ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Transcript

1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ 1.1 Ο αιώνας της Οικουμενικής Κίνησης Η αρχική στάση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας Το οικουμενικό πνεύμα της Β Συνόδου του Βατικανού ( ) Το θέμα του παπικού πρωτείου στη Β Σύνοδο του Βατικανού Το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών. 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Ο ΕΠΙΣΗΜΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΑΙΟΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 2.1 Τα γεγονότα που προηγήθηκαν Το πλαίσιο του διαλόγου Οι Γενικές Συνελεύσεις και τα θεολογικά κείμενα Το θέμα του πρωτείου του επισκόπου Ρώμης στα κείμενα της α δεκαετίας Το τέλμα του Διαλόγου κατά τη β δεκαετία και η νέα προσέγγιση του πρωτείου στην παπική Εγκύκλιο «Ut Unum Sint» Η επανέναρξη του Διαλόγου. Η σπουδαιότητα του Κειμένου της Ραβέννας. 28 1

2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΚΟΙΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΧΙΛΙΕΤΙΑΣ 3.1 Η θεολογική προσέγγιση του πρωτείου με βάση την εμπειρία της πρώτης χιλιετίας Τα πρεσβεία τιμής του επισκόπου Ρώμης στους κανόνες των Συνόδων της Εκκλησίας Η Πατριαρχική Πενταρχία Ο Πενταρχικός θεσμός στη θεολογική σκέψη και διδασκαλία του αγίου Θεοδώρου του Στουδίτου Η απάλειψη του τίτλου «Πατριάρχης της Δύσεως» από τον πάπα Βενέδικτο XVI. 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΔΟΓΜΑΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΩΜΑΙΟΚΑΘΟΛΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΑΞΗ. 4.1 Η ενότητα στην πίστη ως κέντρο του Οικουμενικού Διαλόγου Το πρόβλημα του Filioque. Ιστορική αναδρομή Οι νεότερες εξελίξεις Το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας Το Πετρίνειο αξίωμα Το ζήτημα της οικουμενικότητας των συνόδων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. 58 2

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΕΙΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 5.1 Η θεωρία του παποκαισαρισμού ως αίτιο του Μεγάλου Σχίσματος Αντιδράσεις και σχίσματα στο σώμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας Το πρωτείο ως ανασταλτικός παράγοντας στην προαγωγή της ενότητας Ρωμαιοκαθολικισμού και Προτεσταντισμού Το πρωτείο ως το βασικότερο εμπόδιο στη γεφύρωση του χάσματος Ανατολής και Δύσης Η περί πρωτείου διδασκαλία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στα κείμενα της Β Βατικανής Συνόδου και στον Κώδικα Κανονικού Δικαίου (CIC). 73 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΠΡΩΤΕΙΟ ΤΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΡΩΜΗΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ ΤΟΥ 21 ΟΥ ΑΙΩΝΑ. 77 ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 80 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 83 3

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Ρωμαιοκαθολική είναι η πολυπληθέστερη χριστιανική Εκκλησία και ο επικεφαλής της, πάπας της Ρώμης, ο πλέον αναγνωρίσιμος θρησκευτικός ηγέτης σε παγκόσμιο επίπεδο. Συνεπώς το θέμα του πρωτείου του αποτελεί πρόκληση για μελέτη και μάλιστα σε μια εποχή έντονων οικουμενικών ζυμώσεων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, για εμάς που ανήκουμε στην Ορθόδοξη Καθολική Εκκλησία, η εξέτασή του ιστορικού πλαισίου του ζητήματος μέχρι την εποχή του Μεγάλου Σχίσματος Ανατολής και Δύσης και η διερεύνηση των αιτιών που οδήγησαν σ αυτό. Ο επί τριάντα και πλέον χρόνια εξελισσόμενος διάλογος Ορθοδόξων- Ρωμαιοκαθολικών, η υπεράσπισή του αλλά και η κριτική που του ασκείται, δύσκολα αφήνουν αδιάφορο όποιον ασχολήθηκε με τη θεολογική επιστήμη. Η προσπάθειά μου να γνωρίσω, κατά το δυνατόν, τη διδασκαλία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας με οδήγησε σε μια πρωτόγνωρη νοητική διαδικασία συγκριτικής μελέτης της ανατολικής και της δυτικής παράδοσης. Μεγάλο κέρδος ήταν η επαφή μου με σπουδαία επιστημονικά συγγράμματα, άρθρα και επίσημα θεολογικά κείμενα, του παρελθόντος και του παρόντος, που αναμφίβολα αύξησαν τις γνώσεις μου. Στη συγγραφή της εργασίας καθοριστικός ήταν ο ρόλος του συμβούλου καθηγητή μου Στυλιανού Τσομπανίδη. Όποτε τον χρειάστηκα (και τον χρειάστηκα πολλές φορές) ήταν εκεί και με έκανε να νιώσω ότι είχα δίπλα μου όχι απλά έναν καθοδηγητή αλλά έναν φίλο. Τον ευχαριστώ γιατί χωρίς αυτόν η περάτωση της εργασίας μου θα ήταν αδύνατη. Πολλές ευχαριστίες χρωστάω επίσης στην οικογένειά μου που με υπομονή και αγάπη με ενίσχυσε αλλά και με ανέχτηκε καθ όλη τη διάρκεια των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών σπουδών μου. 4

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία πραγματεύεται το θέμα του πρωτείου του επισκόπου Ρώμης στην κοινή παράδοση της πρώτης χιλιετίας ενώ παράλληλα εξετάζει τη σημασία του για τη σύγχρονη Οικουμενική Κίνηση αφού πλέον αποτελεί το κυρίαρχο ζήτημα στους διαλόγους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και ιδιαίτερα με τους Ορθοδόξους. Για την καλύτερη εξέταση του θέματος η εργασία χωρίζεται σε πέντε ενότητες. Στην πρώτη γίνεται αναφορά στον αγώνα για την ενότητα των Εκκλησιών που πήρε επίσημη μορφή τον προηγούμενο αιώνα με την ίδρυση του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών. Παρουσιάζεται, μέσα από επίσημα κείμενα, η αρχικά απορριπτική στάση της Αγίας Έδρας και η θεαματική αλλαγή που υπήρξε στην Β Σύνοδο του Βατικανού στην οποία μπήκαν οι βάσεις για μια ουσιαστική συζήτηση του ζητήματος του πρωτείου στο μέλλον. Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στην ιστορική διαδρομή του επίσημου θεολογικού διαλόγου Ορθόδοξης και Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, εξετάζοντας τα κοινά κείμενα, σε ότι αφορά το πρωτείο του επισκόπου Ρώμης, και γίνεται μνεία της, σημαντικότατης για την Οικουμενική Κίνηση, παπικής Εγκυκλίου «Ut Unum Sint». Στην τρίτη ενότητα κρίθηκε σκόπιμο να γίνει εκτενής αναφορά στην κοινή παράδοση της πρώτης χιλιετίας αφού υπό το φως της, όπως τονίζεται και στο κείμενο «Ut Unum Sint», θα πρέπει να εξετασθεί το πρωτείο του επισκόπου Ρώμης για να βρεθεί μια κοινά αποδεκτή ερμηνεία του στο μέλλον. Η εξέλιξη αυτή αποτέλεσε άλλωστε και δικαίωση των απόψεων των Ορθοδόξων που συμμετέχουν στον διμερή διάλογο. Παρατίθενται οι κανόνες των Συνόδων της Ενωμένης Εκκλησίας που θεμελιώνουν το πρωτείο τιμής του Ρωμαίου ποντίφηκα, εξετάζεται ο αρχαίος κανονικός θεσμός της Πενταρχίας και, τέλος, γίνεται αναφορά στην αρνητική εξέλιξη της απάλειψης του τίτλου «Πατριάρχης της Δύσεως» από το ποντιφικό ημερολόγιο του Στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζονται θέματα που αποτελούν σημεία τριβής της Ρωμαιοκαθολικής θεολογίας με τον υπόλοιπο χριστιανικό κόσμο. Εξετάζεται η οικουμενικότητα των Ρωμαιοκαθολικών συνόδων της δεύτερης χιλιετίας, το μεγάλο πρόβλημα του Filioque και οι νεότερες εξελίξεις σε αυτό, η θεώρηση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας το οποίο τόσο σημαντικό ρόλο παίζει στον οικουμενικό διάλογο, και η θεωρία του Πετρινείου αξιώματος στην οποία στηρίζεται το παπικό 5

6 πρωτείο εξουσίας. Όλα τα παραπάνω είναι πλέον στο τραπέζι του διαλόγου και οι εξελίξεις φαίνεται να δημιουργούν ευνοϊκές προοπτικές για το μέλλον. Στην πέμπτη ενότητα γίνεται ιστορική αναφορά στον ρόλο του παπικού πρωτείου στη διάσπαση του χριστιανικού κόσμου. Εξετάζεται ως ανασταλτικός παράγοντας στην προαγωγή της παγχριστιανικής ενότητας και γίνεται αναφορά στον προβληματισμό που προκαλεί στις Εκκλησίες της Διαμαρτύρησης όπως ασκείται σήμερα. Στο τέλος γίνεται σύντομη παρουσίαση της περί πρωτείου διδασκαλίας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας όπως αυτή αποτυπώνεται στα επίσημα δογματικά κείμενα του Βατικανού. 6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ Η ενότητα της Εκκλησία έχει ως βάση της το Άγιο Πνεύμα και πηγάζει από την ίδια την οντολογία της. Είναι διατυπωμένη στο Σύμβολο της Πίστεως που θεσπίστηκε κατά τις Α και Β Οικουμενικές Συνόδους. Στο 9 ο άρθρο του Συμβόλου ομολογούμε ότι πιστεύουμε «εις μίαν, αγίαν, καθολικήν και αποστολικήν Εκκλησίαν». Αφού λοιπόν ομολογούμε και παραδεχόμαστε μία Εκκλησία, συνεπώς και εκκλησιολογικώς, δεν μπορούν να υπάρχουν άλλες. Η Εκκλησία είναι το σώμα του Χριστού και έχει ως σκοπό της την σωτηρία των ανθρώπων. Η ίδια δεν κινδυνεύει να αφανιστεί, να καταποντιστεί (PG 52,929), ή να χαθεί. Ο ιερός Χρυσόστομος μαρτυρεί ότι «επολέμησσαν την Εκκλησίαν» άρχοντες, οι οποίοι άλλοτε είχαν θρησκευτική εξουσία, αλλά τώρα είναι αιρετικοί. Η Εκκλησία όμως όχι μόνο δε νικήθηκε αλλά «υπέρ τους ουρανούς αναβέβηκε» (PG 52,397-8). 1 Για τον πιστό η ύπαρξη της μίας, ενωμένης και αδιαίρετης Εκκλησίας είναι κάτι το δεδομένο, το οποίο μάλιστα διασφαλίζεται από την ίδια την κεφαλή της, τον Ιησού Χριστό, μέσω της συνεχούς παρουσίας του Παρακλήτου Πνεύματος Του σε αυτήν ήδη από την Πεντηκοστή. Η ενότητα άλλωστε είναι και ο σκοπός της ενανθρώπισης του Κυρίου να γίνουμε ένα όχι μόνο με Αυτόν αλλά και μεταξύ μας και ένα με τον Τριαδικό Θεό (Εφ. 4, 4-5: «ἕν σῶμα καὶ ἕν Πνεῦμα, καθώς καί ἐκλήθητε ἐν μιᾶ ἐλπὶδι τῆς κλήσεως ἡμῶν εἷς Κύριος μὶα πίστις, ἑν βάπτισμα»). Αυτή η προσπάθεια και προτροπή για ενότητα είναι διάχυτη στην Αρχιερατική προσευχή του Χριστού. 1.1 Ο αιώνας της Οικουμενικής Κίνησης. Ο προηγούμενος αιώνας χαρακτηρίστηκε από την προσπάθεια επανεύρεσης της ενότητας μεταξύ των διαιρεμένων χριστιανών. Διμερείς και πολυμερείς διάλογοι μεταξύ εκκλησιών και ομολογιών, συνέδρια, σπουδαίας σημασίας κείμενα, ανταλλαγές επιστολών και επισκέψεων προκαθήμενων, δημιούργησαν ένα ρεύμα που στους εκκλησιαστικούς κύκλους ονομάστηκε οικουμενική κίνηση. 1 Στ. Παπαδόπουλος, «Η ενότητα της Εκκλησίας», όπως ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα http// στις 30/04/2009 7

8 Σύμφωνα με τον καθηγητή Ν. Ματσούκα, ως οικουμενική κίνηση μπορούμε καταρχήν να χαρακτηρίσουμε την προσπάθεια και τον αγώνα των Εκκλησιών να αποκατασταθεί η διαίρεση και να βρεθεί η μεταξύ τους ενότητα όσον αφορά στην δογματική διδασκαλία και την εκκλησιαστική ζωή. Η Εκκλησία και η ιστορία έχουν την ίδια δραματική πορεία. Έτσι και η οικουμενική κίνηση μπορεί να γίνει αντιληπτή ως ένας αγώνας για την ανάδειξη της ενότητας και αποτελεί ουσιαστικό μέρος της εκκλησιαστικής ιστορίας. 2 Η Ορθόδοξη Εκκλησία αρχίζει και παίζει σημαντικό ρόλο στην οικουμενική κίνηση ιδιαίτερα στον 20 ο αιώνα. Η συμβολή της γίνεται εύκολα αντιληπτή εάν κάποιος μελετήσει τα ιστορικά γεγονότα αυτής της περιόδου. Πέρα από αυτά που έχει να προσφέρει, και που προσφέρει, η Ορθοδοξία στον αγώνα για ενότητα, υπάρχουν και πολλά σημεία στα οποία βοήθησε ώστε η κίνηση αυτή να μην κινδυνεύσει. Ο οικουμενισμός σαν φαινόμενο χαρακτηρίζει όλες τις εκφάνσεις του δυτικού πολιτισμού και όχι μόνο του προτεσταντισμού. Η Οικουμενική δραστηριότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας πρέπει να μελετηθεί σε ευρύτερα πλαίσια θεολογικών ζυμώσεων και επαφών και πέρα ακόμα από αυτά του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, καθώς η Ορθόδοξη πνευματικότητα απλώνεται σε όλον τον σύγχρονο κόσμο. 3 Τους σημαντικότερους σταθμούς στην κίνηση αυτή αποτέλεσαν: 1. Η αποστολή, το 1902, μιας «Πατριαρχικής και Συνοδικής Εγκυκλίου Επιστολής προς πάσας τας κατά τόπους Ορθοδόξους Αυτοκεφάλους Εκκλησίας». Το εν λόγω εγκύκλιο γράμμα αποτελεί κείμενο μεγάλης ιστορικής αξίας και σύμφωνα με την άποψη του ομότιμου καθηγητή της Ιεράς Θεολογικής Σχολής της Χάλκης Β. Αναγνωστόπουλου «αποσκοπούσε στην από κοινού αντιμετώπιση, απ όλες τις κατά τόπους Ορθόδοξες Αυτοκέφαλες εκκλησίες, δύο κυρίως θεμάτων: α) της προσεγγίσεως με τις Εκκλησίες της Δύσης, δηλαδή τη Ρωμαιοκαθολική, των Διαμαρτυρομένων και την Παλαιοκαθολική, και της συνεργασίας με αυτές με σκοπό την ποθητή ενότητα της Εκκλησίας και β) της μεταρρυθμίσεως ή μη του Ημερολογίου και της μεταστάσεως (sic) του εκκλησιαστικού Πασχαλίου». 4 2 Ν. Ματσούκας, Οικουμενική Κίνηση, Ιστορία, Θεολογία, (Φιλοσοφική και Θεολογική βιβλιοθήκη 4) Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1996 σ. 5 (στο εξής Οικουμενική κίνηση). 3 Ν. Ματσούκας, Οικουμενική Κίνηση, ό. π., σ Γ. Λιάντας, Διορθόδοξος Διακονία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Εκκλησίας της Ελλάδος και η συμβολή των δύο Εκκλησιών στους διμερείς θεολογικούς διαλόγους με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και την Εκκλησία των Παλαιοκαθολικών, Κορνηλία Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2005, σσ (στο εξής Διορθόδοξος Διακονία). 8

9 2. Η Πατριαρχική Εγκύκλιος του 1920 που απευθυνόταν όχι μόνο στους προκαθήμενους των Ορθοδόξων Αυτοκεφάλων Εκκλησιών αλλά «προς τας απανταχού Εκκλησίας του Χριστού» και «έδινε μια ανάγλυφη εικόνα της οικουμενικής διαστάσεως της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, ερμηνεύοντας την ευαισθησία που ανέκαθεν είχε και έχει ο οικουμενικός θρόνος σε καθετί που αφορά τη χριστιανική ενότητα και την ορθοτόμηση του λόγου της αλήθειας» Οι ζυμώσεις εντός του προτεσταντικού κόσμου που έλαβαν χώρα ήδη κατά τον 19 ο αιώνα συνέβαλαν στη δημιουργία οικουμενικού κλίματος. Αποφασιστικό ρόλο διαδραμάτισαν η Παγκόσμια Χριστιανική Φοιτητική Ομοσπονδία (WSCF, 1895), διάφορες Βιβλικές Εταιρίες, ενώσεις ιεραποστολικών εταιριών και η Χριστιανική Αδελφότητα Νέων (YMCA, 1844) Η εμφάνιση των δύο κινήσεων «Ζωή και εργασία» και «Πίστη και Τάξη», οι οποίες υποστηρίχθηκαν απευθείας από τις προτεσταντικές Εκκλησίες και η απόφαση για τη συγχώνευσή τους, οδήγησαν στη δημιουργία του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών (Π.Σ.Ε.), η ιστορία του οποίου, κατά τον Σ. Τσομπανίδη, αρχίζει με το συνέδριο της Ουτρέχτης το 1938 που ασχολήθηκε με τη ρύθμιση ζητημάτων όπως το κύρος, η φύση και η βάση του, και ξεκίνησαν οι διεργασίες διαμόρφωσης του καταστατικού λειτουργίας του, που λόγω του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ολοκληρώθηκαν το 1948, έτος συγκλήσεως της Α Γενικής Συνέλευσης του Π.Σ.Ε. στο Άμστερνταμ. 7 Στην Ολλανδική πόλη έλαβαν μέρος 351 αντιπρόσωποι 147 Εκκλησιών από 44 χώρες. Από την ορθόδοξη πλευρά αντιπροσώπους απέστειλαν το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και οι αυτοκέφαλες Εκκλησίες Ελλάδος και Κύπρου, καθώς και η Ρουμανική επισκοπή στην Αμερική. Αυτές και φέρουν τον τίτλο των ιδρυτικών Εκκλησιών. 8 Για την ενότητα του χριστιανικού κόσμου και τη δημιουργία καλού κλίματος μεταξύ ορθοδόξων και ρωμαιοκαθολικών, εργάστηκαν εντατικά δύο μεγάλες προσωπικότητες του περασμένου αιώνα, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας και ο πάπας Παύλος VI. Οι δύο αυτοί ιεράρχες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην προσέγγιση των δύο Εκκλησιών και στο αδελφικό κλίμα που δημιουργήθηκε, 5 Γ. Τσέτσης, Η συμβολή του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην ίδρυση Π.Σ.Ε., Τέρτιος, Κατερίνη, σ.55, και Γ. Λιάντας, Διορθόδοξος Διακονία, ό. π., σ Σ.Τσομπανίδης, Η συμβολή της ορθόδοξης Εκκλησίας και θεολογίας στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, Π..Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2008, σσ (στο εξής Η συμβολή). 7 Σ. Τσομπανίδη, Η συμβολή, ό. π., σσ. 74, Σ. Τσομπανίδη, Η συμβολή, ό. π., σσ. 74, 75. 9

10 ιδιαίτερα μετά την ιστορική συνάντησή τους στα Ιεροσόλυμα το 1964, την άρση των αναθεμάτων το 1965 και την ανταλλαγή επισκέψεων σε Ρώμη και Κωνσταντινούπολη το Χάρη σε αυτούς εγκαινιάστηκε μία νέα εποχή «καταλαγής» και «διαλόγου αγάπης» ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες. 9 Ο καθηγητής Π. Βασιλειάδης μιλώντας για την ανάγκη που υπάρχει για την ενότητα στους κόλπους της Εκκλησίας όπως και για τον τρόπο που εκλαμβάνεται αυτή από τους ορθόδοξους χριστιανούς, αναφέρει χαρακτηριστικά «Το αίτημα αποκατάστασης της ορατής ενότητας της Εκκλησίας δεν αποτελεί μόνον ιεραποστολική αναγκαιότητα, αλλά ύψιστη θεολογική και εκκλησιολογική επιταγή. Ο οικουμενικός διάλογος για την Ορθόδοξη Εκκλησία δεν είναι ούτε αποτέλεσμα της αρχής της ανεκτικότητας, της κατεξοχήν δηλαδή απαίτησης της νεωτερικότητας. Ο οικουμενικός διάλογος είναι πρωταρχικό θέμα του «είναι» και της ταυτότητας της Εκκλησίας. Την αναζήτηση της ορατής ενότητας οι Ορθόδοξοι θεωρούμε άνωθεν δωρεά του Αγίου Πνεύματος. Η Ενότητα σύνολης της κτιστής δημιουργίας εν Χριστώ είναι ο υπέρτατος στόχος της Θείας Οικονομίας, ενώ η βασική επιταγή του Κυρίου ΙΝΑ ΠΑΝΤΕΣ ΩΣΙΝ δεν μπορεί να αποτελεί απλή επιλογή, αλλά δεσμευτικό αξίωμα της χριστιανικής μαρτυρίας» Η αρχική στάση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Το Μέγα Σχίσμα του 1054 ακολουθούν εντατικές προσπάθειες για την γεφύρωσή του που γίνονται ακόμη εντονότερες όταν εμφανίζονται εχθροί που απειλούν τον πάπα και τις κτήσεις των δυτικών από τη μία πλευρά ή την βυζαντινή αυτοκρατορία από την άλλη. Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, και γενικότερα η Ανατολική Εκκλησία, συμμετείχε πάντα με καλή διάθεση σε όποια διαπραγμάτευση έγινε με τη Δύση. Οι σχέσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης δεν σταμάτησαν ακόμη και μετά τον αφορισμό του πατριάρχη Μιχαήλ Α Κηρουλάριου. Αν όμως η Ορθόδοξη Καθολική Εκκλησία και ο Προτεσταντικός κόσμος πρωτοστάτησαν στις προσπάθειες για ενότητα, όχι φυσικά χωρίς αντιδράσεις στο εσωτερικό τους, ιδιαίτερα όσον αφορά τους ορθοδόξους, η Ρωμαιοκαθολική 9 Αντ. Παπαδόπουλος, Θεολογικός Διάλογος Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών (Ιστορία-Κείμενα- Προβλήματα), Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996, σ.23 (στο εξής Θεολογικός Διάλογος). 10 Π. Βασιλειάδης, Οι προοπτικές του διαλόγου μεταξύ της Ορθόδοξης και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, στο Ορθόδοξη Θεολογία και Οικουμενικός Διάλογος, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, σσ

11 Εκκλησία επέδειξε, μέχρι και τις παρυφές της σύγκλησης της Β Βατικανής Συνόδου, όχι απλά απορριπτική, αλλά καταδικαστική στάση απέναντι στην οικουμενική κίνηση. Ενώ το Οικουμενικό Πατριαρχείο καλούσε σε ενότητα με την Εγκύκλιό του «Προς τας απανταχού Εκκλησίας του Χριστού» (1920), έτσι ώστε να απομακρυνθεί κάθε δυσπιστία μεταξύ των χριστιανών και μέσω της αγάπης να έρθουν πάλι σε κοινωνία οι εκκλησίες, το Βατικανό, με την εγκύκλιο «Mortalium Animos» (1928), πρόβαλε την άποψη ότι ο μοναδικός τρόπος ενώσεως των Εκκλησιών είναι η πλήρης υποταγή στην παπική κηδεμονία. 11 Ο αρχιμανδρίτης Χρυσόστομος Σαββάτος (νυν Μητροπολίτης Μεσσηνίας) βασιζόμενος σε συγκριτικές μελέτες των δύο κειμένων, τόσο ως προς τη θεματολογία, όσο και ως προς την αναπτυχθείσα επιχειρηματολογία τους, θεωρεί την παπική εγκύκλιο ως απάντηση σε αυτήν του Οικουμενικού Πατριαρχείου. 12 Η εγκύκλιος «Mortalium Animos» του πάπα Πίου ΧΙ καλεί τους χριστιανούς να επιστρέψουν στην ενότητα της Καθολικής Εκκλησίας και εκφράζει τον φόβο ότι η ενασχόληση με τη οικουμένη θα οδηγήσει σε σχετικοποίηση και υποβάθμιση της καθολικής θέσης. Απαγορεύτηκε στους ρωμαιοκαθολικούς θεολόγους να λαμβάνουν μέρος σε οικουμενικές δραστηριότητες σαν συνέχεια στην απόρριψη από τον πάπα Βενέδικτο XV της πρόσκλησης για συμμετοχή στην παγκόσμια συνέλευση της κίνησης «Πίστη και Τάξη», που έλαβε χώρα στην Λωζάνη το Η «Mortalium Animos» δικαιολόγησε τη θέση αυτή ως εξής: «Είναι σαφές ότι ούτε η Αγία Έδρα μπορεί να λάβει μέρος σε αυτές τις συνελεύσεις, ούτε στους καθολικούς μπορεί να επιτραπεί να υποστηρίξουν αυτές τις προσπάθειες ή να συνεργαστούν με οποιοδήποτε τρόπο με αυτές. Εάν θα το έπρατταν, θα έδιναν κύρος σε μια λανθασμένη χριστιανική θρησκεία, η οποία διαφέρει ριζικά από την Εκκλησία του Χριστού. Μπορούμε να ανεχθούμε, πράγμα που θα ήταν ασέβεια, να γίνει θέμα διαπραγμάτευσης η αλήθεια που αποκαλύφθηκε από τον Θεό;». 13 Σύμφωνα με τους μελετητές της το περιεχόμενο της εγκυκλίου «Mortalium Animos» πρόβαλλε έντονα την αντίληψη ότι ο επίσκοπος Ρώμης είναι ο «Pastor Aeternus» απηχώντας το πνεύμα και τις αποφάσεις της Α Βατικανής συνόδου. 11 Αντ. Παπαδόπουλος, Θεολογικός Διάλογος, ό. π., σ Σαββάτος Χρυσόστομος Μητροπολίτης Μεσσηνίας, «Το παπικό πρωτείο στον διάλογο μεταξύ Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών», Αθήνα 2006, σ.14 (στο εξής «Το παπικό πρωτείο»). 13 Σ. Τσομπανίδης, Η διακύρηξη DOMINUS IESUS και η οικουμενική σημασία της, Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2003, σσ.22, 24 (στο εξής Η διακήρυξη DOMINUS IESUS). 11

12 Αξιοσημείωτο είναι όμως το γεγονός ότι το κείμενο επικρίθηκε και προκάλεσε αντιδράσεις και στο εσωτερικό της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του θεολόγου H. Schutte που, αναφερόμενος στην Ανατολή, δήλωσε ότι η Ρώμη δεν θα έπρεπε να απαιτήσει από τους ορθοδόξους την αποδοχή των δογματικών αποφάσεών της Α Βατικανής, σχετικά με το πρωτείο του επισκόπου Ρώμης, γιατί ήταν αρκετή για εκείνους η πίστη της πρώτης χιλιετίας. 14 Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκε και η εγκύκλιος του πάπα Πίου XII «Mystici Corporis» του Έξω από την καθολική Εκκλησία που είμαι το σώμα του Χριστού δεν αναγνωρίζεται καμμία εκκλησιαστική πραγματικότητα. Η ενότητα δεν είναι σκοπός ούτε καθήκον, αλλά είναι ήδη μια πραγματικότητα με αρχή και θεμέλιο το πρωτείο και το αλάθητο του πάπα. Τα τέκνα που παραμένουν έξω από τον οίκο του Θεού είναι ευπρόσδεκτα να επιστρέψουν και να λάβουν πλήρη και τέλεια τη χάρη Του. Όμως δεν θα πρέπει να νομισθεί ότι κομίζουν κάτι ουσιαστικό στην Εκκλησία που το έχει στερηθεί με την απουσία τους. Δίπλα στην Εκκλησία υπάρχουν, εκτός των μη Χριστιανών, μόνο αιρετικοί και σχισματικοί. 15 Το 1960 δημοσιεύεται η επιστολή του πάπα Ιωάννη XXIII «Supremo Dei Nutu», η οποία δεν ξέφυγε από τις παραπάνω αντιλήψεις του Ρωμαιοκαθολικισμού και υποστήριξε ότι «μόνο οι χωρισμένοι χριστιανοί και όχι οι εκκλησίες τους και ακόμη πιο πολύ ούτε το Π.Σ.Ε. δεν μπορούν να ισχυρισθούν μια καινούρια επανένωση με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία». 16 Γίνεται δηλαδή ένας διαχωρισμός μεταξύ των πιστών και των Εκκλησιών τους, που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως αντιφατικός, όμως καταδεικνύει μία αλλαγή στάσης της Ρώμης έναντι του οικουμενικού κινήματος. Ήδη από τις αρχές του 1960, με πρωτοβουλία των Γερμανών καρδιναλίων Lorenz Jaeger και Augustine Bea, συστήθηκε, με την έγκριση του Ιωάννη XXIII, η Γραμματεία για την προώθηση της Χριστιανικής ενότητας. Το γεγονός καλωσορίστηκε από τη συνέλευση της κεντρικής επιτροπής του Π.Σ.Ε. Στο εξής οι Ρωμαιοκαθολικοί θεολόγοι θα μπορούσαν να λαμβάνουν μέρος στον διεξαγόμενο διάλογο του Συμβουλίου, όχι μεμονωμένα αλλά σε πιο οργανωμένη βάση και σε συνεργασία με τους οικουμενικούς οργανισμούς Σαββάτος Χρυσόστομος Μητροπολίτης Μεσσηνίας, «Το παπικό πρωτείο», ό. π., σσ. 13, Σ. Τσομπανίδης, Η διακύρηξη DOMINUS IESUS, ό. π., σσ. 25, Π. Βανού, Η στάση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, Εργασία που υποβλήθηκε στο τμήμα θεολογίας του Α.Π.Θ. για λήψη διδακτορικού διπλώματος, Θεσσαλονίκη 1997, σ.34 (στο εξής Η στάση). 17 Π. Βανού, Η στάση, ό. π. σσ. 32,

13 Την αφετηρία πάντως της ενεργούς συμμετοχής των Ρωμαιοκαθολικών στην οικουμενική κίνηση αποτέλεσε το διάταγμα περί οικουμενισμού «Unitatis Redintegratio» (η αποκατάσταση της ενότητας) που εγκρίθηκε στις 21 Νοεμβρίου του 1965 (με ψήφους υπέρ και μόλις 11 κατά) στα πλαίσια των εργασιών της Β Συνόδου του Βατικανού. 1.3 Το οικουμενικό πνεύμα της Β Συνόδου του Βατικανού ( ). Στις 11 Οκτωβρίου του 1962 συνήλθε στη Ρώμη η Β Σύνοδος του Βατικανού που έληξε στις 8 Δεκεμβρίου του 1965 μετά από 4 περιόδους εργασιών. Είχε βέβαια όλα τα χαρακτηριστικά μιας παπικής συνόδου, υπήρξαν όμως νέα στοιχεία ιδιαίτερης θεολογικής και ιστορικής σημασίας. Η Α Βατικανή Σύνοδος, με τον δογματισμό του πρωτείου και του αλάθητου του πάπα, διέκοψε τις εργασίες της χωρίς να προλάβει να ολοκληρώσει το έργο της, αφήνοντας παράλληλα κενά και αναπάντητα ερωτήματα, ιδιαίτερα σε ότι αφορά το επισκοπικό αξίωμα. Χαρακτηρίστηκε ως η σύνοδος της παποσύνης. Ο Ι. Καρμίρης παρατηρούσε: «η Β Βατικάνειος Σύνοδος, συμπληρούσα το έργο της πρώτης, φιλοδοξεί δικαίως να αναδειχθεί Σύνοδος του επισκοπάτου, όπερ η πρώτη παρημέλησεν ή μάλλον υπεβίβασε». 18 Η Σύνοδος αυτή δεν υπαγορεύτηκε από λόγους εκκλησιαστικής κρίσεως όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Αυτό την οδήγησε σε μια δυναμική προσπάθεια απαντήσεως στα μεγάλα προβλήματα της Εκκλησίας. Όσον αφορά στο θέμα της χριστιανικής ενότητας, έγινε μια μεγάλη στροφή, τουλάχιστον σε επίπεδο διατυπώσεων, σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν, Εγκαταλείφθηκαν οι σκληρές εκφράσεις περί αιρετικών και σχισματικών, ενώ τα κείμενά της φάνηκε να διαπνέονται από ένα πρωτόγνωρο, για την Αγία Έδρα, οικουμενικό πνεύμα. Ο Ι. Καρμίρης, παρατηρητής των εργασιών της Συνόδου, τόνιζε ότι αυτή δεν είναι βεβαίως ενωτική «δύναται όμως να εξελιχθεί εις τοιαύτην αν αντιμετωπισθεί θετικώτερον και ρεαλιστικώτερον το θέμα τούτον μακριά των γνωστών περί επιστροφής και των συναφών αναχρονιστικών λατινικών αντιλήψεων, τοποθετούσα αυτό επί νέας όλως βάσεως και εξετάζουσα τα περί ενότητος και αδελφότητος και αγάπης και ισοτιμίας πάντων των χριστιανών και των Εκκλησιών, υπό το πνεύμα της αρχαίας Εκκλησίας...» και διαπίστωνε ότι ο επιδιωκόμενος και κύριος σκοπός της, πέραν της ανανέωσης και έκθεσης της ρωμαϊκής διδασκαλίας στον σύγχρονο κόσμο, 18 Ι. Καρμίρης, Ορθοδοξία και Ρωμαιοκαθολικισμός, Αθήνα 1964, σ.16 (στο εξής Ορθοδοξία). 13

14 ήταν «η προσέγγιση και η συνεργασία μετά των μη ρωμαϊκών Εκκλησιών και Ομολογιών και μελλοντικώς η μετ αυτών ένωσις». 19 Ένα σπουδαίο γεγονός, ενδεικτικό της αλλαγής πλεύσης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο μεγάλο θέμα της χριστιανικής ενότητας, αποτέλεσε η συνάντηση του Οικουμενικού Πατριάρχη Αθηναγόρα και του πάπα Παύλου VI στα Ιεροσόλυμα, εν μέσω των εργασιών της Β Βατικανής Συνόδου, τον Ιανουάριο του Το κοινό ανακοινωθέν έλεγε ότι η συνάντησή τους «δεν είναι δυνατόν, ίνα θεωρηθεί άλλως, ει μη ως εκδήλωσις αμοιβαίας αδελφοσύνης, εμπνευσθείσα υπό της αγάπης του Χριστού, αφέντος τοις μαθηταίς Αυτού την υψίστην εντολήν του αγαπάν αλλήλους και είναι ηνωμένους προς αλλήλους». Προσευχήθηκαν «ίνα η συνάντησις εκείνη ή το σημείον και το προανάκρουσμα των μελλοντικών γενέσθαι προς δόξαν του Θεού και φωτισμόν συμπάσης της ανθρωπότητος». 20 Κάνοντας μία αποτίμηση της Συνόδου ο Ν. Ματσούκας συμφωνεί με τον Ι. Καρμίρη ότι κύριο χαρακτηριστικό της υπήρξε το πνεύμα ανανέωσης ενώ «δεν ετονίσθη επίσης η γνωστή απόλυτος γραμμή της Ρωμαϊκής Εκκλησίας, κατά την οποίαν προεβάλλετο άλλοτε η ανάγκη της επιστροφής και της υποταγής εις το πνεύμα και την εξουσίαν αυτής», ενώ επιχειρήθηκε «η θεώρησις των άλλων Εκκλησιών όχι εκ των έσω της Ρωμαϊκής Εκκλησίας, αλλά εκ των έξω, ήτοι βάσει των κριτηρίων των μελών εκείνων τα οποία δεν ανήκουν εις το σώμα αυτής». 21 Χαρακτηριστικό γνώρισμα της όλης διαδικασίας υπήρξε η απουσία αναθεματισμών. Αντί αυτών γινόταν λόγος για συμφιλίωση μεταξύ των Εκκλησιών, αυτοκριτική αλλά και συγνώμη για τυχόν λάθη της Αγίας Έδρας κατά το παρελθόν. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι υπήρξε σοβαρή προσπάθεια να βρεθεί τρόπος επίλυσης όλων των προβλημάτων που διέφερε ριζικά από τους τρόπους του παρελθόντος και που αποσκοπούσε στην χριστιανική ενότητα. 22 Έμπρακτη απόδειξη του οικουμενικού πνεύματος που επικράτησε στην Β Βατικανή Σύνοδο αποτέλεσε η αμοιβαία άρση των αναθεμάτων μεταξύ της Ορθοδόξου Καθολικής και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. 14 Το γεγονός έλαβε χώρα στις 7 Δεκεμβρίου του 1965, μια ημέρα πριν την επίσημη λήξη των εργασιών της Συνόδου και σηματοδότησε την έναρξη της επίσημης προσέγγισης Ανατολικού 19 Ι. Καρμίρης, Ορθοδοξία, ό. π., σελ Αντ. Παπαδόπουλος, Θεολογικός Διάλογος, ό. π., σ Ν. Ματσούκας, «Η θεολογική και ιστορική σημασία της Β Συνόδου του Βατικανού», Ανάτυπο από το περιοδικό Γρηγόριος Παλαμάς, Θεσσαλονίκη 1966, σσ.184, 185 (στο εξής «Η θεολογική και ιστορική»). 22 Ν. Ματσούκας, «Η θεολογική και ιστορική», ό. π., σσ

15 και Δυτικού χριστιανισμού. Η Θεολογική Σχολή των Αθηνών σε ανακοίνωσή της, τρεις ημέρες μετά, αναφέρει: «Η θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την συνεδρίαν αυτής της 10 ης Δεκεμβρίου 1965 εχαιρέτησε το βαρυσήμαντον Ιστορικόν Γεγονός της άρσεως των αμοιβαίων αφορισμών ως μέγα βήμα εν τω διαλόγω της Αγάπης και ως προπαρασκευήν του μέλλοντος θεολογικού Διαλόγου μεταξύ των Χριστιανικών Εκκλησιών» Το θέμα του παπικού πρωτείου στη Β Σύνοδο του Βατικανού. Το οικουμενικό άνοιγμα, που κατά γενική ομολογία πραγματοποίησε η Β Σύνοδος του Βατικανού, επανέφερε στην επικαιρότητα το θέμα του παπικού πρωτείου. Οι συζητήσεις που έγιναν και οι προτάσεις που διατυπώθηκαν από σημαντικούς Ρωμαιοκαθολικούς θεολόγους, σχετικά με αυτό δημιούργησαν προσδοκίες για ευνοϊκές εξελίξεις. Το γεγονός όμως ότι ο πάπας εξήλθε της Συνόδου ισχυρότερος, ταυτόχρονα με την επιμονή στις εκπεφρασμένες θέσεις της Α Βατικανής, προκάλεσε μία σχετική απογοήτευση σε θεολογικούς κύκλους του υπόλοιπου χριστιανικού κόσμου. Όπως φάνηκε καθαρά η ανύψωση του κύρους του Συλλογικού επισκοπικού σώματος αποτέλεσε το μέσον με το οποίο επιβεβαιώθηκε άμεσα ο αναβαθμισμένος ρόλος του επισκόπου Ρώμης ως κεφαλής του σώματος αυτού. Τονίστηκε ότι οι αποφάσεις του κολλεγίου Επισκόπων (Collegio Episcopale) λαμβάνουν κύρος μόνον όταν τύχουν της αποδοχής του Ρωμαίου ποντίφηκα. 24 Η προσήλωση αυτή στις ήδη διαμορφωμένες εκκλησιολογικές αρχές της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας περί του πρωτείου, ως θεσμού θείου δικαίου, έδωσε την εντύπωση σε πολλούς ότι υπήρξε στασιμότητα αν όχι οπισθοδρόμηση στην λύση του προβλήματος. Με την άποψη αυτή δεν φαίνεται να συμφωνεί ο Χρυσόστομος Σαββάτος: «Μία αξιολογική θεώρηση των επίσημων θεολογικών κειμένων της Β Βατικανής συνόδου μας υποχρεώνει να αναγνωρίσουμε ότι υπάρχει αφενός μία πρόοδος και αφετέρου μία διαφορετική προσέγγιση και ερμηνεία του πρωτείου του επισκόπου Ρώμης, έστω και αν τα βήματα αυτά είναι μικρά, ενώ δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε ότι στην εξελικτική αυτή πρόοδο συνέβαλαν σημαντικοί ρωμαιοκαθολικοί θεολόγοι (H. De 23 Π. Μπούμης, Συνέπειες της άρσεως των αναθεμάτων Ρώμης-Κωνσταντινουπόλεως, Αθήναι 1976, σ Σαββάτος Χρυσόστομος Μητροπολίτης Μεσσηνίας, «Το παπικό πρωτείο», ό. π., σ

16 Lubac, Y. Congar, De Vries, K. Rahner, J-M-Tillard κ.α.), οι οποίοι, με τις ιστορικοδογματικές και συστηματικές μελέτες τους, σχετικά με τις απαρχές και τις προϋποθέσεις διαμόρφωσης των εκκλησιαστικών δομών, κυρίως στους εννέα πρώτους αιώνες της Εκκλησίας, κατάφεραν να θέσουν πλέον έναν πρώτο εκκλησιολογικό προβληματισμό. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία κατά τη διάρκεια των εργασιών της Β Βατικανής Συνόδου προσπάθησε να οδηγηθεί σε μια νέα προβληματική και ερμηνευτική προσέγγιση του πρωτείου του επισκόπου Ρώμης η οποία θα ήταν σύμφωνη προς την κοινή θεολογική παράδοση των χριστιανικών Εκκλησιών». 25 Η προσπάθεια αυτή των ρωμαιοκαθολικών θεολόγων νοηματοδότησε τον θεολογικό προσανατολισμό του διαλόγου που θα ακολουθούσε στα επόμενα χρόνια, σε σχέση με το πρωτείο του επισκόπου Ρώμης. 1.5 Το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών. Κλείνοντας κάποιος την αναφορά του στις προσπάθειες για την ενότητα της Εκκλησίας, που έλαβαν χώρα τον περασμένο αιώνα, δεν είναι δυνατόν να μην αναφερθεί στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών (Π.Σ.Ε.) που είναι η πιο ευρέως διαδεδομένη και πιο περιεκτική οργάνωση, ανάμεσα στις πολλές που υπάρχουν, για την έκφραση της σύγχρονης οικουμενικής κίνησης. Ενώνει 349 Εκκλησίες, δόγματα και ομολογίες σε περισσότερες από 110 χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο και εκπροσωπεί πάνω από 560 εκατομμύρια Χριστιανούς. 26 Συμπεριλαμβάνει τις περισσότερες ορθόδοξες εκκλησίες δεν ανήκει όμως επίσημα στους κόλπους του η Ρωμαιοκαθολική. Από τα 349 μέλη του Π.Σ.Ε., πάνω από το ένα τέταρτο βρίσκονται στην Αφρική (27%) σχεδόν το ένα τέταρτο στην Ευρώπη (23%) και το ένα πέμπτο είναι στην Ασία (21%). Ανάμεσα στα εκατομμύρια των ανθρώπων που εκπροσωπούνται, τα περισσότερα από αυτά ανήκουν γεωγραφικά στην Ευρώπη. Η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει τα περισσότερα μέλη μέσα στο Συμβούλιο. Το 28% των μελών Σαββάτος, Χρυσόστομος Μητροπολίτης Μεσσηνίας «Το παπικό πρωτείο..» ό. π., σ. 19, και Λουδοβίκος Ν. πατήρ, Η αποφατική εκκλησιολογία του ομοούσιου. Η αρχέγονη Εκκλησία σήμερα, Αθήνα 2002, σσ W.C.C. όπως ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα: στις 27/10/

17 εκκλησιών προέρχονται από την Μεταρρυθμιστική παράδοση, το 16% από τη Λουθηρανική και το 11% από τους Μεθοδιστές. 27 Ο Dr. Konrad Raiser, πρώην Γενικός Γραμματέας του Π.Σ.Ε. σε ομιλία του στο Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο με θέμα «Ορθόδοξη Θεολογία και Οικουμενικός Διάλογος: Προβλήματα και προοπτικές» που διοργανώθηκε από την Θεολογική Σχολή του Α.Π.Θ. στην Θεσσαλονίκη, 1-3 Ιουνίου 2003, εξήρε τον ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην μορφοποίηση της σύγχρονης οικουμενικής κίνησης. Ανέφερε μάλιστα ότι η εγκύκλιος του 1920, που εκδόθηκε από την Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου «προς τας απανταχού Εκκλησίας του Χριστού», είναι ένα από τα πιο σημαντικά κείμενα της οικουμενικής κίνησης και του Π.Σ.Ε., καθώς σε αυτήν για πρώτη φορά διατυπώθηκε η πρόταση ίδρυσης μια «ένωσης» (κοινωνίας) εκκλησιών. Η ίδρυση του Π.Σ.Ε. αντιμετωπίστηκε από κάποιες Ορθόδοξες Εκκλησίες με επιφύλαξη και καχυποψία. Ορθόδοξοι πατέρες όμως συχνά υπερασπίζονταν την ίδρυσή του και την συμμετοχή τους σε αυτό με πειστικά επιχειρήματα. Ένας από αυτούς υπήρξε και ο π. Γεώργιος Φλορόφσκι με το έργο του «Ορθόδοξη Συμβολή στην Οικουμενική Κίνηση», στο οποίο έγραφε: «Αντιλαμβάνομαι την πράξη της συμμετοχής στην οικουμενική κίνηση σαν μια πράξη συμμετοχής σε οικουμενικό διάλογο ή συνέδριο, και θεωρώ μια τέτοια συμμετοχή, όχι μόνον επιτρεπτή και δυνατή για όλους τους Ορθοδόξους, αλλά επιπλέον ως άμεση υποχρέωση που προέρχεται από την ίδια την ουσία της Ορθόδοξης αυτοσυνειδησίας». Και συνέχιζε λέγοντας: «Η πίστη στον Χριστό ως Θεό και λυτρωτή ενώνει αληθινά εκείνους που την κατέχουν και την ομολογούν το κάνει αυτό κατά έναν ψυχολογικό τρόπο, αλλά και βαθύτερα με τρόπο που υπερβαίνει την ψυχολογία και είναι κάτι που δεν μπορεί να κατανοηθεί. Δεν μπορούμε να εκφράσουμε αυτήν την ενότητα με μια ενιαία λογική και επαρκή διατύπωση αυτό καθαυτό το γεγονός της ενότητας δεν επιδέχεται αμφιβολία και διαμαρτυρία». 28 Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος συνέβαλε σημαντικά και ουσιαστικά στην προοπτική του Οικουμενικού διαλόγου. Υποστηρικτές του διαλόγου αυτού αναδείχθηκαν μεγάλοι εκπρόσωποι της εκκλησιαστικής ηγεσίας και θεολογίας όπως ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, οι 27 An Introduction to the World Council of Churches, σ.4, όπως ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα htt:// στις 25/10/ Raiser K. Dr., «Η σπουδαιότητα της Ορθόδοξης συμβολής στο Π.Σ.Ε.», στο Ορθόδοξη Θεολογία και Οικουμενικός Διάλογος, επιμ. Πέτρος Βασιλειάδης, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005 σσ

18 καθηγητές Αμίλκας Αλιβιζάτος και Νικόλαος Νησιώτης καθώς και πλήθος άλλων που με τη θεολογική τους προσφορά φρόντισαν για την προοπτική ουσιαστικής ενότητας των χριστιανών. Η ίδρυση του Π.Σ.Ε. πρόσφερε έναν εγγυητή συνέχισης του οικουμενικού διαλόγου, όπως και έναν προστάτη της ειρήνης, της κοινωνικής δικαιοσύνης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η επίσημη συμμετοχή της ελληνικής Εκκλησίας στην ιδρυτική διακήρυξη του Π.Σ.Ε., καθώς και στη διαμόρφωση των αρχών που το διέπουν, υπήρξε καθοριστική. Μέσα από τη συμμετοχή στο Π.Σ.Ε. η Ορθόδοξη Εκκλησία έφερε στο τραπέζι του οικουμενικού διαλόγου όλα τα διαχρονικά θεολογικά και εκκλησιολογικά στοιχεία της πατερικής της παράδοσης, ακόμη και αν αυτά δυσχεραίνουν εν μέρει την πορεία προς την σύγκλιση των διαφορετικών εκκλησιολογικών προϋποθέσεων Χριστόδουλος Μακαριστός Αρχιεπίσκοπος, Ομιλία στο Π.Σ.Ε. 26/05/2006, όπως ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα στις 15/01/

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Ο ΕΠΙΣΗΜΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΑΙΟΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Ο Θεολογικός Διάλογος της Ορθοδόξου με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία υπήρξε καρπός της αμοιβαίας απόφασης των δύο Εκκλησιών, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, με σκοπό την αποκατάσταση της δογματικής ενότητας και της μεταξύ τους εκκλησιαστικής κοινωνίας. 30 Αυτό τόνιζε ο ίδιος ο πάπας Ιωάννης Παύλος ΙΙ, απευθυνόμενος σε αντιπροσώπους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, μια εβδομάδα πριν επισκεφθεί το Φανάρι στις Κατά τον ποντίφηκα σκοπός του διαλόγου, που επρόκειτο να ξεκινήσει μεταξύ Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών, ήταν η αποκατάσταση της πλήρους κοινωνίας αυτών. Η κοινωνία αυτή, θεμελιωμένη επί της ενότητας της πίστεως, του κοινού βιώματος και της κοινής παραδόσεως της αρχαίας Εκκλησίας, θα βρει την πλήρη έκφρασή της στη Θεία Ευχαριστία Τα γεγονότα που προηγήθηκαν. Από την πλευρά της Ορθόδοξης Εκκλησίας τα πρώτα βήματα έγιναν το 1961 στην Α Πανορθόδοξη Διάσκεψη, της Ρόδου στην οποία ένα από τα κύρια θέματα ήταν η πορεία των σχέσεων με τη Ρωμαιοκαθολική. Κατά τη Β Πανορθόδοξη Διάσκεψη του 1963 (στη Ρόδο και πάλι), εν όψει μάλιστα αποστολής παρατηρητών στη Β Βατικανή Σύνοδο, πάρθηκε η απόφαση να ξεκινήσει ο διάλογος επί ίσοις όροις. Για τον λόγο αυτόν στην Γ Πανορθόδοξη Διάσκεψη (τρίτη συνεχόμενη που έλαβε χώρα στο «νησί των ιπποτών») το 1964, έγινε σύσταση προς όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες να βοηθήσουν στη δημιουργία κατάλληλων συνθηκών που θα συνέβαλλαν στην οικοδόμηση κλίματος εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο πλευρών. Ταυτόχρονα προτάθηκε η καλλιέργεια «αδελφικών σχέσεων» με τους Ρωμαιοκαθολικούς που θα οδηγούσαν στην έναρξη ενός πραγματικού θεολογικού διαλόγου. Από την πλευρά της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας η συμμετοχή στην σύγχρονη οικουμενική κίνηση και στον διάλογο με την Ορθοδοξία και τις άλλες ομολογίες 30 Γ. Μαρτζέλος, Ορθοδοξία και σύγχρονοι διάλογοι, Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2008, σσ (στο εξής Ορθοδοξία) 31 Αντ. Παπαδόπουλος, Θεολογικός Διάλογος Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών (Ιστορία-Κείμενα- Προβλήματα), Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996, σσ

20 αποφασίστηκε στην Β Σύνοδο του Βατικανού το Η συνάντηση του Οικουμενικού Πατριάρχη Αθηναγόρα με τον πάπα Παύλο VI στα Ιεροσόλυμα το 1964 και η αμοιβαία άρση των αναθεμάτων το 1965, αποτέλεσαν σταθμό στις σχέσεις Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών. 33 Οι αμοιβαίες επισκέψεις σε Κωνσταντινούπολη και Ρώμη το 1967, σε συνδυασμό με την επιστροφή ιερών λειψάνων που φυλάσσονταν στη Δύση, εγκαινίασαν μια νέα εποχή στις σχέσεις των δύο Εκκλησιών την εποχή της «καταλαγής» και του «διαλόγου της αγάπης». Σημαντικό γεγονός αποτέλεσε η παπική βούλα «Anno Ineunte» (απόρροια του Διατάγματος «Unitatis Redintegratio») που εισήγαγε τον πολυσυζητημένο όρο «αδελφές Εκκλησίες» και εκδόθηκε με την ευκαιρία της επίσκεψης του Παύλου VI στο Φανάρι τον Ιούλιο του Κατά την Δ Πανορθόδοξη Διάσκεψη, στη Γενεύη το 1968, πάρθηκε η απόφαση να συνεχιστούν οι εκδηλώσεις σεβασμού και αδελφικής αγάπης με τους Ρωμαιοκαθολικούς έτσι ώστε να δρομολογηθεί ένας γόνιμος διάλογος. Στο τέλος της Διάσκεψης εγκαινιάσθηκε ο «Διάλογος της Αγάπης» που έγινε και ο πρόδρομος του επίσημου Θεολογικού Διαλόγου μεταξύ Ορθόδοξης και Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, που ξεκίνησε το έτος 1980, με τη συγκρότηση αρμόδιας Μικτής Επιτροπής, η οποία έχει συνέλθει συνολικά ένδεκα φορές μέχρι σήμερα Το πλαίσιο του διαλόγου. Κατ αρχήν συμφωνήθηκε ο Διάλογος να αρχίσει από τα ενούντα τις δύο Εκκλησίες σημεία και προοδευτικά να θίξει τα σημεία εκείνα στα οποία δεν υπάρχει ομοφωνία. Αυτό βέβαια δε σήμαινε ότι υπήρχε πρόθεση αποφυγής των σημείων τριβής, αντίθετα επιδιώχθηκε η δημιουργία μιας ασφαλούς βάσης ώστε να αντιμετωπισθούν στο μέλλον και τα διαιρούντα τις δύο Εκκλησίες προβλήματα. Ο Καθηγητής Θ. Νικολάου παρατήρησε εύστοχα ότι με βάση τις προκαταλήψεις και τις απογοητεύσεις που είχε φορτωθεί αυτός ο διάλογος στο παρελθόν «ο χαραχθείς 32 Συνέλευση της Διεθνούς Μικτής Επιτροπής Θεολογικού Διαλόγου μεταξύ Ορθοδόξων- Ρωμαιοκαθολικών, όπως ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα της Εκκλησίας της Κύπρου, στις 24/10/ Βλ. κεφ. Το οικουμενικό πνεύμα της Β συνόδου του Βατικανού ( ), σελ. 11, 12, της παρούσης εργασίας. 34 Συνέλευση της Διεθνούς Μικτής Επιτροπής Θεολογικού Διαλόγου μεταξύ Ορθοδόξων- Ρωμαιοκαθολικών ό. π. 20

21 δρόμος φαίνεται να είναι όχι μόνο εκκλησιαστικοπολιτικώς ευφυής και αποτελεσματικός... αλλά και θεολογικά ασφαλής και με αναμενόμενες επιτυχίες». 35 Ο Διάλογος έπρεπε αναμφίβολα να πραγματοποιηθεί «επί ίσοις όροις» ( par cum pari κατά την λατινική διατύπωση). Οι δύο πλευρές διακρίνονται για τη βαθιά τους αυτοσυνειδησία ότι συνεχίζουν χωρίς διακοπή τη ζωή της Μίας, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας. Το γεγονός αυτό αποκλείει την «υπεροχή» του ενός επί του άλλου, κάτι που θα υπονόμευε τον σκοπό του Διαλόγου δηλ. την αποκατάσταση της πλήρους ενότητας στην πίστη και την μυστηριακή ζωή. Αυτό άλλωστε εύχονταν στην Κοινή Δήλωσή τους, με την οποία προέβησαν στην επίσημη εξαγγελία της έναρξης του Θεολογικού Διαλόγου, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Δημήτριος ο Α και ο πάπας Ιωάννης-Παύλος ΙΙ, όπου καθιστούσαν σαφή τη θέλησή τους να κάνουν ότι είναι δυνατόν για να έρθει πιο κοντά η ημέρα κατά την οποία «θα αποκατασταθεί η πλήρης κοινωνία μεταξύ της Ρωμαιοκαθολικής και της Ορθοδόξου Εκκλησίας και θα δυνηθώμεν επί τέλους να συνιερουργήσωμεν την Θείαν Ευχαριστίαν». 36 Ο Ρωμαιοκαθολικός θεολόγος Miguel M A Garijo-Guembe, απόλυτα σύμφωνος με τα χαρακτηριστικά και τη μεθοδολογία του Διαλόγου, συνοψίζει τις αρχές με τις οποίες θα πρέπει να διεξαχθεί και κάνει κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Θεωρεί ότι τόσο η ελληνική όσο και η λατινική πατερική παράδοση αποτελούν κοινή κληρονομιά των δύο Εκκλησιών. Αυτό οι θεολόγοι οφείλουν να το λάβουν σοβαρά υπόψη τους. Είναι ανεπίτρεπτο να επαναληφθούν τα λάθη του παρελθόντος (να ενδιαφέρεται δηλαδή ο καθένας μόνο για την δική του παράδοση) γιατί διακυβεύεται η καθολικότητα της Εκκλησίας. Οι δύο πλευρές χρειάζονται πρόσωπα που γνωρίζουν καλά την «όλη πατερική παράδοση» από μέσα και τα οποία θα συμπράξουν στο να μπορεί να κατανοήσει ο λαός τη διαδικασία συνδιαλλαγής. Παρατηρεί ότι οι δύο Εκκλησίες στη σημερινή μορφή τους είναι αναπτύξεις της πατερικής κληρονομιάς μέσα από την οποία κατέστησαν δυνατές διάφορες εξελίξεις. Οι συνδιαλεγόμενοι λοιπόν είναι υποχρεωμένοι να σχετικοποιήσουν ο καθένας τη δική του ανάπτυξη καθόσον η άλλη πλευρά παρουσίασε μια επίσης νόμιμη εξέλιξη. Προς αποφυγήν παρεξηγήσεων όμως διευκρινίζει: «Το να σχετικοποιήσει κανείς τη δική του ανάπτυξη, δεν επιτρέπεται να οδηγήσει σε δογματική σχετικοποίηση, αλλά θα έπρεπε 35 Γ. Μαρτζέλος, Ορθοδοξία, ό. π., σ Γ. Μαρτζέλος, Ορθοδοξία, ό. π., σ

22 να μας βοηθήσει να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στην ουσία των πραγμάτων και τις δυνατές συγκεκριμένες μορφές έκφρασης» Οι Γενικές Συνελεύσεις και τα θεολογικά κείμενα. Η κοινή θεολογική παράδοση της α χιλιετίας αποτέλεσε τη βάση της θεολογίας του Διαλόγου των δύο Εκκλησιών που είχε ιδιαίτερη επιτυχία την δεκαετία Έτσι το σημαντικότατο θέμα της Εκκλησιολογίας, που απηχεί και εκφράζει τη διδασκαλία και τη συνείδηση της αρχαίας Εκκλησίας, ήταν φυσικό να απασχολήσει τις Γενικές Συνελεύσεις των Μικτών Επιτροπών και να αποτυπωθεί στη θεολογία των κοινών κειμένων των πρώτων χρόνων. Την επόμενη δεκαετία ( ) δεν υπήρξε κάποια εξέλιξη λόγω του προβλήματος της Ουνίας, το οποίο δεν λύθηκε παρόλο που συγκλήθηκε η Η Γενική Συνέλευση της Μικτής Θεολογικής Επιτροπής (Emmitsburg, Η.Π.Α., 9-19 Ιουλίου 2000), η οποία δεν είχε και καλή έκβαση. Ουσιαστικά επανέναρξη του Θεολογικού Διαλόγου υπήρξε στο Βελιγράδι το 2006, μετά από ακόμη μια εξαετία τέλματος, και τέθηκε σε μία νέα βάση με περισσότερες προσδοκίες και από τις δύο πλευρές για ουσιαστική ενότητα μεταξύ των Εκκλησιών. 38 Οι ένδεκα Γενικές Συνελεύσεις της Μικτής Θεολογικής Επιτροπής που έγιναν μέχρι σήμερα και τα κοινά κείμενα που εξέδωσαν έχουν ως εξής: 1. Η πρώτη Γενική Συνέλευση της Μικτής Θεολογικής Επιτροπής έγινε, στην Πάτμο αρχικά και στη Ρόδο κατόπιν, από 29 Μαΐου έως 4 Ιουνίου του Η δεύτερη συνήλθε στο Μόναχο από 30 Ιουνίου έως 6 Ιουλίου του 1982 και εξέδωσε το κείμενο με θέμα «Το Μυστήριον της Εκκλησίας και της Ευχαριστίας υπό το φως του Μυστηρίου της Αγίας Τριάδος». 3. Η τρίτη στο Κολυμπάρι των Χανίων από 30 Μαΐου έως 8 Ιουνίου του 1984, επεξεργάστηκε κείμενο, που προέκυψε από τρεις μικτές υποεπιτροπές, με θέμα: «Πίστις, μυστήρια και ενότης της Εκκλησίας». 37 G. M. Guembe, «Αδελφές Εκκλησίες σε διάλογο», ΚΑΙΡΟΣ, Τόμος Τιμητικός στον Ομότιμο Καθηγητή Δαμιανό Αθ. Δόικο, μτφ. Ι. Πέτρου, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ, Τόμος 5 Νέα Σειρά- Θεσσαλονίκη, 1995, σ Γ. Μαρτζέλος, «Η επανέναρξη του Θεολογικού Διαλόγου της Ορθοδόξου με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Το κείμενο της Ραβέννας.», όπως ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα users.auth.gr/martzelo/index.files/docs/93.doc στις 3/11/2011, σ. 1. (στο εξής «Η επανέναρξη του Θεολογικού Διαλόγου») 22

23 4. Η τέταρτη στο Bari της Ιταλίας (σε δύο φάσεις μεταξύ 29 Μαΐου και 7 Ιουνίου του 1986 η πρώτη και από 9 έως 16 Ιουνίου του 1987 η δεύτερη είχε ως έργο την έγκριση του κειμένου «Πίστις, μυστήρια και ενότης της Εκκλησίας». 5. Η πέμπτη πραγματοποιήθηκε στο Νέο Βάλαμο της Φινλανδίας μεταξύ 19 και 27 Ιουνίου του 1988 και ασχολήθηκε με την έγκριση του κειμένου με θέμα «Το μυστήριον της Ιερωσύνης εν τη μυστηριακή δομή της Εκκλησίας και ιδία η σπουδαιότης της αποστολικής διαδοχής διά τον αγιασμόν και την ενότητα του λαού του Θεού». 6. Η έκτη που συνήλθε στο Freising της Γερμανίας 6-15 Ιουνίου του 1990 επρόκειτο να συζητήσει το θεολογικό κείμενο με θέμα «Εκκλησιολογικαί και Κανονικαί Συνέπειαι της Μυστηριακής Φύσεως της Εκκλησίας-Συνοδικότης και Αυθεντία» αλλά, λόγω του φορτισμένου κλίματος εξαιτίας της ουνιτικής δράσης, η Μικτή Επιτροπή συζήτησε το θέμα της Ουνίας. 7. Η έβδομη διεξήχθη στο Balamand του Λιβάνου μεταξύ 17 και 24 Ιουνίου του 1993 και ενέκρινε επίσημο κείμενο με θέμα «Η Ουνία ως μέθοδος ενώσεως κατά το παρελθόν και η σημερινή αναζήτησης της πλήρους κοινωνίας». 8. Η όγδοη Συνέλευση συνήλθε στο διάστημα 9-19 Ιουλίου του 2000 στο Emmitsburg της Βαλτιμόρης των Η.Π.Α. Είχε ατυχή έκβαση και δεν κατέστη δυνατό να εγκριθεί κοινό κείμενο. 9. Η ένατη Γενική Συνέλευση της Μικτής Θεολογικής Επιτροπής πραγματοποιήθηκε μεταξύ 18 και 25 Σεπτεμβρίου του 2006 στο Βελιγράδι. Συζητήθηκε κείμενο που καταρτίστηκε στη Μόσχα με θέμα «Εκκλησιολογικαί και κανονικαί συνέπειαι της μυστηριακής φύσεως της Εκκλησίας: Συνοδικότητα και αυθεντία στην Εκκλησία». 10. Η δέκατη Συνέλευση συνήλθε στη Ραβέννα της Ιταλίας μεταξύ 8 και 14 Οκτωβρίου του 2007 και ενέκρινε το κείμενο με θέμα: Εκκλησιολογικαί και κανονικαί συνέπειαι της μυστηριακής φύσεως της Εκκλησίας. Συνοδικότητα και αυθεντία στην Εκκλησία» που η σπουδαιότητά του το έκανε γνωστό ως Κείμενο της Ραβέννας. 11. Η ενδέκατη συνήλθε στην Πάφο της Κύπρου το 2009 και ασχολήθηκε με το θέμα «Ο ρόλος του Επισκόπου Ρώμης εν τη κοινωνία όλων των Εκκλησιών». 23

24 2.4 Το θέμα του πρωτείου του επισκόπου Ρώμης στα κείμενα της α δεκαετίας. Η έννοια του πρωτείου του Πέτρου και των διαδόχων του είναι εξαιρετικής οικουμενικής σημασίας. Το πρωτείο του επισκόπου Ρώμης όμως ανήκει στα διαιρούντα την Ορθόδοξη και την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Εφόσον ο διάλογος είχε αποφασιστεί να ξεκινήσει από αυτά που ενώνουν τις δύο πλευρές, εξετάστηκε σε συνάφεια με θέματα όπως τα μυστήρια, η ενότητα στην πίστη και η ιερωσύνη. Το κείμενο του Μονάχου, εμποτισμένο με τη θεολογική κληρονομιά της α χιλιετίας, ορίζει την Εκκλησία ως τοπική ευχαρισιακή σύναξη. Το γεγονός αυτό αποτελεί για τον καθηγητή Γ. Μαρτζέλο σημαντική πρόοδο της Ρωμαιοκαθολικής θεολογίας ενώ ο καθηγητής Γ. Μαντζαρίδης θεωρεί ότι «η θέση αυτή δεν δύναται να συμβιβαστεί με την παραδοσιακή ρωμαιοκαθολική εκκλησιολογία. Αν ήθελε κανείς να εξαγάγει τις συνέπειες από αυτή τη θέση τότε θα μπορούσε να χαρακτηρίσει τον Πάπα μόνον ως «Primus inter pares». 39 Όπως αναφέρεται στο κείμενο επειδή «η μία και μόνη Εκκλησία πραγματούται εις την τοπικήν Εκκλησίαν του, ουδείς επίσκοπος δύναται να διαχωρίσει την μέριμναν περί της Εκκλησίας του εκ της μερίμνης δια την οικουμένην Εκκλησίαν». 40 Συνεπώς η φροντίδα για την ανά την οικουμένη Εκκλησία είναι χρέος της κοινωνίας των επισκόπων που εκφράζεται με τον συνοδικό θεσμό. Αυτό θέτει τις βασικές προϋποθέσεις για την επανεξέταση του «πρωτείου» και του «αλάθητου» στα πλαίσια της εκκλησιολογίας της αρχαίας Εκκλησίας. 41 Στο κείμενο του Μπάρι (παρ. 27) δηλώνεται: «Όταν απειλείται η υγιαίνουσα διδασκαλία ή η ενότης της Εκκλησίας υπό αιρέσεων και σχισμάτων, η Εκκλησία στηριζομένη εις την Αγίαν Γραφήν, εις την ζώσα παράδοσιν και εις τους όρους των προηγουμένων συνόδων, αποφαίνεται περί της ορθής πίστεως αυθεντικώς και αλαθήτως εν οικουμενική συνόδω». 42 Το αλάθητο αποδίδεται λοιπόν στην Οικουμενική Σύνοδο και όχι σε ένα πρόσωπο, όπως λ.χ. στον πάπα. Ο καθηγητής Γ. Γαλίτης θεωρεί αξιομνημόνευτο το γεγονός παρά το ότι οι σχετικές διατυπώσεις μπορεί να είναι δισήμαντες, εφόσον δεν αποκλείεται expressis verbis το παπικό αλάθητο, ωστόσο «λαμβανομένων υπόψη των ιστορικών προϋποθέσεων, το γεγονός 39 Γ. Μαρτζέλος, Ορθοδοξία, ό. π., σ Αντ. Παπαδόπουλος, Θεολογικός Διάλογος, ό. π., σ Γ. Μαρτζέλος, Ορθοδοξία, ό. π,. σ Αντ. Παπαδόπουλος, Θεολογικός Διάλογος, ό. π., σσ. 96, 97 24

25 ότι μπορεί ένας Ρωμαιοκαθολικός σήμερα να λέει κάτι τέτοιο συνιστά πρόοδο και ελπίδα για το μέλλον». 43 Στο κείμενο του Ν. Βάλαμο διακηρύσσεται η πενταρχία (παρ. 52) ως αρχαίος κανονικός καθιερωμένος εκκλησιαστικός θεσμός. Γίνεται επίσης μνεία στον λδ κανόνα των Αγίων Αποστόλων (παρ. 53), αναγνωρισμένο στην κοινή παράδοση των δύο εκκλησιών, σύμφωνα με τον οποίο ο πρώτος των επισκόπων δεν αποφασίζει παρά με τη συναίνεση των άλλων επισκόπων και αυτοί δεν αποφασίζουν χωρίς τη συναίνεση του πρώτου. Σημαντικότατη είναι η καταληκτική παράγραφος του Κειμένου (παρ. 55) όπου δηλώνεται πως είναι δυνατή η εξέταση του πρωτείου του επισκόπου Ρώμης ως ζητήματος που συνιστά βασική διαφορά μεταξύ των δύο Εκκλησιών και το οποίο θα συζητηθεί μελλοντικά. Είναι η πρώτη φορά που στα κείμενα του Θεολογικού Διαλόγου αναφέρεται ανοιχτά το θέμα του Ρωμαϊκού πρωτείου και από την άποψη αυτή αποτελεί πρόοδο για την Ρωμαιοκαθολική πλευρά και καταγράφεται ως επιτυχία των Ορθοδόξων. 2.5 Το τέλμα του Διαλόγου κατά τη β δεκαετία και η νέα προσέγγιση του πρωτείου στην παπική Εγκύκλιο «Ut Unum Sint». Στην αυγή της δεκαετίας του 90 το αδελφικό κλίμα που αναπτύχθηκε μεταξύ των δύο εκκλησιών, ως καρπός του διαλόγου της αγάπης και του Θεολογικού Διαλόγου, δηλητηριάστηκε από το ακανθώδες θέμα της Ουνίας. Η Ουνία άρχισε να αποκτά ανεξέλεγκτες διαστάσεις μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού και έθιγε κυρίως τις Ορθόδοξες Εκκλησίες της ανατολικής Ευρώπης αλλά και το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Όπως ήταν φυσικό ο Θεολογικός Διάλογος δεν μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος από τα γεγονότα. Με βάση κείμενο που συνέταξε Μικτή Υποεπιτροπή στη Βιέννη τον Ιανουάριο του 1990 η Στ Γενική Συνέλευση στο Freising εξέδωσε Κοινή Δήλωση όπου καταδικάζονταν απερίφραστα η Ουνία η οποία δεν θεωρείται στο κείμενο πρότυπο για την ένωση των Εκκλησιών εφόσον η εκκλησιολογία, μέσα στην οποία αναπτύχθηκε είναι ξένη προς την κοινή παράδοση της αρχαίας Εκκλησίας. 43 G. Galitis, «Der Dialog zwischen der Orthodoxen und der Römisch-Katholischen Kirche unter Berück-sichtigung der gemeinsamen Erklärungen», Orthodoxes Forum (3), 1989 σ. 174, και Γ. Μαρτζέλος, Ορθοδοξία, ό. π., σ

26 Το Κοινό Ανακοινωθέν του Freising, όπως άλλωστε και το κείμενο της Βιέννης, έγιναν δεκτά με ικανοποίηση στον ορθόδοξο κόσμο δεν έτυχαν όμως της δέουσας στήριξης του Βατικανού. 44 Το κείμενο του Balamand, το 1993, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις στον ορθόδοξο χώρο και ιδιαίτερα στις άμεσα θιγόμενες από την ουνιτική δράση Εκκλησίες της ανατολικής Ευρώπης. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, απευθυνόμενος στο Πάπα Ιωάννη-Παύλο ΙΙ, κατά την επίσκεψή του στο Βατικανό τον Ιούνιο του 1995, έβαλε τα πράγματα στη θέση τους τονίζοντας πως το κατ άκραν οικονομίαν και προσωρινά μόνον δεκτό καθεστώς των Ουνιτικών Εκκλησιών δεν πρέπει να εκληφθεί ως αμνήστευση της Ουνίας από τους Ορθοδόξους. αναφερόμενος στην Ρωμαϊκή Εκκλησία είπε πως δεν φαίνεται να εξετίμησε δεόντως την επιείκεια που επέδειξε στις ουνιτικές κοινότητες η Μικτή Θεολογική Επιτροπή μέσα από το κείμενο του Balamand Ενώ Μέσα σε αυτό το ζοφερό κλίμα βλέπει το φως της δημοσιότητας η παπική εγκύκλιος «Ut unun sint», τον Μάιο του Η Εγκύκλιος αυτή αποτελεί σταθμό στην ιστορία της Οικουμενικής Κίνησης, διακρίνεται για το φιλελεύθερο πνεύμα της, ανοίγει νέους ορίζοντες στον διαχριστιανικό διάλογο. Στην Εγκύκλιο ο αγώνας για την ενότητα αποκτά δεσμευτικό χαρακτήρα για την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ενώ εξαίρεται το σχετικό με το «Βάπτισμα την Ευχαριστία και το Λειτούργημα» κείμενο (ΒΕΜ) του Π.Σ.Ε. που εκδόθηκε στη Λίμα του Περού. Γίνεται εκτενής αναφορά στην προσέγγιση Ορθοδοξίας-Ρωμαιοκαθολικισμού, στην άρση των αναθεμάτων και την επανευρεθείσα, ατελή έστω, ενότητα μεταξύ τους, χάρη στην οποία μπορεί να ομιλεί κανείς και πάλι περί «αδελφών Εκκλησιών». Στο τρίτο κεφάλαιο της Εγκυκλίου και στις παραγράφους 88-99, τις πιο ενδιαφέρουσες ίσως, θίγεται διεξοδικά το θέμα του λειτουργήματος του Επισκόπου Ρώμης και του ρόλου τον οποίο ασκεί αυτός στην αναζήτηση της Χριστιανικής ενότητας. Ο πάπας χαρακτηρίζει τον εαυτό του «servus servorum Dei» (δούλο των δούλων του Θεού). Με πολλή έμφαση όμως προβάλλει το λειτούργημά του ως ορατό σημείο και εγγύηση της χριστιανικής ενότητας. Εκφράζει δε την πεποίθηση ότι ο Επίσκοπος Ρώμης, ως κληρονόμος του Πέτρου, έχει ειδική αποστολή και ευθύνη 44 Το γεγονός ότι δεν επετράπη η δημοσίευσή τους στο περιοδικό της Αγίας Έδρας L Osservatore Romano επέτρεψε την συνέχιση της δράσης των Ουνιτών και προκάλεσε προβληματισμό στους Ορθοδόξους για το αν είχε νόημα η συνέχιση Διαλόγου με αυτές τις συνθήκες. Βλ. Γ. Μαρτζέλος, Ορθοδοξία, ό. π., σ. 221 και Αντ. Παπαδόπουλος, Θεολογικός Διάλογος, ό. π., σ Επίσημη επίσκεψη του Οικουμενικού Πατριάρχου στην Εκκλησία της Ρώμης, Επίσκεψις, 520 (1995) σ. 2