεγονότων και της ευθύνης οποιουδήποτε, θα ήταν πάντα η Μαµά µας. Για να δώσω έµφαση, κόλλησα µε σελλοτέηπ τρία καινούργια λεπτά σε µια κάρτα και έστειλα το γράµµα. Πήρε τηλέφωνο και είπε: «εν χρειάζονται τα τρία λεπτά για να σας θυµάµαι, παιδιά. Εξάλλου έχω ακόµα τα τρία πρώτα». Αυτό έγινε πριν 15 χρόνια. Εφέτος κηδέψαµε τη µαµά, αλλά χάρη σε κείνη δεν θα είµαστε ποτέ ορφανά µητρός. Στο συρτάρι της βρήκαµε τρία λεπτά του 1986 φυλαγµένα χωριστά. Όλα αυτά δεν θα γίνουν ταινία, πάντως για µένα και τις αδελφές µου θα είναι η καλύτερη Μαµά των 3 Λεπτών.

16 Πήγα, είδα, άκουσα, διάβασα και νοµίζω «Α πίστευτο και συγκλονιστικό το θέαµα που θ αντικρίσεις, σαν διατρέξεις 800 περίπου χιλιόµετρα από την Πόλη προς τα βάθη της Ανατολίας και φτάσεις σ ένα απέραντο οροπέδιο µε υψόµετρο γύρω στα 1000 ως 1200 µ. µε τον πανύψηλο Αργαίο στο βάθος και την ιστορική Καισάρεια να κείτεται στα πόδια του. Και όχι µόνον η Καισάρεια. Μια ολόκληρη γύρω περιοχή, όπου αντηχούσαν άλλοτε τα ελληνικά, τόσες πόλεις µε ελληνικά ονόµατα, που δεν υπάρχουν πια, µα που δεν µπορούν έτσι εύκολα να ξεχαστούν... Μια περιοχή µ ένα ατέλειωτο πλήθος µοναστήρια και 3500 (!) εκκλησιές µέσα στους µαλακούς ηφαιστειογενείς βράχους και ιστορηµένες οι πιο πολλές µ ένα πλήθος τοιχογραφίες!» Ο συγγραφέας του βιβλίου «Η δικιά µας Καππαδοκία», Βασίλης Π. Κέκης, γνωστός χειρουργός και λάτρης της Καππαδοκίας, έχει ξεναγήσει πολλούς στην αγιασµένη γη, που τώρα µας περιγράφει µε εµπεριστατωµένα κείµενα και ζωηρές εικόνες. Ας ακολουθήσουµε µε το βιβλίο των εκδόσεων ΑΚΡΙΤΑΣ τα βήµατά του εν ήταν εκδήλωση ανικανότητας, αλλά ηθεληµένη ενέργεια το ότι οι Αρχές άφησαν το µεγάλο πλήθος των Αθηναίων να καθυστερήσει κατά δύο περίπου ώρες την είσοδο των νικητών της Εθνικής µας Οµάδας στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Ήταν κάτι ανάλογο µε τους αρχαίους ελληνικούς και ρωµαϊκούς θριάµβους και για καλύτερη αιτία από τις πολεµικές νίκες εκείνων. Και νοµίζω ότι οι ποδοσφαιριστές όλοι άξιοι και ο σοφός προπονητής τους Otto Rehhagel το χάρηκαν. Τους συγχαίρουµε και µεις και για τις απρόοπτες κατά σειρά νίκες µε αποκορύφωµα τον υπέροχο τελικό αγώνα και για το ήθος και τον πολιτισµό που έδειξαν σε όλο το πρωτάθληµα EURO. Εύχοµαι ο πολιτισµός αυτός να κυριαρχήσει σιγά σιγά και στους ποδοσφαιρικούς αγώνες που γίνονται µέσα στη χώρα, γιατί ως τώρα η κατάσταση είναι νοσηρή. 18 Τον Ιούνιο γιορτάστηκε η Παγκόσµια Ηµέρα της µουσικής και εγώ σκεφτόµουν το Στέφανο Βασιλειάδη. Τον ίδιο µήνα είχαµε την Ηµέρα του Πατέρα. Και σκέφτηκα πάλι το Στέφανο, που άνοιγε συνεχώς την αγκαλιά του πλατειά να περιλάβει πολλά παιδιά κι εγγόνια ως δάσκαλος (αλλά και ως πατέρας και ως παπούς µετά το δυστύχηµα που έκοψε πρόωρα τη ζωή της πρώτης γυναίκας του Τασίας-Αστερίου). Η σειρά όλων των γεγονότων παραπέµπουν στη δική του φράση: «Πιστεύω στη δύναµη της αγάπης» (ιδές περισσότερα στη σελ. 5). Την 1 η Ιουλίου χάσαµε την επίσης µουσικό, µουσικολόγο και καθηγήτρια Κατερίνα Κακούρη από ατύχηµα που έµοιαζε µε κεραυνό. Μας άφησε και µας αφήνει ακόµα κυριολεκτικά άφωνους Ευχαριστούµε τον Γιάννη Ασηµακόπουλο, συνεργάτη του «Γράµµατος» από το πρώτο τεύχος, για τις φωτογραφίες που βρήκε και δηµοσιεύονται στη σελίδα 3. Και εγκάρδιες ευχές για το γάµο του µε την ωραία Γεωργία, που έγινε µε λαµπρότητα την 3 η Ιουλίου. Ευχαριστούµε και τον πολύ παλαιό συνεργάτη Θεόδωρο Μπλουγουρά για τη συλλογή ανεκδότων και χρονικών σχετικά µε τους αρχαίους Έλληνες που έθεσε στη διάθεσή µας και άρχισαν να συµπληρώνουν ευχάριστα την ύλη του περιοδικού Ταπό το τεύχος αυτό. ελείωσε η σειρά των εικόνων και πληροφοριών σχετικά µε το «Ύφος στην Τέχνη», όχι γιατί τελείωσε το ανεξάντλητο θέµα, αλλά γιατί όσο ερχόµαστε πιο κοντά στον αιώνα µας, τόσο φτάνουµε στα όρια της τέχνης και της ζωγραφικής. Όπως διαβάζω στο µεγάλο βιβλίο του κριτικού τέχνης Μάνου Στεφανίδη «Ελληνοµουσείον», οι ζωγράφοι δεν ζωγραφίζουν πια στο τελάρο, αλλά δηµιουργούν έργα µέσα στο χώρο, εγκαταστάσεις, βίντεο, χάπενιγκ µε διαφορετικά υλικά ή και µε ζωντανούς ανθρώπους, όπως βλέπει κανείς στη Μπιεννάλε Βενετίας ή σε άλλες µοντέρνες διοργανώσεις. Η αφαίρεση επίσης φτάνει στα όριά της κι όταν τα περάσει δεν είναι πια τέχνη, αφού το άκρο άωτο της αφαίρεσης είναι το µηδέν ή ένας πίνακας όλος άσπρος (Μπιεννάλε Βενετίας) ή όλος γκρίζος, όπως ένας µεγάλος πίνακας του Γκρις στο Ντύσελντορφ. ιαβάζω επίσης πράγµατα που περνούν τα όρια και της τέχνης και της λογικής, αφού λέγεται ότι δεν είναι πια απαραίτητο να είναι όµορφο το έργο τέχνης, µπορεί να είναι και φριχτό ή εφιαλτικό, αρκεί να θέλει να πει κάτι, και ότι «είναι η εποχή που η τέχνη αντικαθιστά τη θρησκεία και αντιµετωπίζεται ως απόλυτη αξία». εν σου θυµίζει αυτό µια ανάλογη µεγαλοστοµία που είχαν πει, ότι τάχα θ αλλάξει τον κόσµο η επιστήµη, και πόσο οικτρά διαψεύσθηκε; Μ.Τ.