ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ, ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Β ΕΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Επιβλέποντες Καθηγητές: Ν. Ιντζεσίλογλου Κ. Σταμάτης Κ. Κυριαζόπουλος ΘΕΜΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ, ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Αναστασία Σπανουγιώργου Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2008

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: 1. Εισαγωγή: 1.1 Πρόλογος 1.2 Έννοια ναρκωτικών 1.3 Διάκριση εξαρτητικών ουσιών 1.4 Εξάρτηση-Εθισμός-Τοξικομανία 2. Το πρόβλημα των ναρκωτικών στην Ελλάδα 2.1. Ναρκωτικά και «ξέπλυμα βρώμικου χρήματος» 3. Αιτίες 3.1 Ψυχολογικά αίτια-ατομικοί παράγοντες 3.2 Κοινωνικά αίτια 3.3 Οικονομικά αίτια 4. Χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών και παραβατικότητα 5. Συνέπειες 6. Στατιστικά στοιχεία χρήσης ναρκωτικών 6.1. Στοιχεία για τη χρήση στο γενικό πληθυσμό Πρόσφατα στοιχεία για τη χρήση ουσιών Στοιχεία από έρευνες προηγούμενων ετών 6.2. Θάνατοι από ναρκωτικά στους χρήστες 7. Ευπαθείς κοινωνικές ομάδες 7.1. Μαθητές και ναρκωτικά Παράγοντες κινδύνου Στοιχεία για τη χρήση στο μαθητικό πληθυσμό 7.2. Τα ναρκωτικά στο Στρατό Στατιστικά στοιχεία Τρόποι αντιμετώπισης χρηστών Μέτρα αντιμετώπισης του προβλήματος Υποτροπές Προτάσεις βελτίωσης 8. Νομικό πλαίσιο 8.1. Ιστορική αναδρομή 8.2. Ο ν. 3459/2006 (Κώδικας Νόμων για τα Ναρκωτικά-ΚΝΝ) 8.3. Ποινική αντιμετώπιση και καταστολή 8.4. Το έννομο αγαθό 8.5. Τα κακουργήματα του άρθρου 20: οι αντικειμενικές υποστάσεις 8.6. Η νομική έννοια της εξάρτησης του άρθρου Εξάρτηση και ικανότητα για καταλογισμό 9. Στατιστικά στοιχεία των αδικημάτων σχετικά με τα ναρκωτικά 9.1. Καταδικασθέντες για αδικήματα σχετικά με τα ναρκωτικά 9.2. Παραβάσεις του νόμου περί ναρκωτικών από ανηλίκους 9.3. Κρατούμενοι για παραβάσεις του νόμου περί ναρκωτικών 9.4. Η παράνομη αγορά των ναρκωτικών Κατασχέσεις ναρκωτικών ουσιών Τιμή και καθαρότητα των ναρκωτικών Η έκταση της χρήσης στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο 10. Η εθνική στρατηγική για τα ναρκωτικά Η ευρωπαϊκή στρατηγική για τα ναρκωτικά Πρωταρχικές μέριμνες του σχεδίου δράσης της ελληνικής πολιτείας 11. Επίλογος - Συμπεράσματα 12. Βιβλιογραφία

3 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η χρήση παράνομων ουσιών αυξάνεται, δυστυχώς, με γοργό ρυθμό στις μέρες μας, τόσο γρήγορα μάλιστα όσο και οι καταλυτικές γεωπολιτικές αλλαγές, καθώς και οι περιβαλλοντικές μεταβολές. Εξελίσσεται σε ένα τεράστιο πρόβλημα, ώστε να καθίσταται άκρως αναγκαία η ανεύρεση λύσεων που να αντιμετωπίσουν την μάστιγα των ναρκωτικών άμεσα και καθοριστικά. Όλα ανεξαιρέτως τα ναρκωτικά ασκούν επιβλαβή επίδραση στον οργανισμό (έστω και σε διαφορετικό βαθμό ή τρόπο το καθένα) ανεξάρτητα από το εάν πρόκειται για ήπια ή σκληρά ναρκωτικά και για παραδοσιακά ναρκωτικά ή ψυχοτρόπες ουσίες, και τούτο διότι τα ναρκωτικά είναι εξ ορισμού τοξικές ουσίες, των οποίων η επανειλημμένη κατανάλωση οδηγεί σε περιοδική ή χρόνια τοξίνωση, δηλ. σε δηλητηρίαση του οργανισμού 1. Τα περισσότερα πολιτειακά μέτρα που έχουν ληφθεί σήμερα για την καταπολέμηση του κοινωνικού αυτού προβλήματος είναι αρκετά, πολλά εκ των οποίων όμως αποδείχθηκαν σε πρακτικό επίπεδο αναποτελεσματικά και ανεπαρκή, καθόσον η κοινωνική αυτή μάστιγα αυξάνεται ραγδαίως. Η πολιτεία και οι αρμόδιοι κοινωνικοί και εκπαιδευτικοί φορείς υποχρεούνται να παρακολουθούν συστηματικώς τις εκφάνσεις αυτού του προβλήματος και κυρίως να αναζητούν τους λόγους και τις αιτίες του, καθόσον στο πρόβλημα των ναρκωτικών εμπλέκονται πολλαπλά και σύνθετα συμφέροντα, με κυριότερο το οικονομικό κέρδος. Ο τρόπος εισβολής των ναρκωτικών γίνεται ολοένα και λιγότερο ελέγξιμος. Αποτελούν έναν εξελισσόμενο κίνδυνο ο οποίος έχει καταστήσει πρωταρχικά διάτρητο τον οικογενειακό ιστό και ακολούθως το κοινωνικό σύστημα υγείας και πρόληψης. Μεταμορφώνεται, μεταμφιέζεται και διαλανθάνει της προσοχής του κράτους και της κοινωνίας, καθιστάμενο ολοένα και λιγότερο ελέγξιμο και συχνά μη προβλέψιμο. Όπως είναι γνωστό, η δικαιϊκή και κοινωνική πολιτική που επιλέγεται συνήθως για την αντιμετώπιση του πολυσχιδούς προβλήματος των ναρκωτικών επικεντρώνεται στη μείωση της ζήτησης, της προσφοράς και της βλάβης. Η μείωση της ζήτησης καλύπτει τους τομείς της πρωτογενούς πρόληψης που αφορά όλο τον πληθυσμό και της 1 Βλ. Κουράκη Ν. με τη συνεργασία της Αγλαΐας Τρωιάνου-Λουλά, «Εγκληματολογικοί Ορίζοντες, Β : Ειδικά εγκληματολογικά θέματα», Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1991, 114.

4 δευτερογενούς που απευθύνεται στις ομάδες που βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο να εμπλακούν με τα ναρκωτικά. Με τους διάφορους τρόπους αποθάρρυνσης της ζήτησης επιδιώκεται να κρατηθούν μακριά από την εξάρτηση τα νεοεισερχόμενα άτομα. Στη μείωση της ζήτησης μπορεί όμως να εστιαστεί και η τριτογενής πρόληψη, η οποία αναφέρεται σε άτομα που έχουν απεξαρτηθεί και έχουν ανάγκη κοινωνικό-ψυχολογικής στήριξης για να μην υποτροπιάσουν. Επειδή η εξάπλωση των ναρκωτικών συνοδεύεται από αύξηση και άλλων εγκλημάτων (κλοπές, διαρρήξεις, ληστείες κ.λ.π.) και επειδή έπονται και άλλες βλάβες σε κοινωνικό ή ατομικό επίπεδο, όπως θάνατοι ή μολύνσεις από ηπατίτιδα, AIDS κ.λ.π., γίνεται φανερό ότι η μείωση της προσφοράς και της βλάβης παρουσιάζουν συνάφεια και αλληλεξάρτηση 2. Αναμφισβήτητα, για την σωστή και επιτυχή αντιμετώπιση του προβλήματος της ουσιοεξάρτησης στην Ελλάδα απαιτείται συνεχή επανεξέτασή του και προσαρμογή μέτρων και τακτικής αντιμετώπισής του στα νέα δεδομένα. Με σκέψη ελεύθερη, προσδιορισμένη από θεωρήσεις επιστημονικές, αλλά και ανθρωπιστικές, θα πρέπει οι πολιτειακοί και κοινωνικοί φορείς να τολμούν να απορρίπτουν παλιές τακτικές, να παραδειγματίζονται από τα λάθη του παρελθόντος και να καθίστανται ευπρόσδεκτοι σε νέες αντιλήψεις και τακτικές προκειμένου να σχεδιάσουν τη στρατηγική εκείνη που θα συμβάλει στην ουσιαστική επίλυση του προβλήματος των ναρκωτικών. 1.2 ΕΝΝΟΙΑ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Με τον όρο ναρκωτικά νοούνται γενικά οι ουσίες εκείνες, φυτικής ή χημικής προέλευσης που ασκούν ποικίλη φαρμακολογική ενέργεια στο κεντρικό νευρικό σύστημα των ανθρώπων, από της απλής διεγερτικής μέχρι της κατασταλτικής και έχουν την κοινή χαρακτηριστική ιδιότητα να προκαλούν εθισμό ή κατά την ορολογία της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας «εξάρτηση φυσική ή χημική» 3. Από νομική σκοπιά, σύμφωνα με το άρθρο 1 παρ. 1 Ν. 3459/2006 (Κώδικας Νόμων για τα Ναρκωτικά) 1. Ναρκωτικά, κατά την έννοια του νόμου αυτού, είναι ουσίες τεχνητές ή φυσικές που δρουν στο κεντρικό νευρικό σύστημα και προκαλούν εξάρτηση του ατόμου από αυτές. 2. Οι ουσίες που υπάγονται στα ναρκωτικά 2 Βλ. σε Προλεγόμενα Κ. Δ. Σπινέλλη/Λ. Κροκίδη, Ναρκωτικά: Δρόμοι προσφοράς - Δρόμοι πρόληψης, Διαβαλκανική Διημερίδα, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2001, σελ. 12 επ. 3 Βλ. Θ. Δάκουρα «Ναρκωτικά και τοξικομανείς», Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 11 επ.

5 περιλαμβάνονται ιδίως στους παρακάτω τέσσερις πίνακες Α, Β, Γ και Δ.. Οι ουσίες που υπάγονται στα ναρκωτικά περιλαμβάνονται «ιδίως» στους ως άνω αναφερόμενους πίνακες Α, Β, Γ και Δ οι οποίοι παρατίθενται αναλυτικά στην παράγραφο 2 του Ν. 3459/2006, ενώ με κοινή απόφαση των Υπουργών Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Δικαιοσύνης, που εκδίδεται ύστερα από γνώμη της Επιτροπής Ναρκωτικών και δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, μπορεί να προστίθενται ή να αφαιρούνται ουσίες στις κατηγορίες του άρθρου αυτού ή να μεταφέρονται από τη μια κατηγορία στην άλλη ή να μεταβάλλονται οι όροι και οι προϋποθέσεις της διάθεσής τους, κυρίως σύμφωνα με τις διεθνείς συμβάσεις 4. Στο παρόν άρθρο καταχωρούνται πίνακες με 284 ουσίες, λ.χ. όπιο, κοκαΐνη, κωδεΐνη, μεθαδόνη, μορφίνη κ.λ.π., οι οποίες θεωρούνται από το νόμο ως ναρκωτικές ουσίες και από τη νομολογία κρίθηκε ότι η απαρίθμηση στο νόμο είναι ενδεικτική («ιδίως»). Αν μια ουσία δεν αναφέρεται ρητώς, είναι δυνατή η καταδίκη, εφόσον βεβαιώνεται από το δικαστήριο ότι η ουσία αυτή διά της χρήσεως προκαλεί τοξικομανία ή εξάρτηση ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΕΞΑΡΤΗΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ 6 Με μια πρακτική γενική κατάταξη, οι ουσίες που αποκαλούμε ναρκωτικά είναι: 1) εκείνες που δημιουργούν κατάσταση χαλάρωσης, λήθης, ύπνου, θεραπεύουν ή ανακουφίζουν ή προλαβαίνουν τον πόνο, την ένταση και το άγχος (μορφίνη, όπιο, ηρωΐνη, βαρβιτουρικά, απλά ηρεμιστικά και σύνθετα παυσίπονα), 2) οι ψυχοτονικές, που 4 Βλ. Κοτσαλή/Μαργαρίτη Μ./Φαρσεδάκη, Ναρκωτικά: Κατ άρθρο ερμηνεία του Ν.3459/2006 (Ερμηνευτικά σχόλια - Νομολογία - Υποδείγματα - Σχετικές Διατάξεις εθνικού, κοινοτικού, διεθνούς δικαίου), Νομική Βιβλιοθήκη, Έκδοση 2007, 44 επ. 5 ΑΠ 10/75 ΠΧ ΚΕ «Η φαρμακολογική δράση και επικινδυνότητα, διαφέρει από ουσία σε ουσία. Την παραδοχή αυτή υιοθέτησε πρώτα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, όταν κατέταξε τις εξαρτητικές ουσίες σε επτά ομάδες, ανάλογα με το βαθμό εξάρτησης και τον τύπο εξάρτησης που προκαλούν. Οι επτά τύποι εξάρτησης, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, είναι: α) ο τύπος της μορφίνης, που περιλαμβάνει όλα τα οπιούχα, β) ο τύπος της κάνναβης, γ) ο τύπος των ψευδαισθησιογόνων (L.S.D. κ.λ.π.), δ) ο τύπος της αμφεταμίνης, ε) ο τύπος της κοκαΐνης, στ) ο τύπος βαρβιτουρικών-αλκοόλ και ζ) ο τύπος ΚΗΑΤ. Ο τελευταίος τύπος δεν είναι γνωστός στο ευρωπαϊκό χώρο. Όλοι οι τύποι της εξάρτησης προκαλούν ψυχική εξάρτηση, ενώ σωματική εξάρτηση προκαλούν μόνο ο τύπος της μορφίνης και ο τύπος των βαρβιτουρικών και αλκοόλ, και ο τύπος της κοκαΐνης δημιουργεί, κάτω από προϋποθέσεις, σωματική εξάρτηση», Βλ. Ζαφειρίδη, Τοξικομανία ή σωστότερα εξάρτηση από φαρμακευτικές ουσίες, σε ΕΝΟΒΕ: Το πρόβλημα της χρήσης ναρκωτικών. Η ψυχολογική, κοινωνική και νομική άποψη., Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1989, σελ. 25.

6 προκαλούν ευφορία, διέγερση, ψυχοκινητική δραστηριότητα, καταργούν την αίσθηση της κόπωσης και βελτιώνουν, φαινομενικά, την αποτελεσματικότητα (αμφεταμίνες, κοκαΐνη), 3) αυτές που προκαλούν χαρακτηριστική μέθη, καταστάσεις ονειρισμού και παραισθήσεων (μαριχουάνα, L.S.D.), 4) η αλκόλη ή η μείζων δρόγη (λόγω της ποσοτικής σημασίας), με αρχική διέγερση και αργότερα με παρενέργειες όμοιες με των υπνογόνων, ηρεμιστικών και αναλγητικών, 5) το τσιγάρο, με την ευρύτερη του όρου έννοια ναρκωτικό, σαν ουσία που οπωσδήποτε προκαλεί εθισμό και έχει χαρακτηριστικά ηπιότερα μεν, αλλά όχι αμελητέα. Από την ως άνω κατάταξη είναι φανερό πως τα ναρκωτικά είναι εκείνες οι ουσίες οι οποίες προκαλούν εθισμό 7. Δεν πρέπει να συγχέεται ο όρος «ναρκωτικά» με τη φαρμακολογική έννοια «ναρκωτικές ουσίες», δηλ. εκείνων των φαρμάκων που δρουν κατασταλτικά στο κεντρικό νευρικό σύστημα ΕΞΑΡΤΗΣΗ ΕΘΙΣΜΟΣ - ΤΟΞΙΚΟΜΑΝΙΑ Η εξάρτηση (dependence) μπορεί να είναι 9 : α) φαρμακευτική (ανάγκη λήψης δρόγης σε τακτικά χρονικά διαστήματα), β) σωματική (έντονες σωματικές ενοχλήσεις όταν διακόπτεται η δρόγη-«σύνδρομο αποστέρησης» και γ) ψυχική (ψυχική ικανοποίηση που προκαλεί η δρόγη και ψυχική επίσης ώθηση για συνεχή χρήση). Ο εθισμός ή έξη (addiction) προϋποθέτει πως το ίδιο αποτέλεσμα επιτυγχάνεται μόνο κατόπιν προοδευτικής αύξησης της δόσης, ενώ η εξάρτηση είναι η κατάσταση που δημιουργείται σε ένα άτομο από τη συνεχή ή περιοδική χορήγηση ενός φαρμάκου και εκδηλώνεται με τη μορφή ψυχικής ή σωματικής εξάρτησης. Το φαινόμενο της εξάρτησης πρέπει να πληροί κάποια κριτήρια που έχουν οριστεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, μεταξύ άλλων. Οι ακόλουθες ενδεικτικές καταστάσεις χαρακτηρίζουν την εξάρτηση: 1. ψυχολογική εξάρτηση, 2. συμπτώματα στερητικού συνδρόμου (ο χρήστης αποκτά όλους τους τύπους σωματικών αντιδράσεων μόλις σταματήσει τη χρήση), 3. χρήση της ουσίας ή υιοθέτηση συγκεκριμένης συμπεριφοράς για τον περιορισμό των στερητικών συμπτωμάτων, 4. αποτυχημένες 7 Βλ. Πανούση Γ., Ναρκωτικά: η άλλη όψη του πραγματικού, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1982, σελ. 12 επ. 8 Βλ. Βουγιούκα Κ., Πρόληψις και καταστολή της χρήσεως ναρκωτικών ουσιών διά θεραπευτικούς σκοπούς, Θεσσαλονίκη 1971, σελ Βλ. Πανούση Γ., Ναρκωτικά: η άλλη όψη του πραγματικού, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1982, υποσημείωση 21, σελ. 13 επ.

7 προσπάθειες για να ελέγξει τη χρήση ή τη συμπεριφορά, 5. ανάλωση χρόνου τόσο για την χρήση (ουσιών) ή την επανάληψη της συμπεριφοράς στην οποία είναι εθισμένος όσο και κατά την διαδικασία ανάρρωσης, 6. καταστροφικές συνέπειες εξαιτίας της χρήσης τόσο στον ίδιο τον εθισμένο όσο και στους ανθρώπους του οικογενειακού ή επαγγελματικού και φιλικού του περίγυρου (προβλήματα και συγκρούσεις με τους οικείους, αφιέρωση λιγότερου χρόνου σε ψυχαγωγίες και στον αθλητισμό, ασθένειες κ.λ.π.), 7. εξακολούθηση της χρήσης ακόμα κι αν ο χρήστης γνωρίζει τις αυξανόμενες συνέπειες για την σωματική και ψυχική του υγεία ή ευεξία. Τοξικομανία είναι ένα είδος συμπεριφοράς που με την προσφυγή σε τεχνητά μέσα (τοξικές ουσίες ναρκωτικά) στοχεύει είτε στην ανακούφιση των πόνων είτε στην αναζήτηση ηδονών. Πρόκειται δηλαδή για μια κατάσταση ψυχοσυγκινησιακή που οδηγεί το άτομο σε μια ευφορία και του προσφέρει ικανοποιήσεις που δεν βρίσκει στην καθημερινή του ζωή. Εδώ πρέπει να σημειωθεί και διαφορά μεταξύ εξάρτησης από τα ναρκωτικά και τοξικομανίας που συνίσταται στο εξής: εξάρτηση θεωρείται η προοδευτική υποδούλωση των ατόμων που επέρχεται με τη χρήση οποιωνδήποτε ουσιών (ηρεμιστικών, αναλγητικών, υπνωτικών), αλλά όχι αναγκαία ναρκωτικών. Αντίθετα η τοξικομανία υπάρχει όταν η ροπή προς τα ναρκωτικά έχει προσλάβει δύναμη ενστίκτου, όπου το άτομο δεν δύναται πια με τη βούλησή του να διακόψει την «απόλαυση» της ουσίας αυτής 10. Η ιδιότητα ορισμένων ουσιών να προκαλούν βιολογικά και ψυχολογικά αποτελέσματα εξαρτησιακού τύπου σε συνδυασμό με το αποκλειστικό δικαίωμα της εξουσίας να επιτρέπει ή να απαγορεύει τη χρήση τους κατά το δοκούν, καθορίζει την ανάπτυξη της τοξικοεξάρτησης (τοξικομανία) σε δύο επίπεδα, ένα νόμιμο και ένα παράνομο 11. Οι εξηγήσεις των φαινομένων της τοξικοεξάρτησης έχουν επηρεαστεί σημαντικά τόσο από φιλοσοφικές θέσεις που αφορούν στη φύση του ανθρώπου, στην ελεύθερη βούληση και τον έλεγχο της ουσίας, όσο και από επιστημονικές διαφωνίες που επικεντρώνονται σε προσεγγίσεις βιοφυσιολογικές, ενδοψυχικές, κοινωνιολογικές, 10 Βλ. Πανούση Γ., Ναρκωτικά: η άλλη όψη του πραγματικού, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1982, σελ Βλ. Γρίβα Κ., Ναρκωτικά και εξουσία, Εκδοτική Θεσσαλονίκης 1990, σελ. 29

8 μικροκοινωνικές, ή άλλες πολυπαραγοντικές 12. Έτσι η τοξικοεξάρτηση οφείλεται σε συνδυασμό ειδικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας με επιδράσεις τόσο από το μικροκοινωνικό περιβάλλον (κυρίως από την οικογένεια) όσο και από τις γενικότερες κοινωνικοπολιτιστικές συνθήκες. Δεν είναι απλά και μόνο μια διαταραγμένη συμπεριφορά, αλλά μια ψυχική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από μοναξιά, παθητικότητα, ανασφάλεια, ανία, φόβο άγχος, που δεν μπορούν να εκφρασθούν με άλλο τρόπο. Η εγκατάσταση της εξάρτησης προϋποθέτει πάντα τη συνάντηση μιας κοινωνικής με μια προσωπική κρίση, το κοινωνικό πλαίσιο της οποίας (συνάντησης) παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο με την προσωπικότητα και την οικογένεια του εξαρτημένου. Η σχέση τους είναι διαλεκτική. Η ύπαρξη ενός ψυχολογικού υποστρώματος της εξάρτησης δεν σημαίνει ότι οι ατομικές προδιαθέσεις έχουν μεγαλύτερη σημασία από τους οικογενειακούς και τους κοινωνικοπολιτιστικούς παράγοντες. Μια κοινωνική ή άλλη πίεση βιώνεται με διαφορετικό τρόπο από κάθε άτομο ξεχωριστά, αφού ορισμένα άτομα είναι πιο ευάλωτα ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η πλειοψηφία των Ελλήνων είναι εξαρτώμενη από κάποιο είδος κατάχρησης, και το οποίο συνήθως είναι το κάπνισμα, το οποίο, όπως είναι ευρέως γνωστό, βλάπτει σοβαρά την υγεία του καπνιστή. Η εξάρτηση του καπνίσματος, συνήθως, όταν αρχίζει από την νεαρή ηλικία, αποτελεί συνήθως το σκαλοπάτι για την μετάβαση στις ναρκωτικές ουσίες. Τα ναρκωτικά στην Ελλάδα είναι ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα, το οποίο έχει λάβει τραγικές διαστάσεις και έχει διαδοθεί σ όλους τους τομείς της κοινωνίας μας. Μερικές από τις «κατακτήσεις» του είναι: (α) στον πολιτιστικό τομέα: Αρκετοί καλλιτέχνες και επιστήμονες έχουν σχηματίσει την εσφαλμένη πεποίθηση ότι η χρήση των ναρκωτικών ουσιών είναι μια μορφή απελευθέρωσης του ανθρώπου, δηλαδή ισχυρίζονται ότι, η χρήση παράνομων ουσιών, αποτελεί το μονοπάτι για να οδηγηθούν σε ανώτερα επίπεδα εσωτερικής αναζήτησης. Η άποψη ότι ο αληθινός καλλιτέχνης 12 Βλ. Μενούτη/Κρητικού, Τοξικοεξάρτηση-Προσωπικότητα-Περιβάλλον, σε Μπενά (επιμ. για το Εθνικό Συμβούλιο κατά των Ναρκωτικών), Ναρκωτικά. Κοινωνικά αίτια. Πρόληψη - θεραπεία. 1990, 124 επ. 13 Βλ. Πανάγου Α., Τοξικοεξάρτηση. Κοινωνιοψυχολογικές και εγκληματολογικές παράμετροι, σε Ζαραφωνίτου/Τσίγκανου (επιμ. για Τετράδια Εγκληματολογίας), Ναρκωτικά. Τάσεις και εγκληματολογικές διαστάσεις στη σύγχρονη Ελληνική πραγματικότητα, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2002, 289 επ.

9 οφείλει να πειραματιστεί σε ναρκωτικές ουσίες προκειμένου να οξύνει την πνευματική του διαύγεια, να υπερβεί τα αληθινά όρια της τέχνης του και να αποκρυπτογραφήσει τα κρυφά μηνύματά της, είναι επικίνδυνη και λαθεμένη, (β) στον οικονομικό τομέα: Η επιχείρηση του λαθρεμπορίου των ναρκωτικών είναι μεγαλύτερη από τις επιχειρήσεις, ακόμη και εκείνες του πετρελαίου, και πλησιάζει τις επιχειρήσεις των εξοπλισμών, (γ) στον κοινωνικό τομέα: σχετικά με το τομέα του εγκλήματος, έχει διαπιστωθεί ότι ένα μεγάλο ποσοστό των εγκληματικών οργανώσεων και η δράση τους συνδέεται στενότατα με τα ναρκωτικά, ενώ πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι τα ναρκωτικά και οι εγκληματικές συμμορίες λειτουργούν αμφίδρομα και «αλληλοσυμπληρώνονται». Επίσης, αξιοσημείωτο είναι, ότι αριθμός των διαζυγίων λόγω της χρήσης ναρκωτικών από τον ένα σύζυγο υπολογίζεται ότι έχει διπλασιασθεί, ενώ ο αριθμός των αυτοκτονιών έχει πολλαπλασιασθεί. Οι χώροι όπου μπορεί να προμηθευτεί κανείς τις παράνομες ναρκωτικές ουσίες είναι από τις φτωχογειτονιές μέχρι τα δημοσιότερα σημεία των αστικών κέντρων και πόλεων (πάρκα, σχολεία, πλατείες, πεζόδρομοι) έως τα διάφορα κέντρα ψυχαγωγίας (καφετερίες, κέντρα διασκέδασης, μπαρ κ.λ.π.). Πολλοί από τους μεγαλέμπορους των ναρκωτικών, συνήθως ελίσσονται λόγω των οικονομικών τους δυνατοτήτων και των προσβάσεών τους σε κάθε είδους παράνομο κύκλωμα, και έτσι αποτελούν συνήθως καλυπτόμενα πρόσωπα τα οποία παραμένουν άγνωστα χωρίς να υφίστανται τις νόμιμες ποινικές συνέπειες των εγκληματικών πράξεών τους. Το πρόβλημα των ναρκωτικών δεν αφορά μόνο τους εκάστοτε διαχειριστές της κρατικής εξουσίας, αφορά και την κοινωνία που συνειδητοποιεί καθημερινά το αδιέξοδο στο οποίο έχει εμπλακεί, την αδυναμία της να διαφύγει απ' τον αφανιστικό φαύλο κύκλο στον οποίο την εγκλώβισε η εξουσία, και την ανυπαρξία κάθε πιθανότητας να απεμπλακεί από το ψεύτικο δίλημμα της επιλογής ανάμεσα στην εξάρτηση και την καταστολή, δεδομένου ότι η μία προϋποθέτει και συνεπάγεται την άλλη Ναρκωτικά και «ξέπλυμα του βρώμικου χρήματος» Βλ. Γρίβα Κ., «Ναρκωτικά και εξουσία. Πολιτική της απαγόρευσης και αποδιοπόμπηση», 1998, Virtual School, The sciences of Education Online, τόμος 1, τεύχος 2, Αύγουστος 1998, internet ( 15 Βλ. Παύλου, Ναρκωτικά. Δογματικά και ερμηνευτικά προβλήματα του Ν.1729/1987, εκδόσεις Σάκκουλα, 1997, 267 επ.

10 Η παράνομη εμπορία ναρκωτικών προσφέροντας τεράστια κέρδη στους εμπόρους, δημιουργεί, όπως και τα άλλα πεδία της οργανωμένης εγκληματικότητας, ένα δευτερογενές φαινόμενο, «το ξέπλυμα του βρώμικου χρήματος». Επειδή τα κέρδη του εμπορίου των ναρκωτικών υλοποιούνται σε μετρητά, στο μέτρο που αποκτώνται από τη λιανική πώληση του ναρκωτικού στους καταναλωτές, οι οποίοι φυσικά δεν συναλλάσσονται με πλαστικό χρήμα, αλλά με νομίσματα, αυτά πρέπει αφενός μεν να εξαφανισθούν, αφού αποτελούν ένα παράνομο προϊόν μεγάλου όγκου, αφετέρου να επενδυθούν. Έτσι αποτελεί πλέον κοινό τόπο ότι οι μεγαλέμποροι ναρκωτικών αναπτύσσουν δίπλα στου μηχανισμούς διακινήσεως του ναρκωτικού, ιδιαίτερα πολύπλοκους μηχανισμούς αποκρύψεως, μετακινήσεως και επενδύσεως σε νόμιμα πεδία των μετρητών, που αποκτούν από τη διακίνηση. Στόχος τους είναι η απόκρυψη των πηγών κτήσεως αυτών των ποσών, η μεταφορά τους μέσω πολλαπλών τραπεζικών χρηματοπιστωτικών συναλλαγών σε διάφορες χώρες, και επένδυση τους σε νόμιμες δραστηριότητες. Συνεπώς, η απόκρυψη των προϊόντων του παράνομου εμπορίου ναρκωτικών, δεν έχει μόνον την απαξία της «αποδοχή και διαθέσεως προϊόντων εγκλήματος», αλλά ενέχει και έναν σοβαρό κοινωνικοοικονομικό κίνδυνο: τον έλεγχο, μέσω της επενδύσεως των παράνομων κερδών, ολόκληρων τομέων της νόμιμης οικονομίας, αλλά και της πολιτικής, από τους εμπόρους των ναρκωτικών. Το πιο ευαίσθητο δε σημείο ροής και «ξεπλύματος» του βρώμικου χρήματος, όπως απέδειξε η διεθνής εμπειρία, είναι το ίδιο το χρηματοπιστωτικό σύστημα μέσα σε μία όλο και πιο διεθνοποιημένη οικονομία, είτε αυτό είναι το τραπεζικό είτε το χρηματιστηριακό, το οποίο, δια της λογιστικοποιήσεως της ροής των κεφαλαίων και της εξαφανίσεως της ταυτότητας των φυσικών προσώπων μέσα στη διαδοχή εταιρικών σχημάτων και την κάλυψη του τραπεζικού απορρήτου, μπορεί εύκολα να καλύψει τα ίχνη της προελεύσεως των παράνομων κεφαλαίων και ενίοτε να τα διοχετεύσει και σε χώρες «φορολογικούς παραδείσους», όπου και οι οικονομικοί έλεγχοι είναι πολύ ελαστικοί. 3. ΑΙΤΙΕΣ

11 Οι αιτίες του προβλήματος των ναρκωτικών είναι ποικίλες και σύνθετες. Οι κυριότερες είναι οι ψυχολογικές, οι κοινωνικές και οι οικονομικές. Κατά καιρούς πολλές και διάφορες προσεγγίσεις έχουν αναπτυχθεί για τα αίτια που οδηγούν κάποιο άτομο στη χρήση ναρκωτικών ουσιών. Οι ναρκωτικές ουσίες χρησιμοποιούνται γιατί αυξάνουν τα θετικά στοιχεία και ταυτόχρονα λυτρώνουν από τα αρνητικά. Επιπροσθέτως, δεν θα πρέπει να αγνοούμε τα οικονομικά συμφέροντα που παίζονται εις βάρος των νέων ανθρώπων, και φυσικά αναφερόμαστε στο ρόλο του εμπόρου ναρκωτικών που σκοπό έχει να προσηλυτίσει όσο το δυνατό περισσότερα άτομα προκειμένου να αποκτήσει μεγαλύτερα κέρδη. Αυτό ακριβώς ομολογείται στην «Έκθεση για τα ναρκωτικά» του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (1986) που διαπιστώνει ότι «η επιρροή των εμπόρων ναρκωτικών στην οικονομική και πολιτική σφαίρα αυξάνεται συνεχώς σε όλα τα κράτη. Και καμία χώρα δεν είναι απρόσβλητη» Ατομικοί παράγοντες και ψυχολογικά αίτια Η εφηβεία αυτή καθ εαυτή είναι παράγοντας κινδύνου. Η σύγκρουση των νέων με τους γονείς τους, η αναζήτηση ταυτότητας, η άρνηση της παράδοσης και η εξερεύνηση των ορίων είναι παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν έναν έφηβο στον χώρο των ναρκωτικών. Επίσης η ιδιοσυστασία της προσωπικότητας του νέου καθορίζει πολλές εξελίξεις καθόσον το άτομο με τον αδύναμο χαρακτήρα θεωρείται ότι έχει περισσότερες πιθανότητες να υποπέσει στην χρήση των ναρκωτικών, γιατί είναι πιο ευάλωτο. Ακόμη η γενετική προδιάθεση παίζει σημαντικό ρόλο, όπως και οι ψυχικές διαταραχές ή τα ψυχολογικά αίτια. Ειδικότερα: Ο τοξικομανής είναι ένα άτομο με διαταραγμένη συναισθηματική λειτουργία, με προβλήματα στην ανθρώπινη επικοινωνία και σχέση, και με ανεκπλήρωτες συναισθηματικές ανάγκες που στις περισσότερες φορές ανάγονται στα παιδικά του χρόνια. Η προσφυγή στη λήψη της ναρκωτικής ουσίας δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί σαν μια μορφή αυτοθεραπείας. Η έλλειψη αυτοεκτίμησης, αυτοπεποίθησης και εμπιστοσύνης προς τον ίδιο του τον εαυτό και φυσικά στους άλλους, είναι χαρακτηριστικά του 16 Βλ. Γρίβα Κ., Ναρκωτικά και εξουσία, Εκδοτική Θεσσαλονίκης 1990, σελ. 33

12 τοξικομανή 17. Η εφηβεία και η νεανική ηλικία παρουσιάζουν ορισμένα χαρακτηριστικά, που μπορούν να εξηγήσουν γιατί πολλοί νέοι οδηγούνται εύκολα, όταν τους δίδονται οι ευκαιρίες, να κάνουν χρήση ναρκωτικών ουσιών, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρόκειται για φαινόμενα παθολογικά 18. Ένα από τα γνωρίσματα είναι η άμετρη περιέργεια και η επιθυμία του νέου να γνωρίσει τα πάντα, να πειραματιστεί σε όλα και να έρθει σε αντίθεση με τα κατεστημένο, με τον τρόπο ζωής και σκέψης των γονέων και κατ επέκταση όλης της κοινωνίας. Επίσης η έλλειψη της ενδοοικογενειακής ισορροπίας που μεταφράζεται στην έλλειψη ουσιαστικής και συναισθηματικής επικοινωνίας μεταξύ γονέων και παιδιών, επιτείνει και διαιωνίζει το πρόβλημα της τοξικομανίας του παιδιού. Αυτή λοιπόν η συνάντηση της ουσίας με την ανώριμη και ελλειμματική προσωπικότητα είναι ένας βασικός όρος για την μύηση στον κόσμο των ναρκωτικών. Δεν είναι όμως ο μόνος όρος Κοινωνικά αίτια Τα ναρκωτικά σαν κοινωνικό φαινόμενο, σαν ακραία μορφή αλλοτρίωσης του ανθρώπου, είναι αποτέλεσμα μιας βαθιάς κοινωνικής και οικονομικής κρίσης, που αφορά όλα τα επίπεδα των σημερινών κοινωνιών, τόσο σε βάθος όσο και σε πλάτος. Αυτή η βαθιά κοινωνική κρίση αντανακλάται στο επίπεδο της οικογένειας, διαπερνά την παιδεία, καθορίζεται από τις σχέσεις παραγωγής και διαχέεται μέσα στην εργασία και τον πολιτισμό. Αναπαράγεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των ΜΜΕ. Το πρόβλημα των ναρκωτικών αφορά ανθρώπους όλων των ηλικιών, από όλα τα κοινωνικοοικονομικά στρώματα και όλες τις βαθμίδες της κοινωνίας, ανεξαρτήτως μορφώσεως. Τα ναρκωτικά μπήκαν πλέον παντού, στα σχολεία, στα σπίτια, στο στρατό, στα κέντρα ψυχαγωγίας και διασκεδάσεως. Η εξάρτηση δεν εξαντλείται στην ατομική ψυχοπαθολογία, αλλά παίζει σημαντικό ρόλο το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο πραγματοποιείται η συνάντηση με τα ναρκωτικά. Η τοξικομανία είναι ένας τύπος «παρεκκλίνουσας» συμπεριφοράς, που αποκτά ρίζες και περιεχόμενο μέσα σε ένα 17 Βλ. Ζαφειρίδη, Τοξικομανία ή σωστότερα εξάρτηση από φαρμακευτικές ουσίες, σε ΕΝΟΒΕ: Το πρόβλημα της χρήσης ναρκωτικών. Η ψυχολογική, κοινωνική και νομική άποψη., Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1989, σελ Βλ. Πανούση Γ., Ναρκωτικά: η άλλη όψη του πραγματικού, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1982, σελ. 24 επ.

13 καθορισμένο οικονομικό, πολιτιστικό και κοινωνικό κυρίως πλαίσιο 19. Δεν είναι παρά μια μορφή εκδήλωσης της «παρεκκλίνουσας» συμπεριφοράς ολόκληρης της κοινωνίας, που χαρακτηρίζεται από την αποξένωση, τον άκρατο ατομικισμό, την υποκρισία, την διαμεσολάβηση των ανθρωπίνων σχέσεων από τα οικονομικά αγαθά, την έλλειψη ηθικών αρχών, τον καταναλωτισμό και την έλλειψη πνευματικών ενδιαφερόντων. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής χαρακτηρίζεται από άγχος, αβεβαιότητα, μοναξιά και βία. Η ραγδαία αύξηση των χρηστών ναρκωτικών πηγάζει και στην κοινωνική κρίση που διέρχεται η χώρα μας. Η κοινωνική κρίση της εποχής δημιούργησε και έδωσε διαστάσεις σε όλα αυτά τα προβλήματα. Άνθρωποι που αντιμετωπίζουν προβλήματα, έχουν αδιέξοδα, αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της ανεργίας ή το δέχονται ως μελλοντική απειλή, οδηγούνται σε τέτοιες ενέργειες προκειμένου να βρουν διέξοδο 20. Μέσα σε αυτούς τους όρους και πλαίσια το άτομο καταφεύγει στις χημικές ουσίες για να αντέξει τα παραπάνω προβλήματα. Τα ναρκωτικά δεν δημιουργούν την συμπεριφορά, αλλά τη μετατρέπουν και οι μεταβολές που συμβαίνουν διαφέρουν από άτομο σε άτομο ή και στο ίδιο το άτομο κάτω από διαφορετικές κοινωνικές συνθήκες. Η ψευδαίσθηση της χημικής ευφορίας προσφέρεται σαν αντίδοτο στα προβλήματα της καθημερινής ζωής και οι ναρκωτικές ουσίες λειτουργούν στον χρήστη παρόμοια με το αλκοόλ και τα ψυχοτρόπα φάρμακα. Η εξάρτηση λοιπόν του ατόμου από τις ψυχοδραστικές ουσίες δεν είναι παρά ένας παθολογικός τρόπος προσαρμογής του στα επικρατούντα κοινωνικά στερεότυπα της εύκολης φυγής από την πηγή της κοινωνικής αντίφασης. Επιδημιολογικές έρευνες δείχνουν, όλο και περισσότερο, την αύξηση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, ακόμα και σε μικρές ηλικίες, γεγονός που επιβεβαιώνει τους φόβους ψυχολόγων και κοινωνιολόγων, ότι οι παραδοσιακές άμυνες της κοινωνίας, όπως είναι η οικογένεια, η γειτονιά, η παρέα, οι τοπικοί σύλλογοι, το σχολείο και γενικότερα η ελληνική παράδοση αποδυναμώνονται και τη θέση τους καταλαμβάνει η αποξένωση, η παθητικότητα και ο εγωκεντρισμός. Είναι γενικώς παραδεκτό ότι το πρόβλημα των ναρκωτικών είναι ένα πρόβλημα με πολλές συνιστώσες, κοινωνικές και 19 Βλ. Μάτσα Κ., Ναρκωτικά: Από τη σκύλα της εξάρτησης στη Χάρυβδη της καταστολής, σε Μπενά (επιμ. για το Εθνικό Συμβούλιο κατά των Ναρκωτικών), Ναρκωτικά. Κοινωνικά αίτια. Πρόληψη - θεραπεία. 1990, 280 επ. 20 Βλ. σχετική αναφορά καθηγητή Ιντζεσίλογλου Ν. με θέμα τα ναρκωτικά, εφημερίδα «Μακεδονία», 31 Δεκ. 1995, internet (

14 ατομικές. Το προβληματικό οικογενειακό περιβάλλον και το ανεπαρκές σχολικό περιβάλλον είναι ίσως οι σημαντικότερες αιτίες. Η όξυνση των ποικίλων προβλημάτων με την ανάλογη επίδρασή τους στην ψυχολογία και συμπεριφορά των γονέων, η άγνοια αρχών και μεθόδων διαπαιδαγώγησης από μέρους τους, το χαμηλό τους πνευματικό και πολιτιστικό επίπεδο κ.λ.π., τους δυσκολεύουν στο να βοηθήσουν το παιδί στην κατανόηση των επιτρεπτών ορίων στη συμπεριφορά και στη δραστηριότητά του, στις υποχρεώσεις και στα δικαιώματά του, στην άσκηση υπευθυνότητας και επίλυσης των προσωπικών του προβλημάτων. Οι γονείς συχνά αδυνατούν να εξασφαλίσουν κλίμα ασφάλειας αλλά και ελευθερίας, να παρακολουθήσουν τις γρήγορες αλλαγές της ζωής, να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες, να αφομοιώσουν τα σημερινά δεδομένα, και σε τελευταία ανάλυση, να επικοινωνήσουν με το παιδί. Ο θεσμός της οικογένειας έχει υποστεί τα τελευταία έτη, κυρίως στα αστικά κέντρα, μία ριζική μεταλλαγή. Η ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου και η επαγγελματική δραστηριοποίηση της γυναίκας οδήγησαν σε νέα οικογενειακά σχήματα με μεγαλύτερη ίσως δημοκρατικότητα διαδικασιών και ισότητα μεταχειρίσεως. Ταυτόχρονα όμως δημιουργήθηκαν και σοβαρά προβλήματα που αφορούν αφενός στις σχέσεις των συζύγων, λόγω της ανακατατάξεως των ρόλων και των συναφών συγκρούσεων από αυτήν και αφετέρου στις σχέσεις τους με το παιδί, για το οποίο οι γονείς και ιδίως η μητέρα δεν έχουν πλέον τον αναγκαίο ελεύθερο χρόνο ή και τη ψυχική διάθεση να ασχολούνται 21. Έτσι, η οικογένεια αφενός δεν βοηθάει στην ομαλή ψυχοκοινωνική εξέλιξη του νέου και αφετέρου τον εξωθεί συχνά στην περιθωριοποίηση 22. Αλλά και το σχολείο με τη σημερινή του δομή και λειτουργία, δεν φαίνεται να βοηθά στη διάπλαση ανθρώπων με μόρφωση, μέθοδο και χαρακτήρα. Το πρόγραμμα είναι συνήθως βεβαρημένο με σωρεία απαρχαιωμένων και στερεότυπων γνώσεων, οι 21 Βλ. Κουράκη Ν., «Εγκληματολογικοί Ορίζοντες, Α : Θεωρία και πρακτική της ποινικής καταστολής», Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1991, Βλ. Χρήστου Π., Ναρκωτικά: Μια απόπειρα προσδιορισμού των αιτιών του προβλήματος και η κατάσταση στην Ελλάδα, σε Μπενά (επιμ. για το Εθνικό Συμβούλιο κατά των Ναρκωτικών), Ναρκωτικά. Κοινωνικά αίτια. Πρόληψη - θεραπεία. 1990, 90 επ.

15 οποίες μεταδίδονται στους μαθητές δογματικά και ανελεύθερα, χωρίς τον αναγκαίο πνευματικό συναγερμό του διαλόγου με τον καθηγητή και της συνεργασίας μαζί του 23. Δεδομένου λοιπόν, μιας κοινωνικής κατάστασης όπου προβλήματα όπως το αδύναμο οικογενειακό περιβάλλον, η εξασθένηση του σχολικού περιβάλλοντος, η ανέχεια στις ασθενείς οικονομικά τάξεις αλλά και ο υπερκαταναλωτισμός και ο υλικός κορεσμός στις μεσαίες και πιο εύρωστες οικονομικά τάξεις και οι έντονες ψυχοπιεστικές συνθήκες που προαναφέρθηκαν, διογκώνονται, διάφοροι ατομικοί παράγοντες συνεπικουρούν στην εξάπλωση του προβλήματος και καθιστούν τα άτομα ευάλωτα. Ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να καλύπτει τις πρωτογενείς ψυχικές του ανάγκες όπως αγάπη, συντροφικότητα, επικοινωνία κ.α. Το γεγονός αυτό της μη κάλυψης ψυχικών αναγκών, τα άσχημα παιδικά και εφηβικά χρόνια, η κακή οικογενειακή κατάσταση και η έλλειψη συναισθηματικής πληρότητας αποτελούν σαφέστατα προδιαθετικοί παράγοντες εξάρτησης από ουσίες Οικονομικά αίτια Το φαινόμενο της παρουσίας των ναρκωτικών στην ελληνική έννομη κοινωνία λαμβάνει αντικειμενικά μεγάλες διαστάσεις εμφανίζοντας τις εξής ιδιαιτερότητες: τα ναρκωτικά, παγκόσμιο πλέον φαινόμενο, κινούνται εμφανώς σε όλο και πιο μικρές ηλικίες, ενώ το χασίς εκτοπίζεται από δραστικότερα ναρκωτικά και από χημικές ψυχοτρόπες ουσίες κατευναστικές, διεγερτικές ή παραισθησιογόνες. Όλα δε αυτά διακινούνται πλέον από οργανωμένα κέντρα λαθρεμπορίου, που αποκτούν τεράστια κέρδη, η δε πολιτική αποδιοργάνωση κρατών της Μέσης Ανατολής ή των Βαλκανίων επιτρέπει σοβαρές υποθέσεις για εμπλοκή και (παρα)κρατικών παραγόντων αυτών των περιοχών στην τεράστια διακίνηση ναρκωτικών και μέσω Ελλάδας, η οποία σταδιακά γίνεται ένας σημαντικό κρίκος της διαμετακομίσεως και της μεταφοράς των ναρκωτικών της Ασίας προς την Ευρώπη. Θεωρείται ότι οι επιχειρήσεις εμπορίας ναρκωτικών είναι οικονομικά πιο εύρωστες ακόμη και σε σύγκριση με τις επιχειρήσεις πετρελαίου και ότι υπολείπονται λίγο μόνον από τις επιχειρήσεις εξοπλισμών, με τις οποίες φαίνεται να υπάρχουν στενοί δεσμοί, ενώ εξάλλου στο λαθρεμπόριο ναρκωτικών δεν φαίνεται να 23 Βλ. Κουράκη Ν., «Εγκληματολογικοί Ορίζοντες, Α : Θεωρία και πρακτική της ποινικής καταστολής», Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1991, 88.

16 είναι αμέτοχες και πολλές κυβερνήσεις χωρών που εξαρτούν από αυτά οικονομικά και άλλα συμφέροντα 24. Η Ελλάδα βρίσκεται σε ένα δύσκολο σταυροδρόμι από το οποίο διέρχονται πολλές αρτηρίες του καλούμενου «βαλκανικού άξονα», μέσω του οποίου γίνεται η μεγαλύτερη διακίνηση ηρωΐνης από την Ασία προς τα Δυτική Ευρώπη. Τα στατιστικά στοιχεία μιλούν για ένα ποσοστό της τάξεως του 80% περίπου της ηρωΐνης που φθάνει και καταναλώνεται στη Δ. Ευρώπη 25. Το ότι μία ουσία ( π.χ. το αλκοόλ) είναι πολύ επικίνδυνη ( σύμφωνα με τα γραφόμενα από τη Διεθνή Οργάνωση Υγείας), δεν αναγκάζει ένα κράτος ( από όσο είναι γνωστό κανένα κράτος) να την απαγορεύσει. Το αντίθετο μάλιστα. Μπορεί να γίνει και εθνικό προϊόν και να διαφημίζεται με όλα τα μέσα. Η απαγόρευση, εξαρτάται από την εξίσωση: οικονομική βλάβη από την απαγόρευση (φόροι κ.λ.π.) από τη μία πλευρά και οικονομική βλάβη από τα επακόλουθα της χρήσης ή κατάχρησης της ουσίας ή δημιουργία μεγάλου «κοινωνικού προβλήματος» από την άλλη 26. Τούτη όμως την περίοδο το πρόβλημα των ναρκωτικών, που χαρακτηρίζεται από την προφανή ποιοτική μεταβολή και αναντίρρητη διόγκωση του σε σχέση με παλαιότερες εποχές, ευαισθητοποίησε την κοινωνία και τροφοδότησε, και συνεχίζει να τροφοδοτεί, ένα σφριγηλό διάλογο μεταξύ των κοινωνικών φορέων, των ευαισθητοποιημένων πολιτών και των νομικών για την κατάστρωση μίας πιο αποτελεσματικής, και κυρίως πολυεδρικής, στρατηγικής για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Έτσι στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα διαμορφώνονται συγκρουόμενες ιδεολογίες σχετικά με την αντιμετώπιση των ναρκωτικών που αντανακλούν και στις κατασταλτικές στρατηγικές, που πάντως υπερισχύουν των αντιαπαγορευτικών, και που 24 Βλ. Παύλου, Ναρκωτικά. Δογματικά και ερμηνευτικά προβλήματα του Ν.1729/1987, εκδόσεις Σάκκουλα, 1997, 24 επ. Για τον γενικότερο προβληματισμό βλ. επίσης Πανούση, Ναρκωτικά: η άλλη όψη του πραγματικού Βλ. Αναγνώστου Γ., κείμενο χαιρετισμού, σε Κ. Δ. Σπινέλλη/Λ. Κροκίδη, επιμ. για Ναρκωτικά: Δρόμοι προσφοράς - Δρόμοι πρόληψης, Διαβαλκανική Διημερίδα, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 2001, σελ Βλ. Πανούση Γ., Ναρκωτικά: η άλλη όψη του πραγματικού, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1982, σελ. 22

17 αποτυπώνονται πλέον στις συνεχείς τροποποιήσεις της νομοθεσίας για τα ναρκωτικά, αλλά και στις συζητούμενες προτάσεις ΧΡΗΣΗ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Από μελέτες που διενεργήθηκαν και επιχειρήθηκε η διερεύνηση της σχέσης μεταξύ παραβατικότητας και κατάχρησης εξαρτησιογόνων ουσιών, διαφάνηκε η ύπαρξη ισχυρής συσχέτισης μεταξύ των δύο φαινομένων, τα οποία διαπλέκονται αλλά και επηρεάζονται ταυτόχρονα από διάφορους κοινωνικο-δημογραφικούς παράγοντες 28. Προέκυψε ότι η χρήση ουσιών συνδέεται με παραβατική συμπεριφορά ή βία και αντίστοιχη εμπλοκή στο σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης για παραβάσεις του Νόμου για τα Ναρκωτικά. Το έτος 1998 στις ελληνικές φυλακές κρατούνταν περίπου κρατούμενοι, εκ των οποίων οι 2.700, δηλαδή το 37%, ήταν παραβάτες του νόμου περί ναρκωτικών. Η συντριπτική πλειοψηφία ήταν τοξικομανείς και από το σύνολο των 7.300, οι 3.270, δηλ. το 45% περίπου, ήταν αλλοδαποί διαφόρων εθνικοτήτων 29. Οι προσπάθειες για την καταπολέμηση των ναρκωτικών είναι γνωστές και καταβάλλονται με τους Νόμους, την Δίωξη, τις διάφορες θεραπευτικές μεθόδους, προς απαλλαγή από την ναρκοεξάρτηση. Άλλωστε το ποινικό δίκαιο και οι κατασταλτικοί μηχανισμοί του αποτελούσαν ανέκαθεν ισχυρό όπλο των κοινωνιών απέναντι στις επιβλαβείς όψεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς που εκκολάπτονται μέσα τους. Ήταν λοιπόν επόμενο το φαινόμενο της διάδοσης των ναρκωτικών να αντιμετωπισθεί, παγκοσμίως, με την εγκληματοποίηση διαφόρων συμπεριφορών που σχετίζονται με αυτά. Τα αποτελέσματα όμως δεν είναι και τόσο αισιόδοξα. 27 Βλ. Παύλου, Ναρκωτικά. Δογματικά και ερμηνευτικά προβλήματα του Ν.1729/1987, εκδόσεις Σάκκουλα, 1997, Βλ. Γιωτσίδη/Καραχάλιου/Κίτσου/Ταταρίδου/Ψαρρά, Χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών και παραβατικότητα. Έρευνα σε χρήστες που απευθύνονται για θεραπεία στις Θεραπευτικές Κοινότητες του ΚΕ.Θ.Ε.Α., σε Ζαραφωνίτου/Τσίγκανου (επιμ. για Τετράδια Εγκληματολογίας), Ναρκωτικά. Τάσεις και εγκληματολογικές διαστάσεις στη σύγχρονη Ελληνική πραγματικότητα, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2002, 88 επ. 29 Βλ. Ανδρεόπουλου Γ.Ν., κείμενο σε Κ. Δ. Σπινέλλη/Λ. Κροκίδη, επιμ. για Ναρκωτικά: Δρόμοι προσφοράς - Δρόμοι πρόληψης, Διαβαλκανική Διημερίδα, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2001, σελ. 32.

18 Η χρήση ναρκωτικών ουσιών και η παραβατικότητα των χρηστών αποτελούν σύνθετα φαινόμενα μεταξύ των οποίων παρεμβάλλεται πλήθος κοινωνικών παραγόντων. Είναι πλέον εμφανής η αναγκαιότητα για την ανάπτυξη πολλαπλών παρεμβάσεων για τους χρήστες, οι οποίες δε θα πρέπει να περιορίζονται στο χώρο του ποινικού ελέγχου της χρήσης-κατάχρησης αλλά αντίθετα, θα πρέπει να αναπτύσσονται μέσα στα πλαίσια δράσης του ευρύτερου κοινωνικού ελέγχου και να περιλαμβάνουν δράσεις πρωτογενούς και δευτερογενούς πρόληψης, τόσο της χρήσης όσο και της παραβατικής συμπεριφοράς. Επίσης, ισχυρή είναι και η άποψη πως μια πιθανή εξήγηση της σχέσης μεταξύ της χρήσης ναρκωτικών ουσιών και εγκληματικότητας αποτελεί η υπόθεση ότι μεταξύ αυτών των δύο φαινομένων -της χρήσης ναρκωτικών ουσιών και της εγκληματικότητας-υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση. Πιο συγκεκριμένα, αυτή η υπόθεση υποστηρίζει ότι η χρήση ναρκωτικών, ωθεί τα άτομα να εμπλακούν σε περαιτέρω εγκληματική δραστηριότητα, μειώνοντας τις αναστολές τους, ενώ η συμμετοχή σε διαφορετικούς τύπους παρέκκλισης εισάγει τα άτομα στη χρήση, παρέχοντας τους το περιβάλλον και τις συνθήκες, οι οποίες συντελούν με τη σειρά τους στη χρήση ναρκωτικών ουσιών ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Τα κυριότερα χαρακτηριστικά των συνεπειών από τη χρήση ναρκωτικών μπορούν να οδηγήσουν στα παρακάτω συμπεράσματα: α) ο κίνδυνος για βιολογικές διαταραχές εντοπίζεται στην ενδεχόμενη αλλοίωση των γονιδίων, ενώ συχνά παρουσιάζονται σύντομες ή χρόνιες οργανικές παθήσεις μικρότερης σημασίας, β) οι ψυχοπαθολογικές αντιδράσεις αφορούν κυρίως στην απώλεια του αισθήματος του χρόνου και του χώρου, (τη σύγχυση, δηλαδή των βιωμάτων του παρόντος και του παρελθόντος) και στη σφαλερή εκτίμηση των μορφών των αντικειμένων και των αποστάσεων, γ) οι κοινωνικές συνέπειες έχουν πυρήνα τους τη διάλυση της οικογένειας, την κοινωνική περιθωριοποίηση του τοξικομανούς και τέλος, το έγκλημα. Η απουσία κριτικού πνεύματος απέναντι στην ίδια τους τη συμπεριφορά ή (συχνά φαινομενική) 30 Βλ. Κίτσου Γ., Εγκληματικότητα χρηστών ναρκωτικών ουσιών και κοινωνικός αποκλεισμός, σε Ζαραφωνίτου/Τσίγκανου (επιμ. για Τετράδια Εγκληματολογίας), Ναρκωτικά. Τάσεις και εγκληματολογικές διαστάσεις στη σύγχρονη Ελληνική πραγματικότητα, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2002, 179 επ.

19 αδιαφορία τους σχετικά με την κρίση των τρίτων, δείχνουν μία μείωση ή παντελή εξαφάνιση της ηθικής προσωπικότητας. Το έγκλημα της χρήσης των ναρκωτικών και τα συναφή με αυτό εγκλήματα, όταν τελούνται όχι από επαγγελματίες-εμπόρους, αλλά από νεαρά εθισμένα άτομα, αποτελούν μία ακόμα αντίδραση στην κοινωνική καταπίεση και αποξένωση. Ο συμβολισμός βέβαια αυτής της αντίδρασης-εγκλήματος, έστω και αν «ηθικοποιεί» το πρώτο συνθετικό, δηλαδή την αντίδραση, δεν αίρει τον αξιόποινο χαρακτήρα της συμπεριφοράς, γεγονός που μας υπενθυμίζουν ένα πλέγμα διεθνών συμβάσεων και εσωτερικών ποινικών διατάξεων ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΧΡΗΣΗΣ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Τα στοιχεία 32 προέρχονται από το υλικό που διατίθεται σε ετήσια βάση στην ετήσια έκθεση του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά και την Τοξικομανία (ΕΚΤΕΠΝ), για την κατάσταση των ναρκωτικών και των οινοπνευματωδών στην Ελλάδα για το 2006 από πρόσωπα και φορείς στην Ελλάδα που δραστηριοποιούνται ερευνητικά στον τομέα της χρήσης παράνομων ουσιών και έχουν ως εξής: 6.1. Στοιχεία για τη χρήση στο γενικό πληθυσμό Η μείωση της ζήτησης συνεχίζει να αποτελεί, σύμφωνα με την Εθνική Στρατηγική για τα Ναρκωτικά αλλά και με τις εξαγγελίες των υπευθύνων, τον έναν από τους δύο πυλώνες ανάπτυξης και εφαρμογής αποτελεσματικών δράσεων. Τόσο μέσα από την ίδρυση νέων Κέντρων Πρόληψης και την ενίσχυση των υπαρχόντων, όσο και μέσω της ενίσχυσης και επέκτασης των προγραμμάτων υποκατάστασης, γίνεται προσπάθεια για μείωση της ζήτησης ναρκωτικών ουσιών στο γενικό πληθυσμό, αλλά και σε ειδικές ομάδες του πληθυσμού, μέσω εξειδικευμένων και στοχευμένων δράσεων. 31 Βλ. Πανούση Γ., Ναρκωτικά: η άλλη όψη του πραγματικού, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1982, σελ. 26 επ. 32 ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΚΤΕΠΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΙΝΟΠΝΕΥΜΑΤΩΔΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2006, Η έκταση της χρήσης στον πληθυσμό, σελ

20 6.1.1 Πρόσφατα στοιχεία για τη χρήση ουσιών Η έρευνα έγινε με τη μέθοδο της προσωπικής συνέντευξης, και συμμετείχαν συνολικά σε αυτήν 702 άτομα ηλικίας ετών του γενικού πληθυσμού των τριών πόλεων στη βάση τυχαίας πολυσταδιακής δειγματοληψίας. Το ερωτηματολόγιο της έρευνας το οποίο σχεδιάστηκε αποκλειστικά για να μετρήσει το βαθμό κοινωνικής αποδοχής των εξαρτημένων ή απεξαρτημένων ατόμων, περιελάβανε μόνο μία ερώτηση σχετικά με τη χρήση ουσιών. Σύμφωνα με τα στοιχεία από την ερώτηση αυτή, πειραματική χρήση ή και χρήση έστω και μία φορά σε όλη τη ζωή κάποιας ναρκωτικής ουσίας αναφέρει το 19,4% των ερωτωμένων. Η χρήση αφορά κυρίως τη χρήση μαριχουάνας / χασίς (19,3%). Χρήση και κάποιας άλλης ναρκωτικής ουσίας (εκτός μαριχουάνας) αναφέρει το 3,2% των ερωτωμένων. Υψηλότερο ποσοστό ανδρών (24,8%) από ότι γυναικών (14%) και υψηλότερο ποσοστό νεαρών ενηλίκων (20-34 ετών, 31,8%) από ότι των άλλων ηλικιακών ομάδων αναφέρουν χρήση έστω και μία φορά σε όλη τη ζωή. Οι κάτοικοι της περιοχής των Αθηνών (23,6%) εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα χρήσης (οριακά στατιστικά σημαντική διαφορά) σε σύγκριση με τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης (16,9%) και του Ηρακλείου Κρήτης (15,2%) Στοιχεία από έρευνες προηγούμενων ετών Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της επαναλαμβανόμενης τα τελευταία είκοσι τρία χρόνια πανελλήνιας έρευνας του ΕΠΙΨΥ στο γενικό πληθυσμό του 2004 (πανελλήνιο αντιπροσωπευτικό δείγμα, άτομα, ετών, προσωπική συνέντευξη, ανώνυμο ερωτηματολόγιο προσαρμογή του ερωτηματολογίου του Ευρωπαϊκού Κέντρου, χρηματοδότηση ΟΚΑΝΑ), το 8,6% του ελληνικού πληθυσμού ηλικίας ετών αναφέρουν ότι έχουν χρησιμοποιήσει μία ή περισσότερες φορές στη ζωή τους κάποια παράνομη ουσία (το 3,8% έχει δοκιμάσει κάποια παράνομη ουσία 1-2 φορές σε όλη τη ζωή, ενώ το 4,8% έχει χρησιμοποιήσει 3 ή και περισσότερες φορές). Υψηλότερο ποσοστό εμπειρίας με παράνομες ουσίες παρουσιάζεται στους άνδρες (13,3%, έναντι 3,9% των γυναικών) και στις ηλικιακές ομάδες ετών (12,4%) και ετών(12%). Πρόσφατη χρήση (δηλαδή χρήση μέσα στους 12 τελευταίους μήνες) δηλώνει ότι έχει κάνει το 4,6% του πληθυσμού ηλικίας ετών και το 2,9% του πληθυσμού ηλικίας ετών.

21 6.2. Θάνατοι από ναρκωτικά στους χρήστες 33 Υποστηρίζεται η άποψη 34 ότι οι στατιστικές, με αριθμούς για νεκρούς από ναρκωτικά, δεν παρουσιάζουν την πραγματικότητα, γιατί τα θύματά τους, συνήθως, δεν εμφανίζονται ως θύματα των ναρκωτικών. Ο θάνατος των ναρκομανών θα προκληθεί τελικά από κάποια οργανική βλάβη, που προκάλεσε η χρήση τους, όπως του ήπατος ή ανακοπή κ.λ.π. και αυτή θα γίνει γνωστή ως αιτία θανάτου του ή η αυτοκτονία κλπ. Η πραγματική, όμως, αιτία θανάτου (που προκάλεσε την ανακοπή κλπ), μπορεί να είναι η υπερβολική δόση ή η λήψη νοθευμένου με επικίνδυνες ουσίες ναρκωτικού. Αυτό, συνήθως, δεν αναφέρεται στην ιατρική πιστοποίηση περί του θανάτου. Το Τμήμα Ναρκωτικών της Διεύθυνσης Δημόσιας Ασφάλειας της Ελληνικής Αστυνομίας είναι αρμόδιο για τη συλλογή στοιχείων που αφορούν τους θανάτους από ναρκωτικά. Σύμφωνα με τα στοιχεία αυτά (μέχρι ), το έτος 2006 αναφέρθηκαν 273 θάνατοι από ναρκωτικά, από τους οποίους οι 173 (63,4%) έχουν επιβεβαιωθεί με τις κατάλληλες τοξικολογικές αναλύσεις. Από τους βεβαιωθέντες θανάτους, ένα ποσοστό 97,7% σχετίζονται με τη χρήση ηρωίνης, 0,6% με τη χρήση κοκαΐνης και 1,7% με τη χρήση άλλων ψυχοτρόπων ουσιών, εκτός από κοκαΐνη, μορφίνη και το συνδυασμό κάνναβης και αλκοόλ. Ειδικότερα: Η πλειοψηφία των θανούντων ήταν άνδρες (89,6%), ελληνικής καταγωγής (96,0%), άγαμοι (90,8%) και άνεργοι (83,2%). Το 50,9% των θανούντων ήταν ηλικίας ετών, το 46,8% μεγαλύτεροι των 30 ετών και το 2,3% μικρότεροι των 21 ετών. Από το 1998 και μετά η πλειοψηφία των θανούντων ανήκει στην ηλικιακή ομάδα ετών, ενώ από το 2000 και μετά παρατηρείται μείωση στο ποσοστό των θανούντων στην ηλικιακή ομάδα μέχρι 21 ετών. Στην περιοχή της Αττικής το ποσοστό των θανάτων ήταν 36,4%, στην περιοχή της Θεσσαλονίκης 25,4% και στη λοιπή χώρα 38,2% (Πίνακας 17). Από το 2002 και μετά το ποσοστό των θανούντων στην Αττική παρουσιάζει μείωση, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τη λοιπή χώρα παρουσιάζει αύξηση. Συγκρίνοντας τους βεβαιωθέντες θανάτους από ναρκωτικά, το 2006 παρατηρείται μείωση (44,9%) σε σύγκριση με το 2005 αλλά η μείωση αυτή αναμένεται 33 ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΚΤΕΠΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΙΝΟΠΝΕΥΜΑΤΩΔΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2006, Προβλήματα ψυχικής και σωματικής υγείας και θάνατοι από ναρκωτικά, σελ. 70 επ.. 34 Βλ. Καράμπελα Δ. Λ., Ο τοξικομανής εγκληματίας: Τεύχος Α Το πορτρέτο του Έλληνα τοξικομανούς εγκληματία, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1988, σελ. 313 επ.

22 να είναι σημαντικά μικρότερη (περίπου 20%) όταν ολοκληρωθεί από τις αρμόδιες αρχές η διαδικασία της καταγραφής και επεξεργασίας. 7. ΕΥΠΑΘΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ Χαρακτηριστικές ευπαθείς κοινωνικές ομάδες σχετικά με το πρόβλημα των ναρκωτικών αποτελούν η κατηγορία των μαθητών/σπουδαστών και των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων, αφού παρουσιάζουν ποικίλα αίτια, συνέπειες και ιδιαιτερότητες. Κοινό τους γνώρισμα είναι ο παράγοντας της νεανικής ηλικίας, αναπότρεπτα στη κατηγορία των μαθητών και πλειοψηφικά στους κόλπους των Ενόπλων Δυνάμεων, κυρίως στους οπλίτες Μαθητές και ναρκωτικά Πολλοί νέοι προκειμένου να καλύψουν πρωτογενείς ψυχικές ανάγκες όταν αυτές δεν καλύπτονται από την ευρύτερη οικογένεια και το σχολείο προσφεύγουν σε μια σειρά από δημιουργικές ασχολίες όπως η τέχνη, σε όλες τις εκφάνσεις της, και ο αθλητισμός. Πολλοί άλλοι όμως αναζητούν να καλύψουν αυτές τις ανάγκες μέσω των ναρκωτικών ουσιών. Προβλήματα τα οποία έχουν ως αφετηρία τον χαλαρό οικογενειακό δεσμό, το ανεπαρκές σχολικό περιβάλλον και την έλλειψη των ανάλογων κοινωνικών-ιατρικών φορέων, οδηγούν σε επικείμενη εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες Παράγοντες κινδύνου Στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία δυσλειτουργία του θεσμού της οικογένειας και του σχολείου, η οποία συνδέεται με την εμφάνιση αποκλίνουσας συμπεριφοράς. Όσον αφορά στη σύνθεση της οικογένειας εντοπίζεται μια ριζική μεταλλαγή με κύρια χαρακτηριστικά τη μείωση του αριθμού των παιδιών, τη συρρίκνωση της οικογένειας και τη συμμετοχή και των δύο γονέων στην αγορά εργασίας. Η δυσλειτουργία αυτή επιφέρει ενδοοικογενειακές συγκρούσεις και σύγχυση στην ιεράρχηση των ρόλων και την κατανομή των στόχων. Άμεσα συμπτώματα αυτής της δυσλειτουργίας είναι η ελάττωση της ενδοοικογενειακής επικοινωνίας και η εμφάνιση βίας. Επίσης μερίδιο έχει και το σχολείο καθώς και το εκπαιδευτικό εν γένει σύστημα. Η οικογένεια είναι ο σημαντικότερος θεσμός κοινωνικοποίησης και η

23 επίδρασή της στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς του μαθητή είναι σημαντική, καθόσον αποτελεί το βασικό πρωταρχικό τροφοδότη εκπαίδευσης και άλλων κρίσιμων στοιχείων κοινωνικοποίησης μέχρι και την εφηβεία. Ο όρος κοινωνικοποίηση περιλαμβάνει τις διεργασίες που γίνονται για να ενταχθούν νέα μέλη σε έναν οργανωμένο τρόπο ζωής και να διδαχθούν τις πολιτισμικές παραδόσεις της κοινωνίας. Στη συνέχεια, καθώς ο έφηβος αναζητεί ανεξαρτησία, εμφανίζεται μια ευρύτερη σειρά ενεργών παραγόντων επιρροής με σημαντικότερο την ομάδα των συνομηλίκων 35. Η έλλειψη επαφής μεταξύ γονέα και παιδιών οδηγεί στη μη συμμετοχή των τελευταίων σε συμβατικές δραστηριότητες και αυτό ακριβώς δημιουργεί συνθήκες ικανές να επωάσουν τη χρήση ναρκωτικών ουσιών. Πάντως και οι τρεις προαναφερόμενοι παράγοντες: οικογένεια, σχολείο και φίλοι διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην εμφάνιση των προβλημάτων του νέου ή του μαθητή. Η δοκιμή/χρήση ναρκωτικών ουσιών από τους μαθητές είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο και είναι φυσικό να ανευρίσκονται αρκετοί παράγοντες κινδύνου. Παρατηρείται όμως ότι η χρήση ναρκωτικών ουσιών στους μαθητές κυρίως ανιχνεύεται όταν έχουμε πρώιμη χρήση νόμιμων τοξικών ουσιών από τους ίδιους ή την οικογένειά τους και όταν παρουσιάζονται συνθήκες που άμεσα συνδέονται με επιρροή από φίλους, η οποία επιτρέπει ή προάγει τη μετάβαση στα στάδια δοκιμής/χρήσης ναρκωτικών ουσιών. Η δοκιμή και χρήση ναρκωτικών ουσιών από τους νέους και τους μαθητές αποτελεί ένα μείζον πρόβλημα για τη δημόσια υγεία, λόγω της αυξημένης συχνότητας των κρουσμάτων και της σοβαρότητας που έχει η διάδοση τους στην ανάπτυξη και την κοινωνική ένταξη του ατόμου. Η χρήση νόμιμων τοξικών ουσιών (νικοτίνη και αλκοόλ) από τους μαθητές αποτελεί ήδη ένα σημαντικό πρόβλημα, αφού πιθανόν τους εξοικειώνει με τη δοκιμή ναρκωτικών ουσιών. Σχετικά με την πορεία της δοκιμής/χρήσης σε σχέση με την εξέλιξη, υπάρχουν τέσσερα αλληλένδετα στάδια: α) το αρχικό όπου η προσέγγιση με την ουσία γίνεται από περιέργεια, β) το στάδιο περιοδικής χρήσης όπου η χρήση αιτιολογείται από την από την επιρροή των θετικών επιδράσεων της ουσίας και γ) το στάδιο εξαρτημένης χρήσης όπου έχουμε πρώτα ψυχική και μετά 35 Αποστολάκη Α., Μαθητές και Ναρκωτικά. Εξέταση και ερμηνεία του φαινομένου στο μαθητικό πληθυσμό, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 2004, 16 επ.

24 σωματική εξάρτηση και τέλος, δ) το στάδιο υποτροπής όπου ο τοξικοεξαρτημένος προσπαθεί να ξεφύγει από την εξάρτηση και υποτροπιάζει Στοιχεία για τη χρήση στο μαθητικό πληθυσμό 36 Τα τελευταία διαθέσιμα ερευνητικά στοιχεία για τη χρήση παράνομων ουσιών στο μαθητικό πληθυσμό είναι από την έρευνα ESPAD, την οποία υλοποίησε το ΕΠΙΨΥ το 2003 (πανελλήνιο αντιπροσωπευτικό δείγμα, μαθητές ηλικίας ετών, ανώνυμο αυτοσυμπληρούμενο ερωτηματολόγιο, χωρίς την παρουσία εκπαιδευτικού στην αίθουσα, χρηματοδότηση ΟΚΑΝΑ). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, χρήση κάποιας παράνομης ουσίας έστω και μία φορά στη ζωή του δηλώνει ότι έχει κάνει το 10% των εφήβων ηλικίας ετών, ενώ η χρήση αυξάνεται με την ηλικία. Ένας στους τρεις εφήβους (3,4%) που ανέφεραν εμπειρία χρήσης κάποιας παράνομης ουσίας έχει απλώς δοκιμάσει κάποια παράνομη ουσία και αντίστοιχα το 6,6% έχουν κάνει χρήση τουλάχιστον 3 φορές σε όλη τη ζωή. Στην ηλικία των ετών, το ποσοστό εμπειρίας στη χρήση έστω και μία φορά σε όλη τη ζωή ανέρχεται στο 16%, με τα αγόρια να σημειώνουν υπερδιπλάσιο ποσοστό (22%), σε σύγκριση με τα κορίτσια (10%). Συχνότερη χρήση ( 10 φορές σε όλη τη ζωή) έχει κάνει το 7% των μαθητών της ηλικίας αυτής (9% τα αγόρια και 4% κορίτσια). Σε μελέτη η οποία έχει βασιστεί σε στοιχεία έρευνας που διερευνούσε τη συσχέτιση μεταξύ στάσεων και συμπεριφοράς σχετικά με τη φυσική άσκηση, τη βίαιη συμπεριφορά σε αθλητικούς χώρους, τη διατροφή, το κάπνισμα και τη χρήση μαριχουάνας / χασίς ή της ουσίας «Έκσταση», σε μαθητές ηλικίας 11-12, και ετών (τυχαία στρωματοποιημένη δειγματοληψία, ανώνυμο αυτοσυμπληρούμενο ερωτηματολόγιο, χωρίς την παρουσία εκπαιδευτικού στην αίθουσα), χρήση μαριχουάνας / χασίς ή της ουσίας «Έκσταση» αναφέρεται από το 3,9% των αγοριών και το 1,6% των κοριτσιών ηλικίας ετών. Μεταξύ των εφήβων ηλικίας ετών χρήση έστω και μία φορά αναφέρεται από το 11,2% των αγοριών και το 4,3% των κοριτσιών. Το 2004 δημοσιεύτηκε μελέτη με στόχο τη διερεύνηση της σχέσης της χρήσης κάνναβης νωρίς στην εφηβεία με ψυχωσικά συμπτώματα αργότερα 36 ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΚΤΕΠΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΙΝΟΠΝΕΥΜΑΤΩΔΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2006, Η έκταση της χρήσης στον πληθυσμό, σελ. 70 επ.