ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΛΑΔΟΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ: ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΟΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΧΩΡΙΣΜΟ ΚΡΑΤΟΥΣ - ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΣ ΦΑΛΙΑΡΙΔΟΥ, ΥΠΟΤΡΟΦΟΥ ΙΚΥ, ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΛΗΨΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΟΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Ι. ΠΕΤΡΟΥ Θεσσαλονίκη 2008

2 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγικά Ι. Προδιάθεση 1. Η σχέση Κράτους και Εκκλησίας ως αντικείμενο συνταγματικού δικαίου 2. Η προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας σε διεθνές επίπεδο 3. Η τυπολογία της νομικής σχέσης Κράτους - Εκκλησίας 4. Η τυπολογία σχέσεων Εκκλησίας και Κοινωνίας ΙΙ. Η οργάνωση του συστήματος Κράτους Εκκλησίας στην ελληνική έννομη τάξη 1. Οι σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας στο ισχύον Σύνταγμα (1975/1986/2001) 2. Το άρθρο 3 του Συντάγματος 1975/1986/2001 και τα προγενέστερα Συντάγματα 3. Ο χαρακτηρισμός της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού ως «επικρατούσας θρησκείας» στην Ελλάδα στο άρθρο 3 του Συντάγματος 1975/1986/2001 για τη διαπλοκή της σχέσης Κράτους και Εκκλησίας

3 2 4. Οι σχέσεις του κράτους με την Εκκλησία της Ελλάδας και το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπό το άρθρο 3 του Συντάγματος 5. Ο κρατικός έλεγχος της εκκλησιαστικής αυτοδιοίκησης ΙΙΙ. Η εισαγωγή του συστήματος του «χωρισμού Κράτους Εκκλησίας» σε μια μελλοντική αναθεώρηση 1. Αποσαφήνιση του όρου «χωρισμός» 2. Προς την κατεύθυνση πληρέστερης κατοχύρωσης του σεβασμού της θρησκευτικής ελευθερίας 3. Το περιεχόμενο μιας ενδεχόμενης αναθεώρησης ΙV. Κανονιστικές συνέπειες του χωρισμού 1. Η νομική οργάνωση της ορθόδοξης Εκκλησίας 2. Το ζήτημα της κανονιστικής αυτονομίας της Εκκλησίας 3. Το ζήτημα της οργάνωσης της δικαστικής προστασίας V. Υλοποίηση του de jure ισχύοντος συστήματος VI. Προτάσεις της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου

4 3 Συμπερασματικές παρατηρήσεις Παράρτημα Πρόταση νόμου της Ε.Ε.Δ.Α. για τη «ρύθμιση σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας, θρησκευτικές ενώσεις και κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας» Βιβλιογραφία

5 4 Οι συνταγματικές προϋποθέσεις για το χωρισμό Κράτους Εκκλησίας και οι κανονιστικές συνέπειές του Εισαγωγικά Από τις πιο σημαντικές περιοχές έρευνας της κοινωνιολογίας καταλαμβάνει η εξέταση της δυναμικής αμοιβαιότητας στη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ θρησκείας και πολιτισμού, όπου «η θρησκεία ορίζεται ως ένα σύστημα δοξασιών και πράξεων, που εμπνέει μία Υπέρτατη Ύπαρξη και χρησιμοποιεί μια ομάδα ανθρώπων, για να αντιμετωπίσει τα έσχατα προβλήματα της ανθρώπινης ζωής» και «πολιτισμός είναι αυτό το σύνθετο όλο, που περιλαμβάνει τη γνώση, την πίστη, την τέχνη, την ηθική, το δίκαιο, τα έθιμα, και κάθε άλλη ικανότητα και συνήθεια, που αποκτά ο άνθρωπος ως μέλος της κοινωνίας» 1. Επίσης, σύμφωνα με τον Emile Durkheim «Μια θρησκεία είναι ένα αλληλέγγυο σύστημα πίστεων και πράξεων σχετικών με τα ιερά πράγματα» 2. Ειδικότερα, η κοινωνιολογία, ως επιστήμη του πραγματικού, μελετά, μεταξύ άλλων και τη θρησκεία ως κοινωνικό φαινόμενο, εξετάζοντας την αλληλεπίδραση της σχέσης κοινωνίας θρησκείας. Περαιτέρω, η κοινωνιολογία του Χριστιανισμού, που αναφέρεται ειδικότερα στις χριστιανικές Εκκλησίες, αποτελεί ιδιαίτερο γνωστικό 1 Γιούλτσης, Κοινωνιολογία της θρησκείας, 4 η έκδοση, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 111 επ. 2 Ζιάκας, Η θρησκεία των προϊστορικών κοινωνιών και των αρχαίων λαών, εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη ΑΕ, Θεσσαλονίκη Αθήνα 1996, σελ. 25. Για περαιτέρω ανάλυση της έννοιας της θρησκείας βλ. Πέτρου, Χριστιανισμός και κοινωνία, Κοινωνιολογική ανάλυση των σχέσεων του Χριστιανισμού με την κοινωνία και τον πολιτισμό, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 38 επ.

6 5 πεδίο της κοινωνιολογίας, με αντικείμενο το ρόλο του Χριστιανισμού σε συνάρτηση με την κοινωνία μέσα από τοπικά και χρονικά προσδιορισμένες μελέτες 3. Η εκκλησία ως ζωντανός οργανισμός και ένας θεσμός μέσα στον κόσμο απαιτεί την ύπαρξη μιας δομής, της εκκλησιαστικής οργάνωσης. Η θεσμοποίηση της εκκλησίας, πέραν της διάρθρωσής της μέσα στον κόσμο, σηματοδοτοτεί και τη διαδικασία που ακολουθείται από τους κόλπους της για την επίλυση των προβλημάτων που συνδέονται με αυτήν 4. Η θεσμική όμως έκφανση της Εκκλησίας, όπως άλλωστε συμβαίνει και με κάθε κοινωνικό θεσμό, δεν παραμένει στατική αλλά βρίσκεται σε αλληλεπίδραση με την κοινωνική πραγματικότητα. Με δεδομένο ότι η κοινωνία αποτελεί το χώρο μέσα στον οποίο κινείται η εκκλησία 5, όσο η τελευταία απομακρύνεται από την κοινωνική της διάσταση, απομακρύνεται και η δυνατότητα να λειτουργήσει ο θρησκευτικός παράγοντας ως παράγοντας κοινωνικής αλλαγής και ανανέωσης και περιορίζεται η λειτουργία του σε παράγοντα κοινωνικής συντήρησης 6. Στη σύγχρονη εποχή οι σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας πρέπει να ρυθμίζονται και να εξετάζονται υπό το πρίσμα των πολιτικών και κοινωνικών αντιλήψεων που διαμορφώνονται στο πλαίσιο του 3 Πέτρου, «Κοινωνιολογία του χριστιανισμού: επιστημολογικά, μεθοδολογικά, πραγματολογικά», Θεολογία και κόσμος σε διάλογο, Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Γεώργιο Ι. Μαντζαρίδη, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 461 επ. 4 Πέτρου, Ενότητα και διάσπαση της κοινωνίας των πιστών κατά τον Μ. Βασίλειο, Διδακτορική Διατριβή υποβληθείσα στη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1983, σελ Γουσίδης, «Η προσαρμογή της εκκλησίας στη σύγχρονη κοινωνία», Θεολογία και κόσμος σε διάλογο, Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Γεώργιο Μαντζαρίδη, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2004, σελ Πέτρου, Χριστιανισμός και κοινωνία, Κοινωνιολογική ανάλυση των σχέσεων του Χριστιανισμού με την κοινωνία και τον πολιτισμό, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2004, σελ.294 επ.

7 6 μοντέρνου κόσμου, με γνώμονα τα ανθρώπινα δικαιώματα και εν προκειμένω αυτό της θρησκευτικής ελευθερίας 7. Η εργασία αυτή περιορίζεται κυρίως στο θέμα των θεσμικών σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας χωρίς να παραβλέπει αφενός τον εκκλησιαστικό λόγο της δεύτερης αφετέρου το περιεχόμενο του λόγου αυτού, ήτοι τη νοηματοδότηση του κόσμου και της ανθρώπινης δράσης 8. 7 Πέτρου, Χριστιανισμός και κοινωνία, Κοινωνιολογική ανάλυση των σχέσεων του Χριστιανισμού με την κοινωνία και τον πολιτισμό, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 142 επ. 8 Πέτρου, Εκκλησία και Πολιτική στην Ελλάδα ( ), Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 15 επ. Επίσης, Πολυπολιτισμικότητα και θρησκευτική ελευθερία, β βελτιωμένη, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 63 επ. έκδοση επαυξημένη και

8 7 I. Προδιάθεση 1. Η σχέση Κράτους και Εκκλησίας ως αντικείμενο του συνταγματικού δικαίου Το ελληνικό Σύνταγμα, ως η ύπατη πολιτειακή πράξη, είναι κατά βάση το Σύνταγμα ενός κοσμικού κράτους. Ως κράτος νοείται η θεσμικά οργανωμένη εξουσία που είναι υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και έχει τη δύναμη να επιβάλλει με απειλή κυρώσεωντις επιταγές που παράγει 9. Θεμέλιό του «η λαϊκή κυριαρχία» (άρθρο 1 2) και η αρχή ότι «όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό» (άρθρο 1 3). Ο όρος εκκλησία είναι αμφίσημος ακόμη και στο συνταγματικό κείμενο. Δηλώνει τόσο το σύνολο των φυσικών προσώπων, που ομολογούν ένα χριστιανικό θρησκευτικό δόγμα, όσο και τα νομικά πρόσωπα, που συγκροτούν την οργανωτική του έκφραση. Ο όρος θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού δηλώνει την πνευματική και μεταφυσική πλευρά της επικρατούσας στην Ελλάδα θρησκείας, ενώ ο όρος Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας αποδίδει τη νομική και οργανωτική διοίκησή της, την τέλεση της λατρείας της, τη διαχείριση της περιουσίας της και την αυθεντική ερμηνεία και κωδικοποίηση του δόγματός της 10. Περαιτέρω, το Σύνταγμα της Ελλάδας (1975/1986/2001) κατοχυρώνει στο άρθρο 13 τη θρησκευτική ελευθερία 11. Η θρησκευτική 9 Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Β, Οργάνωση και λειτουργία της πολιτείας, έκδοση β, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1993, σελ Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Β, Οργάνωση και λειτουργία της πολιτείας, έκδοση β, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1993, σελ Σύμφωνα με τη θεμελιώδη διάταξη του άρθρου 13 παρ. 1-3 του Συντάγματος, ορίζεται ότι: «1. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις κανενός. 2. Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό

9 8 ελευθερία εκδηλώνεται ως ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και ως ελευθερία της λατρείας. Ειδικότερα, η πρώτη παράγραφος καθιερώνει το απαραβίαστο της θρησκευτικής συνείδησης, με την έννοια ότι ο καθένας μπορεί να πρεσβεύει ο,τιδήποτε θέλει, ή και να μην πρεσβεύει τίποτα, να μεταβάλλει οποτεδήποτε τις πεποιθήσεις του αυτές, να τις διακηρύσσει και να τις διαδίδει χρησιμοποιώντας για το σκοπό αυτό τα ατομικά του δικαιώματα, ή να τις αποκρύπτει. Από τη διάταξη αυτή συνάγεται ότι το κράτος, στο όνομα της θρησκευτικής ελευθερίας 12, οφείλει να παραμένει θρησκευτικά ουδέτερο, είτε απέχοντας από κάθε ενέργεια που την διαταράσσει, είτε επεμβαίνοντας κάθε φορά που αυτή διαταράσσεται με σκοπό να τη διαφυλάξει. Διαφορετικά, θα επικρατούσε στην Ελλάδα καθεστώς ανεξιθρησκίας 13, δηλαδή ανοχή του θρησκευτικού πλουραλισμού ή αθεϊστικών πεποιθήσεων, με παράλληλη όμως προώθηση της επίσημης κρατικής θρησκευτικής ιδεολογίας. Η παράγραφος 2 του άρθρου 13 του Συντάγματος κατοχυρώνει, περαιτέρω, την ελευθερία της θρησκευτικής λατρείας, ορίζοντας ότι κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων. Για να θεωρηθεί την προστασία των νόμων. Η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Ο προσηλυτισμός απαγορεύεται. 3. Οι λειτουργοί όλων των γνωστών θρησκειών υπόκεινται στην ίδια εποπτεία της Πολιτείας και στις ίδιες υποχρεώσεις απέναντί της, όπως και οι λειτουργοί της επικρατούσας θρησκείας». Η ανωτέρω μάλιστα διάταξη (της παρ. 1 του άρθρου 13) αποτελεί μέρος εκείνων των συνταγματικών διατάξεων που συνιστούν το σκληρό πυρήνα αυτού, διότι δεν υπόκειται σε αναθεώρηση κατά τη συνήθη αναθεωρητική συνταγματική διαδικασία, σύμφωνα με το άρθρο 110 παρ. 1 Συντ. Κατά συνέπεια, με κανέναν τρόπο δεν επιτρέπεται πλέον η αλλοίωσή της από τον αναθεωρητικό νομοθέτη. 12 Η θρησκευτική ελευθερία αναγνωρίστηκε επίσημα ως δικαίωμα στο άρθρο 16 της από 12/06/1776 Διακήρυξης των Δικαιωμάτων της πολιτείας Virginia (Bill of Rights) και την ίδια χρονιά στην από 4/07/1776 Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (Declaration of Independence). 13 Η ανεξιθρησκία καθιερώθηκε για πρώτη φορά με το Διάταγμα των Μεδιολάνων, που εξέδωσαν το 313 μ.χ. οι Μ. Κωνσταντίνος και Λικίνιος. Αναλυτικά βλ. Στεφανίδη, Εκκλησιαστική Ιστορία, 6 η έκδοση (ανατύπωση από την αναθεωρημένη 2 η έκδοση του έτους 1959), Εκδόσεις Παπαδημητρίου, σελ.141 επ.

10 9 «γνωστή» μία θρησκεία οφείλει να είναι προσιτή στον καθένα. Κατά συνέπεια, γνωστή θρησκεία είναι αυτή που έχει φανερές δοξασίες, της οποίας τα δόγματα, οι σκοποί και η οργάνωση δεν είναι κρυφά, η δε λατρεία της γίνεται δημόσια και δεν προϋποθέτει μύηση. Δεν έχει σημασία αν πρόκειται για παλιά ή νέα θρησκεία ή για αίρεση γνωστής θρησκείας ή για σχίσμα μιας θρησκείας 14. Κατά τεκμήριο κάθε θρησκεία είναι γνωστή, εκτός αν στη συγκεκριμένη περίπτωση αποδεικνύεται το αντίθετο 15. Η άσκηση, όμως, της λατρείας δεν πρέπει να προσβάλλει τη δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη (εδάφιο β), γεγονός το οποίο κρίνεται από τα δικαστήρια με γνώμονα τις αντιλήψεις της πλειονότητας της ελληνικής κοινωνίας. Επίσης, η άσκησή της δε θα πρέπει να γίνεται με σκοπό τον προσηλυτισμό, καθώς το Σύνταγμα τον απαγορεύει (εδάφιο γ). Γίνεται λόγος για προσηλυτισμό όταν η εξωτερίκευση της θρησκευτικής συνείδησης ενός ατόμου παίρνει τη μορφή της προσπάθειας διείσδυσης στη θρησκευτική συνείδηση άλλου προσώπου με αθέμιτα μέσα. Φορείς του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας είναι όλοι οι πολίτες εντός της ελληνικής επικράτειας, Έλληνες και αλλοδαποί. Επίσης, θρησκευτική ελευθερία απολαμβάνουν και οι θρησκευτικοί οργανισμοί που χαρακτηρίζονται νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, καθώς και οι ενώσεις προσώπων με θρησκευτικό χαρακτήρα. Ο συνταγματικός νομοθέτης θα μπορούσε να θεωρήσει ότι και η Εκκλησία εμπίπτει στις γενικές διατάξεις που καθορίζουν τη σχέση κράτους και κοινωνίας. Η εγγραφή όμως του θέματος της Εκκλησίας τόσο στο ισχύον όσο και σε όλα τα προγενέστερα ελληνικά συντάγματα 14 Μάνεσης, Συνταγματικά Δικαιώματα - Ατομικές ελευθερίες, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 245 επ. 15 Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο - Ατομικά Δικαιώματα Α, 2 η έκδοση αναθεωρημένη, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα - Κομοτηνή 2005.

11 10 όσο και σε κείμενα σύγχρονων δημοκρατικών συνταγμάτων, έχει συγκεκριμένους λόγους σε κάθε περίπτωση, ιστορικούς και πολιτικούς. Στο ισχύον Σύνταγμα υπάρχουν ορισμένες αναφορές που νοθεύουν τον κοσμικό χαρακτήρα του Κράτους, εισάγοντας κάποιες εξαιρέσεις από τη, δημοκρατικά αναγκαία, θρησκευτική ουδετερότητά του. 2. Η προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας σε διεθνές επίπεδο Η θρησκευτική ελευθερία σε διεθνές επίπεδο προστατεύεται από τις Διακηρύξεις ή τα Σύμφωνα του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, από διεθνείς συνθήκες στις οποίες έχουν προσχωρήσει διάφορα κράτη και από πολυμερείς και διμερείς διεθνείς συνθήκες. Ειδικότερα, σύμφωνα με το άρθρο 1 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (1945), τα Ηνωμένα Έθνη έχουν, εκτός των άλλων, ως σκοπό να προαγάγουν και ενθαρρύνουν το σεβασμό προς τα δικαιώματα του ανθρώπου και τις θεμελιώδεις ελευθερίες για όλους, χωρίς διάκριση λόγω φυλής, φύλου, γλώσσας ή θρησκείας. Επίσης, περί θρησκευτικής ελευθερίας είναι τα άρθρα 2, 21, 26,29, κυρίως, όμως, το 18 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ο.Η.Ε., ), το οποίο ορίζει ότι: «Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας. Στο δικαίωμα αυτό περιλαμβάνεται η ελευθερία για την αλλαγή θρησκείας ή πεποιθήσεων, όπως και η ελευθερία να εκδηλώνει κανείς τη θρησκεία του ή τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, μόνος ή μαζί με άλλους, δημόσια ή ιδιωτικά, με τη διδασκαλία, την άσκηση, τη λατρεία και με την τέλεση θρησκευτικών τελετών». Περαιτέρω, το άρθρο 18 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (Ο.Η.Ε., ), προστατεύει την ελευθερία του ατόμου να έχει ή να υιοθετεί τη θρησκεία ή την πεποίθηση της επιλογής του, καθώς και την ελευθερία

12 11 να εκδηλώνει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ατομικά ή από κοινού με άλλους, μέσω της λατρείας, πράξεων ιεροτελεστίας, πρακτικής και διδασκαλίας. Επιπλέον, απαγορεύει τους καταναγκασμούς, οι οποίοι μπορούν να παρεμποδίσουν τις εκδηλώσεις της θρησκευτικής ελευθερίας. Παράλληλα, θέτει τα αναγκαία όρια στο δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας, ορίζοντας ότι αυτή υπόκειται μόνο στους περιορισμούς που ορίζει ο νόμος και οι οποίοι είναι απαραίτητοι για την προστασία της δημόσιας ασφάλειας, τάξης και υγείας, της ηθικής ή των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών άλλων. Η Διακήρυξη της Γενικής Συνέλευσης του Ο.Η.Ε. (1922) περί μειονοτήτων, εξαγγέλλει την υποχρέωση του κράτους να προστατεύει και τις θρησκευτικές μειονότητες και η Διακήρυξη της Γενικής Συνέλευσης του Ο.Η.Ε. (1981) στα άρθρα 2, 3, 4, 5 και έξι περιέχει επίσης αναφορές στη θρησκευτική ελευθερία. Στην Ευρώπη, σύμφωνα με το άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ/Ρώμη, ) του Συμβουλίου της Ευρώπης, ορίζεται ότι: «1. Παν πρόσωπο δικαιούται εις την ελευθερίαν σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας, το δικαίωμα τούτο επάγεται την ελευθερίαν αλλαγής θρησκείας ή πεποιθήσεων, ως και την ελευθερίαν εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων μεμονωμένως, ή συλλογικώς δημοσία ή κατ ιδία, δια της λατρείας, της παιδείας και της ασκήσεως των θρησκευτικών καθηκόντων και τελετουργιών. 2. Η ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων δεν επιτρέπεται να αποτελέση αντικείμενον ετέρων περιορισμών πέραν των προβλεπομένων υπό του νόμου και αποτελούντων αναγκαία μέτρα, εν δημοκρατική κοινωνία δια την δημόσιαν ασφάλειαν, την προάσπισιν της δημοσίας τάξεως, υγείας και ηθικής, ή την προάσπισιν των δικαιωμάτων και ελευθεριών των άλλων». Και σύμφωνα με το άρθρο 14: «Η χρήση των αναγνωριζομένων στην παρούσα Σύμβαση δικαιωμάτων και ελευθεριών πρέπει να εξασφαλισθεί ασχέτως διάκρισης φύλου, φυλής, χρώματος, γλώσσας, θρησκείας,

13 12 πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων εθνικής ή κοινωνικής προέλευσης κατάστασης». Επίσης, ως επιμέρους εκφάνσεις της θρησκευτικής ελευθερίας, προστατεύονται στο άρθρο 5 το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια, στο άρθρο 6 το δικαίωμα σε πρόσβαση σε δικαστήριο, στο άρθρο 8 το δικαίωμα στο σεβασμό της ιδιωτικής και της προσωπικής ζωής, στο άρθρο 10 η ελευθερία της έκφρασης και στο άρθρο 11 η ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι. Η ΕΣΔΑ, η οποία ισχύει μεταξύ των κρατών-μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, έχει επικυρωθεί από το ελληνικό κράτος με το ν.δ. 53/1974, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής τάξης και μάλιστα με υπερνομοθετική ισχύ. Διότι, κατά το άρθρο 28 του Συντάγματος, το διεθνές δίκαιο και οι διεθνείς συνθήκες, όπως η ΕΣΔΑ, από της κυρώσεώς τους με νόμο από την ελληνική Βουλή αποτελούν εσωτερικό εφαρμοστέο δίκαιο και μάλιστα με τυπική ισχύ ανώτερη του τυπικού νόμου. Άλλωστε, τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα που εξαγγέλλει προστατεύονται και με τη δυνατότητα της ατομικής προσφυγής στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, με έδρα του το Στρασβούργο. Η Τελική Πράξη της Διάσκεψης Ασφαλείας και Συνεργασίας στην Ευρώπη (Ελσίνκι 1975) προβλέπει επίσης το σεβασμό της θρησκευτικής ελευθερίας. Και ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Νίκαια, ), παρόλο ότι στερείται νομικής δεσμευτικότητας, εμπεριέχει άρθρα περί της θρησκευτικής ελευθερίας (άρθρα 10, 14, 21, 22). Ως προς τις πολυμερείς και διμερείς διεθνείς συνθήκες, αναφέρεται ενδεικτικά η συνθήκη των Αθηνών (1913) μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, η Συνθήκη των Σεβρών (1920) και της Λοζάνης (1923), που κυρώθηκε με το ν.δ. 29-9/ , ειδικά ως προς την προστασία των μειονοτήτων στην Ελλάδα.

14 13 3. Η τυπολογία της νομικής σχέσης Κράτους - Εκκλησίας To νομικό πλαίσιο Κράτους και Εκκλησίας διαφοροποιήθηκε και διαφοροποιείται νομικά ανάλογα με την επικρατούσα εκάστοτε κρατική ιδεολογία, το εύρος της πολιτειακής και της εκκλησιαστικής ισχύος και τις ιστορικές συγκυρίες. Η ένταξή τους σε συστήματα είναι δημιούργημα της θεωρίας, προκειμένου να διευκολυνθεί πληρέστερα και μεθοδικά η μελέτη τους. Από αυτήν την άποψη λυσιτελέστερη είναι η διάκριση σε συστήματα α) ενότητας, β) χωρισμού και γ) αυτοτέλειας, καθώς χωρίς να παραβλέπει τον ιστορικό παράγοντα, εξυπηρετεί τη μελλοντική πορεία των σχέσεων και δεν επηρεάζεται ούτε επηρεάζει υπέρ ή κατά οποιουδήποτε των δύο μερών 16. α) Συστήματα ενότητας Στα συστήματα ενότητας πολιτεία και εκκλησία συνδέονται. Ο βαθμός της σύνδεσης ποικίλλει από την ταύτιση-ένωση-υποταγή του ενός στο άλλο μέχρι τη διάκριση μεν μεταξύ τους, αλλά πάντοτε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ειδική προστασία εκ μέρους του κράτους προς την εκκλησία. Ανάλογα με το αν η επικρατούσα δύναμη ήταν ή είναι η πολιτεία ή η εκκλησία, τα συστήματα ενότητας διακρίνονται σε 1) πολιτειοκρατία και 2) ιεροκρατία. Στο πολιτειοκρατικό σύστημα η πολιτεία κρατεί στα εκκλησιαστικά. Η κοσμική εξουσία, δηλαδή, επεμβαίνει στα ζητήματα της εκκλησίας. Το πολιτειοκρατικό σύστημα διακρίνεται σε (υπο)συστήματα, τα κυριότερα των οποίων είναι: 1) ο καισαροπαπισμός, 2) ο εδαφισμός ή περιφερειακό σύστημα (territorialismus), 3) ο κρατικισμός, 4) η 16 Η ανωτέρω τυπολογία ανήκει στον Παπαστάθη, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, τεύχος πρώτο, β έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2007, σελ.10 επ.

15 14 απολυταρχία των ρωμαιοκαθολικών κρατών, 5) η εκκλησιαστική υποτέλεια (kirchenhoheit), και 6) η νόμω κρατούσα πολιτεία. Ειδικά όσον αφορά στο σύστημα της νόμω κρατούσας πολιτείας, ως ήπια μορφή του πολιτειοκρατικού συστήματος, διέπεται από τα εξής χαρακτηριστικά: πρώτον, από την τάση εξαντλητικής δικαιικής ρύθμισης των σχέσεων εκκλησίας και πολιτείας, δεύτερον, από τον περιορισμό της νόμω κυριαρχικής παρέμβασης του κράτους στα διοικητικά της Εκκλησίας, η οποία κατά τα λοιπά οπωσδήποτε αυτοδιοικείται, και τρίτον, από την, από πλευράς κράτους, τήρηση της πολιτευματικής αρχής του κράτους δικαίου και συγκεκριμένα της αρχής της νομιμότητας, που συνεπάγεται τον αποκλεισμό των de facto επεμβάσεων σε θέματα διοίκησης της εκκλησίας 17. Στον αντίποδα της πολιτειοκρατίας, βρίσκεται το σύστημα της ιεροκρατίας. Η εκκλησία επεμβαίνει στα ζητήματα του κράτους. Η εξουσία της δεν είναι μόνο πνευματική (potestas spiritualis), αλλά συγχρόνως και κοσμική (temporalis). Η υποταγή της πολιτείας στην εκκλησία επέρχεται με δύο τρόπους: 1) η εκκλησία είναι τόσο ισχυρή, ώστε μπορεί να καθυποτάσσει την κρατική εξουσία και να χειραγωγεί τους ηγεμόνες, ή 2) κράτος και εκκλησία ταυτίζονται πλήρως στον τύπο του λεγόμενου εκκλησιαστικού κράτους. β) Συστήματα χωρισμού Τα συστήματα αυτά είναι: 1) ο ήπιος και 2) ο απόλυτος χωρισμός. Και τα δύο εμφανίστηκαν κυρίως στα τέλη του 18 ου αιώνα σε κράτη όπου είτε υπήρχε ποικιλία χριστιανικών ομολογιών, χωρίς καμιά από αυτές να συγκεντρώνει την πλειονότητα των κατοίκων, π.χ. ΗΠΑ, είτε 17 Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Β, Οργάνωση και λειτουργία της πολιτείας, έκδοση β, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1993, σελ. 587.

16 15 επικράτησε μια τέτοια κοινωνικοπολιτική ιδεολογία που, μεταξύ άλλων, απέβλεπε στην εξάλειψη της επιρροής της Εκκλησίας, όπως συνεβη στη Γαλλία από το 1789 και μετά ή στη Ρωσία μετά την Οκτωβριανή επανάσταση (1917). Κοινά χαρακτηριστικά των συστημάτων του χωρισμού είναι ότι η πολιτεία και η εκκλησία δε διατηρούν σχέσεις αλληλεξάρτησης. Το κράτος τηρεί ουδετερότητα έναντι των διαφόρων εκκλησιών και γενικότερα των θρησκευμάτων που υπάρχουν στην επικράτειά του. Δεν υπάρχει κρατική θρησκεία. Το κράτος είναι «κοσμικό» (secular). γ) Συστήματα αυτοτέλειας Στο μεταίχμιο των συστημάτων ενότητας και χωρισμού βρίσκονται εκείνα της αυτοτέλειας, στα οποία κατατάσσονται το σύστημα της ομοταξίας και το σύστημα της συναλληλίας, όπου η πολιτεία και η εκκλησία είναι αυτοτελείς. Καθεμία έχει το δικό της κύκλο αρμοδιοτήτων χωρίς να παρεμβαίνει στα ζητήματα της άλλης, ενώ όταν ανακύπτουν ζητήματα κοινού ενδιαφέροντος, τότε συνδιαλέγονται και συνεργάζονται. Επί πλέον των χαρακτηριστικών που σημειώθηκαν ως άνω, στο σύστημα της ομοταξίας (coordination) η πολιτεία παραχωρεί ορισμένα δικαιώματα σε συγκεκριμένη εκκλησία είτε ύστερα από συμφωνία, είτε από δική της πρωτοβουλία. Αυτά ακριβώς τα δικαιώματα οριοθετούν τη μεταξύ τους συνδιαλλαγή και συνεργασία. Κατά τον Παπαστάθη 18, το βασικό χαρακτηριστικό στη θεωρία της συναλληλίας είναι ότι κράτος και εκκλησία εκλαμβάνονται ως ισότιμες εξουσίες και γι αυτό πρέπει, κατά τη θεωρία αυτή, οι σχέσεις τους να διέπονται από κατανόηση και αρμονική συνεργασία. 18 Παπαστάθης, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, τεύχος πρώτο, β έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 44 επ.

17 16 4. Τυπολογία σχέσεων Εκκλησίας και Κοινωνίας Σύμφωνα με την κατωτέρω τυπολογία 19, η οποία είναι χρήσιμη για τη μελέτη διαφόρων καταστάσεων και θεμάτων που σχετίζονται με τη διαχρονική λειτουργία της Εκκλησίας, η σχέση ανάμεσα στην Εκκλησία και την κοινωνία θα μπορούσε να χωριστεί στις εξής τρεις περιόδους: Στην πρώτη, από τη βιβλική εποχή μέχρι τον 4 ο αιώνα, στη δεύτερη, από τον 4 ο αιώνα μέχρι και το τέλος του 18 αιώνα και στην τρίτη, από το 18 ο αιώνα μέχρι σήμερα. Σε σχέση με τις περιοχές όπου κατοικούσαν Ορθόδοξοι και ανήκαν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο υπάρχει και μια ιδιαίτερη εποχή που έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο για τα μετέπειτα, έχει ιδιαιτερότητες που δεν ταιριάζουν με άλλες και είναι η εποχή της Τουρκοκρατίας. Στην πρώτη περίοδο, από τη βιβλική εποχή μέχρι τον 4 ο αιώνα, η χριστιανική Εκκλησία είναι μη αναγνωρισμένη θρησκευτική κοινότητα στο πλαίσιο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αυτό είχε ως συνέπεια να βρίσκονται οι χριστιανικές κοινότητες και οι χριστιανοί στο περιθώριο της κοινωνίας. Η τέλεση της λατρείας τους δεν ήταν αναγνωρισμένη. Οι χριστιανοί μέσω των Απολογητών ζητούσαν την αναγνώριση του δικαιώματος της ελευθερίας της συνείδησης. Ακόμη, ζητούσαν να μη καταδικάζονται ως αρνητές του πολιτικού συστήματος, δηλαδή ως προδότες, αλλά να καταδικάζονται μόνο στην περίπτωση που επιτελούσαν κάποιο ποινικό αδίκημα. Η σχέση όμως αυτή της χριστιανικής Εκκλησίας με την τότε κοινωνία δεν της επέτρεπε να τοποθετηθεί ανοικτά στα προβλήματα της κοινωνίας και να εκφράσει 19 Πέτρου, Χριστιανισμός και κοινωνία, Κοινωνιολογική ανάλυση των σχέσεων του Χριστιανισμού με την κοινωνία και τον πολιτισμό, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 55 επ.

18 17 ελεύθερα τις απόψεις της. Γι αυτό και ό,τι πρότεινε στρεφόταν προς το εσωτερικό των χριστιανικών κοινοτήτων. Στη δεύτερη, από τον 4 ο αιώνα μέχρι το τέλος του 18 ου αιώνα, τη λεγόμενη χριστιανική εποχή, η Εκκλησία ταυτίζεται με την κοινωνία σε μεγάλο βαθμό. Χαρακτηριστικό γεγονός για την έναρξη της περιόδου αυτής είναι το Διάταγμα των Μεδιολάνων το 313 (περί ανεξαρτησίας). Οι χριστιανοί είναι πλέον ελεύθεροι να επιτελούν τα της λατρείας τους. Αυτό συμπληρώνεται με την επίσημη αναγνώριση του Χριστιανισμού από τον Θεοδόσιο το 381. Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί ότι άλλο ρόλο παίζει η επίσημη θρησκεία στην παραδοσιακή κοινωνία και άλλο στη σύγχρονη εποχή. Ενώ στη σύγχρονη εποχή η έννοια επίσημη θρησκεία είναι ιστορικό κατάλοιπο και στις περισσότερες περιπτώσεις δεν παίζει ουσιαστικό ρόλο στην Ευρώπη, γιατί κατοχυρώνεται συνταγματικά η θρησκευτική ελευθερία, στην παραδοσιακή κοινωνία η θρησκεία ήταν βασικός παράγοντας κοινωνικής συνοχής και προσδιορισμού της συλλογικής ταυτότητας. Αυτό όμως συνέβαινε γιατί η αποδοχή της θρησκείας από την κυρίαρχη πολιτική εξουσία οδηγούσε στην επιβολή της και στη χρήση της ως ιδεολογίας για τη νομιμοποίηση της εξουσίας. Αυτό είχε ως συνέπεια βαθμιαία οι άνθρωποι να την αποδέχονται και να λειτουργεί ως σύστημα συμβολικής αναφοράς. Άρα ήταν και ο κοινός λόγος με βάση τον οποίο δικαιολογούσαν τις ενέργειές τους. Με τον τρόπο αυτό πρέπει να κατανοηθεί η ταύτιση του Χριστιανισμού και της Εκκλησίας με την τότε κοινωνία. Αυτονόητα η «Ορθοδοξία» που επιβαλλόταν ήταν η «Ορθοδοξία» του αυτοκράτορα, παρά τις παλινωδίες και τις αντιπαραθέσεις που υπήρξαν την εποχή αυτή. Για τα ζητήματα της κοινωνικής ζωής η θρησκεία ήταν το μοναδικό σύστημα αναφοράς. Επομένως, όταν απευθύνονται στους ανθρώπους και χρησιμοποιούν τη θρησκευτική γλώσσα είναι γιατί θεωρείται ως «κοινή γλώσσα» αποδεκτή από όλους. Αυτό όμως δεν ισχύει στη σύγχρονη εποχή. Η περίοδος αυτή θεωρήθηκε ότι είναι η περίοδος της «χριστιανικής πολιτείας», η οποία για την Ανατολή

19 18 μεταβλήθηκε εν μέρει με την Τουρκοκρατία, ενώ για τη Δύση άρχισε να μεταβάλλεται καταρχήν με τις αλλαγές του 16 ου αιώνα και αργότερα με τις ριζοσπαστικές αλλαγές του 18 ου αιώνα. Οι πιο σημαντικές από τις αλλαγές αυτές είναι ο διαχωρισμός της θρησκείας από την πολιτική, η απομύθευση της πολιτικής και η δημιουργία ιδιαίτερων σφαιρών, που αναπτύσσουν τη δική τους ιδεολογία. Ως προς την Ανατολή, η περίοδος της Τουρκοκρατίας αποτελεί ένα ιδιαίτερο τύπο σχέσεων Εκκλησίας και κοινωνίας. Τα προνόμια που χορηγήθηκαν στον Πατριάρχη πρόσφεραν τη δυνατότητα να λειτουργήσει ως ηγέτης των χριστιανών και να μπορεί να ρυθμίζει τις πράξεις τους που είχαν αστικό χαρακτήρα. Το Οθωμανικό κράτος ήταν θρησκευτικό και έτσι ο Πατριάρχης ήταν υπεύθυνος απέναντι στο Σουλτάνο για τους υπόδουλους χριστιανούς. Η ενορία ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα ο χώρος εκδήλωσης της κοινοτικής τους ζωής. Ο Χριστιανισμός συνέχισε σε μεγάλο βαθμό να είναι για τους χριστιανούς το συμβολικό σύστημα αναφοράς, αλλά και λειτουργούσε ως αντιθετική ταυτότητα και αντικουλτούρα απέναντι στην κυρίαρχη κουλτούρα που ήταν μουσουλμανική. Σε όλα όμως αυτά επήλθαν βαθμιαία διάφορες αλλαγές. Το σημαντικό είναι ότι παρά τη δημιουργία τοπικής αυτοδιοίκησης στην ύστερη Τουρκοκρατία, επειδή συνέχισε να είναι παραδοσιακή η κοινωνία, υπήρχε σύνδεση της Εκκλησίας με την κοινωνία όσον αφορά τους χριστιανούς. Ο τέταρτος τύπος σχέσεων διαμορφώνεται μέσα στο πλαίσιο του μοντέρνου. Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό του τύπου αυτού είναι ότι βαθμιαία υποχωρεί η ταύτιση εκκλησίας και κοινωνίας. Έτσι, εμφανίζεται πάλι ένα βασικό χαρακτηριστικό που υπήρχε στον πρώτο τύπο. Η ουσιαστική όμως διαφορά ανάμεσα στους δύο τύπους βρίσκεται στην κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας, στο διαχωρισμό της πολιτικής από τη θρησκεία και στην ανάπτυξη διαφόρων εκκοσμικευμένων συμβολικών συστημάτων για τις επιμέρους σφαίρες που διαμορφώνονται στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής. Αυτό

20 19 σημαίνει ότι η θρησκεία παύει να έχει τη μοναδικότητα ως συμβολικό σύστημα αναφοράς. Εξαιτίας των αλλαγών που επήλθαν η Εκκλησία οφείλει να λειτουργεί πλέον στο πεδίο της κοινωνίας των πολιτών, να αποδεσμευτεί από το πλαίσιο λειτουργίας της που είχε στην παραδοσιακή κοινωνία και να συνηθίσει στη νέα αυτή πραγματικότητα, η οποία στηρίζεται στην ελευθερία του ανθρώπου.

21 20 ΙΙ. Η οργάνωση του συστήματος Κράτους Εκκλησίας στην ελληνική έννομη τάξη 1. Οι σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας στο ισχύον Σύνταγμα (1975/1986/2001) Υπό το πρίσμα της βασικής τυπολογίας σχέσεων κράτους και εκκλησίας, η κρατούσα γνώμη είναι πως από το έως σήμερα το σύστημα που διέπει τις σχέσεις ελληνικής πολιτείας και ορθόδοξης 20 Το σύστημα της νόμω κρατούσας πολιτείας εισήχθη στην Ελλάδα από τη βαυαροκρατία, με τη δημοσίευση του Διατάγματος της 3/14 Απριλίου 1833 της Αντιβασιλείας, που όριζε ότι στην αρμοδιότητα της «Γραμματείας (=Υπουργείου) επί των Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως» ανήκει και η «εγκαθίδρυσις των Συνοδικών Αρχών, η επιτήρησις εις τας πράξεις αυτών και η έκδοσις των κατά συνέπειαν αποφάσεων τα ηγεμονικά δίκαια ως προς τον διορισμό εις τα Εκκλησιαστικά καταστήματα και ως προς την άδειαν της χειροτονίας ιερέων της χειροτονίας ιερέων και διακόνων». Κατά τρόπο σαφέστερο, το ίδιο πλαίσιο των σχέσεων επαναλήφθηκε στην από 23 Ιουλίου 1833 Διακήρυξη της Αντιβασιλείας «περί της ανεξαρτησίας της Ελληνικής Εκκλησίας». Συνάμα, η διακήρυξη καθιστούσε την Πολιτεία αποκλειστική νομοθετική Αρχή της Εκκλησίας, ενώ την Εκκλησία υποχείρια του μονάρχη. «Η Ορθόδοξος Εκκλησία του Βασιλείου της Ελλάδος, εν πνεύματι μη αναγνωρίζουσα άλλην κεφαλήν, παρά το θεμελιωτήν της Χριστιανικής Πίστεως, τον Κύριον και Σωτήρα ημών Ιησού Χριστόν, κατά το διοικητικόν μέρος έχουσα αρχηγόν τον Βασιλέα της Ελλάδος» (άρθρο 1). Οριζόταν, ακόμη, ότι η «υπέρτατη Εκκλησιαστική εξουσία εναπόκειται, υπό την του Βασιλέως κυριαρχίαν εις χείρας Συνόδου» (άρθρο 2). Τα μέλη της Ι. Συνόδου διοριζόταν από την Κυβέρνηση (άρθρο 3), στις Συνεδριάσεις της παρίστατο ο Βασιλικός Επίτροπος (άρθρο 6), και κάθε απόφαση που λαμβανόταν εν τη απουσία του ήταν άκυρη (άρθρο 7). Επιπλέον, καμιά συνοδική απόφαση δε μπορούσε «να κοινοποιηθεί ουδέ να εκτελεσθή χωρίς κυβερνητική έγκριση» (άρθρο 9). Οι δε συνοδικές αποφάσεις, και για εκείνα ακόμη τα ζητήματα που είχαν από τη Διακήρυξη αναγνωριστεί ότι ανάγονταν στα εσωτερικά της Εκκλησίας (άρθρο 10), δε μπορούσαν να εκτελεστούν «ειμή μετά προηγούμενην επικύρωσιν της κυβέρνησης και συμφώνως με τους υπάρχοντας νόμους» (άρθρο 17).

22 21 εκκλησίας είναι το πολιτειοκρατικό. Ειδικότερα, είναι εκείνο της «νόμω κρατούσης πολιτείας» 21. Έχει, επίσης, υποστηριχθεί και η άποψη ότι το σύστημα των σχέσεων έχει πλέον μετατραπεί σε σύστημα «ομοταξίας» ή «οιονεί συναλληλίας» 22. Ωστόσο, άξια αναφοράς είναι η άποψη του Ε. Βενιζέλου 23, σύμφωνα με την οποία η προσέγγιση αυτή που τοποθετεί στη μείζονα σκέψη του όλου συλλογισμού μία τέτοια τυπολογία, αφενός δεν ανταποκρίνεται στις πολιτειολογικές, εκκλησιολογικές και ιστορικές προϋποθέσεις που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη 24, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η σχέση κράτους και εκκλησίας στην Ελλάδα, αφετέρου παραγνωρίζει τη σημασία του γεγονότος πως οι σχέσεις είναι συνταγματικά ρυθμισμένες, εφόσον το Σύνταγμα εγγυάται, και μάλιστα με θεμελιώδεις διατάξεις του, όπως το άρθρο 13, παράγραφος 1, τη θρησκευτική ελευθερία, υποκείμενο της οποίας είναι και η ορθόδοξη εκκλησία. 21 Παπαστάθης, «Σχέσεις εκκλησίας και πολιτείας κατά το Σύνταγμα του 1975», Δίκαιο και Πολιτική 15, 1988, σελ. 61 επ., Σπυρόπουλος, «Είναι συνταγματικά ανεκτός ο χωρισμός κράτους και εκκλησίας με τυπικό νόμο;» Δίκαιο και Πολιτική 15, 1988, σελ.105 επ., Τρωιανός, «Ο χωρισμός πολιτείας και εκκλησίας στο Σύνταγμα του 1975», Δίκαιο και Πολιτική 15, 1988, σελ. 53 επ. 22 Μάνεσης και Βαβούσκος, «Οι σχέσεις κράτους και εκκλησίας κατά το νέον Σύνταγμα» (γνωμοδότηση), ΝοΒ, 1975, σελ επ. 23 Βενιζέλος, Οι Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας, β έκδοση, Εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 2000, σελ Σύμφωνα με την άποψη του συγγραφέα, η πολιτειολογική προϋπόθεση αφορά τη φύση του σύγχρονου μεταβιομηχανικού κράτους και τη σχέση του με την κοινωνία των πολιτών. Η ιστορική προϋπόθεση αφορά τη διαδρομή που ακολούθησε η συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους και η σχέση του με την ορθόδοξη εκκλησία, πριν και μετά την ανεξαρτησία και μέχρι σήμερα. Η εκκλησιολογική προϋπόθεση αφορά την αντίληψη της ίδιας της ορθόδοξης εκκλησίας για τον εαυτό της και για τη σχέση της με το κράτος.

23 22 2. Το άρθρο 3 του Συντάγματος 1975/1986/2001 και τα προγενέστερα Συντάγματα Το ισχύον Σύνταγμα, καθώς και το σύνολο των προϊσχυσάντων ελληνικών Συνταγμάτων, συμπεριλαμβανομένων και των επαναστατικών, αλλά και του καλούμενου Ηγεμονικού, ορίζουν «επικρατούσα θρησκεία» στην Ελλάδα τη θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού. Μόνη εξαίρεση της νομοτεχνικής αυτής διατύπωσης απαντάται στο άρθρο 1 του Συντάγματος της Τροιζήνας (1827), που χαρακτηρίζει την ίδια, πάντα, θρησκεία, «θρησκεία της Επικράτειας». Με τη χρήση αυτού του όρου αντιδιαστέλλεται εμφατικά προς την έννοια της «επίσημης θρησκείας», που υπονοεί τη μείζονα προστασία της έναντι των άλλων θρησκευμάτων, λειτουργούντων, πάντως, υπό καθεστώς ισονομίας. Ο όρος «επικρατούσα θρησκεία», ερμηνευόμενος συνδυαστικά με τις λοιπές προβλέψεις των ελληνικών Συνταγμάτων για την ανεξιθρησκία, αρχικά, μέχρι το Σύνταγμα του 1927, και, εν συνεχεία, για την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, την ελευθερία της λατρείας, τον προσηλυτισμό και την οργάνωση των Εκκλησιών, αναδεικνύει το ζήτημα της νομικής φύσης των σχέσεων Κράτους Επικρατούσας Θρησκείας 25. Πράγματι, από πολύ νωρίς η επιστήμη στον όρο «επικρατούσα θρησκεία» απέδωσε την έννοια του πραγματικού γεγονότος ότι «η Ανατολική Ορθόδοξος Εκκλησία, εις ην υπάγονται πάντες σχεδόν οι Έλληνες, πλην ολίγων τινών χιλιάδων, είνε εν Ελλάδι "Εκκλησία του Κράτους"» Ορφανουδάκης, «Ο χωρισμός Κράτους-Εκκλησίας. Αναγκαιότητα ή παλιλλογία;», Σχέσεις κράτους-εκκλησίας ενόψει της αναθεώρησης του Συντάγματος, Εταιρία Νομικών Βορείου Ελλάδος, 59, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη Σαρίπολος, Πραγματεία του Συνταγματικού Δικαίου, Αθήνα, 1851, σελ. 683.

24 23 Ο συνταγματικός νομοθέτης του 1975, προκρίνοντας τη διατήρηση του όρου «επικρατούσα θρησκεία», ακολουθεί την ίδια αιτιολογία, εμπλουτισμένη από τη διασαφήνιση της αναγνώρισής της ως «επίσημης εκκλησίας και θρησκείας», όπως τουλάχιστον προκύπτει από σχετική δήλωση του γενικού εισηγητή της πλειοψηφίας Ο χαρακτηρισμός της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού ως «επικρατούσας θρησκείας» στην Ελλάδα στο άρθρο 3 του Συντάγματος 1975/1986/2001 για τη διαπλοκή της σχέσης Κράτους και Εκκλησίας Ειδικότερα μετά την ψήφιση του Συντάγματος του 1975, ξεκίνησε μια συζήτηση για τα συνταγματικά πλαίσια των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας και το εύρος των σχέσεων που είναι δυνατόν να διαρρυθμιστούν μέσα σε αυτά. Συγκεκριμένα, το άρθρο 3 παρ. 1 του Κεφαλαίου Β υπό τον τίτλο Σχέσεις Εκκλησίας και Κράτους, ορίζει ότι: 27 Βλ. σε Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής επί των συζητήσεων του Συντάγματος 1975, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήναι Αύγουστος 1975, σελ. 402, όπου ο γενικός εισηγητής της πλειοψηφίας Δ. Παπασπύρου διευκρινίζει: «Ο όρος ούτος, ως γνωστόν, παγίως επαναλαμβανόμενος από του 1821, σημαίνει απλώς ότι η ορθόδοξος θρησκεία είναι η θρησκεία ην ακολουθεί η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού και θρησκείας». Πρβλ., πάντως, με αντίθετη άποψη, Γ. Πουλή, «Τα συνταγματικά πλαίσια των σχέσεων Κράτους-Εκκλησίας», Αρμ. 1982, σελ. 965 επ.

25 24 1. «Επικρατούσα θρησκεία 28 στην Ελλάδα είναι η θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας, που γνωρίζει κεφαλή της τον Κύριο ημών Ιησού Χριστό, υπάρχει αναπόσπαστα ενωμένη δογματικά με τη Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης και με κάθε άλλη ομόδοξη Εκκλησία του Χριστού. Τηρεί απαρασάλευτα, όπως εκείνες, τους ιερούς αποστολικούς και συνοδικούς κανόνες και τις ιερές παραδόσεις 29. Είναι αυτοκέφαλη 30, διοικείται από την Ιερά Σύνοδο των εν ενεργεία Αρχιερέων και από τη Διαρκή Ιερά Σύνοδο που προέρχεται από αυτή και συγκροτείται όπως 28 Ο όρος «επικρατούσα θρησκεία» εμφανίζεται στον ελληνικό χώρο για πρώτη φορά με το Σύνταγμα του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων του Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821, ο όρος «επικρατούσα θρησκεία» χρησιμοποιείται καταρχάς στην παράγραφο κστ του πρώτου κεφαλαίου του τμήματος Α της Νομικής Διάταξης της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος ή Οργανισμού του Αρείου Πάγου και στη συνέχεια στο άρθρο α στου Συντάγματος (Προσωρινού Πολιτεύματος της Επιδαύρου) του Από το σημείο αυτό και μετά αρχίζει η διαδρομή του όρου στα επαναστατικά συντάγματα. Ο ίδιος όρος κάνει στη συνέχεια την εμφάνισή του στο Σύνταγμα του 1844, για να παραμείνει σταθερά σε όλα τα συντάγματα του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. 29 Βλ. απόφαση 139/1930 του Συμβουλίου της Επικρατείας. Το δικαστήριο, με την εισήγηση του Συμβούλου Στ. Παπαντωνάκη, δέχεται πλέον τη διάκριση μεταξύ δογματικών και διοικητικών κανόνων περιορίζοντας τη συνταγματική κατοχύρωση του μη μεταβλητού μόνο στους πρώτους, καθώς δε μπορεί να θεωρηθεί ότι η συνταγματική εγγύηση επεκτείνεται και στους κανόνες που αφορούν αποκλειστικά διοικητικά ζητήματα. 30 Βλ. Τσάτσο, Συνταγματικό Δίκαιο, Οργάνωση και λειτουργία της πολιτείας, τόμος Β, β έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1993, σελ. 595: «Η έννοια της αυτοκεφαλίας, δεν ενδιαφέρει άμεσα τη νομική σχέση Εκκλησίας και Πολιτείας. Σημαίνει τη διοικητική ανεξαρτησία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδας έναντι άλλων (ορθόδοξων) Εκκλησιών. Έμμεσα βέβαια ο κανόνας αυτός, μαζί με άλλους, συμπροσδιορίζει τη σχέση Εκκλησίας και Πολιτείας, στο μέτρο που το Σύνταγμα, ως κρατικός νόμος δεν επιτρέπει στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας να καταργήσει την αυτοκεφαλία και να υπαχθεί σε άλλη Εκκλησία ή να ενωθεί με άλλη Ορθόδοξη Εκκλησία. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας αυτονομήθηκε διοικητικά από τη Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης (Οικουμενικό Πατριαρχείο) το Η αυτονόμηση αυτή υπήρξε αποτέλεσμα μονομερών ενεργειών από πλευράς ελληνικού κράτους (βασιλικό διάταγμα της 23 ης Ιουλίου 1833), ενώ το Οικουμενικό Πατριαρχείο χορήγησε το «αυτοκέφαλο» στην ελληνική Εκκλησία, μετά από σχετική της έκκληση το 1850, με τον Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο του 1850, «περί της εν Ελλάδι Ορθοδόξου Εκκλησίας»».

26 25 ορίζει ο Καταστατικός Χάρτης της Εκκλησίας, με τήρηση των διατάξεων του Πατριαρχικού Τόμου της κθ (29) Ιουνίου 1850 και της Συνοδικής Πράξης της 4 ης Σεπτεμβρίου 1928». 2. «Το εκκλησιαστικό καθεστώς που υπάρχει σε ορισμένες περιοχές του Κράτους 31 δεν αντίκειται στις διατάξεις της προηγούμενης παραγράφου». 3. «Το κείμενο της Αγίας Γραφής τηρείται αναλλοίωτο. Η επίσημη μετάφρασή του σε άλλο γλωσσικό τύπο απαγορεύεται χωρίς την έγκριση της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδας και της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας στην Κωνσταντινούπολη». Από το άρθρο 3 του Συντάγματος προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα αναφορικά με τη θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην ελληνική επικράτεια: Πρώτον, ότι η θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού είναι η επικρατούσα θρησκεία. Δεύτερον, ότι η Εκκλησία της Ελλάδας υπάρχει αναπόσπαστα ενωμένη πνευματικά με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και τις λοιπές ομόδοξες εκκλησίες. Τρίτον, ότι η Εκκλησία της Ελλάδας αυτοδιοικείται. Κατόπιν νομοθετικής εξουσιοδότησης, η Ιερά Σύνοδος της Ιεραρχίας εκδίδει κανονιστικές πράξεις που δημοσιεύονται στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης και έχουν την ισχύ ουσιαστικού νόμου. Τέταρτον, ότι το υπάρχον αυτοκέφαλο καθεστώς διατηρείται. Πέμπτον, ότι απαγορεύεται η μετάφραση των Γραφών χωρίς άδεια της Ιεράς Συνόδου της Ορθόδοξης Εκκλησίας. 31 Πρόκειται για το Άγιον Όρος και τις Εκκλησίες της Κρήτης και των Δωδεκανήσων. Το Άγιον Όρος αποτελεί αυτοδιοίκητο τμήμα του ελληνικού κράτους, το οποίο από πνευματική άποψη «διατελεί υπό την άμεση δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου» (άρθρο 105, παράγραφος 1, εδάφιο β), ενώ οι Εκκλησίες της Κρήτης και των Δωδεκανήσων υπάγονται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.

27 26 Η χρήση του όρου «επικρατούσα θρησκεία» στο άρθρο 3 του Συντάγματος είχε ως αποτέλεσμα να διατυπωθούν δύο κυρίως ερμηνευτικές απόψεις. Σύμφωνα με την πρώτη, η έννοια επικρατούσα θρησκεία σημαίνει την επίσημη θρησκεία στο ελληνικό κράτος, καθώς το Σύνταγμα περιέχει επιτακτικούς κανόνες και όχι απλώς διακηρύξεις. Αντίθετα, σύμφωνα με τη δεύτερη, σημαίνει τη θρησκεία της πλειονότητας του ελληνικού λαού ως αριθμητική διαπίστωση. Αξιοσημείωτο είναι το συμπέρασμα του Σωτηρέλη, ότι η επικρατούσα θρησκεία συν τω χρόνω ταυτίστηκε εννοιολογικά με τη θρησκεία που πρέπει να επικρατεί, με την αποφασιστική χειραγωγική ή/και κατασταλτική συνδρομή του ελληνικού κράτους, είτε σαν επίσημη θρησκεία του είτε, κατά κατά μία εκσυγχρονισμένη πλην εξίσου επικίνδυνη εκδοχή, σαν θρησκεία της πλειοψηφίας 32. Την έννοια της «επικρατούσας θρησκείας» ως καθαρά διαπιστωτικής του γεγονότος ότι ο ελληνικός λαός στην πλειοψηφία του ασπάζεται το ορθόδοξο δόγμα υποστηρίζουν τόσο οι θεωρητικοί στην πλειονότητά τους όσο και η κρατούσα νομολογία. Ωστόσο, με το επιχείρημα ότι το Σύνταγμα απλώς διαπιστώνει καταστάσεις και δε φιλοδοξεί να τις ρυθμίσει, μια σειρά συνταγματικών διατάξεων, όπως π.χ. τα κοινωνικά δικαιώματα, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι δε δεσμεύουν κανέναν. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους το άρθρο 3 πρέπει να αναθεωρηθεί 33. Χαρακτηριστικά αναφέρεται η άποψη του Α. Μαρίνου, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο όρος, υπό το ισχύον Σύνταγμα, κατάντησε να σημαίνει τη θρησκεία, την οποία πρεσβεύει η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού και δε σημαίνει ότι με τον όρο αυτό προσδίδεται στην 32 Σωτηρέλης, «Ο χωρισμός Κράτους-Εκκλησίας: Η αναθεώρηση που δεν έγινε», Νομικά ζητήματα θρησκευτικής ετερότητας στην Ελλάδα, (επιμ. Δ. Χριστόπουλος), Αθήνα 1999, σελ. 19 επ. 33 Αλιβιζάτος, Ο αβέβαιος εκσυγχρονισμός (και η θολή συνταγματική αναθεώρηση), Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2001, σελ. 302 επ.

28 27 ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία κάποια προνομιακή θέση έναντι των άλλων εκκλησιών ή θρησκευτικών κοινοτήτων, ούτε οι οπαδοί της απολαμβάνουν προνομίων σε σχέση με τους οπαδούς άλλων θρησκειών 34. Στην αντίθετη περίπτωση θα οδηγούμασταν σε διαφορετική μεταχείριση των ορθοδόξων από τους ετερόθρησκους εκ μέρους του Κράτους, κάτι που θα συνιστούσε παραβίαση της αρχής της θρησκευτικής ισότητας που συνιστά σημαντικό επιμέρους δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας 35. Περαιτέρω, του Π. Δαγτόγλου, σύμφωνα με τον οποίο, η έννοια της επικρατούσας θρησκείας έχει πια τη σημασία μιας στατιστικής απλής διατύπωσης 36. Ο Ε. Βενιζέλος παρατηρεί ότι η μεγάλη μεταβολή που επιφέρει το Σύνταγμα του 1975 σε σχέση με τα προγενέστερα συντάγματα είναι ο διαχωρισμός του χαρακτηρισμού της θρησκείας της ορθόδοξης εκκλησίας ως «επικρατούσας» και άρα του πεδίου εφαρμογής του άρθρου 3, από το πεδίο προστασίας της θρησκευτικής ελευθερίας: Η διάταξη του άρθρου 3 δε λειτουργεί και δε μπορεί να λειτουργήσει ως κάμψη της θρησκευτικής ελευθερίας. Περιβάλλει με μία θεσμική εγγύηση την ορθόδοξη εκκλησία ως υποκείμενο και φορέα της θρησκευτικής ελευθερίας, αλλά δεν εισάγει, ούτε ευθέως ούτε εκ του πλαγίου, περιορισμούς στη θρησκευτική ελευθερία οποιουδήποτε άλλου. Η διαφορά αυτή ως προς τη νομική φύση των διατάξεων (του άρθρου 3 και του άρθρου 13) είναι εμφανής ιδίως στο ότι το σύνολο των 34 Μαρίνος, Τα βασικά της θρησκευτικής ελευθερίας, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2004, σελ Μαρίνος, Η θρησκευτική ελευθερία, Διδακτορική Διατριβή υποβληθείσα στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 1972, σελ Δαγτόγλου, Π., Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα Α, 2 η έκδοση αναθεωρημένη, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2005, σελ. 440.

29 28 εγγυήσεων που απορρέουν από το άρθρο 3 μπορούν να θεμελιωθούν στο άρθρο Ομοίως, ο Κ. Χρυσόγονος συντάσσεται με την ως άνω άποψη, ότι το άρθρο 3 του Συντάγματος ερμηνεύεται ως θεσμική εγγύηση που περιβάλλει την ορθόδοξη Εκκλησία ως πλήρες υποκείμενο της θρησκευτικής ελευθερίας και σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να εκληφθεί ως επιχείρημα υπέρ του περιορισμού της θρησκευτικής ελευθερίας των ετερόδοξων, αλλόθρησκων, άθεων, άθρησκων και αγνωστικιστών, καθώς το αντίθετο θα ισοδυναμούσε με, μερική έστω, αναίρεση της θρησκευτικής ουδετερότητας του κράτους 38. Ωστόσο, έχει παρατηρηθεί από τον Καθηγητή Χ. Παπαστάθη, ότι προορισμός της διάταξης αυτής του Συντάγματος δεν είναι η απεικόνιση στατιστικών στοιχείων από την απογραφή του πληθυσμού. Είναι, κατά την άποψή του, επικρατούσα, επειδή συνδέεται με τις παραδόσεις και την πλειονότητα των Ελλήνων. Ζητούμενο είναι το νομικό περιεχόμενο της διάταξης του Συντάγματος, για την εύρεση του οποίου είναι χρήσιμη η συγκριτική αναφορά στο Σύνταγμα του Η μη υιοθέτηση από το Σύνταγμα του 1975 μιας σειράς διατάξεων του Σ που στόχο είχαν να προστατεύσουν την «επικρατούσα» στην Ελλάδα ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία 39 δείχνει πως η νομική φόρτιση της συνταγματικής 37 Βενιζέλος, Οι Σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας, Εκδόσεις Παρατηρητής, β έκδοση, Θεσσαλονίκη 2000, σελ 92 επ.. 38 Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, κεφάλαιο τρίτο - Ελευθερία γνώμης και πνευματικής κίνησης, τρίτη αναθεωρημένη έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη Οι διατάξεις αυτές είναι: α ) «Απαγορεύεται ο προσηλυτισμός σε βάρος της επικρατούσας και μόνο θρησκείας» (άρθρο 1 Σ. 1952), β) «Επιτρέπεται η κατάσχεση εντύπων ένεκα προσβολής κατά της Χριστιανικής Θρησκείας» (άρθρο 14 παρ. 2 Σ. 1952), γ) «Καθορίζεται ως σκοπός της εγκύκλιας παιδείας η ηθική και πνευματική αγωγή και η ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης των νέων επί τη βάσει των ιδεολογικών κατευθύνσεων του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού» (άρθρο 16 παρ. 2 Σ. 1952), δ) «Ο Βασιλιάς, ο Διάδοχος, ο Επίτροπος ανήλικου βασιλιά καθώς και ο Αντιβασιλέας πρέπει να πρεσβεύουν το ανατολικό ορθόδοξο δόγμα» (άρθρα 47, 51 και 52 Σ. 1952), ε) «Ο κληρονομικός Ανώτατος Άρχοντας ορκίζεται κατά την

30 29 κατοχύρωσης της επικρατούσας θρησκείας είναι υποτονική σε σύγκριση με το Σύνταγμα του 1952 μόνο ως προς τις μερικότερες συνέπειες της ύπαρξης τέτοιας θρησκείας, ενώ το πλαίσιο της γενικού περιεχομένου διάταξης του 1952 παραμένει αλώβητο, ίδιο όπως και στο προϊσχύον συνταγματικό καθεστώς 40. Σύμφωνα, με τον ίδιο συγγραφέα, ο όρος «επικρατούσα» συνεχίζει σημαίνει: α) Το ορθόδοξο δόγμα αποτελεί την επίσημη θρησκεία στο ελληνικό κράτος, β) Η εκκλησία που εκφράζει το δόγμα αυτό έχει ιδία νομική υπόσταση όντας νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου κατά τις νομικές σχέσεις της, όπως άλλωστε και οι διάφοροι οργανισμοί της (άρθρο 1, παράγραφος 4 ν. 590/1977 «περί του Καταστατικού Χάρτου της Εκκλησίας της Ελλάδος») και γ) Το κράτος την περιβάλλει με επηυξημένο ενδιαφέρον και η ίδια απολαύει ειδικής μεταχείρισης, που δεν επεκτείνεται αυτοδικαίως στα άλλα δόγματα και θρησκεύματα, -χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η επικρατούσα θρησκεία κατά το Σύνταγμα κρατεί επί των άλλων χριστιανικών δογμάτων και των θρησκειών στην Ελλάδα ή ότι η ειδική μεταχείρισή της να είναι αντίθετη προς τη συνταγματική αρχή της ισότητας-, όπως είναι η εκτέλεση των αποφάσεων των εκκλησιαστικών αρχών της επικρατούσας θρησκείας από πολιτειακά όργανα (άρθρα 53, 54, 62 και 107 ν. 5383/1932 «περί εκκλησιαστικών δικαστηρίων και της προ αυτών διαδικασίας»), ο αμιγής ορθόδοξος χαρακτήρας της θρησκευτικής υπηρεσίας των ενόπλων δυνάμεων (άρθρο 2 1 ν.δ. 90/1973), η ανάληψη από το κράτος της ίδρυσης και συντήρησης ορθόδοξων εκκλησιαστικών σχολών (ν. 476/1976 «περί εκκλησιαστικής εκπαιδεύσεως». Η ειδική αυτή μεταχείριση αφορά καταρχήν την Εκκλησία της Ελλάδος και τις λοιπές Μητροπόλεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου ανάληψη των καθηκόντων του να προστατεύει την επικρατούσαν θρησκείαν των Ελλήνων» (άρθρο 42 παρ. 2 Σ. 1952). 40 Παπαστάθης, Εκκλησιαστικό Δίκαιο, τεύχος πρώτο, β έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 56 επ.

31 30 που εδρεύουν στην Ελλάδα, αλλά περαιτέρω ειδική μεταχείριση έχουν και οι ελληνικές Ορθόδοξες Εκκλησίες της Ανατολής και της Διασποράς. Μάλιστα, η ειδική αυτή μεταχείριση οφείλει να είναι γενικού περιεχομένου και να μη στρέφεται ειδικά σε βάρος ορισμένης θρησκείας ή δόγματος, καθώς και σε βάρος της λατρείας τους, ενώ δεν επιτρέπεται να έρχεται σε αντίθεση με κάποια απαγορευτική ή επιτακτική διάταξη του Συντάγματος. Ανεξάρτητα, πάντως, από το ειδικότερο κανονιστικό περιεχόμενο της έννοιας του άρθρου 3 του Σ. 1975/1986/2001, είναι αναμφισβήτητο πως από την αναγνώριση μιας επικρατούσας θρησκείας, έστω και με τη διαπιστωτική μόνο σημασία της πληθυσμιακά υπερέχουσας θρησκείας στον ελλαδικό χώρο, προκύπτει μια δέσμη συνεπειών που διαπλέκουν την κρατική λειτουργία με την πορεία και το δόγμα της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας. Η «διαπλοκή» αυτή Κράτους και Εκκλησίας στην ελληνική πολιτική ζωή έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση, καθώς υπάρχει η άποψη, σύμφωνα με την οποία η ελληνική συνταγματική ρύθμιση υπέρ της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας γεννά διακρίσεις, τόσο νομοθετικές όσο και άτυπες, σε βάρος των θρησκευτικών μειονοτήτων 41. Επειδή η επιταγή του ελληνικού συντάγματος περί θρησκευτικής ελευθερίας δε συνάδει με τον ορισμό της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας ως επικρατούσας, καθώς, αφενός δε δικαιολογείται επαρκώς η ύπαρξη τέτοιων διαπιστωτικών αναφορών στο κείμενό του 42, αφετέρου η αναφορά της αναιρεί τη θρησκευτική ουδετερότητα του κράτους, είναι ανάγκη να αφαιρεθεί ο επίμαχος όρος σε μια μελλοντική αναθεώρηση του συντάγματος. 41 Λίποβατς, Θ. Ν. Δεμερτζής Β. Γεωργιάδου (επιμ.), Θρησκείες και πολιτική στη Νεωτερικότητα, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2002, σελ. 183 επ. 42 Πέτρου, Πολυπολιτισμικότητα και θρησκευτική ελευθερία, β έκδοση επαυξημένη και βελτιωμένη, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2005, σελ.189.