Η ΨΥΧΙΚΗ ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΩΣ ΒΙΩΜΕΝΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ: ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΗΜΟΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΜΙΑΣ ΜΑΡΤΥΡΙΑΣ ΖΩΗΣ *

Transcript

1 1 Η ΨΥΧΙΚΗ ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΩΣ ΒΙΩΜΕΝΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ: ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΗΜΟΣΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΜΙΑΣ ΜΑΡΤΥΡΙΑΣ ΖΩΗΣ * Τζανάκης Μανόλης Προλεγόµενα Οφείλω να οµολογήσω ότι σε αυτή την οµάδα εργασίας αισθάνοµαι, αν και µέλλος της οργανωτικής επιτροπής του συνεδρίου-σεµιναρίου, φιλοξενούµενος. Κι αυτό διότι το αντικείµενο µε το οποίο έχω έως σήµερα αναµετρηθεί ερευνητικά είναι η κοινωνιολογία της υγείας. Μόνο ακροθιγώς έχω ασχοληθεί µε την προβληµατική της βιογραφίας, και της ανασυγκρότησής της. Η παρουσίασή µου αποσκοπεί στην έκθεση µιας προσπάθειας η οποία θα καταλήξει στη δηµοσιοποίηση µιας µαρτυρίας ζωής. Θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω δύο ιστορίες, την ιστορία ενός ανθρώπου, του Γιώργου Φαλελάκη, ο οποίος δεν ζει πια, και την ιστορία ενός βιβλίου, που δεν έχει ακόµα ολοκληρωθεί. Η ιστορία του βιβλίου βασίζεται στην ιστορία του ανθρώπου. Πρόκειται για το εγχείρηµα καταγραφής όψεων της ιστορίας ζωής του Γιώργου Φαλελάκη, ο οποίος καταθέτει τη µαρτυρία του, για τον τρόπο που βίωσε τη σχέση του µε τις ελληνικές ψυχιατρικές υπηρεσίες ως ασθενής, και για την ίδια την εµπειρία της ψυχικής ασθένειας. Σκοπός είναι η δηµοσιοποίηση και ταυτόχρονα η διερεύνηση της µαρτυρίας αυτής, πρόκειται δηλαδή για ένα βιβλίο-υβρίδιο, το οποίο παρουσιάζει µεθοδολογικές ιδιοµορφίες, από τις οποίες προκύπτουν αντίστοιχα επιστηµολογικά προβλήµατα. Κεντρικό ερευνητικό στόχο αποτελεί η διασάφηση του τρόπου µε τον οποίο ο µετασχηµατισµός του ψυχιατρικού θεσµού, το πέρασµα από το ασυλιακό στο κοινοτικό µοντέλο ψυχιατρικής περίθαλψης, αποτυπώνεται στην καθηµερινότητα των ανθρώπων τους οποίους αφορά, και η ανάδειξη όψεων τόσο του βιώµατος της ψυχικής ασθένειας όσο και των κοινωνικών µηχανισµών που το µορφοποιούν. * Ανακοίνωση στο Συνέδριο-Σεµινάριο Ζητήµατα µεθοδολογίας της έρευνας στις κοινωνικές επιστήµες, Τµήµα Κοινωνιολογίας Πανεπιστηµίου Κρήτης, Ρέθυµνο 3-6 Οκτωβρίου 2008.

2 2 Το ιστορικό πλαίσιο Εδώ κι ένα τέταρτο του αιώνα η ελληνική δηµόσια ψυχιατρική εγκαταλείπει τα ασφαλή τείχη του ασύλου κι ένα, ολοένα και µεγαλύτερο, µέρος του θεραπευτικού έργου επιτελείται σε κοινοτικού τύπου ψυχιατρικές υπηρεσίες. Τα εξωτερικά ιατρεία και οι ψυχιατρικοί τοµείς των γενικών νοσοκοµείων, τα κέντρα ψυχικής υγείας και τα ιατροπαιδαγωγικά κέντρα παιδιών και εφήβων, οι κινητές ψυχιατρικές µονάδες, είναι οι κατεξοχήν, αν και όχι οι µόνοι, νέοι τόποι όπου η δηµόσια ψυχιατρική συναντά ότι κατανοεί ως «αντικείµενό της», την ψυχική ασθένεια και την πολυδιάστατη ψυχοκοινωνική οδύνη, που φανερώνεται µέσω της εµφάνισης αναγνωρίσιµων συµπτωµάτων στα άτοµα που καλείται να θεραπεύσει. Τα παραδοσιακά ψυχιατρικά νοσοκοµεία, οι επίγονοι των ασύλων φρενοβλαβών, έχουν κι αυτά αλλάξει µορφή και προσανατολισµό. Αποσκοπούν πλέον στην «παρέµβαση στην κρίση», στην αντιµετώπιση της «οξείας φάσης» της ψυχικής ασθένειας, και όχι στη µακροχρόνια νοσηλεία. Γίνεται λόγος για αποϊδρυµατοποίηση, ψυχοκοινωνική αποκατάσταση και επανένταξη. Η απόδοση λόγου στα άτοµα τα οποία πρωτίστως αφορούν αυτές οι «µεγάλες ιδέες», οδηγεί στον εκδηµοκρατισµό του πεδίου της ψυχιατρικής αλλά και στην βαθύτερη κατανόηση των κοινωνικών πρακτικών που µορφοποιούν το βίωµα της ψυχικής ασθένειας. Ο Γιώργος Φαλελάκης, ο οποίος βίωσε «από τα µέσα και από τα κάτω», όπως ο ίδιος αναφέρει σε ένα κείµενό του, το σύστηµα των ελληνικών ψυχιατρικών υπηρεσιών, καταθέτει, προς δηµοσιοποίηση, τη µαρτυρία του, η οποία θεωρώ ότι αποτελεί πολύτιµη πηγή πληροφοριών για το τι ήταν κάποτε η ψυχιατρική στην Ελλάδα, αλλά και για το προς τα που πορεύεται τούτος ο θεσµός, ο ταγµένος στη διαχείριση της ψυχικής οδύνης και της απελπισίας. Η ιστορία ενός ανθρώπου Ο Γιώργος Φαλελάκης γεννήθηκε τον Οκτώβρη του 1965 στον Ραβδούχα, ένα χωριό της Κρήτης, το οποίο βρίσκεται στα βόρεια του νοµού Χανίων. Ήταν το πέµπτο παιδί, ο µικρότερος, σε µια επταµελή οικογένεια. Πολύ νωρίς εντάσσεται στη νεολαία του κοµµουνιστικού κόµµατος (Κ.Ν.Ε.), και δραστηριοποιείται πολιτικά κατά τη διάρκεια της εφηβικής του ηλικίας. Στα δεκαεπτά του, λίγο πριν τις εισαγωγικές εξετάσεις στο Πανεπιστήµιο, είχε την πρώτη του επαφή µε ψυχιατρικές υπηρεσίες, εξαιτίας της εµφάνισης σειράς συµπτωµάτων που εµπίπτουν στη σφαίρα αρµοδιότητας της ψυχιατρικής. Η αρχική

3 3 διάγνωση, υιοθετώντας σηµερινή ορολογία, ήταν «συναισθηµατική διαταραχή διπολικού τύπου», κοινώς µανιοκατάθλιψη. Την πρώτη διάγνωση ακολουθεί κινητοποίηση της οικογένειας, η οποία προσπαθεί να διαχειριστεί τη δύσκολη κατάσταση που έχει προκύψει. Ο Γιώργος Φαλελάκης επισκέπτεται, πάντοτε µε τη συνοδεία µελών της οικογένειάς του, στην αρχή γενικούς γιατρούς και στη συνέχεια ψυχιάτρους, αρχικά στα Χανιά, µετά στην Αθήνα και αργότερα στο εξωτερικό, στη Βουλγαρία. Για πρώτη φορά νοσηλεύεται σε ιδιωτική ψυχιατρική κλινική, στην Αττική. Ακολουθεί σειρά επαναλαµβανόµενων εισαγωγών στο Θεραπευτήριο Ψυχικών Παθήσεων Χανίων (Θ.Ψ.Π.Χ.). Μετά από αλλεπάλληλες νοσηλείες, κυρίως στο ψυχιατρείο Χανίων, και τελευταία στο Νοσοκοµείο Ηµέρας του Κέντρου Ψυχικής Υγείας Χανίων, καταφέρνει να επιτύχει ένα σχετικά υψηλό επίπεδο αυτονοµίας. Η αναπηρική σύνταξη που εξασφαλίζει αργότερα του δίνει µια σχετική οικονοµική ανεξαρτησία. Για ένα διάστηµα έµενε µόνος του στην πόλη των Χανίων, όπου ανέπτυξε πλούσια καλλιτεχνική δραστηριότητα, συµµετέχοντας σε θεατρικές παραστάσεις ως ηθοποιός, σε ποιητικές βραδιές και συναφή δρώµενα. Την περίοδο αυτή δηµοσιεύει µια προσωπική ποιητική συλλογή και ποιήµατά του σε δύο συλλογικούς τόµους. Στις αρχές του 2004 επιστρέφει εκ νέου στο χωριό του, στο πατρικό του σπίτι, όπου ζει µε τους γονείς του, έως τον πρόωρο θάνατό του, από παθολογικά αίτια, το Σεπτέµβριο του Να πως περιγράφει ο ίδιος τον εαυτό του σε χειρόγραφο σηµείωµα, το οποίο γράφηκε κατόπιν παρότρυνσής µου, λίγο πριν την έναρξη βιογραφικώναφηγηµατικών συνεντεύξεων, την άνοιξη του 2003: Ονοµάζοµαι Φαλελάκης Γιώργος, γεννήθηκα στα Χανιά και κατάγοµαι και µεγάλωσα σ ένα χωριό το: ΡΑΒ ΟΥΧΑΣ. Η ζωή µου µέχρι τώρα ήταν πολυκύµαντη. Από τη µια η ικανότητά µου στα γράµµατα στα παιδικά µου χρόνια και από την άλλη στην προσπάθεια να µπω στο πανεπιστήµιο, υποτροπίασα, «αρρώστησα» ή όπως αλλιώς λέγεται αυτό. Από αυτό το σηµείο βιώνω την προσωπική µου «οδύσσεια». Χρόνια µεταφερόµενος από τον ένα ψυχίατρο στον άλλο, και από τη µια ψυχιατρική κλινική στην άλλη. Η ζωή µου από τότε πέρασε διάφορα στάδια και ένας ατέλειωτος αγώνας να ισορροπήσω, να ξαναµπώ στο παιχνίδι της ζωής. Τα πρώτα χρόνια ήταν δύσκολα, η άρνηση φαρµακευτικών αγωγών, οι διαρκείς υποτροπές και την κατάσταση να την πιστοποιούν οι γνωµατεύσεις των γιατρών: µανιοκαταθλιπτική ψύχωση διπολικής

4 4 φάσης, καταθλιπτικό σύνδροµο, ψυχωσική συνδροµή και τώρα τελευταία: συναισθηµατική διαταραχή. Η ζωή κόπηκε στα δύο κοµµάτια γέννηση 17, 17 έως τώρα. Τα πρώτα χρόνια ήταν πολυτάραχα στα όρια όµως κάποιας φυσιολογικότητας. Τα υπόλοιπα χρόνια ήµουν πλέον «ψυχασθενής», πολύ κακοπάθεια, πολύ στραπάτσο, πολύ extreme εµπειρίες. Αν ήταν κάτι που µε κράτησε ήταν η έκφραση η καλλιτεχνική θα λεγα. Τόσο µε την ποίηση, (έκδοση βιβλίων), το θέατρο (πρόβες, παραστάσεις και λίγο µε τη ζωγραφική, αφηρηµένα σχεδιάκια). Ακόµη σ εργασιοθεραπεία σε δοµές του ψυχιατρείου. Η ιστορία ενός βιβλίου Το βιβλίο, του οποίου τη βασική δοµή θα σας εκθέσω στη συνέχεια βασίζεται σε τεκµήρια ζωής δύο ειδών: α) το προσωπικό ηµερολόγιο του Γιώργου Φαλελάκη, και β) αφηγήσεις ζωής, προϊόν κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, βιογραφικώναφηγηµατικών συνεντεύξεων. ιακρίνεται σε τέσσερα κεφάλαια. Η παρουσίασή µου ακολουθεί τη σειρά και τη λογική αυτών των τεσσάρων κεφαλαίων. *** Στην «Εισαγωγή» περιγράφεται το ιστορικό της όλης προσπάθειας, αναλύονται τα µεθοδολογικά διλλήµατα που προέκυψαν στην πορεία και σχολιάζεται, ακροθιγώς, η προβληµατική της αφήγησης και της µαρτυρίας. Ας µου επιτραπεί µια συνοπτική επισκόπηση του ιστορικού του εγχειρήµατος αυτού. Εξάλλου, στις κοινωνιολογικές έρευνες µε ποιοτικό προσανατολισµό, η ίδια η διαδικασία της έρευνας παρουσιάζει µεθοδολογικό ενδιαφέρον, εφόσον το ερευνητικό σχέδιο και η πορεία της όλης προσπάθειας χαρακτηρίζουν επιστηµολογικά το αποτέλεσµα. Τον Γιώργο Φαλελάκη γνώρισα κατά τη διάρκεια επιτόπιας έρευνας που πραγµατοποίησα στο πλαίσιο εκπόνησης της διδακτορικής µου διατριβής, µε θέµα την µετάβαση από το ασυλιακό στο κοινοτικό µοντέλο ψυχιατρικής περίθαλψης. Με εντυπωσίασε η διαύγεια που χαρακτήριζε τη σκέψη του, κυρίως σε σχέση µε την εµπειρία του ως ασθενή, και η ικανότητά του να παρέχει πλούσιες περιγραφές, µε οξυδερκείς παρατηρήσεις. Ήταν ήδη γνωστός στο χώρο της ψυχικής υγείας των Χανίων, αλλά και ευρύτερα, ως ποιητής. Είχε δηµοσιεύσει µία προσωπική ποιητική συλλογή, η οποία σχετίζονταν άµεσα µε τα βιώµατά του ως ασθενούς.

5 5 Έτσι προέκυψε η ιδέα της αξιοποίησης της ερευνητικής µου εµπειρίας, η οποία θα µπορούσε να λειτουργήσει ως εχέγγυο εγκυρότητας, προκειµένου να καταγραφεί µια πολισχυδής µαρτυρία που φαινόταν εξαρχής ότι παρουσιάζει πολύ µεγάλο ενδιαφέρον, τόσο επιστηµονικό όσο και πολιτικό. Με την εµβάθυνση σε µια βιογραφία, µε αυτά τα εξαιρετικά χαρακτηριστικά, θεώρησα ότι θα µπορούσαν να αναδειχθούν τυπικές όψεις της βιωµένης εµπειρίας των «κυριαρχηµένων» του ψυχιατρικού πεδίου, παρέχοντας ταυτόχρονα µια µαρτυρία «από τα κάτω», για να χρησιµοποιήσω µια έννοια του συρµού. Θεώρησα ότι ήταν µια καλή ευκαιρία να καταγραφούν βασικά στοιχεία της ηθικής σταδιοδροµίας του ψυχικά πάσχοντα στην Ελλάδα της αυγής του νέου αιώνα, για την οποία οι πληροφορίες απουσιάζουν σχεδόν παντελώς. Πρότεινα στον Γιώργο Φαλελάκη να δοκιµάσουµε από κοινού µια εργασία, η οποία θα εστίαζε στη ζωή του, µε τελικό αποτέλεσµα ένα βιβλίο. Η αποδοχή ήταν άµεση. Όταν του επισηµάνθηκε ότι αυτό θα σήµαινε, εκτός των άλλων, τη δηµοσιοποίηση στοιχείων που θεωρούνται ιδιωτικά και του προτάθηκαν εναλλακτικές λύσεις διασφάλισης της ανωνυµίας (ψευδώνυµο, απόκρυψη πληροφοριών που καταδεικνύουν συγκεκριµένα πρόσωπα και ιδρύµατα κλπ.) εκείνος διατύπωσε την προτίµησή του σε µια επώνυµη συνεισφορά. Επιφυλάχθηκε µόνο όσον αφορά την ικανότητά του να επεξεργάζεται πολύπλοκα κείµενα, εξαιτίας της φαρµακευτικής αγωγής που ακολουθούσε και των αντίστοιχων παρενεργειών. Μου επεσήµανε, επιπλέον, ότι αυτό σήµαινε επιστροφή σε ένα επώδυνο παρελθόν. Η εργασία ξεκίνησε µε τη διεξαγωγή δύο συνεντεύξεων βιογραφικούαφηγηµατικού χαρακτήρα σε σχετικά σύντοµο χρονικό διάστηµα, µε την ελάχιστη δυνατή παρέµβαση εκ µέρους του συνεντευκτή, το Μάιο του Αφού έλαβε χώρα η αποµαγνητοφώνηση και µια εκτενής πρώτη ανάλυση των κειµένων, ακολούθησε µια η τρίτη συνέντευξη, το Φεβρουάριο του Η τέταρτη βιογραφική συνέντευξη διεξήχθη όταν η επεξεργασία του υλικού είχε προχωρήσει αρκετά, τον Αύγουστο του Οι τρεις πρώτες συνεντεύξεις διεξήχθησαν στα Χανιά, σε ένα µικρό διαµέρισµα δύο δωµατίων το οποίο ο Γιώργος Φαλελάκης νοίκιαζε εκείνη την εποχή. Οι δύο επόµενες πραγµατοποιήθηκαν στο πατρικό του σπίτι, στον Ραβδούχα, όπου είχε εν τω µεταξύ µετακοµίσει. Μετά τη διεξαγωγή και της τέταρτης συνέντευξης ο Γιώργος Φαλελάκης µου εκµυστηρεύτηκε ότι τηρούσε για χρόνια, αν και αποσπασµατικά, προσωπικό ηµερολόγιο, το οποίο είχε τη µορφή χειρόγραφων τετραδίων. Εκεί είχε καταγράψει

6 6 τις σκέψεις και τις αγωνίες του καθώς και ποιήµατα, ορισµένα από τα οποία είχαν ήδη δηµοσιευτεί. Τέθηκε το ερώτηµα του κατά πόσο θα µπορούσαν να αξιοποιηθούν στο µελλοντικό βιβλίο, και µε πιο τρόπο, τα κείµενα αυτά και αποφασίσαµε από κοινού να ταξινοµηθεί το περιεχόµενό τους, όπως και έγινε, και να δηµοσιευτεί το σύνολο των βιωµατικών καταγραφών της καθηµερινότητας, εξαιρουµένων εκείνων των αποσπασµάτων που αναφέρονται σε ευαίσθητες προσωπικές στιγµές ερωτικού χαρακτήρα, που παραπέµπουν ευθέως σε τρίτα άτοµα. Επίσης, συµφωνήθηκε η µη αξιοποίηση, µε οιονδήποτε τρόπο των µελλοντικών προσωπικών καταγραφών από αυτό το χρονικό σηµείο και µετά. Μια τελευταία, η πέµπτη, συνέντευξη είχε ως στόχο την κάλυψη των κενών και την αποσαφήνιση ορισµένων από τα στοιχεία που περιέχονταν στα ηµερολόγια. Οι δύο πρώτες συνεντεύξεις είχαν αµιγώς αφηγηµατικό χαρακτήρα. Οι τρεις επόµενες είχαν ένα διττό στόχο: αφενός να εκµαιεύσουν αφηγήσεις για περιόδους του βίου για τις οποίες οι αναφορές ήταν περιορισµένες, και αφετέρου να αποτυπωθεί η επιχειρηµατολογία και ο προβληµατισµός του αφηγητή σε σχέση µε συγκεκριµένα ζητήµατα. Στο µεσοδιάστηµα έλαβαν χώρα πολλές συναντήσεις µε σκοπό την επεξεργασία των αποµαγνητοφωνηµένων αφηγήσεων και την παροχή διευκρινήσεων. Ορισµένες συζητήσεις µαγνητοφωνήθηκαν, οι οποίες όµως δεν κρίθηκε σκόπιµο, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, να συµπεριληφθούν στο τελικό κείµενο. *** Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου έχει τίτλο «Καταγραφές ηµερολογίου» και αποτελεί ένα ανθολόγιο περιγραφών της καθηµερινής ζωής, όπως αυτές αποτυπώθηκαν στο προσωπικό ηµερολόγιο, όπου καταγράφονται η ένταση των συναισθηµάτων, οι αγωνίες και οι προσδοκίες, σε ενεστώτα χρόνο. Στο κεφάλαιο αυτό διακρίνεται σε έξι υποκεφάλαια, όσα και τα χειρόγραφα τετράδια. Κάθε υποκεφάλαιο αντιστοιχεί σε ένα χειρόγραφο, ξεκινώντας από το παλαιότερο και φτάνοντας στο νεότερο, το οποίο συντάσσεται έως την περίοδο που διενεργούνται οι βιογραφικές συνεντεύξεις. Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι στο βιβλίο παρατίθεται το σύνολο των περιγραφών της καθηµερινής ζωής που περιέχονται στο ηµερολόγιο. Ακολουθείται πιστά η σειρά βάσει της χρονολόγησης του συντάκτη τους. Οι µετεγγραφές ακολουθούν πιστά τα πρωτότυπα κείµενα.

7 7 Σας διαβάζω τρία κείµενα από το 1 ο Τετράδιο: 11/3/1989. Είναι σαββατόβραδο το ράδιο έχει ωραία τραγουδάκια, εγώ είµαι ανήσυχος δεν ξέρω τι µου φταίει. Πολλά πράγµατα αρχίζουν να καθιερώνονται. Θέλω να κάνω πολλά και όλο µένω πίσω. Έχω βολευτεί σε µια νάρκη και ψάχνω µια σωµατική αντίδραση για να µπω στη διαδικασία της δουλειάς. εν ξέρω κατά πόσο είµαι αυστηρός µε τον εαυτό µου και δεν τον αφήνω σε λίγη ησυχία, δεν ξέρω. Ανοίγονται δρόµοι και κατευθύνσεις παρουσιάζονται. Πρέπει να συνειδητοποιήσω ψυχή και σώµα ότι είµαι αγρότης. Και θα πεθάνω αγρότης. Όλοι οι άλλοι δρόµοι είναι µια φυγή προς το όνειρο. Το ευχάριστο είναι τα πράγµατα να εξελιχθούν οµαλά. Να µπω στη παραγωγή και ν αφήσω τα όνειρα ότι µπορώ να µπω στο Πανεπιστήµιο. Όµως εγώ έχω τώρα πρόβληµα µε τη διαβίωσή µου από οικονοµική πλευρά, και φαντάσου όταν περάσω κάπου. Μετά είναι και η ηλικία είµαι κοντά 24 χρονώ και δεν έχω άλλα περιθώρια να φτιάξω τη ζωή όπως ονειρευόµουν παλιότερα, πριν αρρωστήσω. Τώρα µε την ασθένεια νοµίζω ότι έχω έρθει σε ένα καλό παρονοµαστή. Έχω βέβαια ψυχολογικά κουραστεί, (όµως αυτό δε σηµαίνει τίποτα), µε τη φαρµακευτική αγωγή, έχω πέσει σε ανθρώπους-γιατρούς πολύ καλούς και µε βοηθάνε ικανοποιητικά. Το µυαλό µου συνέχεια σκέφτεται, φεύγει, φεύγει µπροστά και πρέπει να το φρενάρω πράγµα που µε τρελαίνει. Έχω σπασµένα τα φρένα δεν κωλύοµαι πουθενά έχω ξεπεράσει κάθε δείγµα λογικής (µε τη σκέψη µου φυσικά). Θέλω να φτιάξω τη ζωή και αυτό πιστεύω ακράδαντα είναι εφικτό, όταν αρχίσω να δουλεύω στην αρχή απασχολούµενος και µετά να µη κωλύοµαι πουθενά στη δουλειά. Μου αρέσει η ελευθερία αλλά και σε ποιο δεν αρέσει; Όµως εγώ τη εννοώ σε άρρηκτη θέση µε τη προσωπικότητα µου. Έχω φάει πολλά στραπάτσα και δεν θέλω αλλά γι αυτό πρέπει να προσπαθήσω. Και λίγο παρακάτω, ένα άλλο απόσπασµα: Είµαι ψυχικά άρρωστος, ψυχωσική συνδροµή έτσι λένε επιστηµονικά την αρρώστια. Ξυπνάω στις 10 π.µ. και παίρνω τα χάπια µου και µετά ξαναγυρνάω στο κρεβάτι, ή γυρνάω από το ένα κρεβάτι στο άλλο. Έχω πέσει σε µια φοβερή κατάσταση γεµάτη αδιέξοδα, έχω αποµονωθεί από τον κόσµο. Έχω φοβίες απέναντι στο κόσµο. ΑΚΟΥΣΕΣ φοβάµαι τους ανθρώπους 2 µέτρα ένα παλικάρι. Μόνο να πίνω καφέ και να

8 8 κρύβοµαι. εν θέλω να βλέπω ανθρώπους να έρχονται σε επαφή µαζί τους. Έχω χάσει την προσωπικότητά µου. Ένα τελευταίο απόσπασµα από το 1 ο χειρόγραφο: Έχω πέσει σ ένα τέλµα σπαστικό, έχει χαθεί η προσωπικότητα µου, δεν έχω ψυχική δύναµη, ούτε τη διάθεση να αγωνιστώ και να παλέψω για να αποκτήσω αυτή τη δύναµη. Είµαι έρµαιο των καταστάσεων, δε έχω φωνή για να µιλήσω όταν πρέπει. Ζω µέσα σ ένα άσχηµο ιδρυµατισµό που κάθε µέρα µου αποµυζά τις δυνάµεις. Κρύβοµαι από τους ανθρώπους, τους φοβάµαι και τους αποφεύγω, µε το να καταθλίβοµαι και να κλείνοµαι περισσότερο στον εαυτό µου. Σίγουρα η ηττοπάθεια που µε διακατέχει και τα αισθήµατα κατωτερότητας έχουν παγιοποιηθεί µέσα µου. Κάπου ζω ένα δράµα, το δράµα ενός ψυχασθενή που η ασθένεια έχει χαρακτηριστεί χρόνια. Έχω ιδρυµατοποιηθεί είµαι συνέχεια µέσα στο σπίτι τριγυρίζω από το ένα κρεβάτι στο άλλο. Και να δικαιολογούµαι ότι είµαι άρρωστος και δεν βγαίνω έξω να δουλέψω. Έχω γίνει τεµπέλης δεν θέλω να κουράζοµαι, αδυνατώ κυριολεκτικά να αναλάβω τις ευθύνες µου. Σε λίγες µέρες µπαίνουν οι ελιές. Σας διαβάζω κι ένα ποίηµα, από το 6 ο τετράδιο, από το οποίο αντλήθηκε και ο τίτλος του βιβλίου. Τιτλοφορείται «Ασηµόσκονη»: Χρόνια κουβαλώ την ψυχοπάθειά µου. Την χαρίζω στους γιατρούς, σαν καλλωπιστικό φυτό χαµένο στην ανυπαρξία. Εγώ κρατάω τ άστρα να τρεµοσβήνουν στις αισθήσεις µου. Στις σελίδες ηµερολογίου αποτυπώνονται σκέψεις και συναισθήµατα σε ενεστώτα χρόνο, και αναφαίνεται ένας κοινωνικός χώρος στο διάκενο της υποκειµενικότητας και της εξωτερικής κοινωνικής πραγµατικότητας, στο όριό τους καθαυτό. Εκεί αναζητείται από τον συντάκτη τους η «αλήθεια» του βιώµατος της σχέσης µε τους άλλους, και µε τον εαυτό τον ίδιο. Στις σελίδες αυτές λαµβάνει χώρα µια

9 9 συστηµατική επεξεργασία εκδοχών του εαυτού, του προσωπικού είναι και γίνεται µια προσπάθεια να γίνει οικείο το φευγαλέο και το έτερο, να αµβλυνθεί η αίσθηση του αδιεξόδου και του αποκλεισµού, και να τεθεί εκ νέου υπό διαπραγµάτευση η σχέση µε τον κόσµο. Πρόκειται για ένα εγχείρηµα άµεσα συνδεδεµένου µε το «βίωµα της ταυτότητας», µε την αίσθηση του «είµαι έτσι ή αλλιώς», ή, για να παραφράσουµε τα δικά του λόγια, «κι έτσι κι αλλιώς». *** Στο δεύτερο κεφάλαιο, µε τίτλο «Επώδυνες αφηγήσεις ζωής», παρατίθεται η προφορική µαρτυρία του Γιώργου Φαλελάκη. Πρόκειται για µια σύνθεση πολλαπλών αφηγήσεων ζωής, οι οποίες προήλθαν από επτά συνεντεύξεις. Οι πέντε εξ αυτών είναι βιογραφικές-αφηγηµατικές συνεντεύξεις, τις οποίες διεξήγαγε ο υποφαινόµενος. Σε αυτές αναφέρθηκα προηγουµένως, όταν παρουσίασα το ιστορικό της έρευνας. Σε αυτές τις πέντε αφηγήσεις προστέθηκαν άλλες δύο: α) µία δηµοσιευµένη συνέντευξη βιογραφικού χαρακτήρα σε τοπική εφηµερίδα, και β) µία βιντεοσκοπηµένη συνέντευξη, στο πλαίσιο λήψεων για ντοκυµαντέρ το οποίο γυρίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990, µε τίτλο «Ο άνθρωπος που ενόχλησε το σύµπαν». Ο τρόπος δηµοσιοποίησης των καταγραφών του προσωπικού ηµερολογίου είναι ξεκάθαρος: ο σαφής χρονική αλληλουχία, η εξ ορισµού απουσία παρέµβασης επί του περιεχοµένου, η οριοθέτηση των αποσπασµάτων από τον συντάκτη τους, δεν θέτει καίρια µεθοδολογικά διλλήµατα. Αντίθετα η δηµοσιοποίηση πολλαπλών αφηγήσεων, µε τη µορφή της µαρτυρίας, παρουσιάζει πάρα πολλά προβλήµατα. Πως εκθέτεις επτά ξεχωριστές αφηγήσεις ζωής, οι οποίες έχουν πραγµατοποιηθεί σε διαφορετικούς τόπους και χρόνους, µε διαφορετικούς σκοπούς, διασώζοντας το στοιχείο της µαρτυρίας και ταυτόχρονα συντάσσοντας ένα ευανάγνωστο κείµενο; Στην προφορική εξιστόρηση ο εαυτός είναι ένα από τα διακυβεύµατα της διάδρασης, ένα «αποτέλεσµα» της πρόσκαιρης σχέσης µε το συνεντευκτή ή τη συνεντεύκτρια, µια φευγαλέα φιγούρα, η οποία συντίθεται από εκδοχές, κάποτε αντικρουόµενες, της ιστορίας ζωής. Η «αλήθεια» βρίσκεται στην επικοινωνία µε τους σηµαίνοντες άλλους, πάντοτε δυνητικά παρόντες κατά τη διαδικασία διαπραγµάτευσης του παρελθόντος, στο παιχνίδισµα µεταξύ βιωµένης εµπειρίας και ανασυγκρότησής της, στα τερτίπια της µνήµης και των επιµέρους στόχων που υπηρετεί η αφήγηση. Η παράθεση κάθε µίας συνέντευξης ξεχωριστά, του αποµαγνητοφωνηµένου κειµένου της, θα είχε ως αποτέλεσµα ένα κείµενο µεγάλο, δύσκολα αναγνώσιµο, µε

10 10 συχνές επαναλήψεις, χωρίς καµιά χρονική αλληλουχία, το οποίο, ωστόσο, θα περιείχε πολύτιµο υλικό για τον µελλοντικό ερευνητή/τρια. Προτιµήθηκε ένα µικτό σύστηµα παράθεσης. Οι αφηγήσεις διακρίνονται σε αφηγηµατικές ενότητες, και στη συνέχεια εκτίθενται αυτούσιες, ταξινοµηµένες κατά θεµατικές που παραπέµπουν σε στάδια της ζωής, χωρίς όµως να αναµιγνύονται η µία µε την άλλη. Οι ερωτήσεις των συνεντευκτών έχουν αφαιρεθεί και έχουν αντικατασταθεί µε πλάγιο λόγο του υποφαινόµενου, ο οποίος µεσολαβεί, όπου χρειάζεται, στις παρατιθέµενες αφηγήσεις, δίνοντας επιπλέον πληροφορίες και ελαχιστοποιώντας τις επαναλήψεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα ένα ευανάγνωστο τελικό κείµενο, απάνθισµα επιµέρους αφηγήσεων που διαδέχεται η µία την άλλη, µε µικρές διαµεσολαβήσεις, µε τη µορφή πλάγιου λόγου. Ο αναγνώστης παρακαλουθεί την αφήγηση ζωής, σαν να πρόκειται για µια ενιαία εξιστόρηση εφόσον αυτή βασίζεται σε στάδια της ζωής που είναι οικεία, και εύκολα κατανοεί τη διαδοχή τους: «η ζωή στο χωριό», «η ζωή στην πόλη», «από γιατρό σε γιατρό», «ο κόσµος του δηµόσιου ψυχιατρείου», «η οικογένεια», «η νέα ψυχιατρική εποχή», «αποτιµήσεις», είναι τίτλοι υποκεφαλαίων βάσει των οποίων οι επιµέρους αφηγήσεις ταξινοµούνται και εκτίθενται. Σας διαβάζω ένα απόσπασµα από την δεύτερη βιογραφική-αφηγηµατική συνέντευξη, το οποίο εντούτοις παρατίθεται στο τέλος του κεφαλαίου αυτού, εφόσον σε αυτό το σηµείο ο αφηγητής προβαίνει σε µια συνολική αποτίµηση της ζωής: Η αλήθεια είναι ότι εγώ έµεινα πολύ πίσω και πολύ µπροστά συγχρόνως. ηλαδή, βλέπω ένα σωρό παιδιά που είτε είναι στις δοµές είτε διαβιούν στο ψυχιατρείο, και κάνουµε παρέα κλπ. Κάτι που εγώ δεν το κάνω, γιατί διαβιώνω µόνος µου. Και εντάξει, εγώ το βλέπω θετικά αυτό. Γιατί θα µπορούσα να µουνα, αισθανόµουνα ότι η πραγµατικότητα τα είχε φέρει έτσι που αν δεν είχα την οικονοµική στήριξη του κράτους, µε τη σύνταξη που µου δίνει, µια οικογένεια που µε καταλάβαινε και µε στήριζε, και µια ιατρική αντιµετώπιση ρεαλιστική, θα µπορούσα να ήµουνα έγκλειστος σε µια δοµή, χωρίς να εξελίσσοµαι, µε την απλή λογική ότι θα πρεπε να διαβιώνω µε συνθήκες ελεγχόµενης διαβίωσης. Ε, αυτό δε συµβαίνει. Το ψυχιατρείο µε απωθεί. ε θέλω να πηγαίνω εκεί, δηλαδή να βλέπω την πύλη και το χώρο. Πόσο περισσότερο το να κατέβεις σε ένα τµήµα, µε απωθεί. Πολλές φορές πηγαίνω και κάνω αίµα, δηλαδή µου παίρνουνε για λίθιο αίµα, αλλά µόλις τελειώσω

11 11 άρον-άρον να φύγω, δεν µπορώ, δεν µπορώ. Εδώ να σου πω Μανόλη κάτι ποιητικό, που το πε ο φίλος ο Κ. ο Γ., «το ψυχιατρείο θα ναι ο χώρος που θα ρχοµαι να βλέπω τις παλιές µου αλυσίδες σκουριασµένες». Ναι, το πε ο Κ. Τώρα είναι στο Ηράκλειο, σε µια µονάδα. Και είναι και έξω, έχουνε ένα περίπτερο, µε τη µάνα του. Κρατάω επικοινωνία και µε τον Κ. και µε ένα άλλο παιδί, καλό παιδί, πολύ καλός φίλος, τον Λ. τον Τ., που έχει γράψει πάρα πολλά ποιήµατα και πεζά. Τώρα περιµένω γράµµα του. Εντάξει και µε παιδιά που έχουµε ζήσει καταστάσεις, καταστάσεις ζωής. Τα παιδιά, και µε κορίτσια ακόµα που γνωριζόµαστε από κεί µέσα, υπάρχει µια αλληλεγγύη τώρα που είµαστε οι περισσότεροι έξω. Να πιούµε ένα καφέ, να συζητήσουµε ο ένας τα προβλήµατα του αλλουνού, να βοηθήσεις κάποιους σε κάτι, υπάρχει µια αλληλεγγύη. Μια θα έλεγα υποσυνείδητη αλληλεγγύη. εν πρόκειται όµως για µια ενιαία αφήγηση, αλλά για µια έκθεση του λόγου του αφηγητή, βάσει µιας σύµβασης. Ο πλάγιος λόγος περιορίζεται αποκλειστικά στη µεσολάβηση, αποσκοπεί στην άρση των επαναλήψεων και στην παροχή ορισµένων διευκρινήσεων. Επιπλέον, σε κάθε απόσπασµα, στο περιεχόµενο του οποίου δεν υπάρχει καµία περαιτέρω παρέµβαση πλην της αποµόνωσής του, της απόσπασής του από τη «φυσική» ροή του λόγου, αναφέρεται σε υποσηµείωση η πηγή, π.χ. «τρίτη αφηγηµατική συνέντευξη του Γ.Φ. στον Μ.Τ.» Και προκειµένου να διευκολυνθεί ο µελλοντικός ερευνητής/τρια, τα κείµενα των συνεντεύξεων θα κατατεθούν προς αρχειοθέτηση αυτούσια στα ΑΣΚΙ (Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας) και στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστηµίου Κρήτης, και κατά συνέπεια θα είναι προσβάσιµα στον καθένα/µία. Η δηµοσιοποίηση του λόγου του Γιώργου Φαλελάκη µε τη µορφή της µαρτυρίας, και όχι του αφηµατικού υλικού προς ανάλυση, έχει σαφέστατους πολιτικούς στόχους. Όχι τόσο επειδή αποτελεί µια «φωνή από τα κάτω», γενικώς και αορίστως. Η ίδια η µορφή του λόγου αυτού, ορθολογικά διατυπωµένου, έλογα αναστοχαστικού, αποδοµεί το στερεότυπο που ταυτίζει την ψυχική ασθένεια µε την πλήρη αποσάθρωση του υποκειµένου και την τρέλα µε την άναρθρη κραυγή. Επιπλέον, πρόκειται για λόγο οξύ και κριτικό. Για παράδειγµα, µέσω των αφηγήσεων αναπτύσσεται ένα πρωτόλειο θεωρίας «αποδιοποµπαίου τράγου», ως βασικό συστατικό µιας κριτικής των κοινωνικών πρακτικών που περιθωριοποιούν. Επισηµαίνεται η µορφοποιητική διάσταση των κοινωνικών µηχανισµών που

12 12 παράγουν την ετερότητα, µέσω της προβολής µιας αντιστραµµένης εικόνας της οµαλότητας και της κανονικότητας, στην προκειµένη περίπτωση των έγκλειστων ψυχασθενών. Όπως αναφέρει σε ένα σηµείο της αφήγησής του: «µήπως µια κοινωνία για να λέγεται υγιής θέλει ένα άλλοθι, ότι κάποιοι πρέπει να ναι λουκετωµένοι, αφού έχουνε διαταραχή στο µυαλό, για να λέει ότι ήµαστε υγιής»; Αµφισβητείται, έτσι, η ουσιολογική προσέγγιση της ψυχικής ασθένειας και αναδεικνύονται οι αυθαίρετες διαστάσεις της ψυχιατρικής διάγνωσης και η πολιτική διάσταση του ψυχιατρικού εγκλεισµού. *** Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο, το οποίο τιτλοφορείται «Ο εαυτός ως πεδίο», επιχειρείται µια ανάλυση της σταδιακής τροποποίησης της σχέσης µε τον εαυτό, µια αλλαγή η οποία λαµβάνει χώρα µε το πέρασµα από το ασυλιακό στο κοινοτικό µοντέλο ψυχιατρικής περίθαλψης. Βασικό πλαίσιο αναφοράς αποτελούν τα τεκµήρια ζωής που ο Γιώργος Φαλελάκης µας παρέχει, στα οποία δίνεται ένα σχεδίασµα του τρόπου µε τον οποίο αντιλαµβάνονται τον πάσχοντα εαυτό τα άτοµα µε ψυχιατρικές διαγνώσεις την νέα ψυχιατρική εποχή. Από τις καταγραφές αυτές µαθαίνουµε ότι το άτοµο αναλαµβάνει συγκεκριµένα καθήκοντα αυτοφροντίδας, καθώς η θεραπεία τείνει να πάρει τη µορφή της µαθητείας στη µέριµνα για τον εαυτό. Τίθενται συγκεκριµένα κριτήρια για τον τρόπο µε τον οποίο το άτοµο είναι θεµιτό να επέµβει επί της υποκειµενικότητάς του, ελέγχοντας τα συναισθήµατά του, επαναπροσδιορίζοντας τους στόχους του, αλλάζοντας την καθηµερινή του συµπεριφορά και τον τρόπο επικοινωνίας µε τους άλλους. Επιχειρείται η τήρηση ορισµένων κανόνων και η εφαρµογή συγκεκριµένων τεχνικών του εαυτού, για να δανειστούµε τους όρους του Foucault. Μέσω της εφαρµογής αυτής της «τεχνολογίας του εαυτού», το άτοµο µαθητεύει σε έναν συγκεκριµένο τρόπο ύπαρξης. Ο τελικός στόχος είναι δεδοµένος: η υγεία του εαυτού. Ωστόσο, δεν υπάρχει ένα προαποφασισµένο σχέδιο αλλά µόνο µια σειρά από κανόνες που το άτοµο οφείλει να ακολουθήσει και ορισµένα µέσα που του διατίθενται για το σκοπό αυτό. Οι κανόνες αυτοί αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια της ψυχιατρικής φροντίδας αλλά ξεπηδούν και από απροσδιόριστα, για το άτοµο, σηµεία του κοινωνικού ορίζοντα, καθώς συνδέονται µε τις σύγχρονες µορφές του βίου. Πρόκειται για µια δυναµική διαδικασία που αναπτύσσεται στο εσωτερικό της θεραπευτικής σχέσης, η οποία

13 13 σταδιακά αποκτά µια αφενός διαλογική-επικοινωνιακή και αφετέρου κανονιστική διάσταση. Με µιας, όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ατόµου στο οποίο προτείνεται µια ψυχιατρική διάγνωση κι ένα θεραπευτικό σχήµα, τα βιώµατά του, η προσωπική του ιστορία, οι καθηµερινές του συνήθειες, εµπίπτουν στη σφαίρα ενδιαφέροντος των ψυχιατρικών υπηρεσιών, εφόσον θεωρείται ότι επηρεάζουν τη θεραπευτική παρέµβαση. εν πρόκειται πια για τον έγκλειστο του ασύλου αλλά για ένα άτοµο του οποίου η βιογραφική διαδροµή εξακολουθεί να διαγράφει µια τροχιά εντός του «κοινωνικού ιστού». Τα τείχη του ασύλου έρχεται να αντικαταστήσει η πειθώ και µια σχέση βασισµένη στην επικοινωνία και στο διάλογο, όπου ο πάσχοντας άλλος τείνει να θεωρηθεί ως έλλογο υποκείµενο, ικανό για συνοµιλία και για συναίνεση. Πίσω από αυτές τις µικρές µετατοπίσεις του τρόπου που συνδιαλέγονται στο πεδίο της καθηµερινότητας οι επαγγελµατίες ψυχικής υγείας και τα άτοµα µε ψυχιατρικές διαγνώσεις κρύβεται ένας βαθύτερος µετασχηµατισµός. Στο άτοµο µε ψυχιατρικές διαγνώσεις αναγνωρίζεται η ικανότητα παραγωγής έγκυρης γνώσης, η οποία προκύπτει από την αυτοπαρατήρηση, και η οποία είναι αξιοποιήσιµη κατά τη διαδικασία της θεραπείας. Οι ιδιότητες εκείνες που απογυµνώνουν το άτοµο από την ανθρώπινη υπόσταση, βάζοντάς την σε παρένθεση, µπαίνουν οι ίδιες σε εισαγωγικά, αφήνοντας να ξεπροβάλει στο φως της µέρας η οντολογική οµοιότητα. Το αµφίσηµο αυτής της διαδικασίας συνίσταται στο ότι το πρόταγµα της οντολογικής οµοιότητας, η οποία νοείται στο πλαίσιο των καθηµερινών συναναστροφών ως το θεµέλιο της ισότητας, αναπτύσσεται εντός της θεραπευτικής σχέσης, η συγκρότηση της οποίας εµπεριέχει στη δυναµική της την απόδοση µιας νέας ταυτότητας, στα άτοµα εκείνα που ο ψυχιατρικός θεσµός προτείνει µια ψυχιατρική διάγνωση. Η ανάδειξη του πάσχοντα άλλου σε συνοµιλητή προϋποθέτει την αποδοχή εκ µέρους του της νέας αυτής ταυτότητας, η οποία είναι σύµφυτη µε την ψυχιατρική διάγνωση. Όπως διαφαίνεται από τα τεκµήρια ζωής που µας παρέχει ο Γιώργος Φαλελάκης, καθοριστικής σηµασίας για τη σχέση µε τον εαυτό είναι η υπό όρους αποδοχή της νέας αυτής ταυτότητας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα διαβήµατα αναγνώρισης τα οποία, από τη µια προϋποθέτουν αποδοχή της ύπαρξης ψυχικής ασθένειας, και από την άλλη αποσκοπούν στην οικειοποίηση µέρους ή διαστάσεων της νέας ταυτότητας που προκύπτει µε την ψυχιατρική διάγνωση. Αυτό το ιδιάζον διάβηµα αναγνώρισης παίρνει διάφορες µορφές. Θα µου επιτρέψετε να

14 14 αναφερθώ σύντοµα σε τρεις: α) την ηρωοποίηση, β) την υπό όρους αποδοχή της βιοϊατρικής εκδοχής, και γ) την κριτική της αντικειµενοποίησης. Η ηρωοποίηση διαφαίνεται σε πάρα πολλά σηµεία των αφηγήσεων αλλά και σε ορισµένους στίχους ποιηµάτων, όπου η «ψυχική πάθηση» ερµηνεύεται ως ατοµικός αγώνας ενάντια σε εσωτερικούς κι εξωτερικούς εχθρούς, ως Γολγοθάς. Η ατοµική ιστορία συγκρίνεται µε την Οδύσσεια. Με τον τρόπο αυτό η µαρτυρία παίρνει το διπλό της νόηµα: πρόκειται για την παράθεση ενός τεκµηρίου αληθείας, το οποίο αφορά σε µια σειρά κακουχιών και βασάνων. Η ταυτότητα του ατόµου ξεπηδά από τη σύµπτυξη των δύο διαστάσεων της µαρτυρίας: α) του µαρτυρίου, και β) της πιστοποίησής του, δια µέσου της αφήγησης. Η αποδοχή της βιοϊατρικής εκδοχής αποσκοπεί στην κριτική των παραστάσεων που είναι συνδεδεµένες µε την «ψυχασθένεια». Στην περίπτωση αυτή η «ψυχική πάθηση» νοείται σαν «µια ασθένεια όπως όλες οι άλλες». Η κριτική δεν απευθύνεται στην βιοϊατρική προσέγγιση και στην θετικιστική εκδοχή της ψυχιατρικής, αλλά στο κοινωνικό στίγµα, το οποίο είναι συνδεδεµένο µε την «ψυχική ασθένεια». Η κριτική της αντικειµενοποίησης ακολουθεί τον ακριβώς αντίθετο δρόµο, καθώς αναπτύσσεται ως αµφισβήτηση της βιοϊατρικής µονοµέρειας. Σε ένα ποίηµα του Γιώργου Φαλελάκη διαβάζουµε τους παρακάτω στίχους: «Ακούς φωνές; Ναι ακούω φωνές. Τις δικές µου φωνές» ( ) «Μοναχικός άνθρωπος, µονίµως αµυνόµενος, προσπαθώντας να µην αφήσει κανένα να µπει στη δική του ψύχωση. Να µπορεί να ακούει τα τριζόνια του αµετάκλητα άγιος». Εδώ επιχειρείται η εκ νέου υποκειµενικοποίηση της αντικειµενικότητας της «πάθησης», µε την έννοια ότι ασκείται κριτική στην θεώρησή της ως αντικειµένου, ως νοσολογικής οντότητας καθεαυτής, η οποία ενυπάρχει στο εσωτερικό του εαυτού ως ανεξάρτητο στοιχείο. Η «πάθηση» είναι αναπόδραστα συνδεδεµένη µε την ατοµική ύπαρξη, αποτελεί θεµελιώδες συστατικό του εαυτού, και σε καµία περίπτωση δεν µπορεί να υποβιβαστεί στο επίπεδο του καθαρού αντικειµένου, της καθαρής αρνητικότητας. Η υπεράσπισή της συνδέεται ευθέως µε µια πρακτική επανοικειοποίησης του εαυτού, µε όρους υπεράσπισης της πληγείσας ατοµικής ταυτότητας. Μέσω αυτών των επικοινωνιακών διαβηµάτων το άτοµο διεκδικεί την κοινωνική αναγνώριση, η οποία θα του επιτρέψει να διάγει ένα κατά το δυνατό αυτόνοµο βίο. Το εγχείρηµα είναι εγγενώς αµφίσηµο και αντιφατικό, καθώς

15 15 αρθρώνεται στο µεταίχµιο του ορίου, στον αβέβαιο χώρο µεταξύ οντολογικής οµοιότητας και οντολογικής ετερότητας, όπου βασιλεύει η ένταση. Μια άλλη διάσταση αυτών των τεκµηρίων ζωής συνδέεται µε την αίσθηση του χρόνου. Στην αφήγηση συχνά ο βίος ανασυγκροτείται ως Οδύσσεια. Αυτός ο χαρακτηρισµός είναι απόλυτα δικαιολογηµένος εάν αναλογιστούµε τη βιογραφική διαδροµή µε όρους ρήξεων, αναγκαστικών εγκλεισµών και σφοδρών επιθέσεων στις παραδεδεγµένες εικόνες του εαυτού. Εντούτοις, ο χαρακτηρισµός της ζωής ως Οδύσσειας συνδέεται και µε τα αρχέτυπα της ανάδειξης του ατόµου σε δηµιουργού της ιστορίας του. Όπως έδειξαν οι Horkheimer και Adorno, ο Οδυσσέας είναι το σύµβολο του νεωτερικού ατόµου: «ο ήρωας των περιπετειών καταδεικνύεται ως αρχέτυπο ακριβώς του αστικού ατόµου, η έννοια του οποίου πηγάζει µέσα από εκείνη την ενιαία ατοµική επικράτηση που το προϊστορικό πρότυπό της είναι ο περιπλανόµενος». 1 Στην αφήγηση του Γιώργου Φαλελάκη, η ίδια η ζωή ανασυγκροτείται ως πορεία όπου το παρελθόν, το παρόν και το µέλλον υποστασιοποιούνται ως τέτοια, ως διάδοχες καταστάσεις. Η ίδια η µορφή της αφήγησης, αλλά και η ίδια η πρακτική της δηµοσιοποίησης των προσωπικών βιωµάτων, είναι το αποτέλεσµα µιας διαδικασίας που θέτει το άτοµο, ως ένα βαθµό εξαναγκαστικά, στο επίκεντρο του κοινωνικού κόσµου. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γιώργος Φαλελάκης οι φίλοι του τον χαρακτηρίζουν «παιδί της πόλης». Πράγµατι, οι ασχολίες και τα ενδιαφέροντά του συνάδουν µε έναν αστεακό τρόπο ζωής, ο οποίος όµως, παραδόξως, διάγεται σε ένα χωριό της ελληνικής περιφέρειας. Καταρχάς, ο χρόνος προσλαµβάνεται στη βάση µιας προϊούσας εξατοµίκευσης. Η παράσταση της πορείας του βίου που ο Γιώργος Φαλελάκης µας εκθέτει µέσα από τις αφηγήσεις του βασίζεται στην έννοια της «πορείας», της «διαδροµής» του ατόµου, η οποία βρίσκεται υπό διαρκή κρίση, συνεχώς υπό διακύβευση. Πρόκειται για ένα «παιδί της πόλης» γιατί βλέπει τον κόσµο µέσα από ένα εξελικτικό και εξατοµικευµένο αναστοχαστικό πλαίσιο κατανόησης. Ο εαυτός είναι η ίδια η πορεία, ένα εύπλαστο, ως ένα σηµείο, αµάλγαµα εµπειριών. Την ίδια στιγµή ο Γιώργος Φαλελάκης είναι «παιδί της ψυχιατρικής µεταρρύθµισης». Αρχικά, η κοινωνική αναγνώριση της ασθένειας οδηγεί σε ένα βίαιο ξεριζωµό από τον γνώριµο κόσµο του χωριού και της επαρχίας. Το ίδιο θα µπορούσε 1 Horkheimer M., Adorno Th., Η διαλεκτική του διαφωτισµού, Αθήνα, Ύψιλον, 1996, σ. 90.

16 16 να συµβεί µέσα από άλλους δρόµους. Η «ασθένεια», ως στοιχείο που ξεριζώνει το άτοµο από το φυσικό βιόκοσµο, οδηγεί, ως ένα βαθµό εξαναγκαστικά, σε έναν «ανοικτό εαυτό». Στην περίπτωση αυτή, η περιθωριοποίηση και οι «ακραίες εµπειρίες», λειτουργούν ως µηχανισµοί εξατοµίκευσης. Η ιδέα της «ατοµικής εξέλιξης», όµως, σχετίζεται άµεσα µε το µετασχηµατισµό του ψυχιατρικού θεσµού. Πράγµατι, στην αφήγηση διαφαίνεται σε πάρα πολλά σηµεία ένα εξελικτικό σχήµα της προσωπικής ιστορίας, µε περιγραφικούς αλλά και µε κανονιστικούς όρους («εξελίσσοµαι», «δεν εξελίσσοµαι»). Ο «βιωµένος χρόνος» αναπαριστάται ως προσωπική εξέλιξη, ως εσωτερική πορεία του εαυτού από ένα πριν σε ένα µετά. Όµως, αυτού του τύπου η προσέγγιση της βιογραφικής διαδροµής δεν συνδέεται µόνο µε τις νεωτερικές παραστάσεις περί χρόνου, αλλά σχετίζεται και µε την πορεία του ατόµου στο εσωτερικό του κοινωνικού κόσµου της ψυχιατρικής. Το πρόταγµα της ατοµικής εξέλιξης συνδέεται µε την κριτική στην «ακινησία του ασύλου», η εξελικτικήαναστοχαστική πρόσληψη του χρόνου αποτελεί µια κριτική στην κυκλική έννοια του χρόνου που εγκαθιδρύεται στο εσωτερικό του ασύλου, από τις θεσµικές τελετουργίες που ρυθµίζουν το χρόνο µε βάση τις φυσικές λειτουργίες του οργανισµού και τη φαρµακοθεραπεία («µαµ, κακά και νάνι»). Η εξέλιξη, σε αυτή την περίπτωση, αποτελεί συνώνυµη έννοια της ατοµικής χειραφέτησης. Επιπλέον, τα ατοµικά διαβήµατα αναγνώρισης λαµβάνουν χώρα εντός ενός κοινωνικού κόσµου, αυτόν της νέας ψυχιατρικής εποχής, που τα υποστηρίζει, ενισχύοντας τις πιθανότητες θετικής αναγνώρισης. ιαχειρίζεται την ασθένειά του - «η ψυχασθένειά µου», την ονοµάζει ο ίδιος-, όταν διαβλέπει να ξεπροβάλλει µια δυνάµει θετική ταυτότητα απ αυτό το εγχείρηµα και όταν του δίνονται τα µέσα γι αυτό το σκοπό. Έτσι, µέσω της έννοιας της «υγείας του εαυτού» ο τελευταίος αποκτά µια υπόσταση πεδίου, όπου επενεργούν αντίρροπες δυνάµεις, και όπου το ίδιο το άτοµο θεωρείται ότι µπορεί να παρέµβει. Ο Γιώργος Φαλελάκης δεν είναι βέβαια µια τυπική περίπτωση ατόµου µε ψυχιατρικές διαγνώσεις. Οι ιδιαίτερες δεξιότητες, ιδιαίτερα στον τοµέα της τέχνης, του παρέχουν ένα ευρύ ρεπερτόριο πρακτικών αναγνώρισης της ατοµικής ταυτότητας και έλλογης διαχείρισης του κοινωνικού στίγµατος. Εξάλλου, σε ορισµένες ιδιαίτερα περιπτώσεις, όπου η ψυχική κατάρρευση είναι σχεδόν ολοκληρωτική και κάθε υπόθεση για ενσυναίσθηση του ατόµου φαντάζει σαν ουτοπία, είναι πολύ δύσκολο να

17 17 αναπτυχθούν τέτοιου είδους πρακτικές. Ωστόσο, αυτή η εξαιρετική περίπτωση, για την οποία γνωρίζουµε ότι καταγράφεται ως µαρτυρία σε αυτό το βιβλίο, µας φανερώνει βαθύτερους κοινωνικούς µετασχηµατισµούς, οι οποίοι δεν περιορίζονται στο εσωτερικό του ψυχιατρικού θεσµού. Όπως επισηµαίνει ο Bruner «ο εαυτός φαίνεται να έχει καταστεί ένα εκπληκτικά δηµόσιο ζήτηµα στις µέρες µας. Άπειρα βιβλία µας λένε πώς να τον βελτιώσουµε, πώς να προσέξουµε ώστε να µην καταλήξουµε διχασµένοι, ναρκισσιστικοί, αποµονωµένοι ή ανένταχτοι ( ) Μήπως όµως ο εαυτός δεν αποτελούσε ανέκαθεν θέµα δηµόσιου, ηθικού ενδιαφέροντος, ακόµη και αντικείµενο δηµόσιας συζήτησης;» 2 Ο µετασχηµατισµός του ψυχιατρικού θεσµού οµολογεί µε µια κοινωνική διαδικασία, µε σηµείο συνάντησης το µετασχηµατισµό της δοµής της θεραπευτικής σχέσης. Ο ψυχιατρικός θεσµός συναντά ολοένα και περισσότερο ατοµικότητες οι οποίες αντιλαµβάνονται τον εαυτό τους ως ανοικτό πεδίο, ως εύπλαστο υλικό. Αυτού του τύπου τις ατοµικότητες καλείται να ενισχύσει και, ως ένα βαθµό, να συµβάλει στην παραγωγή τους. 2 Βλ. Bruner J., ηµιουργώντας ιστορίες, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 2004, σ. 117.