1. Ιστορική Αναδρομή Συστήματα ρυθμίσεως σχέσεων που ίσχυσαν ανά τους αιώνες Συστήματα «Ενώσεως»... 8

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Ιστορική Αναδρομή Συστήματα ρυθμίσεως σχέσεων που ίσχυσαν ανά τους αιώνες Συστήματα «Ενώσεως» Συστήματα «Διακρίσεως» Σύστημα της «νόμω κρατούσης Πολιτείας» - Κριτική Εκκλησία και Κράτος: Έννοιες συνταγματικώς προβλεπόμενες Τα άρθρα 3 και 13 στο Σύνταγμα και η «φαινομενική σύγκρουσή τους» Η πνευματική ενότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας και το Αυτοκέφαλο Η προοπτική του «χωρισμού» για Κράτος και Εκκλησία Θεμελιώδεις αρχές στις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας Εκκλησιαστικά δικαστήρια: Ειδικά ποινικά δικαστήρια ή πειθαρχικά συμβούλια; Νομολογία Απόφαση Σ.τ.Ε. 3356/95 (Τμήμα ΣΤ ) Απόφαση Σ.τ.Ε. 825/1988 (Ολομέλεια) Απόφαση Σ.τ.Ε. 4045/1983 (Τμήμα Γ ) Συμπεράσματα Περίληψη Λήμματα Συντομογραφίες Βιβλιογραφία Εγχειρίδια Νομοθετικά Κείμενα Περιοδικά Εργασίες Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 1

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά τη διάρκεια της μακράς ιστορικής πορείας του ελληνικού έθνους, οι σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας επηρεάστηκαν έντονα, λαμβάνοντας διάφορες μορφές ρύθμισης ανάλογα με την ιστορική περίοδο που διανυόταν. Στην παρούσα εργασία θα εξετάσουμε μεταξύ των άλλων, τα διάφορα συστήματα που διέπουν τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας για να καταλήξουμε σε αυτό το σύστημα που ισχύει σήμερα στην Ελλάδα. Αξίζει να αναφερθεί, ότι η ρύθμιση των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας συνιστά αναπόσπαστο περιεχόμενο τόσο του ισχύοντος Σύνταγμα όσο και όλων των προγενεστέρων. Για αυτόν τον λόγο, εισάγεται διπλή συνταγματική ρύθμιση σχετικά με τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας, με άλλα λόγια δηλαδή, διπλή εγγυητική πρόβλεψη τόσο στο πρώτο μέρος του Συντάγματος όσο και στο δεύτερο μέρος για τα Συνταγματικά Δικαιώματα. Η ύπαρξη εγγυήσεων που τίθενται υπέρ της Εκκλησίας καθιστά αναγκαία τη σαφή οριοθέτηση των σχέσεών της με το Κράτος, οριοθέτηση η οποία μπορεί να επιτευχθεί μέσω σαφούς συνταγματικής προβλέψεως για την αποφυγή συγκρούσεων και συγχύσεων. Κατέχουσα θέση έχει η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος που χαρακτηρίζεται αυτοκέφαλη, έχοντας μια μορφή ανεξαρτησίας κατά τη δράση της στα θέματα που την αφορούν. Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 2

3 1. Ιστορική Αναδρομή Στα Ρωμαϊκά χρόνια επικρατούσε μία μορφή ανεξιθρησκίας, με την έννοια ότι όλοι οι υπήκοοι ήταν ελεύθεροι να συμμετέχουν στις λατρευτικές πράξεις της θρησκείας τους έχοντας όμως παράλληλα και τη υποχρέωση να λατρεύουν το Ρωμαίο ηγεμόνα κυρίως για λόγους πολιτικούς. Ωστόσο, μετά τις πρώτες δεκαετίες όπου είχε αρχίσει και η εξάπλωση του χριστιανισμού, ξεκινά η δίωξη των χριστιανών με την επίσημη κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, λόγω της πολιτικής σημασίας της λατρείας του ηγεμόνα ως εκδήλωσης πολιτικής νομιμοφροσύνης. Σκοπός ήταν όχι η τιμωρία των χριστιανών αλλά ο εξαναγκασμός να εγκαταλείψουν την πίστη τους, που οι αρχές θεωρούσαν επικίνδυνη για την ομαλή κρατική υπόσταση. 1 Στη συνέχεια, κατά τη Βυζαντινή εποχή οι αυτοκράτορες βοήθησαν σημαντικά την Εκκλησία στα θέματα οργάνωσης και διοικήσεώς της. Η ευνοϊκή αυτή στάση απέναντι στην Εκκλησία δεν ήταν αποτέλεσμα μόνο προσωπικών πεποιθήσεων των αυτοκρατόρων αλλά και της διαπίστωσης ότι η νέα πίστη μπορεί να εξελιχθεί σε παράγοντα συνοχής της αυτοκρατορίας, καθώς η εθνική ανομοιογένεια αποτελούσε μόνιμο κίνδυνο. Το έντονο ενδιαφέρον πολλών αυτοκρατόρων για τα δογματικά ζητήματα πήγαζε συχνά από την αγωνία τους για την διατήρηση και ενίσχυση της κρατικής ενότητας. Αυτή η επέμβαση των αυτοκρατόρων στα δογματικά ζητήματα ήταν ανεκτή από την Εκκλησία με την προϋπόθεση ότι δε θα ξεπερνούσε το απαράβατο όριο του σεβασμού στην ορθόδοξη διδασκαλία. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες η Εκκλησία ως ζωντανός οργανισμός επηρέαζε άμεσα τον παράγοντα της κρατικής υπόστασης. Από την άλλη, το Κράτος προσπαθούσε και αυτό με τα δικά του μέσα να εξασφαλίσει τη συνδρομή αυτού του παράγοντα. Το σημείο συνάντησης των προσπαθειών αυτών αποτελεί το βασικό πρόβλημα στις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά τη Βυζαντινή Περίοδο. Αμέσως μετά την πτώση του Βυζαντίου η τουρκοκρατούμενη Ελλάδα εξακολουθούσε να υπάγεται εκκλησιαστικώς στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης εξακολουθούσε να ελέγχει και να χειροτονεί τους κληρικούς της Ορθόδοξης Εκκλησίας, τόσο επειδή αυτό προβλεπόταν στον ιερό νόμο των Οθωμανών, το Κοράνιο, όσο και επειδή το επέβαλλε το πολιτικό του συμφέρον. Όμως η έκρηξη της Επανάστασης του 1821 είχε ως αποτέλεσμα την εκ των πραγμάτων διακοπή των σχέσεων της Εκκλησίας στην Ελλάδα με το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Η διοίκηση της Εκκλησίας στην επαναστατημένη Ελλάδα περιήλθε έτσι αυτομάτως και αναγκαίως στα χέρια των μεγάλων τοπικών πολιτικών διοικήσεων της Ανατολικής και Δυτικής Ελλάδος και της Πελοποννήσου. 2 Τα πρώτα Συντάγματα της Ελλάδος καθιέρωναν το δικαίωμα θρησκευτικής ελευθερίας παράλληλα όμως κατοχύρωναν την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία ως την «επικρατούσα θρησκεία» στην Ελλάδα. Η εκλογή του Ιωάννη Καποδίστρια στη συνέχεια ως Κυβερνήτη της Ελλάδος είχε ως 1 Βλ. Σπύρος Ν. Τρωιάνος- Χαρίκλεια Γ. Δημακοπούλου, Εκκλησία και Πολιτεία: Οι σχέσεις τους κατά τον 19 ο αιώνα, Αθήνα- Κομοτηνή, 1999, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή,2000, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ. 73 Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 3

4 αποτέλεσμα να επιδιώξει ο τελευταίος την επίλυση των ανοικτών εκκλησιαστικών προβλημάτων. Μάλιστα, το πρώτο πράγμα που επιχείρησε ήταν να αποκτήσει μία πλήρη και έγκυρη ενημέρωση για την κατάσταση της Εκκλησίας προκειμένου να τη διοικεί καλύτερα. Προς τον σκοπό αυτό, συγκρότησε πενταμελή Εκκλησιαστική Επιτροπή από Αρχιερείς που άρχισε αμέσως να περιοδεύει στην Πελοπόννησο και τα νησιά της Ελλάδας. Σταθμός στην ελληνική ιστορία, υπήρξε η Σύνοδος των Αρχιερέων στο Ναύπλιο τον Ιούλιο του 1833, καθώς στη συνέχεια εκδόθηκε η Διακήρυξη «Περί της ανεξαρτησίας της Ελληνικής Εκκλησίας» που αποτελεί και τον πρώτο Καταστατικό Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος. Η «Ορθόδοξος Ανατολική Αποστολική Εκκλησία του Βασιλείου της Ελλάδος» κατά την ονομασία της Διακηρύξεως είναι αυτοκέφαλη και ανεξάρτητη, διατηρεί μόνο τη δογματική ενότητα με τις άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες και έχει «κατά το διοικητικό μέρος» ως αρχηγό τον Βασιλέα. Το Σύνταγμα του 1844 όρισε τελικώς στα αρθ. 1 και 2 ότι «η επικρατούσα θρησκεία εις την Ελλάδα είναι η της ανατολικής ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας, πάσα δε άλλη γνωστή θρησκεία είναι ανεκτή και τα της λατρείας αυτής τελούνται ακωλύτως υπό την προστασία των Νόμων, απαγορευομένου του προσηλυτισμού και πάσης άλλης επεμβάσεως κατά της επικρατούσας θρησκείας. Η Ορθόδοξος Εκκλησία της Ελλάδος, κεφαλήν γνωρίζουσα τον Κύριον ημών Ιησούν Χριστόν, υπάρχει αναποσπάστως ηνωμένη δογματικώς μετά της Κωνσταντινουπόλει μεγάλης και πάσης άλλης ομοδόξου του Χριστού Εκκλησίας, τηρούσα απαραλλάκτως ως εκείναι τους ιερούς, αποστολικούς και συνοδικούς κανόνας και τας ιεράς παραδόσεις, είναι δε αυτοκέφαλος, ενεργούσα ανεξαρτήτως πάσης άλλης εκκλησίας τα κυριαρχικά αυτής δικαιώματα και διοικείται υπό Ιεράς Συνόδου Αρχιερέων». 3 Σχεδόν αμέσως μετά την πραξικοπηματική ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, αρχίζουν οι προσπάθειες γεφυρώσεως του χάσματος και αποκαταστάσεως των σχέσεων με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Μετά από μακρές διαπραγματεύσεις η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε επίσημα προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο την αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ελλάδα. Συνεκλήθη λοιπόν, Μεγάλη Σύνοδος κατά την οποία εκδόθηκε Συνοδικός Τόμος με τον οποίο ανακηρυσσόταν κανονικώς ως αυτοκέφαλη η Εκκλησία της Ελλάδος υπό ρητούς όρους που εξασφάλιζαν την ενότητά της με τη Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία και τις λοιπές Ορθόδοξες Εκκλησίες. Μεταξύ των όρων περιλαμβάνεται ότι η Εκκλησία της Ελλάδος θα διοικείται «κατά τους θείους και ιερούς κανόνες ελευθέρως και ακωλύτως από πάσης κοσμικής επεμβάσεως» από Σύνοδο Αρχιερέων «προσκαλουμένων αλληλοδιαδόχως κατά τα πρεσβεία της χειροτονίας» υπό την προεδρία του Μητροπολίτη Αθηνών. Η προσπάθεια του Οικουμενικού Πατριαρχείου να συνδυάσει με την έκδοση του Τόμου την ανακήρυξη της αυτοκεφαλίας με την παγίωση της κανονικής τάξεως στη νεοϊδρυόμενη Εκκλησία της Ελλάδος, επιτάσσοντας την αυτοδιοίκησή της με βάση τους ιερούς κανόνες, δεν επρόκειτο τελικώς να ευτυχήσει. Έτσι, η κυβέρνηση προχώρησε στην ψήφιση «Νόμου Καταστατικού» της Εκκλησίας με τον οποίο αναγνωρίζεται ως ανώτατη αρχή η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας και όχι πλέον του Βασιλείου. Στην πορεία των χρόνων, οι διάφορες μεταβολές της 3 Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή,2000, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 4

5 εκκλησιαστικής κατάστασης δεν επηρέασαν τη στερεότυπη επανάληψη των «περί θρησκείας» συνταγματικών διατάξεων στα μεταγενέστερα συνταγματικά κείμενα. Χαρακτηριστικά, το Σύνταγμα του 1952 καθιερώνει το απαραβίαστο της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης υπό τους αυτονόητους περιορισμούς ότι η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη. 4 Κατά την περίοδο της δικτατορίας( ) το στρατιωτικό πραξικόπημα που επιβλήθηκε τον Απρίλιο του 1967, δεν ήταν δυνατό να αφήσει άθικτο και τον εκκλησιαστικό οργανισμό. Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος αποτελείται από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών ως πρόεδρο και οκτώ συνέδρους, οι οποίοι λαμβάνονται κατά τη σειρά των πρεσβειών της αρχιεροσύνης ανά τέσσερις από τους Μητροπολίτες της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδος και τους Μητροπολίτες του Οικουμενικού Θρόνου (των λεγόμενων «Νέων Χωρών»). Κατά παρέκκλιση όμως των διατάξεων αυτών, με τον ίδιο νόμο συγκροτείται με συγκεκριμένη θητεία «Ιερά Σύνοδος αριστίνδην» μετά από πρόταση του Υπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Με τον τρόπο αυτόν, καταργείται έστω προσωρινά και για το διάστημα λειτουργίας της «αριστίνδην» Συνόδου, η Ιερά Σύνοδος Ιεραρχίας ως ανώτατη εκκλησιαστική αρχή της Εκκλησίας της Ελλάδος, τούτο δε αποτέλεσε την καίρια αλλά και μοιραία επέμβαση της δικτατορίας στα εσωτερικά της Εκκλησίας διότι θίγεται ευθέως η ουσία του επισκοπο-συνοδικού πολιτεύματος της Ορθόδοξης Εκκλησίας, δηλαδή η διοίκηση κάθε τοπικής Εκκλησίας από το σύνολο των επισκόπων της. Τέλος, τα Συντάγματα της δικτατορίας, εκείνα του 1968 και 1973, κατά τη ρύθμιση των σχέσεων Κράτους- Εκκλησίας δεν απέστησαν από την πάγια μορφή των συνταγματικών διατάξεων. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου οδήγησε στις 25 Νοεμβρίου του 1973 στην κατάργηση του τότε Προέδρου της Δημοκρατίας Γ. Παπαδόπουλου και της «κυβερνήσεως» υπό τον Σ. Μαρκεζίνη και στην επιβολή νέας ηγεσίας υπό τον Στρατηγό Φ. Γκιζίκη ως Πρόεδρο της Δημοκρατίας και τον Α. Ανδρουτσόπουλο ως Πρωθυπουργό, οι οποίοι ορκίστηκαν, κατ επιθυμία της νέας ηγεσίας της δικτατορίας, όχι από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών αλλά από τον Μητροπολίτη Ιωαννίνων Σεραφείμ. Η ενέργεια αυτή αποτελούσε σοβαρή ένδειξη για την πρόθεση της νέας τάξεως πραγμάτων να επέμβει στην Εκκλησία και να ρυθμίσει τα εσωτερικά της ζητήματα εκκινώντας από τον Αρχιεπίσκοπο, τον οποίο έθετε σε αμφισβήτηση. Τη διέξοδο στην κρίση έδωσε η παραίτηση του τότε Αρχιεπισκόπου. 5 Αργότερα, στην περίοδο της μεταπολίτευσης η κατάρρευση της δικτατορίας βρήκε στο πηδάλιο της Εκκλησίας ένα οιονεί κανονικό καθεστώς, το οποίο είχε παγιωθεί, είχε εξομαλύνει τις σχέσεις της Εκκλησίας της Ελλάδος με το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης οι οποίες είχαν διαταραχθεί, γεγονός που είχε οδηγήσει ήδη την Εκκλησία σε μία νέα εσωτερική διαμάχη. Προϊόν αυτής της ρευστής συγκυρίας είναι το πρώτο νομοθέτημα στην περίοδο της μεταπολιτεύσεως με το οποίο επιχειρείται η ρύθμιση εκκλησιαστικών ζητημάτων. Με νέο διάταγμα καταργείται ο Καταστατικός Χάρτης της δικτατορίας και επανατίθεται σε ισχύ έως την κατάρτιση νέου, ο προηγούμενος 4 Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή,2000, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή,2000, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 5

6 Καταστατικός Χάρτης επαναφέροντας ως κεντρικό όργανο διοίκησης την Ιερά Σύνοδο Ιεραρχίας. Κυρίως όμως επιχειρείται η ρύθμιση των ανοικτών εκκλησιαστικών ερίδων, ακόμη και η διασφάλιση της τύχης του νεοεκλεγμένου τότε Αρχιεπισκόπου σε περίπτωση παραιτήσεώς του από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο. Στη συνέχεια, ψηφίσθηκε από την Ε Αναθεωρητική Βουλή το Σύνταγμα του 1975 το οποίο στα θέματα σχέσεων Κράτους- Εκκλησίας, παρ ότι απομακρύνθηκε από τις ρυθμίσεις του Συντάγματος του 1952, δεν δικαίωσε τις προσδοκίες που διαγράφηκαν στον ορίζοντα από αυτό το ίδιο το κυβερνητικό Σχέδιο Συντάγματος. Οι σχετικές διατάξεις για πρώτη φορά διασπώνται και εκείνες που αφορούν την θρησκευτική ελευθερία εντάσσονται στο δεύτερο μέρος του Συντάγματος που περιλαμβάνει τα Συνταγματικά Δικαιώματα (αρθ. 13), εκείνες δε που αφορούν στις σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας απαρτίζουν ίδιο τμήμα του πρώτου μέρους του Συντάγματος που περιέχει τις βασικές διατάξεις (αρθ. 3). Η ανάδειξη του ΠΑ.ΣΟ.Κ. στις εκλογές της 18 ης Οκτωβρίου 1981 ως πρώτου κόμματος και ο σχηματισμός κυβέρνησης με άνετη κοινοβουλευτική πλειοψηφία προοιώνιζε την αλλαγή και στο χώρο των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας. Τις απόψεις του το ΠΑ.ΣΟ.Κ. στο θέμα αυτό τις είχε διατυπώσει ήδη στην καταστατική του Διακήρυξη της 3 ης Σεπτεμβρίου 1974, στην οποία ρητώς αναφέρεται ότι «διαχωρίζεται οριστικά η Εκκλησία από το Κράτος και κοινωνικοποιείται η μοναστηριακή περιουσία». Την έντονη αντίδραση της Εκκλησίας συνάντησε όμως η προσπάθεια καθιερώσεως του πολιτικού γάμου. Η αντίδραση αυτή ανάγκασε την Πολιτεία να μην προχωρήσει στην υποχρεωτική καθιέρωση του πολιτικού γάμου για όλους ανεξαιρέτως, με την αυτονόητη δυνατότητα όσων επιθυμούν να τελούν και θρησκευτικό γάμο κατά το δόγμα τους, αλλά να καθιερώσει ως ισόκυρους τον πολιτικό και θρησκευτικό γάμο. Αντίδραση της εκκλησίας εκδηλώθηκε και στο θέμα της αποποινικοποίησης της μοιχείας που συντελέστηκε με την κατάργηση των σχετικών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα. Η ανατροπή του πολιτικού σκηνικού με την αιφνιδιαστική θέση θέματος αναθεωρήσεως του Συντάγματος στις 9 Μαρτίου 1985 έφερε ξαφνικά στο προσκήνιο και το θέμα των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας. Η βελτίωση όμως των σχέσεων Εκκλησίας και Κυβερνήσεως ήταν τέτοια ώστε στην πρόταση αναθεωρήσεως του Συντάγματος δεν περιλήφθηκαν τροποποιήσεις προς την κατεύθυνση του «χωρισμού» ή όποια αλλαγή των σχετικών διατάξεων του Συντάγματος. Από τα πρώτα μάλιστα νομοθετήματα που ψηφίστηκαν μετά τις εκλογές του Ιουνίου του 1985 κατά τις οποίες το ΠΑ.ΣΟ.Κ. αναδείχθηκε και πάλι πρώτο κόμμα, ήταν η θεσμοθέτηση για πρώτη φορά «της ορθόδοξης αντιλήψεως για την αγωγή των νέων» στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Εξειδικεύεται η γενική διατύπωση του Συντάγματος για ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνειδήσεως (αρθ. 16 παρ. 2) και μεταξύ των σκοπών της εκπαιδεύσεως ρητώς περιλαμβάνεται πλέον και η υποβοήθηση των μαθητών «να διακατέχονται από πίστη προς τα γνήσια στοιχεία της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης». Μείζον θέμα στις σχέσεις Κράτους- Εκκλησίας δημιουργήθηκε με την ανακίνηση θέματος μοναστηριακής περιουσίας. Ενώ η κατάθεση σχεδίου νόμου για τη «ρύθμιση θεμάτων μοναστηριακής περιουσίας» δεν δημιούργησε σοβαρές αντιδράσεις, οξύτατη υπήρξε η αντίδραση της Εκκλησίας στο νομοσχέδιο που κατατέθηκε στις αρχές του 1987 επειδή προχωρούσε στη Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 6

7 μεταβολή του συστήματος διοικήσεως όλης της εκκλησιαστικής περιουσίας, δηλαδή όχι μόνο της περιουσίας των Μονών αλλά και εκείνης των Ενοριακών Ναών και των Μητροπόλεων και μάλιστα με την καθιέρωση, χωρίς προηγούμενη συνεννόηση με την Εκκλησία, της συμμετοχής αιρετών λαικών και κληρικών ως μελών των Εκκλησιαστικών και των Μητροπολιτικών Συμβουλίων. 6 Σημαντική στην κατεύθυνση ενός μελλοντικού επανακαθορισμού των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας, υπήρξε η σύσταση μιας ειδικής κληρικολαϊκής «Επιτροπής για τη μελέτη θεμάτων σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας». Η Επιτροπή αυτή πρότεινε την εισαγωγή ενός νέου συστήματος σχέσεων που προέβλεπε αφενός μεν μία «Συμφωνία Πολιτείας και Εκκλησίας», η οποία θα περιλάμβανε τις θεμελιώδεις ρυθμίσεις για τη διαμόρφωση των σχέσεών τους με βάση τις αρχές του αμοιβαίου σεβασμού και της αναγνωρίσεως της αυτοτέλειάς τους και αφετέρου ένα νέο νόμο «περί Καταστατικού Χάρτου της Εκκλησίας της Ελλάδος». Η ανάδειξη αργότερα στην εξουσία της «Νέας Δημοκρατίας» ( ) δεν συνδυάστηκε, όπως θα ανέμενε κανείς, με την κατάργηση του νόμου για τη μοναστηριακή περιουσία και την επαναδιαπραγμάτευση του όλου ζητήματος της εκκλησιαστικής περιουσίας, όπως ρητώς είχε υποσχεθεί ως αξιωματική αντιπολίτευση ενώπιον της Βουλής. Μετά τις εκλογές της 10 ης Οκτωβρίου 1993 το ΠΑ.ΣΟ.Κ. διαδέχθηκε και πάλι τη «Νέα Δημοκρατία» στην εξουσία. Στο «Πρόγραμμά» του η Ορθοδοξία χαρακτηρίζεται «κιβωτός πολιτιστικής παράδοσης», «στοιχείο συνοχής του Ελληνισμού και διεθνές στήριγμα», θεωρείται δε μαζί με την Παιδεία και τον Πολιτισμό ότι «αποτελούν ιστορικά το σταθερό θεμέλιο για την εξέλιξη και την προοπτική του λαού». Στα ειδικότερα ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν μνημονεύονται η ρύθμιση των θεμάτων της εκκλησιαστικής περιουσίας και ο χωρισμός Κράτους και Εκκλησίας. Παρά τις κρίσεις που μεσολάβησαν στις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας καθ όλη την περίοδο από τη μεταπολίτευση, η θέση και πάλι θέματος αναθεώρησης του ισχύοντος Συντάγματος συνδυάστηκε με συμφωνία των δύο μεγάλων κομμάτων, ΠΑ.ΣΟ.Κ. και «Νέας Δημοκρατίας» για εξαίρεση από τις αναθεωρητέες διατάξεις εκείνων που αφορούν στις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας και γενικώς στις σχέσεις Κράτους και θρησκευτικών κοινοτήτων, επομένως όχι μόνο του αρθ. 3, αλλά και του αρθ. 13 του Συντάγματος Συστήματα ρυθμίσεως σχέσεων που ίσχυσαν ανά τους αιώνες Στη μακραίωνη ιστορική εξέλιξη οι σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας έλαβαν όλες τις δυνατές μορφές ρυθμίσεως, από την πιο άκρατη πολιτειοκρατία έως και τον πλήρη χωρισμό, αφού οι σχέσεις αυτές ποίκιλλαν αναλόγως με την ιστορική περίοδο που εμφανίζονταν και με την κρατική οντότητα εντός της οποίας διαμορφώνονταν. Κατά καιρούς υποστηρίχθηκαν διάφορα σχήματα εντάξεως των μορφών ρυθμίσεως των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας. Ωστόσο, είναι αποδεκτό ότι κάθε προσπάθεια συστηματικής κατατάξεως των συστημάτων των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας, προσκρούει στην 6 Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή,2000, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή,2000, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 7

8 πολυμορφία της ιστορικής πραγματικότητας, η οποία δεν είναι δυνατόν να υπαχθεί σε ένα μικρό αριθμό σχημάτων. Είναι όμως εξίσου αληθές ότι η συστηματοποίηση των μορφών, που οι σχέσεις αυτές έλαβαν, διευκολύνει την κατανόηση του προβλήματος των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας. Μεταξύ των διαφόρων σχημάτων που προτάθηκαν άλλοι διέκριναν δύο συστήματα σχέσεων, εκείνα της «ενώσεως ή ενότητας» και εκείνα της «διακρίσεως ή χωρισμού» Κράτους και Εκκλησίας. Άλλοι προσέθεσαν σε αυτά ως τρίτη κατηγορία το σύστημα της «νόμω κρατούσης Πολιτείας» ενώ μία τρίτη άποψη διέκρινε τέσσερις κατηγορίες συστημάτων: το «πολιτειοκρατικό», το «ιεροκρατικό», το σύστημα «ομοταξίας» και το σύστημα «του χωρισμού». Τέλος, άλλη θεώρηση προσθέτει στη θεμελιώδη διάκριση σε συστήματα «ενότητας» και «χωρισμού» και τα συστήματα «αυτοτέλειας», στα οποία κατατάσσει την «ομοταξία» και την «συναλληλία». Σημαντικότερη όλων είναι η κατάταξη των συστημάτων των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας σε συστήματα «ενώσεως» και συστήματα «διακρίσεως», καθώς αυτή αποτελεί τον κοινό παρονομαστή όλων των παραπάνω σχημάτων που αναφέρθηκαν, διότι το μεν σύστημα της «νόμω κρατούσης Πολιτείας» αποτελεί κατά την ορθότερη άποψη μορφή «πολιτειοκρατίας» και συνεπώς εντάσσεται σε εκείνα της «ενώσεως», η το δε σύστημα «ομοταξίας» εντάσσεται στα συστήματα «διακρίσεως» Κράτους και Εκκλησίας Συστήματα «Ενώσεως» Χαρακτηριστικό γνώρισμα στα συστήματα «ενώσεως» είναι ο στενός σύνδεσμος Κράτους και Εκκλησίας που εμφανίζονται και δρουν με τα ίδια κατ αρχήν όργανα, τα οποία ασκούν τόσο την κρατική όσο και την εκκλησιαστική εξουσία. Αναλόγως με το κέντρο βάρους του συστήματος, εάν δηλαδή το Κράτος ή η Εκκλησία επικρατεί κάθε φορά, διαμορφώνονται ιστορικά δύο μορφές του συστήματος: πρώτο το σύστημα της «ιεροκρατίας» και στη συνέχεια ως αντίδραση προς αυτό το σύστημα της «πολιτειοκρατίας». «Ιεροκρατία ή Παποκαισαρισμός» είναι το σύστημα εκείνο που παρουσιάσθηκε στη Δύση από τον 11 ο έως τον 14 ο αιώνα με τη μορφή της συγκεντρώσεως στο πρόσωπο του Πάπα τόσο της εκκλησιαστικής όσο και της κοσμικής εξουσίας. Το σύστημα αυτό δεν πρέπει να συγχέεται με τη θεοκρατία, διότι η θεοκρατία μπορεί να αναπτυχθεί και εντός πολιτειοκρατικού συστήματος σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας, όταν ο ηγεμόνας ασκεί την εξουσία ως αντιπρόσωπος και κατ εντολήν του Θεού. Ως θεωρητικός του ιεροκρατικού συστήματος αναφέρεται ο Άγιος Αυγουστίνος, ενώ ο Πάπας Γρηγόριος Ζ θεωρείται εκείνος ο οποίος προσπάθησε να υποτάξει κάθε κοσμική εξουσία, υποστηρίζοντας ότι η πνευματική εξουσία της Εκκλησίας είναι ανώτερη της κοσμικής. Οξύτερος απολογητής του ιεροκρατικού συστήματος αναδείχθηκε ο Πάπας Βονιφάτιος Η κατά τον οποίο η θέση της Εκκλησίας εμφανίζεται σαφώς υποδεέστερη της Πολιτείας, δηλαδή του Κράτους, παρομοιάζοντας μάλιστα τη Πολιτεία προς τη σελήνη, τον άργυρο και το σώμα ενώ την Εκκλησία προς τον ήλιο, τον χρυσό και την ψυχή. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην περιοχή της Ορθόδοξης Εκκλησίας παράδειγμα εκκλησιαστικού Κράτους κατά τους νεότερους χρόνους 8 Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή,2000, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 8

9 αποτελεί το Μαυροβούνιο, όπου από το 1516 έως το 1851 τόσο την εκκλησιαστική όσο και την κοσμική εξουσία ασκούσε ο επιχώριος επίσκοπος, που προερχόταν από την ίδια πάντοτε οικογένεια. 9 Σημαντικότερη υπήρξε όμως η περίπτωση της Ρωσίας, όταν στον θρόνο της Μόσχας ανήλθε το 1652 ο πατριάρχης Νίκων, ο οποίος προσπάθησε να επιβάλλει ιεροκρατικές αντιλήψεις διακηρύσσοντας ότι η κοσμική εξουσία αρύεται την ισχύ της από τη εκκλησιαστική, αυτό δε αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ο τσάρος στέφεται από τον πατριάρχη. «Πολιτειοκρατία» είναι αντιθέτως το σύστημα εκείνο, το οποίο ως αντίδραση προς το προηγούμενο, διαμορφώθηκε επίσης στη Δύση από τον 14 ο αιώνα, με τη μορφή της συγκεντρώσεως τόσο της κοσμικής όσο και της εκκλησιαστικής εξουσίας στα όργανα της Πολιτείας. Σε αντίθεση προς το ιεροκρατικό σύστημα, όπου τα πάντα διέπει η βούληση της Εκκλησίας, το πολιτειοκρατικό σύστημα εμφανίζεται με περισσότερες μορφές, οι κυριότερες από τις οποίες είναι ο «Καισαροπαπισμός», ο «εδαφισμός» και η «απολυταρχία» των Ρωμαιοκαθολικών Κρατών. Το σύστημα του «Καισαροπαπισμού» συνιστά την πρώτη χρονικώς εκδήλωση του πολιτειοκρατικού συστήματος από τον 14 ο έως τον 16 ο αιώνα. Κατά το σύστημα αυτό ο αρχηγός του Κράτους είναι και αρχηγός της Εκκλησίας, αφού σύμφωνα με θεμελιώδη αρχή του συστήματος, ο Θεός δίνει όλη την εξουσία στον κοσμικό ηγεμόνα. Από την άλλη, το σύστημα του «εδαφισμού» ή «περιφερειακό» σύστημα, που ακολούθησε χρονικώς και ίσχυσε κυρίως στις προτεσταντικές χώρες, αποτέλεσε ελαστικότερη εκδοχή του «καισαροπαπισμού». Σύμφωνα με το σύστημα αυτό, Κράτος και Εκκλησία πλέον ταυτίζονται και τα θέματα της Εκκλησίας, όχι μόνο εκείνα που αφορούν στη διοίκηση, αλλά ακόμη και τα δογματικά ζητήματα, ρυθμίζονται από το Κράτος και τα όργανά του. Χαρακτηριστική περίπτωση εφαρμογής του συστήματος αυτού αποτελεί η Αγγλία, όπου ο βασιλέας αναγνωρίζεται ως κεφαλή της Αγγλικανικής Εκκλησίας. Στη συνέχεια αναφέρεται το σύστημα της «απολυταρχίας» των Ρωμαιοκαθολικών Κρατών. Με βάση το σύστημα αυτό, οι αυτοκράτορες ανέλαβαν την εκκλησιαστική διοίκηση, χωρίς όμως να περιορίσουν την ελευθερία της θρησκείας. Θεμελιώδη αρχή του συστήματος υπήρξε ότι η κρατική εξουσία περιορίζει πλέον τις επεμβάσεις της μόνο στις εξωτερικές εκδηλώσεις της Εκκλησίας, ενώ οι εσωτερικές καθαρώς πνευματικές υποθέσεις ρυθμίζονται αυτοτελώς από τη εκκλησία. Το σύστημα αυτό επικράτησε κυρίως στη Γαλλία και την Αυστρία Συστήματα «Διακρίσεως» Σε αντίθεση με τα συστήματα «ενώσεως», θεμελιώδες γνώρισμα στα συστήματα «διακρίσεως» Κράτους και Εκκλησίας είναι ότι η Εκκλησία διακρίνεται όχι μόνον ουσιαστικώς αλλά και τυπικώς από την Πολιτεία, καθώς εμφανίζεται και δρα με διαφορετικά όργανα. Ομοίως και το σύστημα αυτό εμφανίσθηκε στην πορεία των χρόνων με διαφορετικές μορφές, αρχικά με τη μορφή του συστήματος της «ομοταξίας»και 9 Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή,2000, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή,2000, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 9

10 ακολούθως με τη μορφή των συστημάτων «χωρισμού» Κράτους και Εκκλησίας, όπου πλέον γίνεται λόγος για «λαϊκό» ή «κοσμικό», δηλαδή για θρησκευτικώς ουδέτερο, Κράτος. Από τη μια πλευρά το σύστημα της «ομοταξίας» χαρακτηρίζει η ισοτιμία μεταξύ Κράτους και Εκκλησίας, κάθε μία από τις οποίες ασχολείται με τα δικά της ζητήματα χωρίς να αναμειγνύεται στα θέματα της άλλης. Το παρόν σύστημα που αποτέλεσε μεταβατικό στάδιο από την «πολιτειοκρατία» προς τα συστήματα «χωρισμού», θεμελιώθηκε στις αρχές της ανεξιθρησκίας που καθιέρωσαν τα φιλελεύθερα συντάγματα του 19 ου αιώνα. Θεωρητικώς πλησιέστατα προς το σύστημα της «ομοταξίας» φαίνεται να βρίσκεται το σύστημα της «συναλληλίας», αφού και αυτό προϋποθέτει διαφύλαξη της αυτοτέλειας και ανεξαρτησίας τόσο της Πολιτείας όσο και της Εκκλησίας. Υποστηρίζεται ότι το σύστημα αυτό καθόριζε τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας στο Βυζάντιο, ωστόσο πιο πειστική είναι η άποψη ότι το όλο θέμα των σχέσεων την περίοδο εκείνη ήταν περισσότερο ζήτημα προσώπων, παρά ζήτημα αρχών. Από την άλλη πλευρά, τα συστήματα του «χωρισμού» Κράτους και Εκκλησίας επικράτησε να διακρίνονται σε συστήματα «πλήρους» και «ήπιου» χωρισμού. Το σύστημα του «πλήρους» χωρισμού θεωρεί την Εκκλησία αυστηρώς ιδιωτική υπόθεση και κατά συνέπεια, κατά τις νομικές της σχέσεις, νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου. Το Κράτος είναι αδιάφορο για τα εκκλησιαστικά πράγματα και αυτό έχει ως αποτέλεσμα ότι η Εκκλησία στερείται κάθε προστασίας και ότι δεν υπόκειται σε κάποια ιδιαίτερη ή αυστηρή εποπτεία. Το σύστημα του «χωρισμού» με τη μορφή αυτή εφαρμόστηκε στη Γαλλία το 1905 με συνέπεια να διακοπούν οι διπλωματικές της σχέσεις με το Βατικανό. Αντίθετα, το σύστημα του «ήπιου» χωρισμού συνίσταται στην ευμενή ουδετερότητα του Κράτους έναντι της Εκκλησίας γενικώς ή έναντι μεγάλων και καθιερωμένων θρησκευτικών κοινοτήτων. Χαρακτηριστική περίπτωση τέτοιας μορφής «χωρισμού» αποτελεί το σύστημα που ισχύει στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, το πολίτευμα των οποίων εξασφαλίζει ουδετερότητα, αμεροληψία και πολιτική ίσων αποστάσεων απέναντι στις πολυάριθμες Εκκλησίες και λοιπές θρησκευτικές κοινότητες. Ανάλογο σύστημα «ήπιου» χωρισμού ισχύει και στη Γερμανία, σύμφωνα με το αρθ. 137 του Συντάγματος της Βαϊμάρης που έχει ενσωματωθεί στο αρθ. 140 του Θεμελιώδους Νόμου της Βόννης του 1949/ Σύστημα της «νόμω κρατούσας Πολιτείας» - Κριτική Ήπια μορφή του πολιτειοκρατικού συστήματος συνιστά το σύστημα «της νόμω κρατούσης Πολιτείας», σύμφωνα με την ορολογία που χρησιμοποίησε πρώτος ο Κ. Ράλλης. Σύμφωνα με αυτό το σύστημα, η Πολιτεία επεμβαίνει και κρατεί στα εκκλησιαστικά ζητήματα, ηπίως όμως και όχι βιαίως, με νόμους. Εξάλλου, επεμβαίνει μόνο στα διοικητικά και γενικώς στα «εξωτερικά» και όχι πάντως στα «εσωτερικά», στα πνευματικά και ιδίως δογματικά ζητήματα. Στο σύστημα αυτό καθιερώνεται το απαραβίαστο της θρησκευτικής ελευθερίας αλλά και η εποπτεία της Πολιτείας επί των άλλων θρησκειών και δογμάτων που δρουν στην επικράτειά της. Το σύστημα της «νόμω κρατούσης Πολιτείας» καθόριζε 11 Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή,2000, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 10

11 παραδοσιακά, λόγω και της στενής επαφής της Ορθόδοξης Εκκλησίας με τα αντίστοιχα εθνικά κράτη, τις σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας στη Ρωσία, Σερβία, Ρουμανία και Βουλγαρία, ενώ εξακολουθεί να διέπει τις σχέσεις αυτές στην Ελλάδα. 12 Στην Ελλάδα λοιπόν, το σύστημα που καθορίζει τις σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας είναι το σύστημα της «νόμω κρατούσης Πολιτείας». Όπως σημειώνεται χαρακτηριστικά 13 υπάρχει μία τάση αποδέσμευσης της μιας από την άλλη. Ωστόσο η τάση αυτή δε φτάνει στο σημείο να ανατρέψει το σύστημα της «νόμω κρατούσης Πολιτείας». Διότι περιορίζεται μεν η προνομιακή θέση της Εκκλησίας αλλά εξακολουθεί να τίθεται υπό την εποπτεία της Πολιτείας. Το σύστημα της «νόμω κρατούσης Πολιτείας» συνάγεται από τα εξής επιμέρους στοιχεία: Α) Με βάση το αρθ. 3 παρ. 1 εδ. γ, η Ιερά Σύνοδος των αρχιερέων είναι το ανώτατο διοικητικό όργανο της Εκκλησίας. Οφείλει επομένως τη νομική του υπόσταση στο Σύνταγμα. Ακόμη, ορίζεται ότι από την Ιερά Σύνοδο προέρχεται και η Διαρκής Ιερά Σύνοδος η οποία συγκροτείται όπως ορίζει ο Καταστατικός Χάρτης της Εκκλησίας ο οποίος θεσπίζεται με νόμο που ψηφίζεται από την Ολομέλεια της Βουλής. Β) Η εποπτεία που ασκεί με τη σειρά της η Πολιτεία γίνεται αντιληπτή από τη συνταγματική υποχρέωση της Βουλής να ψηφίζει τον Καταστατικό Χάρτη της Εκκλησίας, να διασφαλίζει τη συνταγματικά κατοχυρωμένη αυτοδιοίκηση της τελευταίας καθώς και να επικυρώνει σύμφωνα με το αρθ. 105 τον Καταστατικό Χάρτη του Αγίου Όρους. Γ) Από το γεγονός ότι οι σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας είναι συνταγματικά προβλεπόμενες, υποδηλώνει ότι υπάγονται σε ένα καθεστώς που εκ των πραγμάτων είναι «πολιτειοκρατικό», αφού το Σύνταγμα είναι προϊόν της Πολιτείας. Επομένως, όπως εύστοχα έχει παρατηρηθεί 14 οι σχέσεις μεταξύ Κράτους και Εκκλησίας σήμερα βρίσκονται στο «μεταίχμιο» μεταξύ του συστήματος της «νόμω κρατούσης Πολιτείας» και ενός συστήματος «συναλληλίας». 3. Εκκλησία και Κράτος: έννοιες συνταγματικώς προβλεπόμενες Με εξαίρεση τις ιστορικές περιπτώσεις πλήρους ταύτισης Εκκλησίας και Κράτους όπου ο θείος και ο κρατικός λόγος ήταν ταυτόσημοι, η ιδεολογική λειτουργία των δύο δεοντολογικών τάξεων ήταν και είναι ανταγωνιστική. Ακόμη και στις περιπτώσεις πολιτειών που εγκαθιδρύουν θρησκευτική ουδετερότητα, οι σχέσεις Εκκλησίας και Κράτους απαιτούν μία νομική ρύθμιση προκειμένου να διασφαλιστεί η ηθελημένη θρησκευτική ουδετερότητα του Κράτους. Το γεγονός συνεπώς της καταγραφής σχετικών ρυθμίσεων σε συντάγματα οφείλεται στο μόνιμο πολιτικό ρόλο που διαδραματίζει η Εκκλησία. Συγκεκριμένα στην Ελλάδα η εγγραφή της νομικής θέσης της Εκκλησίας στα συνταγματικά κείμενα από την Ελληνική Επανάσταση μέχρι σήμερα έχει ειδικότερους ιστορικούς λόγους, που αναζητούνται στον καίριο ρόλο της Εκκλησίας τόσο κατά την Τουρκοκρατία όσο και κατά την Ελληνική Επανάσταση. Η χριστιανική Εκκλησία ωφέλησε το κράτος γιατί το τελευταίο την χρησιμοποίησε ως ιδεολογικό και ψυχολογικό μηχανισμό καταναγκασμού και επιβολής στον κοινωνικό χώρο, διευκολύνοντας έτσι την ολοκληρωτική εξουσία του πάνω σε αυτόν. 12 Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνή,2000, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. Κωνσταντίνου Α. Βαβούσκου - Αριστόβουλου Ι. Μάνεση, Γνωμοδότηση, ΝοΒ 23, 1975, σελ Βλ. Κωνσταντίνου Α. Βαβούσκου - Αριστόβουλου Ι. Μάνεση, Γνωμοδότηση, ΝοΒ 23, 1975, σελ Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 11

12 Όπως έχει αναφερθεί παραπάνω η ρύθμιση των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας συνιστά αναγκαίο περιεχόμενο του εκάστοτε Συντάγματος προκειμένου να αποφευχθούν ενδεχόμενες συγκρούσεις. Αν λάβουμε υπόψη μας ότι τα άτομα είναι φορείς δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που τους απονέμει η Πολιτεία, δηλαδή είναι εκτός από «πιστοί» και «πολίτες», κατανοούμε εύκολα το συνειδησιακό διχασμό που μπορεί να δημιουργήσει μία πιθανή σύγκρουση Κράτους και Εκκλησίας. Με το πέρασμα των χρόνων μάλιστα, η ανάγκη των πολιτών να στηρίξουν τις ελπίδες τους σε κάτι το μεταφυσικό όχι μόνο δεν υποχωρεί αλλά εντείνεται, αφού η Εκκλησία αποτελεί κατευθυντήρια γραμμή η οποία επηρέασε πολλές φορές την εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων. Υπό το πρίσμα του ισχύοντος Συντάγματος η ρύθμιση των σχέσεων αυτών προβλέπεται τόσο σε επίπεδο Γενικού Συνταγματικού Μέρους όσο και σε επίπεδο Συνταγματικών Δικαιωμάτων. Πρόκειται με άλλα λόγια για διπλή συνταγματική πρόβλεψη. Πριν προχωρήσουμε όμως στην αναλυτική παρουσίαση των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας, είναι απαραίτητο να εμβαθύνουμε στις έννοιές τους. Η έννοια της Εκκλησίας γίνεται ευκολότερα κατανοητή στο πλαίσιο των επιστημών που μελετούν την κοινωνία, καθώς συνδέεται αναπόσπαστα με αυτή. Καταρχήν, ο όρος «Εκκλησία» όταν χρησιμοποιείται στο συνταγματικό δίκαιο δεν παραπέμπει απευθείας στο θρησκευτικό του περιεχόμενο, ούτε περιλαμβάνει τη μεταφυσική διάσταση της Εκκλησίας. Αναφέρεται στην Εκκλησία ως νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου, χωρίς να αμφισβητείται η μεταφυσική της διάσταση. Πιο συγκεκριμένα, στον νόμο ορίζεται ότι τόσο η Εκκλησία της Ελλάδος όσο και τα εκκλησιαστικά νομικά πρόσωπα, δηλαδή οι μητροπόλεις και οι ενορίες αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου διακαίου. 15 Επομένως, η Εκκλησία της Ελλάδος νοείται είτε ως σύνολο φυσικών προσώπων που έχουν κοινή πίστη, είτε ως σύνολο θρησκευτικών νομικών προσώπων. Σκόπιμο κρίνεται στο σημείο αυτό να τονιστεί, ότι η Εκκλησία της Ελλάδος και οι οργανωτικές της υποδιαιρέσεις είναι νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου κατά τις νομικές τους και μόνο σχέσεις, με πράξεις του κοινού νομοθέτη. Αυτό σημαίνει ότι με νεότερη πράξη του είναι δυνατό να παύσουν να είναι. 16 Ο χαρακτηρισμός των νομικών προσώπων της Εκκλησίας ως δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου έχει μια σειρά από συνέπειες που απορρέουν κυρίως από το αρθ. 94 του Συντάγματος. Έτσι, ο χαρακτηρισμός των εκκλησιαστικών νομικών προσώπων ως δημοσίου δικαίου σημαίνει ότι οι πράξεις και οι παραλήψεις τους αφενός δημιουργούν διοικητικές διαφορές που υπάγονται στη δικαιοδοσία των διοικητικών δικαστηρίων και αφετέρου ότι διέπονται από τους κανόνες του δημόσιου λογιστικού. Χαρακτηρισμός τους από την άλλη, ως νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου σημαίνει ότι οι πράξεις και οι παραλήψεις τους αφενός δημιουργούν ιδιωτικές διαφορές που υπάγονται στη δικαιοδοσία των πολιτικών δικαστηρίων και αφετέρου ότι δε διέπονται από τις διατάξεις του δημόσιου λογιστικού. Τυχόν χαρακτηρισμός τους ως νομικών προσώπων διφυούς χαρακτήρα σημαίνει ότι οι πράξεις και οι παραλήψεις τους δημιουργούν διαφορές που υπάγονται είτε στη 15 Βλ. άρθρο 1 παρ. 4 του Νόμου 590/1977 «Περί του Καταστατικού Χάρτου της Εκκλησίας της Ελλάδος» 16 Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Η Διαπάλη Νομιμότητας και Κανονικότητας και η Θεμελίωση της Εναρμονίσεώς τους, Αθήνα, 1994, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ. 213 Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 12

13 δικαιοδοσία ων διοικητικών είτε σε εκείνη των πολιτικών δικαστηρίων, αναλόγως με τη συμπεριφορά των νομικών αυτών προσώπων, αν δηλαδή φέρονται ως φορείς δημόσιας εξουσίας ή όχι. Η θεωρία του δημοσίου δικαίου στη χώρα μας άλλοτε σαφέστερα και άλλοτε διστακτικότερα προβληματίζεται σχετικά με τη φύση των «εκκλησιαστικών νομικών προσώπων», τα οποία πάντως θεωρεί ότι αποτελούν κάτι το ιδιαίτερο. 17 Επισημαίνεται ότι στα εκκλησιαστικά νομικά πρόσωπα κατά κανόνα δεν ασκείται καμία εποπτεία από μέρους των οργάνων του Κράτους και κατά συνέπεια τα νομικά αυτά πρόσωπα διαρθρωμένα σε ιδιαίτερη ενότητα, απολαύουν σχεδόν πλήρους αυτονομίας. Υποστηρίζεται μάλιστα, ότι τα εκκλησιαστικά νομικά πρόσωπα ορθότερο είναι να θεωρούνται ως «τρίτη κατηγορία» νομικών προσώπων, διότι ενώ δεν είναι φορείς δημόσιας διοικήσεως, ασκούν «εκκλησιαστική» εξουσία και διαφέρουν επομένως από τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. Έχει υποστηριχθεί, ότι η ίδρυση και οργάνωση εκκλησιαστικών νομικών προσώπων με πράξεις κανονιστικού περιεχομένου της ίδιας της Εκκλησίας είναι συνταγματικώς δυνατή, όταν η εξουσιοδότηση είναι ειδική και ορισμένη και εφόσον βέβαια πληρούνται και οι λοιπές προϋποθέσεις του άρθ. 43 του Συντάγματος. Αντιτάχθηκε όμως, ότι κάτι τέτοιο παραγνωρίζει την εξουσία για αυτοκαθορισμό και αυτοδιάθεση της Εκκλησίας που αντλείται από τα αρθ. 2, 5, 12 και 13 του Συντάγματος και περιορίζει σημαντικά τη δυνατότητα ελευθερίας δράσεως, όπου δεν υπάρχουν απαγορεύσεις και περιορισμοί από το Σύνταγμα και τους νόμους. Επιπρόσθετα, τίποτε δεν εμποδίζει να υπάρχουν παράλληλα με τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου και τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου και άλλα, ξεχωριστά, τα «εκκλησιαστικά νομικά πρόσωπα» ως νομικά πρόσωπα ειδικού χαρακτήρα (sui generis). Φυσικά κάτι τέτοιο δε σημαίνει ότι τίθεται σε αμφιβολία «η ύπατη εποπτεία» της Πολιτείας όσον αφορά στον έλεγχο τηρήσεως της νομιμότητας και της δημόσιας τάξεως. Τα νομικά αυτά πρόσωπα θα έπρεπε ακριβέστερα να ονομαστούν «νομικά πρόσωπα εκκλησιαστικού δικαίου» κατ αναλογία προς εκείνα του ιδιωτικού και του δημόσιου δικαίου. Η ονομασία αυτή όχι μόνο αποδίδει καλύτερα την ουσία του πράγματος, αλλά είναι και συνεπέστερη προς τη θεμελιώδη θέση ότι το εκκλησιαστικό δίκαιο είναι ιδιόμορφος (sui generis) κλάδος του δικαίου, παράλληλος και όχι υπάλληλος προς το ιδιωτικό και δημόσιο δίκαιο. Τα εκκλησιαστικά νομικά πρόσωπα ή τα νομικά πρόσωπα εκκλησιαστικού δικαίου θα διέπονται από το δίκαιο της Εκκλησίας δηλαδή τους ιερούς κανόνες, την εκκλησιαστική νομοθεσία, τους εκκλησιαστικούς κανονισμούς και τις κανονιστικές διατάξεις. Οι διαφορές των νομικών αυτών προσώπων με ιδιώτες ή νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου θα κατάγονται για επίλυση στα πολιτικά δικαστήρια. Οι διαφορές τους με το Δημόσιο και τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου στα διοικητικά δικαστήρια. Τέλος, οι διαφορές μεταξύ τους, μεταξύ δηλαδή εκκλησιαστικών νομικών προσώπων, θα επιλύονται από τα αρμόδια «εκκλησιαστικά δικαστήρια» Βλ. και Επαμεινώνδας Π. Σπηλιωτόπουλος, Εγχειρίδιο διοικητικού δικαίου, Αθήνα, 2011, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη 18 Βλ. Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Η Διαπάλη Νομιμότητας και Κανονικότητας και η Θεμελίωση της Εναρμονίσεώς τους, Αθήνα, 1994, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 13

14 Επικρατεί τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη σύγχυση ανάμεσα σε δύο όρους: τον όρο πολιτεία και τον όρο κράτος. Ο όρος «Κράτος» (Staat) σημαίνει δύναμη, και μάλιστα, θεσμοποιημένη και συστηματοποιημένη παραγωγή και επιβολή της βούλησης εκείνων που έχουν τη δύναμη πάνω σε ένα κοινωνικό σύνολο. Με την ανάπτυξη και την πλήρη επιβολή της μοναρχίας, που συμβόλιζε με το πρόσωπο του μονάρχη το κράτος, η έννοια του «Κράτους» αντιδιαστέλλεται με την έννοια του λαού, ο οποίος νοείται ως το σύνολο των υπηκόων που υπόκεινται στην κρατική βούληση. Έτσι ο όρος «Κράτος» όπως ολοκληρώθηκε εννοιολογικά στο ιστορικό γίγνεσθαι, δεν χαρακτηρίζει το συνολικό φαινόμενο της συμβίωσης των ανθρώπων σε ένα οργανωμένο σύνολο, αλλά μόνο τη θεσμοποιημένη και νομικά δεσμευτική εξουσία, που έχει τη δύναμη της επιβολής. 19 Είναι λοιπόν σωστό να χρησιμοποιούμε τον όρο «Κράτος» όταν αναφερόμαστε στην κρατική εξουσία. Παράλληλα, ο όρος «Πολιτεία» με ρίζα τον όρο και την έννοια της πόλης είναι πιο εκφραστικός του συνολικού φαινομένου της οργανωμένης κοινωνικής συμβίωσης. Η αναζήτηση του νοηματικού περιεχομένου του όρου «Πολιτεία» έχει τόση προϊστορία όση και η ίδια η φιλοσοφία. Ο τρόπος που ορίστηκε κατά καιρούς η «Πολιτεία», υπαγορεύτηκε κυρίως από τους εκάστοτε συσχετισμούς των κοινωνικοπολιτικών δυνάμεων που προσδιορίζουν πάντοτε την πνευματική ζωή μιας εποχής. Τα σύγχρονα Συντάγματα όπως και το ισχύον ελληνικό Σύνταγμα δεν έχουν ως μόνο αντικείμενο των ρυθμίσεων τους το εξουσιαστικό φαινόμενο αλλά και τις κοινωνικές δυνάμεις όπως είναι π.χ. τα πολιτικά κόμματα και ο συνδικαλισμός. Έτσι, μιλώντας για την «Πολιτεία» ως αντικείμενο της συνταγματικής ρύθμισης εννοούμε το παραδοσιακό εξουσιαστικό φαινόμενο στο πλαίσιο της οργανωμένης κοινωνικής συμβίωσης των ανθρώπων. Εξάλλου και το ισχύον Σύνταγμα χρησιμοποιεί τόσο τον όρο «Κράτος» όσο και τον όρο «Πολιτεία», ενώ η εναλλαγή των όρων κατά τη διατύπωσή του δεν φαίνεται να εκφράζει πάντοτε συνειδητή εννοιολογική διαφοροποίηση. 20 Σύμφωνα με τον κλασικό ορισμό του Georg Jellinek «Πολιτεία» είναι ο λαός που ζει σε ορισμένη χώρα και είναι οργανωμένος σε νομική προσωπικότητα, εξοπλισμένη με πρωτογενή εξουσία. Ο ορισμός του Jellinek υπήρξε καθοριστικός για τη νομική επιστήμη, γι αυτό και διδάσκεται με λίγες παραλλαγές από τους πιο γνωστούς ερευνητές και δασκάλους του ελληνικού Συνταγματικού Δικαίου. 21 Με βάση τον ορισμό αυτόν που συνδυάζει και το στοιχείο της νομικής προσωπικότητας αποδίδεται από διάφορους εκπροσώπους του διοικητικού δικαίου 22 η «στενή» έννοια του όρου «Κράτος». Υπό αυτήν την έννοια αποτελείται από τα διοικητικά όργανα που προβλέπει το Σύνταγμα και η νομοθεσία, καθώς και από τις εξαρτημένες και αυτοτελείς δημόσιες υπηρεσίες εκτός των ανεξάρτητων νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου. Επιπλέον, η «Πολιτεία» ενδιαφέρεται κυρίως για 19 Βλ. Δημήτρης Θ. Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, Τόμος Α : Θεωρητικό Θεμέλιο, Αθήνα- Κομοτηνή, 1994, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. Δημήτρης Θ. Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, Τόμος Α : Θεωρητικό Θεμέλιο, Αθήνα- Κομοτηνή, 1994, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. Δημήτρης Θ. Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, Τόμος Α : Θεωρητικό Θεμέλιο, Αθήνα- Κομοτηνή, 1994, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. και Επαμεινώνδας Π. Σπηλιωτόπουλος, Εγχειρίδιο διοικητικού δικαίου, Αθήνα, 2011, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 14

15 την εξωτερική συμπεριφορά των ανθρώπων και τη ρύθμισή της με κανόνες δικαίου, που η ίδια παράγει. Ταυτόχρονα, ενδιαφέρεται και προστατεύει την ελευθερία της συνείδησης, την ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης, που ανήκει στα θεμέλια του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αντίθετα, η Εκκλησία απευθύνεται κυρίως στην εσωτερική διάσταση του ανθρώπου, αλλά ταυτόχρονα ενδιαφέρεται και για την εξωτερική συμπεριφορά των μελών της. Η συμφωνία της εξωτερικής ανθρώπινης συμπεριφοράς προς τον νόμο αποτελεί τη νομιμότητα, ενώ η συμφωνία προς την τάξη των εκκλησιαστικών κανόνων, την κανονικότητα Τα άρθρα 3 και 13 στο Σύνταγμα και η «φαινομενική σύγκρουσή τους» Με βάση το άρθρο 3 του Συντάγματος «Επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα είναι η θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας, που γνωρίζει κεφαλή της τον Κύριο ημών Ιησού Χριστό, υπάρχει αναπόσπαστα ενωμένη δογματικά με τη Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης και με κάθε άλλη ομόδοξη Εκκλησία του Χριστού τηρεί απαρασάλευτα, όπως εκείνες, τους ιερούς αποστολικούς και συνοδικούς κανόνες και τις ιερές παραδόσεις. Είναι αυτοκέφαλη, διοικείται από την Ιερά Σύνοδο των εν ενεργεία Αρχιερέων και από τη Διαρκή Ιερά Σύνοδο που προέρχεται από αυτή και συγκροτείται όπως ορίζει ο Καταστατικός Χάρτης της Εκκλησίας, με τήρηση των διατάξεων του Πατριαρχικού Τόμου της κθ (29) Ιουνίου 1850 και της Συνοδικής Πράξης της 4 ης Σεπτεμβρίου Το εκκλησιαστικό καθεστώς που υπάρχει σε ορισμένες περιοχές του Κράτους δεν αντίκειται στις διατάξεις της προηγούμενης παραγράφου. Το κείμενο της Αγίας Γραφής τηρείται αναλλοίωτο. Η επίσημη μετάφρασή του σε άλλο γλωσσικό τύπο απαγορεύεται χωρίς την έγκριση της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδας και της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας στην Κωνσταντινούπολη». 24 «Επικρατούσα θρησκεία» 25 είναι εκείνη στην οποία πιστεύει ο μεγαλύτερος αριθμός των πολιτών και αποτελεί ως εκ τούτου την επίσημη θρησκεία του κράτους. 26 Το σύστημα της «επικρατούσας θρησκείας» αναπτύχθηκε κυρίως στη Ευρώπη και βασίζεται στο γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού συγκεκριμένου κράτους πιστεύει σε συγκεκριμένο θρησκευτικό δόγμα. Στο σύστημα της «επικρατούσας θρησκείας» όλες οι εκκλησίες είναι νομικά ισότιμες, πλην όμως η «επικρατούσα» απολαμβάνει ορισμένων προνομίων ως «πρώτη μεταξύ ίσων» για ιστορικούς και πρακτικούς λόγους. Η 23 Βλ. Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 2008, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Για ερμηνεία του άρθρου βλ. Πέτρος Ι. Παραράς, Σύνταγμα Corpusl, Αθήνα- Κομοτηνή, 1982, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. και την άποψη του Σπύρου Τρωιάνου, Παραδόσεις εκκλησιαστικού δικαίου, Αθήνα- Κομοτηνή, 1984, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 2008, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ. 643 Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 15

16 «επικρατούσα θρησκεία» ως επίσημη θρησκεία τελεί σε ιδιάζουσα σχέση προς το κράτος. Από νομική άποψη δεν κατέχει ανώτερη θέση, σε σύγκριση με τις άλλες αναγνωριζόμενες θρησκείες. Επομένως, η ύπαρξη «επικρατούσας θρησκείας» δεν έρχεται σε αντίθεση με την αρχή της ίσης μεταχείρισης όλων των θρησκειών. Στο σύστημα της «επικρατούσας θρησκείας» υπάρχει διαχωρισμός «Κράτους» και «Εκκλησίας», υπό την έννοια ότι η Εκκλησία δεν διαθέτει αρμοδιότητες αναγόμενες στη διοίκηση του κράτους. Η Εκκλησία αυτοδιοικείται επί τη βάσει κανόνων που θέτει η Πολιτεία. Είναι προφανές ότι όπου το σύστημα της «επικρατούσας θρησκείας» προβλέπεται συνταγματικά- όπως στην Ελλάδα- η κατάργησή του μέσω της κοινής νομοθεσίας δεν είναι δυνατή αλλά απαιτείται συνταγματική αναθεώρηση. Το αρθ. 3 παρ. 1 στο Σύνταγμα είναι εκείνο που κυρίως αναφέρεται στη θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην ελληνική επικράτεια. Θεμελιώδεις αρχές που διέπουν τη θέση της Εκκλησίας της Ελλάδος και γενικότερα της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι οι ακόλουθες: το ορθόδοξο δόγμα συνιστά την «επικρατούσα θρησκεία», η Εκκλησία της Ελλάδος υπάρχει αναπόσπαστα ενωμένη πνευματικά με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης και τις λοιπές ομόδοξες εκκλησίες, η Εκκλησία αυτοδιοικείται και το υπάρχον αυτοκέφαλο καθεστώς διατηρείται. Η επίκληση της Αγίας Τριάδας στο Σύνταγμα του 1952 καθώς και σε όλα τα άλλα ελληνικά Συντάγματα, εκτός από εκείνο του 1927, παραμένει στο Σύνταγμα του 1975 πανομοιότυπη. 27 Επίσης στον όρκο του Προέδρου της Δημοκρατίας και των βουλευτών διατηρείται η επίκληση της Αγίας, ομοούσιας και αδιαίρετης Τριάδας. Παρατηρούμε όμως ότι ενώ αυτή η φύση της Αγίας Τριάδας διδάσκεται από όλες σχεδόν τις εκκλησίες, το Σύνταγμα ορίζει στο αρθ. 59 παρ. 2 ότι αλλόθρησκοι ή ετερόδοξοι βουλευτές ορκίζονται σύμφωνα με τον τύπο της δικής τους θρησκείας ή δόγματος, διάταξη που δεν απαντά στο άρθρο περί του Προέδρου της Δημοκρατίας. Θα μπορούσε δηλαδή να προβληθεί η άποψη ότι έμμεσα το Σύνταγμα μόνο ορθοδόξου την εκλογή ως προέδρου της Δημοκρατίας επιτρέπει. Όμως κάτι τέτοιο δεν ευσταθεί και τη διατύπωση του αρθ. 59 παρ. 2 του Συντάγματος την αποδίδουμε σε θεολογική άγνοια του συνταγματικού νομοθέτη. Ακόμη, ως «επικρατούσα θρησκεία» δεν νοείται η θρησκεία της πλειονότητας του ελληνικού λαού αλλά «επικρατούσα» είναι εκείνη που συνδέεται με τις παραδόσεις και την πλειονότητα των Ελλήνων. 28 Πιο αναλυτικά, στο ισχύον Σύνταγμα «επικρατούσα» θρησκεία συνεχίζει να σημαίνει ότι: 1) Το ορθόδοξο δόγμα αποτελεί την επίσημη θρησκεία στο ελληνικό κράτος ή θρησκεία της επικράτειας ή εκκλησία του κράτους, 2) Η εκκλησία που εκφράζει το δόγμα αυτό έχει ιδία νομική υπόσταση. Είναι δηλαδή νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου κατά τις νομικές σχέσεις της, όπως άλλωστε είναι και οι διάφοροι οργανισμοί της. 29 3) Το κράτος την περιβάλλει με επαυξημένο ενδιαφέρον και η ίδια απολαύει ειδικής μεταχείρισης, που δεν επεκτείνεται αυτοδικαίως στα άλλα δόγματα και 27 Βλ. Δημήτρης Θ. Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, Τόμος Β : Οργάνωση & Λειτουργία της Πολιτείας, Αθήνα- Κομοτηνή, 1992, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. Χαράλαμπος Κ. Παπαστάθης, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 2007, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Βλ. άρθρο 1 παρ. 4 του Νόμου 590/1977 «Περί του Καταστατικού Χάρτου της Εκκλησίας της Ελλάδος» Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 16

17 θρησκεύματα, όπως είναι η εκτέλεση των αποφάσεων των εκκλησιαστικών αρχών της επικρατούσας θρησκείας από πολιτειακά όργανα, ο αμιγής ορθόδοξος χαρακτήρας της θρησκευτικής υπηρεσίας των ενόπλων δυνάμεων και η ανάληψη από το κράτος της ίδρυσης και συντήρησης ορθόδοξων εκκλησιαστικών σχολών. Αυτό φυσικά δε σημαίνει ότι η «επικρατούσα θρησκεία» κατά το Σύνταγμα κρατεί επί των άλλων χριστιανικών δογμάτων και θρησκειών καθώς και ότι η ειδική αυτή μεταχείρισή της είναι αντίθετη προς την συνταγματική αρχή της ισότητας. Αυτή η ειδική μεταχείριση αφορά μόνο την Εκκλησία και όχι ατομικά τους πιστούς της, ώστε να οδηγούμασταν σε διαφορετική αντιμετώπιση των μη ορθοδόξων πολιτών κατά παράβαση της αρχής της ισότητας. Αφορά κατ αρχήν, την Εκκλησία της Ελλάδος και τις λοιπές μητροπόλεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου που εδρεύουν στην Ελλάδα, αλλά περαιτέρω ειδική μεταχείριση έχουν και οι ελληνικές Ορθόδοξες Εκκλησίες της Ανατολής και της Διασποράς. Οφείλει να είναι γενικού περιεχομένου και να μη στρέφεται ειδικά σε βάρος ορισμένης θρησκείας ή δόγματος, καθώς και σε βάρος της λατρείας τους, ενώ ταυτόχρονα δεν επιτρέπεται να έρχεται σε αντίθεση με κάποια απαγορευτική ή επιτακτική διάταξη του Συντάγματος. Ως προς το περιεχόμενο του όρου «επικρατούσα», θα πρέπει να επισημανθεί πως αν εξαιρέσουμε τον χαρακτηρισμό του ορθόδοξου δόγματος ως επίσημης θρησκείας, τα δύο άλλα στοιχεία της αναγνώρισής του αυτής δεν προσιδιάζουν αποκλειστικά και μόνο σε αυτό. Συγκεκριμένα, μέρος της θεωρίας έχει υποστηρίξει ότι τόσο η Ρωμαιοκαθολική όσο και οι Προτεσταντικές Εκκλησίες στην Ελλάδα είναι επίσης νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, με συνέπεια η άσκηση δημόσιας διοίκησης να μην περιορίζεται μόνο στις αρχές της «επικρατούσας», αλλά να εκτείνεται και σε εκείνες των γνωστών δογμάτων. 30 Με τη σειρά του το άρθρο 13 του Συντάγματος ορίζει «Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός. Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων. Η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Ο προσηλυτισμός απαγορεύεται. Οι λειτουργοί όλων των γνωστών θρησκειών υπόκεινται στην ίδια εποπτεία της Πολιτείας και στις ίδιες υποχρεώσεις απέναντι της, όπως και οι λειτουργοί της επικρατούσας θρησκείας. Κανένας δεν μπορεί, εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, να απαλλαγεί από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς το Κράτος ή να αρνηθεί να συμμορφωθεί προς τους νόμους. 30 Βλ. Χαράλαμπος Κ. Παπαστάθης, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 2007, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας κατά το Σύνταγμα Σελίδα 17