Περίληψη. Abstract. του Δρ. Χρυσόστομου Παπασπύρου

Transcript

1 ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Περιγραφή ενός επισήμου γλωσσολογικού προγράμματος για την καταγραφή και την συστηματική κατηγοριοποίηση του λεξιλογίου και της γραμματικής της κυπριακής νοηματικής γλώσσας του Δρ. Χρυσόστομου Παπασπύρου ημοσιεύτηκε στην επετηρίδα: Syn-Thèses 2: Langue, Interculture, Communication, (2009), του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Περίληψη Από τον Μάιο 2007 διενεργείται στην Κύπρο με επιστημονική ευθύνη και επίβλεψη του γράφοντος ένα επίσημο γλωσσολογικό έργο καταγραφής της κυπριακής νοηματικής γλώσσας (ΚΝΓ) με σκοπό την συστηματική κατηγοριοποίηση του συλλεγομένου πρωτογενούς γλωσσικού υλικού και την διαμόρφωση τριών αυτοτελών προϊόντων με παιδαγωγική σκοπιμότητα και χρηστικότητα: (α) γραμματική ΚΝΓ παραδοσιακού τύπου, (β) εννοιολογικό λεξικό ΚΝΓ, και (γ) επικοινωνιακή γραμματική ΚΝΓ. Το έργο αυτό έχει διάρκεια τριών ετών και υλοποιείται από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου σε συνεργασία με την Σχολή Κωφών Κύπρου και την Ομοσπονδία Κωφών Κύπρου. Στην διεξαγωγή του έργου εφαρμόζεται η καθιερωμένη γλωσσολογική μεθοδολογία συστηματοποίησης και καταγραφής μη καταγεγραμμένων γλωσσικών συστημάτων με προσαρμογή της στην ιδιαιτερότητα της καταγραφής νοηματικών γλωσσών, καθώς επίσης και αξιοποιείται η εμπειρία του γράφοντος από παρόμοια προγράμματα καταγραφής νοηματικών γλωσσών στην Ελλάδα και στην Γερμανία. Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζεται σε συντομία το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο του έργου καταγραφής της ΚΝΓ, αναλύεται και περιγράφεται το έργο, διατυπώνεται και τεκμηριώνεται το σκεπτικό για την σκοπιμότητα της παραγωγής των τριών ως άνω προβλεπομένων προϊόντων, γίνεται αναφορά στο είδος και στην συγκεκριμένη μορφή των προϊόντων αυτών και τεκμηριώνονται οι συγκεκριμένες επιλογές που γίνονται ως προς την διαδικασία διεξαγωγής του έργου, το περιεχόμενο και τους συντελεστές του. Λέξεις-κλειδιά: κινηματική (νοηματική γλώσσα), κυπριακή κινηματική γλώσσα (ΚΝΓ), καταγραφή γλωσσών, λεξιλόγιο, γραμματική, λεξικό, γραμματική παραδοσιακού τύπου, επικοινωνιακή γραμματική. Abstract Since May 2007 an official linguistic project on documentation of the Cyprus Sign Language (CSL) is being carried out under scientific responsibility and supervision by the author in Cyprus aiming to a systematic classification of the collected primary linguistic material and the subsequent

2 design of three autonomous products with paedagogic expedience and utility: (a) traditional type CSL grammar; (b) conceptual CSL lexicon; and (c) communicative CSL grammar. This project has a duration of three years and it is implemented by the Cyprus Ministry of Education and Culture in collaboration with the Cyprus Deaf School and the Cyprus Deaf Federation. During project implementation the well known linguistic methodology of systematic classification and documentation of still undocumented linguistic systems under adaptation due to the sign language peculiarities is conducted; the author s experience from similar sign language documentation projects in Greece and Germany is hereby of supporting value. The present article deals with a brief historical and sociological account of the CSL documentation project, as well as with a description and analysis of the project, a description and explanation of the expedience of the three proposed products in order to document the concrete selections with reference to project procedure, content and contributors. Key words: sign language, Cyprus sign language (CSL), linguistic documentation, vocabulary, grammar, lexicon, traditional type grammar, communicative grammar. Εισαγωγή Με τον Νόμο 66(Ι)/2006 αναγνωρίστηκε το 2006 από την Βουλή των Αντιπροσώπων της Κυπριακής Δημοκρατίας επίσημα η κυπριακή νοηματική γλώσσα (ΚΝΓ). Ο νόμος αυτός προβλέπει ρητά την καταγραφή της ΚΝΓ και την λήψη διαφόρων συγκεκριμένων μέτρων για την έμπρακτη εφαρμογή της (άρθρα 3 και 6). Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί στην περιγραφή και στην επιστημονική θεμελίωση του εν λόγω έργου καταγραφής της ΚΝΓ. Καταγραφή μίας γλώσσας δηλώνει ουσιαστικά δύο πράγματα: (α) καταγραφή του λεξιλογίου της γλώσσας αυτής υπό μορφή λεξικού και (β) καταγραφή της γραμματικής υπό μορφή χρηστικού εργαλείου ή εργαλείων για την παρουσίαση των κανόνων δομής και λειτουργίας της γλώσσας αυτής. Γραμματική και λεξιλόγιο συναποτελούν τους δύο βασικούς στύλους, όπου πάνω τους συγκροτείται κάθε γλώσσα. Ενώ, όμως, η γραμματική αποτελεί ένα σχετικά κλειστό σύστημα, το λεξιλόγιο κάθε γλώσσας φαίνεται ότι είναι ανοιχτό και μεταβάλλεται πολύ γρήγορα, προκειμένου η εν λόγω γλώσσα να μπορέσει να ανταποκριθεί επικοινωνιακά στις διαρκώς μεταβαλλόμενες κοινωνικές συνθήκες. Τον Μάιο του 2007 άρχισε η επίσημη διεξαγωγή του έργου καταγραφής της ΚΝΓ με πρωτοβουλία και ευθύνη του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου σε συνεργασία με την Σχολή Κωφών Κύπρου και την Ομοσπονδία Κωφών Κύπρου και με την επιστημονική ευθύνη και εποπτεία του γράφοντος. Το έργο αυτό προβλέπεται να έχει ολοκληρωθεί μέχρι τον Μάιο του 2010, οπότε και θα είναι έτοιμα τα τρία προβλεπόμενα από το έργο προϊόντα σε μορφή συμπαγών δίσκων και βιβλίων με παιδαγωγική σκοπιμότητα και χρηστικότητα: 1. Γραμματική ΚΝΓ παραδοσιακού τύπου, 2. Εννοιολογικό λεξικό ΚΝΓ, και 3. Επικοινωνιακή γραμματική ΚΝΓ. Για τους σκοπούς διεξαγωγής του έργου ορίστηκαν επίσημα και νομότυπα από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου, συγκροτήθηκαν και λειτουργούν οι εξής συντελεστές: (α) η Επιστημονική Επιτροπή (1), η οποία λαμβάνει επίσημες και δεσμευτικές αποφάσεις για την πορεία διεξαγωγής του έργου σε συνάφεια και με τις ισχύουσες οργανωτικές και διοικητικές προδιαγραφές, (β) ο Επιστημονικός Υπεύθυνος (ο γράφων) με τους συνεργάτες του (2), ο οποίος αναλαμβάνει τον σχεδιασμό, την παρακολούθηση και την εποπτεία του συνόλου του έργου από γλωσσολογική προοπτική, καθώς επίσης και ασκεί συντονιστικό και συμβουλευτικό ρόλο σε όλες τις φάσεις του έργου, (γ) τρεις Ομάδες Εργασίας (3), οι οποίες αποτελούνται από επιλεγμένα κωφά άτομα με κατά το δυνατόν υψηλή επικοινωνιακή ικανότητα στην ΚΝΓ, επιφορτισμένα να

3 παράγουν το πρωτογενές γλωσσικό υλικό της ΚΝΓ, και (δ) το Τεχνικό Συνεργείο (4), το οποίο αποτελείται από συνεργάτες έμπειρους στην τεχνολογία των πολυμέσων με σκοπό την ψηφιοποίηση και την τελική επεξεργασία του γλωσσικού υλικού προς παραγωγή των τελικών προϊόντων. Θεωρητικό πλαίσιο Η κυπριακή νοηματική γλώσσα (ΚΝΓ) αποτελεί το κύριο όργανο γλωσσικής επικοινωνίας της κοινότητας των κωφών ατόμων στην Κύπρο. Από κοινωνιογλωσσολογική άποψη οι κοινότητες των κωφών θεωρούνται ως διαφοροποιημένες γλωσσικές κοινότητες ή γλωσσικές μειονότητες, οι οποίες αναπτύσσουν ιδιαίτερα πολιτισμικά γνωρίσματα και τά θεμελιώνουν στις νοηματικές γλώσσες. Στις ανεπτυγμένες χώρες έχει ήδη ερευνηθεί το γλωσσικό υπόβαθρο των νοηματικών γλωσσών και έχει τεκμηριωθεί η πλήρης γλωσσική και κοινωνική τους ισοδυναμία με τις φθογγόγλωσσες ως προς την λειτουργία τους και τους επικοινωνιακούς στόχους, στους οποίους καλούνται να ανταποκριθούν (Klima & Bellugi, 1979 Prillwitz, 1982 Newport & Meier, 1985 Poizner, Klima & Bellugi, 1987 Prillwitz & Wudtke, 1988 Boyes-Braem, 1990 Papaspyrou, 1990 Prillwitz & Vollhaber, 1990 Emmorey & Reilly, 1995 Emmorey & Lane, 2000 McNeill, 2000 Παπασπύρου, 2003). Επακόλουθο της επιστημονικής έρευνας ήταν η συνεχής αναγνώριση των νοηματικών γλωσσών εκ μέρους των επισήμων πολιτειακών θεσμών και η νομική τους κατοχύρωση ως αναγκαίων στοιχείων στην εκπαίδευση και στην κοινωνική αποκατάσταση των κωφών με απώτατο στόχο την ένταξη στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον με όρους αποδοχής και σεβασμού της διαφορετικότητας (Donath et al, 1996). Με την επίσημη αναγνώριση της ΚΝΓ καθίσταται επιτατική η ανάγκη για μία περιγραφή της δομής και της λειτουργίας αυτού του γλωσσικού συστήματος όχι μόνο με ακρίβεια, σαφήνεια και αξιοπιστία, σύμφωνα με τις γενικά ισχύουσες μεθοδολογικές προσεγγίσεις της γλωσσολογίας, αλλά και συγχρόνως με κατανοητό, εύχρηστο τρόπο, ώστε η περιγραφή αυτή να είναι προσιτή σε όλους εκείνους τους ανθρώπους, οι οποίοι εμπλέκονται είτε άμεσα είτε έμμεσα στα πεδία της εκπαίδευσης και της κοινωνικής αποκατάστασης των κωφών. Η περιγραφή της δομής και της λειτουργίας της ΚΝΓ δηλώνει την διερεύνηση και την καταγραφή της γραμματικής και του λεξιλογίου της. Οι ενέργειες αυτές αποσκοπούν στην κάλυψη των ακολούθων συγκεκριμένων αναγκών αναφερόμαστε στις συνθήκες που επικρατούν στην Κύπρο: 1. Θεμελίωση των προϋποθέσεων που θα οδηγήσουν βαθμιαία στην αποδοχή και καθιέρωση μίας πρότυπης κυπριακής νοηματικής γλώσσας: Η ΚΝΓ βρίσκεται ακόμα στο στάδιο της διαλεκτολογικής κατανομής, κατά το οποίο συνυπάρχουν διάφορες τοπικές γλωσσικές ποικιλίες (ή διάλεκτοι). Η συγκυρία αυτή είναι απόλυτα φυσική και αναμενόμενη, δεδομένου ότι οι κοινότητες των κωφών είναι κατ εξοχήν προφορικές κοινότητες, χωρίς γραπτή παράδοση της γλώσσας τους. Για τον αποτελεσματικό χειρισμό, όμως, των θεμάτων των κωφών ατόμων σε θεσμικό επίπεδο απαιτείται προτυποποίηση. Η προτυποποίηση προϋποθέτει οπωσδήποτε την διερεύνηση και την καταγραφή της γραμματικής και του λεξιλογίου των γλωσσικών ποικιλιών της κυπριακής νοηματικής γλώσσας. 2. Παροχή καταλλήλου διδακτικού υποβάθρου για την διδασκαλία της κυπριακής νοηματικής γλώσσας: Χωρίς εδραιωμένη καταγραφή της γραμματικής και του λεξιλογίου η γλωσσική διδασκαλία χαρακτηρίζεται από ασυνέπεια, αποσπασματικότητα και τυχαιότητα, διότι δεν μπορούν να προταθούν εγγυήσεις για την συστηματική διεξαγωγή της. Απαραίτητη, λοιπόν, προϋπόθεση για μία αποτελεσματική διδασκαλία της ΚΝΓ είναι η επίγνωση της γραμματικής και του λεξιλογίου της. Πέρα από αυτό, η καταγραφή της γραμματικής και του λεξιλογίου της ΚΝΓ θεμελιώνει και την αξιοπιστία όλων των διδακτικών υλικών που παράγονται για να χρησιμοποιηθούν στην εκπαίδευση των κωφών. 3. Συγκρότηση του αναγκαίου γλωσσολογικού υποβάθρου για την αξιόπιστη κατάρτιση των διερμηνέων κυπριακής νοηματικής γλώσσας και ελληνικών: Η

4 κατάρτιση των διερμηνέων είναι πολυδιάστατη και η σημαντικότερη διάστασή της είναι η γλωσσική. Για τους διερμηνείς ΚΝΓ και ελληνικών είναι αναγκαία η ισορροπημένη γνώση της δομής και της λειτουργίας και των δύο γλωσσικών συστημάτων, όχι μόνο του ενός από αυτά, διαφορετικά δεν μπορούν να υπάρξουν εγγυήσεις για την συνεπή και αποτελεσματική διερμηνευτική λειτουργία. Η καταγραφή και διερεύνηση της γραμματικής και του λεξιλογίου της ΚΝΓ μπορεί, επομένως, να συμβάλει στην διαμόρφωση του αναγκαίου γλωσσολογικού υποβάθρου για την κατάρτιση των διερμηνέων αυτών. 4. Καθιέρωση σταθερού σημείου αναφοράς για την καλλιέργεια της συμβολικής και της εργαλειακής αξίας της κυπριακής νοηματικής γλώσσας: Η συμβολική και η εργαλειακή αξία μίας γλώσσας δεν μπορούν να καλλιεργηθούν χωρίς σύνδεση προς ένα σταθερό σημείο αναφοράς, το οποίο αποτελεί την γνώση της ταυτότητας της γλώσσας αυτής. Στην περίπτωση της κοινότητας των κωφών της Κύπρου το σταθερό αυτό σημείο αναφοράς είναι η γραμματική και το λεξιλόγιο της ΚΝΓ. Μεσω του σταθερού αυτού σημείου αναφοράς η γλωσσική γνώση στην κοινότητα ανέρχεται σε ενσυνείδητο επίπεδο και μπορεί να αξιοποιηθεί για την γλωσσική και γενικότερα πολιτισμική καλλιέργεια. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η γραμματική μίας γλώσσας αποτελεί σχετικά κλειστό σύστημα και εκ τούτου είναι σχετικά απλή η διερεύνηση και η καταγραφή της. Υπάρχουν σήμερα διεθνώς αρκετά ικανοποιητικά θεωρητικά μοντέλα για την γραμματική δομή των νοηματικών γλωσσών, τα οποία αξιοποιούνται στην κατασκευή εργαλείων γραμματικής κατά την καταγραφή τους (Παπασπύρου, 1997 Κουρμπέτης, 1999 Παπασπύρου, 2000 Κουρμπέτης, 2001 Metzger et al, Papaspyrou, 2003 Boyes-Braem, Papaspyrou, 2005 Happ, 2006 Papaspyrou et al, 2008). Προτού, όμως, αναφερθούμε στην γραμματική της ΚΝΓ μέσα στα πλαίσια του έργου καταγραφής της, θα εστιάσουμε την προσοχή μας στην καταγραφή του λεξιλογίου της ΚΝΓ υπό μορφή εννοιολογικού λεξικού. Η επιλογή για ένα εννοιολογικό λεξικό ως τεκμήριο λεξιλογιακής καταγραφής της ΚΝΓ δεν είναι αυτονόητη και γι αυτό οφείλει να αιτιολογηθεί. Επειδή το λεξιλόγιο κάθε φυσικής γλώσσας είναι ανοιχτό σύνολο που διαρκώς μεταβάλλεται, δεν είναι εφικτή η δημιουργία ενός πλήρους λεξικού. Η λεξικογραφία προσανατολίζεται, λοιπόν, στην κατάστρωση ποικίλων ειδών λεξικών με χρηστική αξία ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες. Έτσι έχουμε π.χ. βασικά λεξικά, ειδικά λεξικά, λεξικά τεχνικής και επιστημονικής ορολογίας, γλωσσάρια, καταλόγους κυρίων ονομάτων (τοπωνυμίων κτλ.), δίγλωσσα και πολύγλωσσα λεξικά, παιδαγωγικά λεξικά με σχέδια και εικόνες, εννοιολογικά λεξικά, αντίστροφα λεξικά κτλ. (Gross, 1988 Μοτσίου, 1994 Κατσογιάννου & Ευθυμίου, 2004). Ανάλογα με το εκάστοτε επιδιωκόμενο είδος λεξικού η λεξικογραφία ακολουθεί διαφορετική μεθοδολογική προσέγγιση. Έχουμε στην διάθεσή μας ένα ευρύ φάσμα μεθοδολογικών προσεγγίσεων, το οποίο εκτείνεται μεταξύ δύο σαφών ορίων (Gross, 1988): 1. Σημασιολογική προσέγγιση: Εδώ εκκινούμε από την μορφή μίας λέξης, την οποία θεωρούμε γνωστή, και αποσκοπούμε στην ερμηνεία του «περιεχομένου» της, δηλαδή στην έκδηλη διατύπωση της σημασίας ή των σημασιών που η λέξη αυτή αναδεικνύει κατά την χρήση της στην γλώσσα. 2. Ονομασιολογική προσέγγιση: Εδώ εκκινούμε από το «περιεχόμενο» δηλαδή την έννοια ή την σημασία μίας λέξης και αποσκοπούμε στην εύρεση της μορφής της λέξης ή των λέξεων που δηλώνει την έννοια αυτή. Στην πράξη ακολουθείται συνήθως μία μεικτή προσέγγιση, η οποία μπορεί να έχει περισσότερο ή λιγότερο σημασιολογικό ή ονομασιολογικό χαρακτήρα. Γι αυτό και δεν μπορεί κανένα λεξικό να είναι πλήρες. Κάθε είδος λεξικού αναδεικνύει όχι μόνο πλεονεκτήματα έναντι άλλων ειδών, αλλά και μειονεκτήματα. Η λεξικογραφία επιδιώκει πάντα να βρίσκει κατάλληλους τρόπους λημματογράφησης, ώστε να ελαχιστοποιούνται κατά το δυνατόν τα μειονεκτήματα και να επιτυγχάνεται η βέλτιστη χρηστική αξία. Σήμερα η τεχνολογία των πολυμέσων παρέχει στην λεξικογραφία πολύτιμη στήριξη στο έργο της, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις γλωσσών που δεν διαθέτουν γραπτή παράδοση όπως είναι οι

5 νοηματικές γλώσσες. Η λημματογράφηση των νοηματικών λέξεων με χρήση εικόνας και κειμένου μπορεί να γίνει σε πολλά επίπεδα ταυτόχρονα και ευέλικτα, πράγμα που διευκολύνει πολύ τους χρήστες στην αξιοποίηση των λεξικών τέτοιου τύπου με την βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών. Τα προϊόντα αυτά έχουν την μορφή συμπαγούς δίσκου (CD/DVD), ο οποίος ανάλογα με τις τεχνικές προδιαγραφές παραγωγής του επιτρέπει περισσότερο ή λιγότερο ευέλικτο χειρισμό του περιεχομένου του, έτσι ώστε το λεξικό που περιέχει να μπορεί να αξιοποιηθεί δημιουργικά. Εδώ ακριβώς εστιάζεται η παιδαγωγική διάσταση λεξικών τέτοιου είδους, τα οποία μπορούν να γίνουν θαυμάσια διδακτικά εργαλεία για την γλωσσική διδασκαλία πέρα από την αυτονόητη φύση τους ως έργων λεξικογραφικής καταγραφής και αναφοράς. Εκ τούτου το εύρος εφαρμογής και τα οφέλη από την αξιοποίηση ενός λεξικού τέτοιου τύπου έχουν μεγάλη έκταση και μέγεθος (Schulmeister, 1997). Ένα λεξικό ορίζεται ως εννοιολογικό, όταν τα λήμματά του κατατάσσονται όχι με βάση την μορφή των λέξεων σύμφωνα με μία συμβατικά καθορισμένη σειρά, αλλά με βάση τις σημασίες των εννοιών που δηλώνονται σε συμβατικά καθορισμένες θεματικές ενότητες. Στην σύλληψη, στην κατάστρωση και στον σχεδιασμό ενός εννοιολογικού λεξικού ακολουθείται πάντοτε η ονομασιολογική προσέγγιση, κατά την οποία επιλέγονται οι θεωρούμενες ως γνωστές έννοιες που θα συγκροτήσουν τον δομικό πυρήνα του λεξικού σύμφωνα με μία συμβατική κατηγοριοποίηση, και ακολούθως προσάπτεται στις έννοιες αυτές η μορφή των καταλλήλων λέξεων που δηλώνουν τις έννοιες αυτές κατά την γλωσσική χρήση. Όταν το σύνολο των επιλεγομένων εννοιών είναι το βασικό εννοιοσύνολο μίας γλώσσας δηλαδή οι έννοιες που κατά κανόνα δηλώνονται στην καθημερινή γλωσσική χρήση, τότε αναφερόμαστε σε ένα βασικό εννοιολογικό λεξικό. Όταν το λεξικό αυτό είναι προϊόν ενσυνειδήτου αναστοχασμού και βελτιστοποιημένων επιλογών μεταξύ διαφόρων εναλλακτικών μορφών, τότε έχουμε να κάνουμε με ένα πρότυπο βασικό εννοιολογικό λεξικό που μπορεί να περιλαμβάνει και περισσότερες από μία μορφές λέξεων για την ίδια έννοια, αν κριθεί στατιστικά ή κοινωνικά αναγκαίο (Lyons, 1977). Η ονομασιολογική προσέγγιση, όμως, δεν αποκλείει την σημασιολογική. Είναι εφικτός ο πολυδιάστατος εμπλουτισμός ενός εννοιολογικού λεξικού και με επιπρόσθετη ξεχωριστή λημματογράφηση των λέξεων σύμφωνα με μία συμβατική σειρά, καθώς επίσης και με παράθεση σημασιολογικών σχέσεων (συνώνυμα, αντώνυμα, ομώνυμα, υπώνυμα κτλ.) και γραμματικών (φωνολογικών, μορφολογικών, συντακτικών) και πραγματολογικών (χρηστικών) παρατηρήσεων σε κάθε λήμμα. Ωστόσο, σε κάθε εννοιολογικό λεξικό ο δομικός πυρήνας καταστρώνεται με ονομασιολογική προσέγγιση. Είναι προφανές ότι το αποφασιστικό κριτήριο της αποτελεσματικότητας ενός εννοιολογικού λεξικού είναι το επιλεγόμενο συμβατικό σύστημα κατηγοριοποίησης των εννοιών, και εδώ ακριβώς χρειάζεται μεγάλη και σχολαστική πρσοχή. Οι εννοιολογικές κατηγορίες του νου δεν φαίνονται να είναι ίδιες για όλες τις γλώσσες. Κάθε γλώσσα συμβάλλει με την ιδιαίτερή της φυσιογνωμία στην διαμόρφωση ιδιαιτέρων εννοιολογικών κατηγοριών, οι οποίες προωθούν την κοσμοεικόνα της αντίστοιχης γλωσσικής κοινότητας (Whorf, 1956 Lakoff, 1987). Επειδή, όμως, όλες οι φυσικές γλώσσες μοιράζονται μεταξύ τους ορισμένα καθολικά χαρακτηριστικά, υπάρχει η δυνατότητα να προταθεί ένα γενικό σύστημα κατηγοριοποίησης των εννοιών, μέσα στο οποίο οργανώνονται συμβατικά οι θεματικές ενότητες των εννοιών μετά από προσεκτική εμπειρική διερεύνηση για κάθε γλώσσα. Εδώ αναφαίνονται τα πλεονεκτήματα των εννοιολογικών λεξικών, καθ όσον αυτά επιτρέπουν την προσπέλαση στην εννοιολογική δομή του λεξιλογίου κάθε φυσικής γλώσσας. Όσον αφορά στην ΚΝΓ, οι λόγοι που κατά την καταγραφή συνηγορούν στην δημιουργία ενός προτύπου βασικού εννοιολογικού λεξικού για την γλώσσα αυτή είναι οι εξής: 1. Η ΚΝΓ δεν διαθέτει γραπτή παράδοση πράγμα που ισχύει προς το παρόν για όλες τις νοηματικές γλώσσες του κόσμου και, επομένως, δεν είναι δυνατόν να προταθεί μία συμβατική σειρά στην λημματογράφηση των λέξεών της για να παραχθεί ένα τυπικό μονόγλωσσο λεξικό με σημασιολογική προσέγγιση. Τα συστήματα γραπτής αναπαράστασης των νοηματικών γλωσσών που έχουν μέχρι σήμερα διεθνώς επινοηθεί προορίζονται αποκλειστικά για γλωσσολογική ερευνητική χρήση και δεν έχουν χρηστική αξία στην καθημερινή ζωή. Έχουν γίνει, όμως, και ορισμένες

6 προσπάθειες κατάστρωσης και διάδοσης συστημάτων γραφής για τις νοηματικές γλώσσες με σκοπό την καθημερινή γραφή και ανάγνωση, αλλά τα συστήματα αυτά ακόμα δεν έχουν διαδοθεί σε αρκετό βαθμό που να δικαιολογεί την εφαρμογή τους σε ένα λεξικό (Miller, 1994). Εκ τούτου, μοναδική διέξοδο παρέχει προς το παρόν η δημιουργία εννοιολογικού λεξικού, η λημματογράφηση του οποίου είναι ανεξάρτητη από την συμμετοχή συγκεκριμένων συστημάτων γραφής. 2. Ένα συμβατικού τύπου λεξικό της ΚΝΓ θα ενείχε τον κίνδυνο επηρεασμού από την ελληνική φθογγόγλωσσα, με αποτέλεσμα να μην είναι αξιόπιστο και να αποπροσανατολίζει τους χρήστες. Πρέπει εδώ να δοθεί έμφαση στο γεγονός ότι για την περιγραφή και την ερμηνεία της λεξιλογιακής δομής της ΚΝΓ είναι εντελώς ακατάλληλες οι μορφολογικές κατηγορίες της ελληνικής φθογγογλώσσας (άρθρο, ουσιαστικό, επίθετο, ρήμα, αντωνυμία, επίρρημα, πρόθεση, σύνδεσμος, αριθμητικό, επιφώνημα) (Papaspyrou, 2005). Η δημιουργία ενός βασικού εννοιολογικού λεξικού σε πρότυπη μορφή επιτρέπει την ενόραση στην λεξιλογιακή φυσιογνωμία της ΚΝΓ και παρέχει, επομένως, κατάλληλο υπόβαθρο για την μετέπειτα πρόταση ορισμένων περιγραφικών όρων, οι οποίοι μπορούν να καλύψουν την ανάγκη για μορφολογική ταξινόμηση των λημμάτων με τρόπο που να ανταποκρίνεται στην φυσιογνωμία της ΚΝΓ. 3. Ένα πρότυπο βασικό εννοιολογικό λεξικό για την κυπριακή νοηματική γλώσσα αναδεικνύει με σαφήνεια τις σχέσεις μορφής και σημασίας των κινηματικών λέξεων σε ομαδοποιημένη κατάταξη και, επομένως, μπορεί να χρησιμοποιηθεί όχι μόνο ως έργο λεξικογραφικής αναφοράς, αλλά και κυρίως ως διδακτικό εργαλείο για την γλωσσική διδασκαλία και καλλιέργεια, με αποτέλεσμα να έχει μεγάλη χρηστική αξία στην εκπαίδευση των κωφών και όχι μόνο. 4. Η δημιουργία ενός προτύπου βασικού εννοιολογικού λεξικού αποτελεί αποφασιστικό βήμα προς την προτυποποίηση της κυπριακής νοηματικής γλώσσας με την έννοια ότι επιτρέπει την επισκόπηση των διαλεκτολογικών ποικιλιών και παρέχει έρεισμα για μία μελλοντική συμβατική επιλογή κατά την περαιτέρω λημματογράφηση τυπικών λεξικών με σημασιολογική προσέγγιση. Σε γενικές γραμμές μπορεί να λεχθεί ότι τα εννοιολογικά λεξικά είναι απαλλαγμένα από τα μειονεκτήματα των τυπικών λεξικών, προκειμένου για γλώσσες με σχετικά πρόσφατη γλωσσολογική διερεύνηση όπως είναι οι νοηματικές γλώσσες, διότι παρακάμπτουν τις τυπικές λεξικογραφικές δυσκολίες που αναφύονται κατά την καταγραφή του λεξιλογιακού υλικού των γλωσσών αυτών. Σε αντιστάθμισμα, όμως, αυτής της πλεονεκτικής τους θέσης τα εννοιολογικά λεξικά αναδεικνύουν ένα αδύνατο σημείο, και συγκεκριμένα την συμβατικότητα του συστήματος κατηγοριοποίησης των εννοιών σε θεματικές ενότητες, το οποίο μπορεί και να είναι περισσότερο ή λιγότερο αυθαίρετο. Στο έργο καταγραφής της ΚΝΓ η θεωρητική βάση της κατηγοριοποίησης του συλλεγομένου πρωτογενούς γλωσσικού λεξιλογιακού υλικού είναι το σύστημα των δώδεκα εννοιολογικών κατηγοριών κατά Immanuel Kant, οι οποίες κατανέμονται σε τέσσερεις τριάδες: 1. Κατηγορίες της ποσότητας (Quantität): ενότητα (Einheit), πολλότητα (Vielheit), ολότητα (Allheit). 2. Κατηγορίες της ποιότητας (Qualität): πραγματικότητα (Realität), άρνηση (Negation), περιοριστικότητα (Limitation). 3. Κατηγορίες της σχέσης (Relation): εγγένεια και ουσιότητα (Inhärenz und Subsistenz), αιτιότητα και εξάρτηση (Kausalität und Dependenz), αμοιβαιότητα (Gemeinschaft). 4. Κατηγορίες της τροπικότητας (Modalität): δυνατότητα και μη δυνατότητα (Möglichkeit und Unmöglichkeit), ύπαρξη και ανυπαρξία (Dasein und Nichtsein), αναγκαιότητα και τυχαιότητα (Notwendigkeit und Zufälligkeit) (Kant, 1976 [ ]). Το εννοιοκατηγοριακό σύστημα κατά Kant διαθέτει ορισμένα απαραγνώριστα πλεονεκτήματα: Πρώτον, είναι σύστημα αυτοσυνεπές, με την έννοια ότι οι εννοιολογικές

7 κατηγορίες οριοθετούνται και εξαντλούνται μέσα στο σύστημα καθ εαυτό, χωρίς να υφίσταται ανάγκη επιπροσθέτων παραδοχών και συνθηκών ισχύος των κατηγοριών. Δεύτερον, είναι σύστημα δυναμικό και εξελικτικό, με την έννοια ότι οι κατηγορίες της ποσότητας ισχύουν ως συνθήκη για την περαιτέρω συγκρότηση των κατηγοριών της ποιότητας και ούτω καθ εξής μέχρι τις κατηγορίες της τροπικότητας. Τρίτον, είναι σύστημα αυτοποιητικό, με την έννοια ότι οι παραγόμενες εξελικτικά έννοιες από άλλες έννοιες μπορούν να επιδράσουν στις αρχικές και να προκαλέσουν ανακατάταξη των εννοιών μέσα στο σύστημα. Και τέταρτον, φαίνεται να είναι επαρκώς γενικευμένο, ώστε να μπορεί να αξιοποιηθεί στην λεξιλογιακή κατηγοριοποίηση εν γένει των φυσικών γλωσσών με δευτερεύουσες συμβατικές τροποποιήσεις. Εξυπακούεται ότι το εννοιοκατηγοριακό σύστημα κατά Kant δεν παρουσιάζεται αυτούσιο στην τελική μορφή του εννοιολογικού λεξικού της ΚΝΓ, αλλά υφίσταται δραστικές τροποποιήσεις όσον αφορά στην διατύπωση των κατηγοριών, με σκοπό να είναι ευνόητο και εύχρηστο. Παρόμοια ισχύουν και για την καταγραφή της γραμματικής κάθε φυσικής γλώσσας. Λέγοντας γραμματική εννοούμε δύο διαφορετικά πράγματα. Αφ ενός εννοούμε την φυσική νομοτέλεια που διέπει και καθορίζει τον ρυθμό (δηλαδή την «δομή» και την «λειτουργία») κάθε γλώσσας (Βέργη, 1995), ενώ αφ ετέρου εννοούμε ένα εκτεχνολογημένο κατασκεύασμα που αναπαριστά με κάποια συγκεκριμένη εποπτική αρχιτεκτονική το σύνολο των κανόνων συγκρότησης της εν λόγω γλώσσας. Η πρώτη έννοια της γραμματικής είναι καθαρά θεωρητική. Η δεύτερη έννοια, η χρηστική, είναι ακριβώς εκείνη που διαφοροποιεί τις γραμματικές σε μία ποικιλία ειδών, ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες και τους στόχους που επιδιώκονται. Δεν υπάρχει ένα και μοναδικό απόλυτο είδος γραμματικής. Γι αυτό η καταγραφή της γραμματικής μίας φυσικής γλώσσας αποτελεί ουσιαστικά ένα εκτεχνολογημένο κατασκεύασμα, η αξία του οποίου προσμετράται με την συνάφειά του προς την ζωντανή γλωσσική χρήση για την πραγμάτωση των στόχων του και την κάλυψη των σχετικών εκπαιδευτικών και κοινωνικών αναγκών. Και εδώ η τεχνολογία των πολυμέσων προσφέρει στην καταγραφή της γραμματικής των κινηματικών γλωσσών μεγάλη ευελιξία. Τα προϊόντα που παράγονται έχουν την μορφή συμπαγούς δίσκου (CD/DVD), όπως και στην περίπτωση των λεξικών, και επομένως καθίστανται εξαιρετικά εργαλεία για την γλωσσική διδασκαλία. Στο έργο καταγραφής της ΚΝΓ το θεωρητικό γραμματικό πρότυπο που ακολουθείται είναι η γραμματική ρόλου και αναφοράς (role and reference grammar) κατά Robert van Valin, η οποία αναδύθηκε πρόσφατα μέσα από την γενετική μετασχηματιστική παράδοση. Στο πρότυπο αυτό ιδιαίτερη βαρύτητα αναδεικνύουν οι σημασιολογικοί ρόλοι των προτασιακών όρων, οι οποίοι λαμβάνουν την επιθυμητή μορφολογική και συντακτική τους διαμόρφωση με στόχο την όσο το δυνατόν σαφέστερη δήλωση της αναφοράς. Η μορφολογία και η σύνταξη τίθενται, επομένως, στην υπηρεσία της σημασιολογίας, η οποία είναι προσανατολισμένη πραγματολογικά. Από την προοπτική αυτή, η γραμματική ρόλου και αναφοράς αποτελεί μία εύστοχη και, το κυριότερο, εύχρηστη εναλλακτική πρόταση απέναντι στα πολύπλοκα μαθηματικοκεντρικά πρότυπα της γενετικής μετασχηματιστικής παράδοσης, διότι λαμβάνει πρωτίστως υπ όψη την πραγματολογική έκφανση των φυσικών γλωσσών, αναβιβάζοντας την σημασιολογική πλευρά των γλωσσών στην αρμόζουσα υψηλή θέση της (van Valin, 1993). Ειδικά για τις νοηματικές γλώσσες, στις οποίες παρατηρείται μία πολύ ισχυρή επίδραση της σημασιολογίας και της πραγματολογίας στην σύνταξη και στην μορφολογία (Papaspyrou, 1990), η γραμματική ρόλου και αναφοράς προσφέρεται ως επαρκής θεωρητική βάση. Όσον αφορά, τώρα, στην καταγραφή της γραμματικής της ΚΝΓ, επιλέγεται η κατάστρωση δύο ειδών γραμματικής: 1. Γραμματική παραδοσιακού τύπου, δηλαδή ένα τυποποιημένο γραμματικό πρότυπο της ΚΝΓ με τέσσερα αυτοτελή μέρη: (α) χειρολογικό (φωνολογικό), (β) τυπολογικό, (γ) ετυμολογικό και (δ) συντακτικό, και 2. Επικοινωνιακή γραμματική, δηλαδή ένα λειτουργικά τροποποιημένο και επαυξημένο γραμματικό πρότυπο με βέλτιστη επικοινωνιακή και παιδαγωγική χρηστική αξία.

8 Ο λόγος, για τον οποίο κρίνεται σκόπιμο να παραχθούν και τα δύο αυτά είδη γραμματικής, είναι η προσπάθεια συγκερασμού των πλεονεκτημάτων αυτών των ειδών γραμματικής με άρση των μειονεκτημάτων τους. Όπως φαίνεται στον ακόλουθο πίνακα, τα μειονεκτήματα του ενός είδους αντισταθμίζονται με αντίστοιχα πλεονεκτήματα του άλλου είδους: Είδος γραμματικής Πλεονεκτήματα Μειονεκτήματα Παραδοσιακή Επικοινωνιακή Κατάλληλη για τυπική αρχειοθέτηση Λιτή και εξαιρετικά εποπτική Εύκολη στην χρήση της από τους εκπαιδευτικούς Προσφέρεται για μελλοντική προτυποποίηση Φυσική, ευέλικτη και διαδραστική Με πλήρη αλληλεπίδραση των ενοτήτων της Εύκολη στην χρήση της από τους μαθητές Συνδεδεμένη με την ζωντανή επικοινωνιακή γλωσσική χρήση Τεχνητή και στεγανοποιημένη Χωρίς αλληλεπίδραση των ενοτήτων της ύσκολη στην χρήση της από τους μαθητές Αποκομμένη από την ζωντανή γλωσσική χρήση Ακατάλληλη για τυπική αρχειοθέτηση Εκτεταμένη και ελάχιστα εποπτική ύσκολη στην χρήση της από τους εκπαιδευτικούς εν προσφέρεται για μελλοντική προτυποποίηση Η γραμματική παραδοσιακού τύπου καταστρώνεται εύκολα και σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, ενώ η επικοινωνιακή γραμματική εγείρει σημαντικά περισσότερες απαιτήσεις από άποψη φόρτου εργασίας και χρόνου. Ουσιαστικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην γραμματική παραδοσιακού τύπου και στην επικοινωνιακή γραμματική είναι ότι η γραμματική παραδοσιακού τύπου επικεντρώνεται στο γλωσσικό σύστημα, επιχειρώντας να τό «αποτυπώσει», ενώ η επικοινωνιακή γραμματική επικεντρώνεται στο γλωσσικώς δρων πρόσωπο, παρέχοντας απάντηση στο ερώτημα: «Τί, πού, πότε και πώς πρέπει να εκφέρω, για να μεταβιβάσω κάτι συγκεκριμένο;». Στο σημείο αυτό κρίνεται αναγκαία μία διευκρίνιση σχετικά με την γραμματική παραδοσιακού τύπου: «Παραδοσιακή» είναι αυτή μόνο ως προς την διάρθρωσή της σε χειρολογικό, τυπολογικό, ετυμολογικό και συντακτικό μέρος. Σε καμμία περίπτωση δεν εμπεριέχει τις παραδοσιακές κατηγορίες της σχολικής γραμματικής (Papaspyrou, 2005). Μεθοδολογία και διαδικασία της καταγραφής Κατά την αρχική φάση του έργου καταγραφής της ΚΝΓ υποβλήθηκε με πρωτοβουλία του γράφοντος σε συνεργασία με την Ομοσπονδία Κωφών Κύπρου ανοιχτή πρόσκληση προς την κυπριακή κοινότητα κωφών με σκοπό να εκδηλώσουν ενδιαφέρον ανήκοα άτομα για να συμμετάσχουν στην διαδικασία της καταγραφής. Οι ενδιαφερόμενοι υποψήφιοι υποβλήθηκαν ακολούθως σε μία σειρά δοκιμασιών με βάση ένα υλικό αξιολόγησης που διαμορφώθηκε από τον γράφοντα με τους συνεργάτες του, με σκοπό να αξιολογηθούν αφ ενός η γλωσσική επάρκεια των υποψηφίων στην ΚΝΓ και αφ ετέρου οι προσωπικές στάσεις, πεποιθήσεις και προσδοκίες των υποψηφίων απέναντι στο επικείμενο έργο καταγραφής. Με βάση την επίδοση των υποψηφίων στις δοκιμασίες αξιολόγησης διαμορφώθηκαν και ορίστηκαν οι τρεις ομάδες εργασίας μία για την Λευκωσία, μία για την Λεμεσό και μία για την Λάρνακα οι οποίες επιφορτίσθηκαν με την παραγωγή του πρωτογενούς γλωσσικού υλικού της καταγραφής. Στην συνέχεια όλα τα μέλη των ομάδων εργασίας παρακολούθησαν ειδικά σχεδιασμένα επιμορφωτικά σεμινάρια κατάρτισης, τα οποία διεξήγαγε ο γράφων. Τα σεμινάρια περιελάμβαναν μία απλοποιημένη εισαγωγή στην γλωσσολογία των νοηματικών γλωσσών, μία σφαιρική παρουσίαση του επιδιωκομένου έργου καταγραφής της ΚΝΓ, καθώς επίσης και πρακτικές οδηγίες σχετικά με τον βέλτιστο τρόπο λειτουργίας των ομάδων εργασίας κατά την διάρκεια του έργου. Η διαδικασία διεξαγωγής μέχρι την ολοκλήρωση του έργου συνίσταται στην τμηματική παροχή συγκεκριμένων οδηγιών προς τις ομάδες εργασίας εκ μέρους του γράφοντος, με τήρηση ορισμένων χρονοδιαγραμμάτων για την συλλογή του εκάστοτε επιθυμητού πρωτογενούς γλωσσικού υλικού. Ο γράφων και οι συνεργάτες του παρακολουθούν και υποστηρίζουν με τακτικές εποπτικές επισκέψεις τους την πορεία των εργασιών. Το πρωτογενές γλωσσικό υλικό υποβάλλεται

9 σε τελική επιλογή, κινηματογραφείται από το τεχνικό συνεργείο, τα μέλη του οποίου έχουν ήδη καταρτισθεί από τον γράφοντα, και ακολούθως υποβάλλεται σε ψηφιακή επεξεργασία. Η διαμόρφωση και η παραγωγή των τριών τελικών προϊόντων γίνεται από το τεχνικό συνεργείο σε συνεργασία με τον γράφοντα. Η πορεία του έργου παρουσιάζεται στην Επιστημονική Επιτροπή σε τακτικές συνεδριάσεις, κατά τις οποίες λαμβάνονται αποφάσεις για την περαιτέρω πορεία του έργου, καθώς επίσης και διαμορφώνονται επιλογές για διορθώσεις και τροποποιήσεις. Περιγραφή των τριών προϊόντων του έργου καταγραφής Τα επιδιωκόμενα προϊόντα του έργου καταγραφής της ΚΝΓ θα παραχθούν πρωτευόντως σε τεχνική μορφή συμπαγούς δίσκου DVD, ανάλογα με τις διαθέσιμες τεχνικές δυνατότητες. Δευτερευόντως μπορούν αυτά νά παραχθούν και σε κλασσική έντυπη μορφή (βιβλία), ώστε να είναι προσιτά με δραστική, όμως, μείωση των χρηστικών δυνατοτήτων τους και σε χρήστες που δεν είναι εξοικειωμένοι με την τεχνολογία των πολυμέσων. Όσον αφορά στο εννοιολογικό λεξικό της ΚΝΓ, το περιεχόμενό του αποτελείται από: 1. Σύντομη εισαγωγή δίγλωσση μέσω μαγνητοσκοπημένης αφήγησης στην κυπριακή νοηματική γλώσσα και κειμένου στα ελληνικά για τους χρήστες του προϊόντος με πληροφοριακά και ενημερωτικά στοιχεία και με οδηγίες για την βέλτιστη αξιοποίηση του λεξικού. 2. Επίσης δίγλωσση σύντομη αναφορά στον γραμματικό ρυθμό της κυπριακής νοηματικής γλώσσας με εποπτικά παραδείγματα για τους χρήστες. 3. Ευρετήριο εννοιών, το οποίο εμφανίζεται είτε ολόκληρο είτε κατατετμημένο ανάλογα με την επιλεγόμενη κατά βούληση θεματική ενότητα ή υποενότητα. 4. Το κύριο σώμα του λεξικού, το οποίο θα μπορεί να ενεργοποιείται κατά βούληση από τους χρήστες με δύο σαφώς διακρινόμενους τρόπους: (α) μέσω του ευρετηρίου εννοιών, και (β) μέσω εννοιολογικού δικτύου κεφαλαίων, θεματικών ενοτήτων και υποενοτήτων. Η εισαγωγή περιλαμβάνει γενικά πληροφοριακά στοιχεία για το λεξικό, ενημέρωση για τις συνθήκες και το σκεπτικό της παραγωγής του, την σκοπιμότητα, την στοχοθέτηση και τις δυνατότητες εφαρμογής του. Επίσης περιλαμβάνει σε απλή, κατανοητή μορφή και ορισμένα πολύ βασικά στοιχεία από την λεξικογραφία των νοηματικών γλωσσών, ώστε οι χρήστες να αποκομίσουν μία γενική εικόνα του πλαισίου δραστηριοτήτων που έχουν προηγηθεί πριν πάρουν στα χέρια τους έτοιμο αυτό το προϊόν. Στο τέλος παρουσιάζονται αναλυτικές οδηγίες για την βέλτιστη δημιουργική χρήση του προϊόντος, καθώς επίσης και υποδείξεις προς τους χρήστες. Από τεχνική άποψη η εισαγωγή εμφανίζεται σε δύο πλαίσια, ένα για την μαγνητοσκοπημένη αφήγηση και ένα για το κείμενο, αλλά προβλέπεται και η δυνατότητα απόκρυψης του πλαισίου κειμένου, ώστε η αφήγηση να γίνεται συνεχής σαν κινηματογραφική ταινία. Το κείμενο της εισαγωγής θα τυπωθεί και σε μικρό ένθετο συνοδευτικό τεύχος στο DVD, όπου θα προβλέπεται και περίληψη στα αγγλικά. Το μέρος για την γραμματική το οποίο από τεχνική άποψη παρουσιάζεται με παρόμοιο τρόπο με την εισαγωγή περιλαμβάνει σύντομη και απλοποιημένη αναφορά στον γραμματικό ρυθμό της ΚΝΓ, ώστε οι χρήστες να ενημερωθούν για το πλαίσιο δυνατοτήτων εφαρμογής του λεξικού στον σχηματισμό γραμματικά ορθών προτάσεων της κυπριακής νοηματικής γλώσσας. Ειδικότερα θα παρουσιασθούν στοιχειώδη θέματα από την χειρολογία (φωνολογία), την μορφολογία και την σύνταξη της ΚΝΓ, τα οποία θα πλαισιώνονται από χαρακτηριστικά παραδείγματα. Η προσθήκη τού σύντομου αυτού μέρους για την γραμματική της ΚΝΓ κρίνεται επιθυμητή, προκειμένου να αυξηθεί η χρηστική αξία του λεξικού. Το ευρετήριο εννοιών περιλαμβάνει το σύνολο των εννοιών που θα λημματογραφηθούν στο λεξικό υπό μορφή αφ ενός ολικού και αφ ετέρου κατατετμημένου καταλόγου. Η γραπτή αναπαράσταση των εννοιών στο ευρετήριο θα γίνει με κατάλληλα επιλεγμένες λέξεις από την ελληνική γραπτή φθογγόγλωσσα, οι οποίες θα έχουν όλες τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:

10 1. Θα εμφανίζονται σε τύπο ονόματος ουσιαστικού ή σε τύπο που επέχει θέση ουσιαστικού σε ονομαστική πτώση και με κεφαλαία γράμματα (γλωσσήματα), ώστε να είναι γραμματικά εξουδετερωμένες και να μην δημιουργούνται εσφαλμένοι συνειρμοί σχετικά με την γραμματική χρήση τους στην κυπριακή κινηματική γλώσσα. 2. Θα είναι αυστηρά δηλωτικές, δηλαδή δεν θα διαθέτουν συνυποδηλωτικές αποχρώσεις ως προς την σημασία τους στα ελληνικά, ώστε να αναδεικνύουν αποκλειστικά και μόνο δηλωτική σημασία. 3. Θα αποδίδουν μονοσήμαντα τις έννοιες που δηλώνουν, ώστε να αντιστοιχισθούν με τα λήμματα που αντιπροσωπεύουν στο κύριο σώμα του λεξικού. Σε περιπτώσεις που δεν είναι δυνατόν να ευρεθούν τέτοιες λέξεις, θα γίνει σύνθεση λέξεων με παύλα ανάμεσά τους ή συνδυασμός λέξεων και αριθμών το ευρετήριο δεν είναι λεξικό, απλώς αποτελεί προσθήκη για ένα είδος πλοήγησης στο κύριο σώμα του λεξικού. 4. Θα είναι ηλεκτρονικά ενεργοποιήσιμες κατά βούληση, ώστε να παραπέμπουν αυτόματα στα αντίστοιχα λήμματα του λεξικού με απόφαση του χρήστη. Οι λέξεις του ευρετηρίου θα παρατίθενται με αλφαβητική σειρά. Στην κατατετμημένη εκδοχή του ευρετηρίου κάθε τμήμα θα αντιστοιχεί σε μία θεματική ενότητα ή υποενότητα του κυρίως σώματος του λεξικού. Ο χρήστης θα μπορεί να επιλέγει πλοήγηση είτε μέσω του ολικού είτε μέσω του κατατετμημένου ευρετηρίου εννοιών. Η αρχιτεκτονική του κυρίου σώματος του εννοιολογικού λεξικού παρουσιάζεται σε γενικές γραμμές στον ακόλουθο πίνακα: Κεφάλαιο Ενότητα Υποενότητα ΠΟΣΟΤΗΤΑ Σώματα Φυσικά άβια Φυσικά έμβια Κτήρια & μηχανές ιάφορα τεχνητά αντικείμενα Τρόφιμα & ποτά Ενδυμασία Γενικές έννοιες Απόλυτες Σχετικές Αριθμοί Ακέραιοι εκαδικοί & κλάσματα Τακτικοί Χρονικοτροπικοί Μονάδες μεγεθών ΠΟΙΟΤΗΤΑ Πραγματικότητα (Παραπομπή στην ποσότητα) Φυσικά μεγέθη Καταστάσεις & ιδιότητες Φυσικές Ψυχικές Κοινωνικές Σχηματισμοί Γενικοί Γεωμετρικοί Φυσικοί Ψυχικοί Κοινωνικοί ΣΧΕΣΗ Φαινόμενα (Παραπομπή στην ποσότητα) Φυσικά & χημικά Βιολογικά Ψυχικά Κοινωνικά Σχέσεις συνάρτησης Αμετάβατες Μεταβατικές Ισοδύναμες Ζευγαρωτές σχέσεις Στατικές υναμικές ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑ υνατότητα & μη δυνατότητα Επιστημική εοντική

11 Ύπαρξη & ανυπαρξία Αναγκαιότητα & τυχαιότητα Απόλυτη Σχετική Επιστημική εοντική Η πλοήγηση στο δίκτυο των λημμάτων θα μπορεί να γίνεται με δύο τρόπους: Αφ ενός μέσω του ευρετηρίου εννοιών, όπου ο χρήστης θα μπορεί να επιλέγει ένα συγκεκριμένο λήμμα, και αφ ετέρου μέσω του σχηματοποιημένου οργανογράμματος του δικτύου, το οποίο θα εμφανίζεται ενεργοποιήσιμο ανά πάσα στιγμή κατά βούληση στην επιφάνεια εργασίας στην οθόνη του υπολογιστή. Όσον αφορά στην γραμματική παραδοσιακού τύπου και στην επικοινωνιακή γραμματική, το περιεχόμενό τους αποτελείται από: 1. Σύντομη εισαγωγή δίγλωσση μέσω μαγνητοσκοπημένης αφήγησης στην κυπριακή νοηματική γλώσσα και κειμένου στα ελληνικά για τους χρήστες του προϊόντος με πληροφοριακά και ενημερωτικά στοιχεία και με οδηγίες για την βέλτιστη αξιοποίηση της γραμματικής. 2. Ευρετήριο γραμματικών όρων, στο οποίο θα ερμηνεύονται οι όροι που θα χρησιμοποιηθούν. Θα καταβληθεί προσπάθεια ελαχιστοποίησης του πλήθους όρων, ώστε να μην επιβαρύνονται οι χρήστες με περιττούς θεωρητικούς όρους. 3. Το κύριο σώμα της εκάστοτε γραμματικής, το οποίο θα μπορεί να ενεργοποιείται κατά βούληση από τους χρήστες με δύο σαφώς διακρινόμενους τρόπους: (α) μέσω του ευρετηρίου γραμματικών όρων, και (β) μέσω οργανογράμματος γραμματικών ενοτήτων και υποενοτήτων. Για την εισαγωγή ισχύουν ανάλογα με όσα αναφέρθηκαν για το εννοιολογικό λεξικό ΚΝΓ. Το εκάστοτε ευρετήριο γραμματικών όρων θα περιλαμβάνει το σύνολο των γραμματικών τεχνικών όρων που θα χρησιμοποιηθούν και θα έχει την μορφή αλφαβητικού καταλόγου στα ελληνικά. Οι όροι θα είναι ηλεκτρονικά ενεργοποιήσιμοι κατά βούληση, ώστε να παραπέμπουν αυτόματα στα αντίστοιχα λήμματα της γραμματικής με απόφαση του χρήστη. Η αρχιτεκτονική του κυρίως σώματος της γραμματικής παραδοσιακού τύπου παρουσιάζεται σε γενικές γραμμές στον ακόλουθο πίνακα: Κεφάλαιο Ενότητα Υποενότητα ΧΕΙΡΟΛΟΓΙΚΟ Παράμετροι Χειρομορφή Προσανατολισμός Θέση Κίνηση Συλλαβές Κίνηση Χειροδιαμόρφωση Αμφίχειρες λέξεις Συμμετρικές Ασύμμετρες Μη χειροκινητικά στοιχεία Σώμα Κεφάλι Πρόσωπο Στόμα ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΟ Τα μέρη του λόγου Άκλιτα Κλιτά Άκλιτα Κύρια ονόματα Σημαντήρες Μόρια Κλιτά με σταθερή ρίζα Χωρικά αμετάβλητα Χωρικά μεταβλητά Κλιτά με μεταβλητή ρίζα Χωρικά αμετάβλητα Χωρικά μεταβλητά ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ Προέλευση Αναπαράσταση μορφών Αναπαράσταση δράσεων Εμβλήματα Παραγωγή Εξωτερική

12 Εσωτερική Μετάπλαση Σύνθεση Συνένωση λέξεων Συρρίκνωση φράσεων Μεταφραστικός δανεισμός ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ Απλή πρόταση Όροι της πρότασης Πυρηνική πρόταση Επαυξημένη πρόταση Σύνθετη πρόταση Στον πυρήνα Στο συμπλήρωμα ιαμόρφωση της πρότασης Τρόπος ενέργειας Ποιόν ενέργειας Χρόνος Έγκλιση Σύνδεση προτάσεων Κατά παράταξη Καθ υπόταξη Η αρχιτεκτονική του κυρίως σώματος της επικοινωνιακής γραμματικής παρουσιάζεται σε γενικές γραμμές στον ακόλουθο πίνακα: Κεφάλαιο Ενότητα Υποενότητα ΠΩΣ ΧΤΙΖΟΥΜΕ ΤΙΣ ΛΕΞΕΙΣ; ΤΙ ΕΙ ΟΥΣ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΜΕ; ΓΙΑΤΙ ΚΑΙ ΠΩΣ ΑΛΛΑΖΟΥΝ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ; ΠΩΣ ΧΤΙΖΟΥΜΕ ΤΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ; Χέρια Σώμα Κεφάλι Πρόσωπο Σύνθεση Σταθερές λέξεις Μεταβλητές λέξεις Για να αλλάξει η χρήση Για να γίνει νέα λέξη Για να μεγαλώσει η λέξη Τί θέλουμε να πούμε; Απλές προτάσεις Σύνθετες προτάσεις Τί σχήμα έχει το χέρι; Πώς φαίνεται το χέρι; Πού είναι το χέρι; Τί κίνηση κάνει το χέρι; 1 χέρι ή 2 χέρια; Τί στάση έχει το σώμα; Τί κίνηση κάνει το σώμα; Τί στάση έχει το κεφάλι; Τί κίνηση κάνει το κεφάλι; Έκφραση Μάτια Στόμα Νά οι λέξεις! Κύρια ονόματα Βοηθητικά μόρια Κοινά ονόματα Αμετάβατα «ρήματα» Μεταβατικά «ρήματα» Αντωνυμικές λέξεις Ζευγαρωτές λέξεις Ένα/πολλά Ποιός κάνει τί σε ποιόν Πού γίνεται κάτι Πώς γίνεται κάτι Πότε γίνεται κάτι Πώς βλέπουμε μία ενέργεια Αντίθετη λέξη Ομοειδής λέξη Τόπος ενέργειας ράστης ενέργειας ιεύρυνση έννοιας Εξειδίκευση έννοιας Ποιό είναι το θέμα; Ποιά είναι η δράση; Άλλοι ρόλοι; Τί γίνεται; Ποιός δρά; Ποιός κάνει τί; Ποιός κάνει τί σε ποιόν; Όλα σ ένα! «Ρώσικες κούκλες»

13 ΠΩΣ ΕΜΠΛΟΥΤΙΖΟΥΜΕ ΤΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ; ΠΩΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΟΥΜΕ ΜΕ ΤΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ; Θεματικά συμπληρώματα Πού; Πότε; Πώς; Ποικιλία ειδών προτάσεων Άρνηση Πώς δένουμε τις προτάσεις; Έμφαση Πώς αναμεταδίδουμε; Πώς αξιοποιούμε τον χώρο; Τί κάνει τί; Απλά Σύνθετα Απόλυτος χώρος Σχετικός χώρος Απόλυτος χρόνος Σχετικός χρόνος Με ποιόν τρόπο γίνεται κάτι; Πώς «βλέπουμε» να γίνεται κάτι; Τί είναι για μάς αυτό που γίνεται; Λέμε για να πούμε Λέμε για να δράσουμε Λέμε για να ρωτήσουμε Ολική άρνηση Μερική άρνηση Ισότιμα Ιεραρχικά Ολική Μερική Άμεσα Έμμεσα Τοπογραφικά Γραμματικά Η πλοήγηση στην γραμματική παραδοσιακού τύπου και στην επικοινωνιακή γραμματική της ΚΝΓ θα μπορεί να γίνεται με δύο τρόπους: Αφ ενός μέσω του ευρετηρίου γραμματικών όρων, όπου ο χρήστης θα μπορεί να επιλέγει ένα συγκεκριμένο θέμα, και αφ ετέρου μέσω του σχηματοποιημένου οργανογράμματος του δικτύου, το οποίο θα εμφανίζεται ενεργοποιήσιμο ανά πάσα στιγμή κατά βούληση στην επιφάνεια εργασίας στην οθόνη του υπολογιστή. (1) Ανδρέας Θεοδώρου, Δρ. Κίκα Χατζηκακού και Παντελής Μακρής (εκπρόσωποι του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού). Δρ. Μαριάννα Κατσογιάννου (εκπρόσωπος του Πανεπιστημίου Κύπρου). Δρ. Αναστασία Οικονόμου (εκπρόσωπος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου). Γιώργος Σαββίδης (εκπρόσωπος της Σχολής Κωφών Κύπρου). Φάνη Αναστασίου και Γιάννης Γιαννακίδης (εκπρόσωποι της Ομοσπονδίας Κωφών Κύπρου). Δρ. Χρυσόστομος Παπασπύρου (επιστημονικός υπεύθυνος). (2) Δρ. Χρυσόστομος Παπασπύρου, Νικόλαος Γαλάνης, Ιωάννης Χριστοδουλάκος, Φάνη Αναστασίου. (3) Δήμος Ελευθερίου, Κωνσταντίνος Θεοφάνους, Σταυρούλα Θεοφάνους και Άντρη Κουλέντη (ομάδα εργασίας Λευκωσίας). Τάσος Αναστασίου, Μάρω Αντωνίου, Νικολέττα Παπαδοπούλου και Χριστίνα Χριστοδούλου (ομάδα εργασίας Λεμεσού). Ευτυχία Ανδρέου, Ειρήνη Λοΐζου, Λάουρα Πιτσίλλου, Μαρία Πρίφτη και Μαρία Σάββα (ομάδα εργασίας Λάρνακας). (4) Μάριος Πιπερίδης και συνεργάτες: Γιώργος Δανός, Colm Larkin και Χάρης Ιωαννίδης. Βιβλιογραφία Βέργη, Σ.: «Γλώσσα και δομή. Δυϊκότητα και ρυθμός στην γλωσσολογία.» Αθήνα: Νεφέλη, Boyes-Braem, P.: «Einführung in die Gebärdensprache und ihre Erforschung.» Αμβούργο: Signum, Boyes-Braem, P.: «Gebärdensprachkurs Deutschschweiz.» Εκπαιδευτικό υλικό εκμάθησης γερμανοελβετικής κινηματικής γλώσσας σε μορφή cd-rom. Ζυρίχη: Schweizerischer Gehörlosenbund & GS-Media, Donath, P., Hase, U., Prillwitz, S. & Wempe, K. (επιμ.): «Eine Minderheit verschafft sich Gehör.» Αμβούργο: Signum, Emmorey, K. & Lane, H. (επιμ.): «The Signs of Language Revisited. An Anthology to Honor Ursula Bellugi and Edward Klima.» Λονδίνο: Lawrence Erlbaum Associates, Emmorey, K. & Reilly, J. S. (επιμ.): «Language, Gesture, and Space.» Νέα Υερσέη: Lawrence Erlbaum Associates, Gross, H.: «Einführung in die germanistische Linguistik.» Μόναχο: Iudicium, 1988.

14 Happ, D. & Vorköper, M.O.: «Deutsche Gebärdensprache: Ein Lehr- und Arbeitsbuch.» Niederhausen: Fachhochschulverlag, Kant, I.: «Kritik der reinen Vernunft (herausgegeben von Raymund Schmidt).» Αμβούργο: Felix Meiner, 1976 [ ]. Κατσογιάννου, Μ. & Ευθυμίου, Ε. (επιμ.): «Ελληνική ορολογία: Έρευνα και εφαρμογές.» Αθήνα: Καστανιώτης, Κουρμπέτης, Β.: «Νόημα στην εκπαίδευση: Η ελληνική νοηματική γλώσσα και η διδασκαλία της στα σχολεία κωφών.» Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας & Θρησκευμάτων και Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Κουρμπέτης, Β.: «Νόημα: Λεξικό ελληνικής νοηματικής γλώσσας.» Αθήνα: Καστανιώτης, Κυπριακή Δημοκρατία, Βουλή των Αντιπροσώπων: «Αριθμός Νόμου: 66(Ι) του 2006: Νόμος που ρυθμίζει την αναγνώριση της κυπριακής νοηματικής γλώσσας.» Λευκωσία: Επίσημη Εφημερίδα της Κυπριακής Δημοκρατίας, Παρ. Ι(Ι), 4082, Klima, E. S. & Bellugi, U.: «The Signs of Language.» Cambridge, Mass.: Harvard University Press, Lakoff, G.: «Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind.» Σικάγο & Λονδίνο: Chicago University Press, Lyons, J.: «Semantics.» Λονδίνο: Cambridge University Press, McNeill, D. (επιμ.): «Language and Gesture.» Cambridge: Cambridge University Press, Metzger, C., Schulmeister, R. & Zienert, H.: «Die Firma. Deutsche Gebärdensprache do-ityourself.» Εκπαιδευτικό υλικό εκμάθησης γερμανικής κινηματικής γλώσσας σε μορφή cd-rom. Αμβούργο: Signum, Miller, Ch.: «A Note on Notation.» Στο: Signpost, , Μοτσίου, Β.: «Στοιχεία Λεξικολογίας. Εισαγωγή στην νεοελληνική λεξικολογία.» Αθήνα: Νεφέλη, Newport, E. L. & Meier, R. P.: «The Acquisition of American Sign Language.» Στο: Slobin, D. I. (επιμ.): «The Cross-linguistic Study of language Acquisition. Volume I: The Data.» Λονδίνο & Νέα Υερσέη: Lawrence Erlbaum Associates, Παπασπύρου, Χ.: «Ανακαλύπτω την γλώσσα των χεριών.» Εκπαιδευτικό υλικό εκμάθησης ελληνικής κινηματικής γλώσσας σε μορφή cd-rom. Αθήνα: ΚΕΚΜΙΤ, Παπασπύρου, Χ.: «Μαθαίνω να γράφω σωστά.» Εκπαιδευτικό υλικό εκμάθησης της γραμματικής της ελληνικής φθογγογλώσσας μέσω της ελληνικής κινηματικής γλώσσας σε μορφή cdrom. Αθήνα: ΚΕΚΜΙΤ, Παπασπύρου, Χ.: «Διαδρομές στους γλωσσικούς ρυθμούς.» Αθήνα: Ατραπός, Papaspyrou, Ch.: «Gebärdensprache und universelle Sprachtheorie.» Αμβούργο: Signum, Papaspyrou, Ch.: «Sprachrhythmen.» Αμβούργο: Signum, Papaspyrou, Ch.: «Entwicklung einer multimedialen DGS-Grammatik.» Στο: Das Zeichen 69, Αμβούργο: Signum, Papaspyrou, Ch., von Meyenn, A., Matthaei, M., Herrmann, B.: «Grammatik der Deutschen Gebärdensprache aus der Sicht gehörloser Fachleute» (βιβλίο και DVD). Αμβούργο: Signum, Poizner, H., Klima, E. S. & Bellugi, U.: «What the Hamds Reveal about the Brain.» Cambridge, Mass.: MIT Press, Prillwitz, S.: «Zum Zusammenhang von Kognition, Kommunikation und Sprache mit Bezug auf die Gehörlosenproblematik.» Στουττγάρδη: Kohlhammer, Prillwitz, S. & Vollhaber, T. (επιμ.): «Sign Language Research and Application.» Αμβούργο: Signum, Prillwitz, S. & Wudtke, H.: «Gebärden in der vorschulischen Erziehung gehörloser Kinder.» Αμβούργο: Signum, Schulmeister, R.: «Grundlagen hypermedialer Lernsysteme. Theorie-Didaktik-Design.» Μόναχο & Βιέννη: Oldenbourg, Valin, R. van: «Advances in Role and Reference Grammar.» Άμστερνταμ: John Benjamins, 1993.

15 Whorf, B. L.: «Language, Thought, and Reality.» Cambridge, Mass.: MIT Press, 1956.