ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ Γ. ΓΑΒΡΙΗΛ * ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΚΑΙ Η ΣΜΥΡΝΗ (Αλέξ. Σούτσος, Θεόδ. Ορφανίδης, Ηλ. Τανταλίδης και Ιω.

Transcript

1 ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ Γ. ΓΑΒΡΙΗΛ * ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΚΑΙ Η ΣΜΥΡΝΗ (Αλέξ. Σούτσος, Θεόδ. Ορφανίδης, Ηλ. Τανταλίδης και Ιω. Καρασούτσας ) Το τέλος της Εθνεγερσίας του 1821 και η απελευθέρωση της επαναστατημένης Ελλάδας σηματοδoτούν την ενθουσιώδη προσχώρηση της Νεοελληνικής λογοτεχνίας στο μεγάλο πνευματικό κίνημα του Ρομαντισμού, που έκανε την εμφάνισή του στην Ευρώπη στα τέλη του 18 ου αιώνα. Το κίνημα αυτό αποτελεί μια ισχυρή αντίδραση στον κλασικισμό, ο οποίος επικράτησε στην τέχνη κατά το 17 ο και 18 ο αι., και στο ορθολογικό πνεύμα του Διαφωτισμού. Πράγματι ο ρομαντισμός ανατρέπει δυναμικά τις ηθικές αξίες, το μέτρο, τους κανόνες του κλασικού παρελθόντος και προβάλλει και αναδεικνύει το απόλυτο, το υπερβολικό, τη φαντασία και το συναίσθημα. Οι ρομαντικοί λογοτέχνες, καλλιτέχνες και άνθρωποι του πνεύματος, δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση στην προσωπική εμπειρία της φύσης, στον έρωτα, στην περιπέτεια, στον ηρωισμό, τις επαναστάσεις και τους αγώνες για ελευθερία, εθνική ανεξαρτησία και δημοκρατία. Επιδιώκουν την πολιτική δράση και ο ρομαντισμός είναι γι αυτούς αληθινός τρόπος ζωής 1. Ο ξεσηκωμός του 21 θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το ρομαντικό ξέσπασμα ολόκληρου του Ελληνικού λαού που ενάντια σε κάθε λογική ρίχτηκε με πάθος στη φωτιά μιας άνισης πολεμικής σύγκρουσης, η οποία παραλίγο να καταλήξει στην εξαφάνισή του. Όπως γράφει ο σπουδαίος Σμυρνιός δημοσιογράφος και συγγραφέας Χρίστος Αγγελομάτης, «Στην Ελλάδα της Επανάστασης και των πρώτων χρόνων της ελευθερίας, ο ρομαντισμός κατέκλυζε κάθε εκδήλωση και έπαιρνε ποικίλες και τις πιο απίθανες μορφές. Εισέδυε ο ρομαντισμός στην πολιτική, στην καθημερινή ζωή, στη γενική αντίληψη της ζωής, όχι σαν ένα είδος λυτρώσεως από την κοινοτοπία και την κενολογία, αλλά σαν ένας περίεργος τρόπος αντιμετωπίσεως της ζωής σαν ένας τρόπος που αλλοίωνε τη μορφή των πραγμάτων, που άλλαζε το αίσθημα, που εξόγκωνε τα πράγματα, που έκαμε τη φαντασία να πλανάται σε απίθανες σφαίρες και έκαμε τη ζωή να μοιάζει με ένα ακατανόητο όνειρο και γι αυτό πάντα ασύλληπτο. Σ αυτό το όνειρο στριφογύριζαν όχι μόνο τα άτομα, αλλά και αυτή ακόμη η ζωή του κράτους, σε ορισμένες δε στιγμές και αυτή η ζωή του έθνους όλου» 2. Στη Νεοελληνική Λογοτεχνία το κίνημα του Ρομαντισμού κυριάρχησε πενήντα περίπου χρόνια, δηλαδή μεταξύ των ετών 1830 και 1880, και αναπτύχθηκε κάτω από τη Γαλλική κυρίως επίδραση, αφού οι περισσότεροι και σημαντικότεροι εκπρόσωποι των ελληνικών γραμμάτων εκείνης της εποχής, και ειδικά οι Φαναριώτες και οι Σμυρναίοι, ήταν κυρίως γαλλομαθείς και φυσικά θαυμαστές του γαλλικού πνευματικού πολιτισμού 3. Η έντονα ρομαντική ατμόσφαιρα της Σμύρνης, ονειρική, γεμάτη εξωτισμό και νοσταλγία, μαγνήτιζε και ενέπνεε λογοτέχνες και δημιουργούς, Έλληνες και * Ο Α.Γ.Γ. είναι Ιστορικός Αρχαιολόγος, τ. Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων στον Πειραιά. Επικοινωνία : , e mail : egavri@hotmail.com. 1 Trotignion, Pierre (1982), Από τον Γκαίτε ως τον Schopenhauer, στο Encyclopédie de la Pléiade : Ιστορία της Φιλοσοφίας, 19 ος αι., Ρομαντικοί Κοινωνιολόγοι, Αθήνα : Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Β Έκδοση, σ.σ Παρίσης, Ιω., Παρίσης, Νικήτας (2002), Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, Αθήνα : 2002, ΟΕΔΒ, Τρίτη Έκδοση, σ.σ. 162, Αγγελομάτης, Χρ., Ελληνικά Ρωμαντικά Χρονικά, Αθήνα : Βιβλιοπωλείο της Εστίας, σ. 3. Η ορθογραφία του παρατιθέμενου αποσπάσματος είναι του πρωτότυπου κειμένου. 3 Dimaras, C. (1965), Histoire de la Littérature Néo Hellénique, Athènes : Collection de l Institut Français d Athènes, σ. 297 κ.ε. 1

2 ξένους. Η πρωτεύουσα της Ιωνίας έχει συνδέσει το όνομά της με μεγάλα ονόματα της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, όπως ο Σατωμπριάν ή ο Φλωμπέρ και βέβαια με ορισμένους από τους πιο αξιόλογους Έλληνες ρομαντικούς ποιητές, με τέσσερις από τους οποίους θα ασχοληθούμε αμέσως πιο κάτω. Ο σημαντικότερος από αυτούς τους τέσσερις είναι ο Αλέξανδρος Σούτσος, απόγονος γνωστής Φαναριώτικης οικογένειας, που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το Σπούδασε στην Πόλη, στη Χίο, στο Βουκουρέστι και στο Παρίσι, όπου μυήθηκε στο ρομαντισμό έχοντας ως πρότυπο το μεγάλο φιλέλληνα ποιητή τραγουδοποιό (chansonnier) Βéranger 4. Στην Πόλη του Φωτός γνώρισε το Σμυρνιό Αδαμάντιο Κοραή, με τον οποίο συνδέθηκε στενά, τον θαύμαζε, τον επαινούσε συνεχώς και του αφιέρωνε στίχους, καμιά φορά υπερβολικούς και απροσδόκητους, όπως : Ο Κοραής είν ικανός τους Τούρκους να νικήσει Αυτόν πρέπει Στρατάρχην του το γένος να ψηφίσει. Και : Κοραή τυραννομάχε, σε ανήκει η προεδρεία 5. Αλέξανδρος Σούτσος Επιστρέφοντας από τη Γαλλία το 1825, ο Σούτσος έφτασε στο Ναύπλιο και από τότε και για τριανταοκτώ ολόκληρα χρόνια θα ήταν, κατά τον Αγγελομάτη, «ο άνθρωπος που θα κυνηγούσε αδιάκοπα την ελευθερία υπό οποιαδήποτε μορφή, τη χίμαιρα μιας ιδεώδους Ελλάδος, που θα γινόταν το πρότυπο μιμήσεως σ όλο τον ελληνισμό και μαζί με τον αδελφό του Παναγιώτη, θα ήσαν οι αρχηγοί του ρομαντισμού, αυτού που ξεθυμασμένος έφθασε στην Ελλάδα και θα χαρακτήριζε επί δεκαετίες όχι μόνο την ελληνική ποίηση, αλλά και όλη την ελληνική ζωή σε κάθε της εκδήλωση» 6. Ασυμβίβαστος και απόλυτος στις πεποιθήσεις του, συγκρούστηκε με τον Καποδίστρια, τον οποίο θεωρούσε τύραννο και όργανο της Ρωσίας. Το μίσος του για τον Κυβερνήτη τον ώθησε στο ακραίο εκείνο σημείο να γράψει ύμνο στους 4 Βουτιερίδης, Ηλ. (1966), Σύντομη Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ( ), Αθήνα : Βιβλιοπωλείο Δημ. Παπαδήμα, 2 η Έκδοση, σ Αγγελομάτης, Χρ., ό.π., σ. 23. Dimaras, C., ό.π., σ Μουλλάς, Πάνος (1979), Αλέξανδρος Σούτσος, στο Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα, Αθήνα : Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Πολιτικής (της Σχολής Μωραΐτη), σ.σ. 48, 49. Ο Βéranger είναι ο γνωστός μας Βερανζέρος. 5 Μουλλάς, Πάνος, ό.π., σ. 68, σημ Αγγελομάτης, Χρ., ό.π., σ

3 δολοφόνους του, τους οποίους παρομοιάζει με τους αρχαίους τυραννοκτόνους, τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα 7. Να το φοβερό αυτό ποίημα του Σούτσου : ΜΟΝΟΛΟΓΟΣ ΕΝΟΣ ΤΩΝ ΔΥΟ ΤΥΡΑΝΝΟΚΤΟΝΩΝ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΕΩΝ Όταν ζούσαν εις ημέρας δουλικάς οι Αθηναίοι, δύο ήρωες γενναίοι ο Αρμόδιος ο ένας, άλλος ο Αριστογείτων, έκρυψαν με ταις μυρσίναις το αθάνατον σπαθί των, και τα σπλάχνα του τυράννου σπάραξαν εις τον ναόν. Πέθαναν πλην μ αδριάντας τιμάς έλαβον θεών. το φιλέκδικο σπαθί μου θα σκεπάσω με μυρσίνη, εις τον τύραννον θα πέσω θα τον σφάξω και γενναίως Θα σφαγώ καθώς εκείνοι. Ένας πλάνος Κερκυραίος νόμους, όρκους παραβαίνει με το μισθωτό του χέρι Έλληνας αλυσοδένει, και το αίμα της Ελλάδος με τα όπλα των Ελλήνων σ εμφυλίους στάσεις χύνων, τον δεσποτικόν του θρόνον εις τους τάφους μας υψώνει, και κανείς απ τα δεσμά της την πατρίδα δεν λυτρώνει. το φιλέκδικο σπαθί μου θα σκεπάσω με μυρσίνη, εις τον τύραννον θα πέσω θα τον σφάξω και γενναίως θα σφαγώ καθώς εκείνοι. Παντού θρήνοι, εξορίαι και καταδρομαί κρυφαί παντού φόνοι, προδοσίαι και του Σύλλα προγραφαί. Εις βαρύν ζυγόν ο Έλλην χρόνια τέσσερα στενάζει και τας δάφνας του με λύπην να μαραίνωνται κυττάζει. το φιλέκδικο σπαθί μου θα σκεπάσω με μυρσίνη, εις τον τύραννον θα πέσω θα τον σφάξω και γενναίως θα σφαγώ καθώς εκείνοι. Κυριακούλη,Κυριακούλη! άλλαις έτρεφες ελπίδες, όταν πήγες στης Ηπείρου να ταφής την πεδιάδα Ευτυχής! την καταισχύνην της πατρίδος σου δεν είδες, κι εξεψύχησες αφίνων ελευθέραν την Ελλάδα έχυσεν εις την Ελλάδα δάκρυ, αίμα ο καθένας τόσο δάκρυ, τόσο αίμα το εκληρονόμησ ένας! το φιλέκδικο σπαθί μου θα σκεπάσω με μυρσίνη, εις τον τύραννον θα πέσω θα τον σφάξω και γενναίως 7 Σούτσος, Αλέξανδρος (1878), Πανόραμα της Ελλάδος ή Συλλογή Ποικίλων Ποιημάτων, Μονόλογος Ενός των Δύο Τυραννοκτόνων Μαυρομιχαλέων, Paris : Maisonneuve et C ie Libraires Éditeurs, σ Dimaras, C., ό.π., σ Μουλλάς, Παν., ό.π., σ.σ. 52, 53. 3

4 θα σφαγώ καθώς εκείνοι. Η σκιά του Καραΐσκου χθες στους ύπνους μου εφάνη εις το μελανό της χέρι εκρατούσ ένα μαχαίρι, κι έκραξε : «Μαυροχιχάλαι! ο βαρύς σας ύπνος φθάνει πάρτε τούτο μου το ξίφος, εκδικήστε την πατρίδα, και του αίματός σας χύστε την υστερινήν ρανίδα!» το φιλέκδικο σπαθί μου θα σκεπάσω με μυρσίνη, εις τον τύραννον θα πέσω θα τον σφάξω και γενναίως θα σφαγώ καθώς εκείνοι. Ο κρατήρ μας επτά χρόνους αφ ου έχυσε φωτιαίς, Έσβυσε δεν καίει πλέον, και εις την στάκτην του την κρύαν ρίπτουν άφοβαις ματιαίς οι αυθάδεις Κερκυραίοι Με σεισμόν και κρότον νέον δεν φοβούνται μην ξεσκάση, και του φλογερού θυμού του η ορμή μην τους προφθάση ; το φιλέκδικο σπαθί μου θα σκεπάσω με μυρσίνη, εις τον τύραννον θα πέσω θα τον σφάξω και γενναίως θα σφαγώ καθώς εκείνοι. Τρέμε, τύραννε! η ώρα του θανάτου σου σημαίνει η οργή του έθνους όλου, η οργή μου σε προσμένει στον ναόν που θα μολύνης τρέχω να παραμονεύσω τρέχω, τρέχω στου Υψίστου τον βωμόν να σε φονεύσω έρχεται τον προμηνύουν σάλπιγγες και μουσική έρχεται τον προπομπεύει μισθοφόρος φυλακή. Σκέπασε, Μαυρομιχάλη, το σπαθί σου με μυρσίνη Τον προδότην της πατρίδος κτύπα κτύπα και γενναίως Πέθανε καθώς εκείνοι! Μετά το θάνατο του Κυβερνήτη κατακεραύνωσε και τον Αυγουστίνο Καποδίστρια που διαδέχτηκε τον αδελφό του μόνο για δυο μήνες 8. Στη συνέχεια τα έντονα πυρά του δέχτηκε το καθεστώς της Αντιβασιλείας και ο ίδιος ο Όθωνας, μετά την ενηλικίωσή του και την προσωπική ανάληψη της εξουσίας 9. Η εμπάθειά του άρχισε από κάποιο σημείο και μετά να τον καθιστά πολύ ενοχλητικό και επανειλημμένα φυλακίστηκε και υπέστη κάθε είδους διώξεις. Αναγκάστηκε να φύγει στο εξωτερικό αλλά το 1839, γυρίζοντας στην Ελλάδα, συνέχισε τις επιθέσεις του στον Όθωνα. Επειδή αντιμετώπιζε δυσκολίες στην έκδοση των έργων του, το 1840 τύπωσε στη Σμύρνη 10 το φυλλάδιο με τίτλο «Απολογία Αλεξάνδρου Σούτσου συντεθείσα δια την δικάσιμον ημέραν». Δεν ξέρουμε αν κατά την εκτύπωση του φυλλαδίου ήταν και ο ίδιος στη Σμύρνη, πάντως το Σούτσος, Αλέξανδρος, ό.π., Ο Ψευδοκυβερνήτης της Ελλάδος Αυγουστίνος Καποδίστριας από το Πλοίον της Φυγής του, σ Μουλλάς, Παν., ό.π., σ Στο εξώφυλλο σημειώνεται : Εκ του Ιονικού Τυπογραφείου, Σμύρνη 1840 (αντί Ιωνικού). 4

5 βρισκόταν σίγουρα εκεί, όπου γνωρίστηκε με πολλούς διανοουμένους της πρωτεύουσας της Ιωνίας και συνδέθηκε με στενή φιλία με τους Παύλο Πιττακό 11 και Χουρμούζη 12. Τα επόμενα χρόνια της ζωής του τα πέρασε άλλοτε ως φυγάς στο εξωτερικό και άλλοτε στην Ελλάδα υπό συνεχή πολιτικό διωγμό, με αποκορύφωμα την ενδεκάμηνη φυλάκισή του το 1858 και Όταν τελικά αποφυλακίστηκε, η υγεία του είχε ανεπανόρθωτα κλονιστεί και οι απειλές για νέες διώξεις τον ανάγκασαν να αυτοεξοριστεί. Περιπλανήθηκε για μια ακόμη φορά στην Ευρώπη, ένιωθε όμως ότι το τέλος πλησιάζει 13. Δεν ήθελε με κανένα τρόπο να πεθάνει στην ξενιτιά, αλλά δεν τολμούσε και να γυρίσει στην Ελλάδα. Τελικά μιαν ανοιξιάτικη μέρα του 1863 αποβιβάστηκε στο Κουσάντασι και, χωρίς κανείς να τον αναγνωρίσει, έφτασε στα Σώκια, όπου έμεινε για λίγες μέρες, προκαλώντας την περιέργεια των ντόπιων και τους προπηλακισμούς των μικρών παιδιών που, καθώς φορούσε φράγκικα ρούχα και φαινόταν αλλόκοτος, τον βρίζανε «σάπκαλι» 14 και τον πετροβολούσανε. Τον Ιούνιο, σε κακό χάλι σωματικά και ψυχικά έφτασε στο τέρμα των περιπλανήσεών του, στην αγαπημένη του Σμύρνη. Εγκαταστάθηκε σε ένα άθλιο χάνι στην Τούρκικη συνοικία και απέφυγε κάθε επαφή με τους παλιούς του φίλους. Συμπτωματικά εκεί κοντά βρισκότανε το αρτοποιείο του Κωνστ. Υπερίδη, επιχειρηματία αλλά και ανθρώπου με πνευματικά ενδιαφέροντα και καλλιέργεια 15. Ο Υπερίδης, χωρίς να ξέρει ακριβώς ποιος ήταν αυτός ο ξεπεσμένος και άρρωστος Έλληνας, στον οποίο από λύπηση χάριζε καθημερινά ένα καρβέλι ψωμί, μίλησε για εκείνον στους Πιττακό και Χουρμούζη, στενούς φίλους του ποιητή. Αυτοί κάτι υποψιάστηκαν και, όταν βεβαιώθηκαν ότι πρόκειται πραγματικά για το Σούτσο, ειδοποίησαν τους διανοούμενους και ιατροφιλόσοφους που συγκεντρώνονταν στο φαρμακείο του πατέρα του κατοπινού ποιητή Μιχάλη Αργυρόπουλου. Ευθύς σήμανε συναγερμός σε όλη την πόλη. Μετέφεραν αμέσως το Σούτσο στο περίφημο Γραικικό Νοσοκομείο και γύρω από το κρεβάτι του συγκεντρώνονταν νυχθημερόν οι πολυάριθμοι θαυμαστές του. Την Παρασκευή 5 Ιουλίου ο Αλέξανδρος Σούτσος λυτρώθηκε από τα βάσανά του. Την κηδεία του παρακολούθησε σχεδόν όλη η πόλη. Καθηγητές της Ευαγγελικής Σχολής καθώς και φίλοι και θαυμαστές του εκφώνησαν επικήδειους λόγους, τιμώντας όχι μόνο τον ποιητή αλλά και τον αδάμαστο ρομαντικό αγωνιστή που σε όλη του τη ζωή προσπάθησε να μετουσιώσει το λόγο σε πράξη. Τα οστά του μεταφέρθηκαν στην Αθήνα από τον Αχιλλέα Παράσχο το 1868, ενταφιάστηκαν όμως μετά από έντεκα χρόνια 16. Η «ΕΦΗΜΕΡΙΣ» 17 της 16ης Ιουλίου 1879 έγραφε : «Χθες εν τω Πρώτω νεκροταφείω, εγένετο αθορύβως η ανακομιδή των οστών του ψάλτου του αγώνος Αλεξάνδρου Σούτσου. Ωμίλησεν αυθορμήτως ο γηραιός 11 Για τους Πιττακούς δες : Καραράς, Νίκος (1961), Η Οικογένεια των Πιττακών της Σμύρνης, Μικρασιατικά Χρονικά, τ. Θ, σ (Εκδόσεις Ένωσης Σμυρναίων). 12 Dimaras, C., ό.π., σ Βλάχος, Άγγελος (1901), Ανάλεκτα, Εν Αθήναις, τ. Β. 14 Şapkali : καπελοφόρος ( υποτιμητική ονομασία των Ευρωπαίων ). 15 Ο Κ. Υπερίδης ήτανε πατέρας του Γ. Υπερίδη, αρχικά δημοσιογράφου και στη συνέχεια συνιδιοκτήτη της Αμάλθειας (Πιτσάκης, Κων.,2004, Γεώργιος Κ. Υπερίδης, Από του Αρμενοπούλου εις την Αμάλθειαν ή εις την Κλεανθινίνην ; Η Πνευματική Πορεία ενός Σμυρναίου Δημοσιογράφου, στο Η Λογοτεχνία στη Μικρά Ασία, επιμ. Θεοδόσης Πυλαρινός, Αθήνα : Εκδόσεις Ενώσεως Σμυρναίων, σ. 67 κ.ε.). 16 Αγγελομάτης, Χρ., ό.π., σ.σ. 82, Η πρώτη καθημερινή πολιτική εφημερίδα. Εκδόθηκε το 1873 από το Δημήτριο Κορομηλά με αρχισυντάκτη τον Ιωάννη Καμπούρογλου. 5

6 ιατρός Αναστάσιος Γούδας, ωραίαν δ ανθοδέσμην κατέθηκεν ο καθηγητής ποιητής κος Θεόδωρος Ορφανίδης». Θεόδωρος Ορφανίδης, Σμυρναίος Ο Θεόδωρος Ορφανίδης, μεγάλος θαυμαστής του Σούτσου, γεννήθηκε το 1817 στη Σμύρνη. Περήφανος για τον τόπο γέννησής του, υπογράφει το πρώτο ποιητικό σατιρικό του έργο με τίτλο «Ο Μένιππος» 18, προσθέτοντας δίπλα στο όνομά του και το επίθετο καταγωγής του : Σμυρναίος. Η οικογένειά του μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας εγκαταστάθηκε διαδοχικά στη Σύρο, στο Ναύπλιο και τέλος στην Αθήνα. Μπορεί ο Ορφανίδης να ήθελε να μιμηθεί την ποίηση του Σούτσου 19, δεν ήταν όμως και πολύ διατεθειμένος να εφαρμόσει απαρέγκλιτα, όπως αυτός, τη ρομαντική αγωνιστική ιδεολογία στην πράξη. Από πολύ νέος αναζήτησε μια θέση στο Δημόσιο και διορίστηκε γραφέας στο Υπουργείο Εσωτερικών. Οι ποιητικές σατιρικές του επιθέσεις κατά των Βαυαρών, των αυλοκολάκων και διαφόρων ισχυρών προσώπων σύντομα προκάλεσαν διώξεις σε βάρος του, έχοντας ως συνέπεια να παυτεί από το Υπουργείο και να δικαστεί, γλιτώνοντας όμως φτηνά, μόνο με τρεις ημέρες κράτηση. Απολυμένος πια και χωρίς φόβο να διακινδυνεύσει κάτι σπουδαιότερο από τη θέση στο δημόσιο που είχε ήδη χάσει, συνέχισε με μεγαλύτερο πάθος τις επιθέσεις του εναντίον της εξουσίας. Για να τον καλμάρουν ίσως, τον ξαναδιόρισαν στο δημόσιο, αλλά εκείνος δεν ησύχαζε και δημοσίευσε στα 1840 το βιβλίο περιοδικό «Τοξότης», γραμμένο σε στίχους και σε πρόζα. Με αυτό χτυπούσε τους Βαυαρούς, τους πλουτοκράτες και τα πολιτικά κόμματα. Ταυτόχρονα ίδρυσε ένα θεατρικό όμιλο, του οποίου η δράση ενόχλησε πολύ την εξουσία, με αποτέλεσμα το 1841 να δικαστεί για δεύτερη φορά, αλλά να αθωωθεί πανηγυρικά. Τελικά το 1843 στη διάρκεια μιας σατιρικής παράστασης, όπου πρωταγωνιστούσε ως ηθοποιός, η αστυνομία τον συνέλαβε και άρον άρον την ίδια νύχτα τον επιβίβασαν σε ένα πλοίο και τον εκτόπισαν στο Ναύπλιο 20. Ο Ιωάννης Κωλέττης, παμπόνηρος πολιτικός, επιχειρώντας να τιθασεύσει τον επιθετικό οίστρο του Ορφανίδη, φρόντισε να του δοθεί κρατική υποτροφία για τη Γαλλία. Ο Ορφανίδης αναχώρησε για το Παρίσι ως ποιητής, ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας και μεταφραστής αλλά μετά τις σπουδές του επέστρεψε στην Αθήνα ως δόκτωρ της βοτανολογίας, καταλαμβάνοντας μάλιστα ύστερα από λίγο καιρό και την αντίστοιχη πανεπιστημιακή έδρα. 18 Εκδόθηκε σε δύο τόμους το 1836 και Αγγελομάτης, Χρ., ό.π., σ Αγγελομάτης, Χρ., ό.π., σ

7 Όπως ήταν αναμενόμενο, η σατιρική του διάθεση εξανεμίστηκε ταχύτατα και ο ποιητής βοτανολόγος ασχολιόταν πλέον κυρίως με την ακίνδυνη πολιτικά επικολυρική ποίηση. Να ένα μικρό δείγμα της τέχνη του : ΧΙΟΣ Προς της Ελάσσονος πλέων Ασίας ο ναύτης τας όχθας, νήσον φαιδράν απαντά ου μακράν της ευδαίμονος Σμύρνης. Αν αρωμάτων τερπνών ατμοσφαίρα ευώδης την λούη, δεν είν αυτή των Μακάρων η νήσος. Εις έαρος ώραν, ότε σιγώσι πελάγη και όρη, κι η φύσις υπνώττει, μυστηριώδεις εάν εξ αυτής αποπέμπωντια φθόγγοι, δεν κατοικούσιν εκεί κινδυνώδεις του μύθου Σειρήνες. Χαίρε πατρίς των ανθών, σχινοστόλιστε κόρη του Πόντου! Είναι η εύφορος γη σου μ αίματ αθώων βρεγμένη, κι εις τας ρωγμάς των πετρών σου οστά απαντώνται μαρτύρων. Είδε ο φαιδρός ουρανός σου σκηνάς τραγικάς κι απευκταίας, εις στεναγμούς γοερούς οι τραχείς σου ερράγησαν βράχοι, κι η των τυράννων πνοή τα ακμαία σου έφθειρε κάλλη. Μίαν να ψάλλω τολμώ των πολλών πενθηρών σου σελίδων, κι είθε η εικών του κλεινού αοιδού του Ιλίου να φέγγη ως φωτοβόλος λαμπάς οδηγός της ψυχής και του νου μου. Από τον ωραίο κήπο του στην είσοδο του σημερινού Ζαππείου, ο συμβιβασμένος πια Ορφανίδης φρόντιζε να στέλνει τακτικά στη γειτόνισσά του βασίλισσα Αμαλία τα πιο ωραία του λουλούδια και ειδικά τις περίφημες καμέλιές του, επιδιώκοντας να έχει την εύνοιά της 21. Τη θεαματική αυτή μεταστροφή του ο Ορφανίδης παραδέχεται και ο ίδιος στον πρόλογο του δραματικού του έργου «Χίος Δούλη» που εκδόθηκε το Γράφει λοιπόν εκεί : «Απολιπών προ δεκαπενταετίας το στάδιον των πολιτικών διαπληκτισμών, δύο θεότητας λατρεύω μόνον, είτε ως ερημίτης έγκλειστος εν τη οικία μου μένων, είτε τα υψηλά της πατρίδος μας και ένδοξα όρη περιηγούμενος : την Βοτανικήν Επιστήμην και την Ποίησιν» 22. Άνθρωπος πληθωρικός και των άκρων, δεν είναι εύκολο να αξιολογηθεί ως ποιητής. Ίσως το καλύτερό του έργο είναι το ηρωικό κωμικό του έμμετρο διήγημα με τον παράδοξο τίτλο «Τίρι λίρι» 23. Πέθανε στις 5 Αυγούστου 1886, όντας, από αρκετό καιρό πριν, ημίπληκτος και ήδη πνευματικά νεκρός. Στον αντίποδα του εκρηκτικού και θορυβοποιού Ορφανίδη έχουμε τον τρυφερό και ερωτικό Ηλία Τανταλίδη, ο οποίος γεννήθηκε το 1818 στην Κωνσταντινούπολη. Αρχικά σπούδασε στην Πατριαρχική Σχολή της Ξηροκρήνης και τελείωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, όπου έμαθε πολύ καλά τα αρχαία ελληνικά 24. Μαθητής ακόμη το 1834 δημοσίευσε κατά τη διάρκεια της γόνιμης παραμονής του στην Ιωνία το πρώτο του ποίημα «Ύμνος εις τον Μάιον». Αλλά και την πρώτη ποιητική του συλλογή με τον τίτλο «Παίγνια» την 21 Αγγελομάτης, Χρ., ό.π., σ.σ. 148, Μερακλής, Γ., Μ. (επιμέλεια) (1983), Ρομαντικοί, Εποχή του Παλαμά, Μεταπαλαμικοί, Η Ελληνική Ποίηση, Αθήνα : Εκδόσεις Σοκόλη, σ Πολίτης, Λίνος (1969), Ιστορία της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη, Β Έκδοση, σ Μερακλής, Γ., Μ. (επιμέλεια), ό.π., σ Εγκ. Λεξικό Ηλίου, λήμμα : Τανταλίδης, Ηλίας. 7

8 εξέδωσε στη Σμύρνη εκ της Εμπορικής Τυπογραφίας Η ΗΩΣ το Την υπέγραψε με το ψευδώνυμο Ιωσήφ Μάγνης 26, υποδηλώνοντας έτσι ότι πνευματικά θεωρεί τον εαυτό του Ίωνα, κάτι που το απέδειξε διατηρώντας σε όλη τη ζωή του επαφές και επικοινωνία με Σμυρναίους ανθρώπους του πνεύματος και των γραμμάτων, όπως ο αγαπημένος του φίλος Ιωάννης Καρασούτσας. Ολοκλήρωσε τις φιλολογικές σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας και γύρισε στην Πόλη, όπου ασχολήθηκε με την έκδοση εκκλησιαστικού περιοδικού. Ηλίας Τανταλίδης, Μάγνης Ξαφνικά το 1845 τυφλώθηκε. Παρά το μεγάλο πλήγμα που δέχτηκε, κατάφερε να συνεχίσει την πνευματική του δραστηριότητα και τελικά, χάρη στην προστασία του Πατριαρχείου, τοποθετήθηκε καθηγητής των ελληνικών γραμμάτων και της ρητορικής στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, όπου δίδαξε τριάντα χρόνια έχοντας αξιόλογους μαθητές, όπως ο Γ. Βιζυηνός, στους οποίους ήταν ιδιαίτερα αγαπητός. Στους μαθητές του υπαγόρευε τις φιλολογικές και εκκλησιαστικές του μελέτες γραμμένες σε γλώσσα αρχαΐζουσα. Πολλά από τα ποιήματά του τα έγραψε σε καθαρεύουσα, σε άλλα όμως χρησιμοποίησε τη δημοτική, ιδίως σε όσα είχαν εύθυμο και ερωτικό περιεχόμενο. Ορισμένα από αυτά θέλησε σε μεγαλύτερη ηλικία να τα αποκηρύξει, για να προφυλάξει το καθηγητικό του κύρος, παρόλο που από άποψη ποιητικής τέχνης είναι καλύτερα από τα «σοβαρά» του ποιήματα, γιατί τα διακρίνει ο αυθορμητισμός και η χάρη. Θα σας διαβάσω δύο από τα ερωτικά του : Εις τα μάτια της Ω γλυκά μάτια, ερώτων θρόνοι, πηγαί χαρίτων, φωστήρες μόνοι! Ω γλυκά μάτια, λαμπροί πλανήται, ίυγγες πόθων, ψυχής μαγνήται! Γελώτων έλξεις και θρήνων ώσεις, πιστά μαντεία ψυχής ερώσης! Ω της θεάς μου φαιδροί αστέρες, κύκλοι πυρώδεις, φλογώδεις σφαίρες! Μάτια ωραία, μάτια μεγάλα, μάτια που βρύουν μέλι και γάλα! 25 Στα πρώτα του ποιητικά έργα είναι εμφανής η επίδραση του Αθαν. Χριστόπουλου (Dimaras, C., ό.π., σ. 313 ). 26 Καταγόμενος δηλαδή από την Ιωνική Μαγνησία. 8

9 Και ένα ακόμη, αρκετά πιο τολμηρό : Το γλυκοκοίμισμα Δείτε αθώο ξάπλωμα, δείτε ματιών γλυκάδα! Ποιος είδε άλλο κοίμισμα με τόση νοστιμάδα ; Πουλάκι μου κοιμήσου κι υπό την αθωότητα τους πόθους μας θυμήσου. Κοιμάται Πλην, αισθήματα το σώμα της εξάπτουν, πλην χάριτες αφρόντιστοι στο σχήμα της αστράπτουν. Και σαν πιστή τροφός της η αγαθότης στέκεται και χαίρεται το φως της. Ιδρώς ψιλός και δροσερός ωσαν μαργαριτάρι Γυαλίζει στου μετώπου της το καθαρό φεγγάρι. Χυμένα δείτε κάλλη, Ελληνικού αγάλματος είναι αυτή η μασχάλη. Ω! Η πειθώ στα χείλη της και σφαλισμένα κράζει! Ω! στα λευκά της βλέφαρα ακτίς επιπολάζει! Υπαγρυπνεί ο νους της. Ευδαίμων, ούτινος μορφή κινεί τους στεναγμούς της! Τα φουρφουρένια στήθη της με πέπλο σκεπασμένα Σαν κύμ ανασηκώνονται και πίπτουν ολοένα. Αν και η ζωή του Τανταλίδη κύλησε απλά και συμβατικά και δεν είχε τίποτε το ιδιαίτερα ρομαντικό και περιπετειώδες, όπως του Σούτσου και του Ορφανίδη, όμως το ποιητικό του έργο είναι ίσως ανώτερο από εκείνων. Την τελευταία του ποιητική συλλογή με τον τίτλο «Άσματα» ο Τανταλίδης την εξέδωσε το 1876, λίγο πριν το θάνατό του και ορισμένα από τα ποιήματά της θεωρούνται πραγματικά κομψοτεχνήματα. Πέθανε άδοξα από μια απλή σκωληκοειδίτιδα που εξελίχτηκε σε περιτονίτιδα. Το Πατριαρχείο που σε όλη τη ζωή του τον προστάτευε, μερίμνησε να ταφεί τιμητικά έξω από την κόγχη του καθολικού της Μονής της Αγίας Τριάδας, όπου στεγάζεται η Θεολογική Σχολή της Χάλκης, της οποίας ήταν, όπως είπαμε, τιμημένος Καθηγητής 27. Μπορεί ο Αλέξανδρος Σούτσος να ήταν ο πιο γνωστός από τους τέσσερις ρομαντικούς που παρουσιάζουμε σε αυτή την ομιλία και εκείνος που με τη ζωή και τη δράση του ενέπνευσε και επηρέασε τους άλλους τρεις, εντούτοις ο αξιολογότερος από αυτούς ως ποιητής πιστεύουμε πως είναι ο Ιωάννης Καρασούτσας. Γεννήθηκε το 1824 στη Σμύρνη και τελείωσε τις γυμνασιακές του σπουδές στην Ερμούπολη. Το 1839 κυκλοφόρησε η πρώτη του ποιητική συλλογή με τον τίτλο «Λύρα» και ακολούθησε σειρά ολόκληρη από ποιητικά του έργα γραμμένα ως επί το πλείστον στην καθαρεύουσα, η οποία παρά τη γλωσσική της ψυχρότητα δεν τον εμπόδισε να εκφράσει με αυθεντικότητα το πάθος του για τη δημοκρατία, τον πατριωτισμό του, την αγάπη για την ελευθερία αλλά και τη διαρκή νοσταλγία του για τη Σμύρνη και την εξαίσια Ιωνία. 27 Σταματόπουλος, Κώστας & Μήλλας, Ακύλας (κείμενα), Έβερτ, Λίζα κ.ά. (φωτογραφίες) (1990) Κωνσταντινούπολη, Αναζητώντας τη Βασιλεύουσα. Αθήνα : Εκδόσεις Λίζα Μπρατζιώτη, σ Ο τάφος του είναι ο δεύτερος αριστερά από τον κεντρικό. 9

10 Έτσι στα 1858 δημοσίευσε στο περιοδικό «ΦΙΛΟΚΑΛΟΣ ΣΜΥΡΝΑΙΟΣ» του λεξικογράφου Ν. Κοντόπουλου το ανυπόγραφο ποίημα με τίτλο «Ο Κόλπος της Σμύρνης» 28. Πολύ καλύτερο όμως και πραγματικά αντιπροσωπευτικό της τέχνης του Καρασούτσα είναι εκείνο που αφιέρωσε στη λατρεμένη και βασανισμένη του πατρίδα : ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΩΝΙΑΝ Τις την ψυχήν μου θα ημερώσει, τις εις τον πόθον μου θέλει δώσει πτερά ζεφύρου; Τις εις τους τόπους θενά με φέρη όπου ο Μέλης 29 στιλπνός μαρμαίρει ως πλαξ αργύρου; Εκεί γλυκείαι πνέουσι αύραι και εις το κύμα δονούνται μαύραι σκιαί πλατάνων Εκεί ευώδης θάλλει μυρσίνη και όλα είναι τέρψις, γαλήνη, πλήν των τυράννων 30. Ούτοι την φρίκην παντού ενσπείρουν και της ωραίας φύσεως φθείρουν την αρμονίαν ούτοι μαραίνουν τα κάλλιστα άνθη και η πνοή των κατελυμάνθη την Ιωνίαν. Αλλ αν τα κάλλη της η λαίλαψ τύπτει, υπό το βάρος της ανακύπτει πλέον ωραία κ εις την γλυκείαν μορφήν της έτι το δουλικόν της πένθος προσθέτει θέλγητρα νέα. Ούτως εις ρόδον πίπτει βαρεία η ολολύζουσα τρικυμία με όμβρου σάλον, πλην εις την τόσην ανεμοζάλην υπερηφάνως εγείρει πάλιν μέτωπον θάλλον. Βαθιά ανθρωπιστής και προοδευτικός ο Καρασούτσας στρατεύτηκε ως πρωτοπόρος στις τάξεις του σοσιαλισμού. Όπως γράφει στον πρόλογο της 2 ης έκδοσης του έργου της Harriet Beecher Stowe «Η Καλύβα του Μπάρμπα Θωμά», το οποίο είχε μεταφράσει ο ίδιος στα ελληνικά, τα σημαντικά έργα τέχνης «γεννώνται κατά την πάλην και έξαψιν των μεγάλων κοινωνικών παθών και συμφερόντων». Ο πρόλογος αυτός είναι ίσως από τα πρώτα μανιφέστα της σοσιαλιστικής τέχνης. 28 Αγγελομάτης, Χρ., ό.π., σ.σ. 136, Ποταμός της Σμύρνης, στις όχθες του οποίου γεννήθηκε ο Όμηρος. 30 Από την αρχαιότητα στην Ιωνία επικρατούσαν τυραννικά καθεστώτα (Κακριδής, Ιω., 1981, Ελλήνων Λόγοι, Τ. Β, Θεσσαλονίκη ). Ο Καρασούτσας πάντως στο ποίημά του υπονοεί μάλλον τους σουλτάνους. 10

11 Εξώφυλλο της 1ης έκδοσης της Καλύβας του Μπάρμπα Θωμά που μετέφρασε ο Ιωάννης Καρασούτσας Διορισμένος στο Δημόσιο ως καθηγητής των Γαλλικών 31, αγωνιζόταν παράλληλα με πάθος για την πραγμάτωση των υψηλών ιδανικών του, εισπράττοντας δυστυχώς πολύ συχνά οικτρές απογοητεύσεις. Χαριστική βολή ήταν γι αυτόν η απόλυσή του από τη Δημόσια Εκπαίδευση. Ζώντας μόνος και ξεχασμένος από όλους, άρχισε να έχει ανυπέρβλητα οικονομικά προβλήματα, τα νεύρα του κλονίστηκαν και περιέπεσε σε κατάθλιψη, καταλήγοντας να θέσει τέρμα στη ζωή του. Άνοιξε έτσι το δρόμο και σε άλλους ιδανικούς αυτόχειρες, όπως ο Κώστας Καρυωτάκης, ο Ναπολέοντας Λαπαθιώτης, ο Μήτσος Παπανικολάου. Κηδεύτηκε στις 21 Μαρτίου 1873, την ίδια μέρα που πέθανε και ο δημοφιλής ρομαντικός ποιητής Δημ. Παπαρηγόπουλος. Ο θάνατός του πέρασε σχεδόν απαρατήρητος και μια Αθηναϊκή εφημερίδα έγραψε τηλεγραφικά γι αυτόν με περιφρόνηση : «Χθες απέθανε Καρασούτσας τις». Θάφτηκε σε ένα ταπεινό κι απέριττο τάφο, η ψυχή του όμως, όπως ο ίδιος είχε γράψει στο ποίημά του για την Ιωνία, πέταξε με τα φτερά του Ζεφύρου για την πολυαγαπημένη του πατρίδα τη Σμύρνη, εκεί όπου ο Μέλης φεγγοβολά ασημένιος και όπου όλα είναι τέρψις και γαλήνη. Σμύρνη, η απόλυτα ρομαντική πόλη, «μαργαριτάρι στα μαλλιά της νεράιδας Μικρασίας» 32, όπως έγραψε ο Κωστής Παλαμάς! Πόλη θρύλος, που με την πανάρχαια ιστορία της, το μεγάλο πολιτισμό της, την αξεπέραστη φυσική της ομορφιά ξεσήκωνε τα συναισθήματα, ερέθιζε τη φαντασία, διαπότιζε την ψυχή και την ύπαρξη όλων εκείνων που γεννήθηκαν και ζήσανε σ αυτήν. Σμύρνη, η χαμένη για πάντα ελληνική πολιτεία με το συγκλονιστικό τέλος της πνιγμένης στους καπνούς και τις φλόγες καταστροφής, σκηνικό απόλυτα ρομαντικής τραγωδίας που αν και έχει μείνει ανεξίτηλο στην ιστορική μνήμη, μοιάζει ακόμα και σήμερα απίστευτο. Μια τέτοια πόλη δεν μπορούσε παρά να σφραγίσει για πάντα τη ζωή και το έργο των τεσσάρων τόσο διαφορετικών μεταξύ τους ρομαντικών ποιητών, στους 31 Εγκυκλ. Λεξικό Ηλίου (λήμμα : Καρασούτσας, Ιω.). 32 Παλαμάς, Κωστής, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη : Περ. Λόγος,Ιούνιος 1919, σ

12 οποίους αναφερθήκαμε και οι οποίοι κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας! 12