Ή Νεοελληνική Φαυλοκρατία

Transcript

1 ΑΡΜΟΒ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Ή Νεοελληνική Φαυλοκρατία Πρόλογος: Θεόδωρος Ί. Ζιάκας

2 ΣΤΟΝ ΚΩΛΕΤΤΗ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΙΣΤΩΘΕΙ καί μια πρώτη αποκρυστάλλωση των φαυλοκρατικών χαρακτηριστικών τοΰ ελληνικού πολίτικου συστήματος. Καλλιέργησε δσο κανείς προηγούμενος του τά σπέρματα τής συναλλαγής καί τής πολιτικής διαφθοράς, ενώ ήταν ό πρώτος ελληνας πολιτικός πού, διαχειριζόμενος τά κοινά, απέκτησε μεγάλη περιουσία ( δραχμές τής εποχής εκείνης). Στόχος του Κωλέττη ήταν ή «μακροβιότητα» τών κυβερνήσεών του κα'ι δχι οί μεταρρυθμίσεις καί ή εθνική ανασυγκρότηση. Με τις άθρόες απολύσεις κομματικών άντιπάλων, τό διορισμό «ήμετέρων», την κατοχύρωση τών προνομίων τών διάφορων τοπαρχών και τις εκλογές βίας κα'ι νοθείας ήταν πράγματι ό πρώτος πού διασφάλισε «μακρόβιες» κυβερνήσεις. Χαρακτηριστικό είναι τό «ωρολόγιο» πρόγραμμά του: Μέχρι άργά τό απόγευμα άσχολεΐτο με τή διεκπεραίωση ρουσφετιών, πρώτα στήν κατοικία του καί μετά στην έδρα τής κυβερνήσεως. Στη διάρκεια τών υπηρεσιακών συσκέψεων πού επακολουθούσαν συνήθως κοιμόταν, ενώ απούσιαζε συστηματικά άπό τις συνεδριάσεις τής Βουλής.

3

4 «Έπί μακράν σειράν ετών έπαρηγορούμεθα δτι τά άλλα εθνη θά έθυσίαζον τδ συμφέρον των εις τήν δικαιοσύνην κατά τήν όριστικήν έπίλυσιν του Ανατολικού Ζητήματος. Μετά τήν απώλειαν της τοιαύτης έλπίδος ούδέν άλλο απομένει ήμΐν μέσον παρηγορίας παρά νά άσπασθώμεν τήν πίστιν, καθ ήν ή διαίρεσις του ανθρωπίνου γένους εις αντίζηλα εθνη είναι κατάστασις άνώμαλος και παροδική, ούδ άπέχει πολλούς αιώνας ή εποχή δπου ούτε σύνορα, ούτε εθνικά συμφέροντα, θέλουσι χωρίζει άπ άλλήλων τούς άδελφωθέντες απογόνους τού Άδάμ. Ό άπδ τοιαύτης σκοπιάς έξετάζων τά συμβαίνοντα δικαιούται νά θεωρεί ώς προσωρινδν καί άναξιόλογον δυστύχημα πάσαν έθνικήν ζημίαν». Έ μ μ. Ροΐδης

5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Π ΡΟ ΛΟΓΟ Σ I. Γ Ε Ν Ε Σ Η ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 1. Τά πρώτα πενήντα χρόνια - "Ενα φαυλοκρατικό πολιτικό σύστημα αποκρυσταλλώνεται Νέοι μνηστήρες στο προσκήνιο της Βαλκανικής - Ή Ελλάδα σε αδράνεια Ή υπερπροσπάθεια της τελευταίας σ τιγμ ής II. Η Μ ΕΓΑ Λ Η Κ Ρ ΙΣ Η 4. Ή Μικρασιατική Καταστροφή - Τό απόγειο της λογικής του «πολίτικου κόστους» Μεσοπόλεμος: Ό Διχασμός συνεχίζεται Από τήν Κατοχή καί τήν Αντίσταση στον Εμφύλιο - Ή βαθμιαία διαδικασία εκτόνωσης καί ήττας του λαϊκού κινήματος τής Αριστερός Ή δεκαετία του 50 καί ή μονοκρατορία τής αναδομημένης Δ εξ ιά ς III. Η Τ ΕΛ ΙΚ Η Κ Α Τ ΙΣΧ Υ ΣΗ 8. Τό δημοκρατικό διάλειμμα τής διετίας Ή αποστασία καί ή αδυναμία εναλλαγής των κομμάτων στήν εξουσία

7 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ 9. Ή Δικτατορία τών Συνταγματαρχών - Το παρακράτος αναγορεύεται σέ επίσημο κράτος Ή Μεταπολίτευση - Μαζικοποίηση καί εκδημοκρατισμός της φαυλοκρατίας α. Ή καραμανλική περίοδος β. Ή παπανδρεϊκή περίοδος Ε Π ΙΛ Ο Γ Ο Σ Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μέ τό γιατρό Βαγγέλη Κοροβίνη είχαμε έκδώσει, πριν από είκοσι χρόνια, ενα δοκίμιο για τό Έθνος, εναν χρηστικό «οδικό χάρτη», ένόψει της άναμενό- μενης νέου τύπου άνάδυσης τοΰ εθνικού ζητήματος. Κατόπιν,, ώς συνεργάτες τοΰ περιοδικού Έλλοπία καί έν συνεχεία του Άρδην, κινηθήκαμε σέ παράλληλες κατευθύνσεις άναζήτησης. Ήξερα δτι τά τελευταία χρόνια μελετούσε νεοελληνική πολιτική ιστορία καί συζητούσε τό πρόβλημα της φαυλοκρατίας μέ τον κοινό μας φίλο, τον μακαρίτη 'Αρη Ζεπάτο ( ). Δέν γνώριζα όμως αν ειχε κατάλήξει σέ κάποιο κείμενο, ώσπου φέτος καθαρόγραψε τις σημειώσεις του καί μου τις έδωσε νά τις δώ. Ενθουσιάστηκα. Ήταν ενα περιεκτικό δοκίμιο για τήν εθνική μας φαυλοκρατία. Ή γνώμη μου ήταν 1. Βαγγέλης Κοροβίνης - Θεόδωρος Ζιάκας, Αναζητώντας μία θεωρία, για τό *Έθνος. Εκάτη, Αθήνα

9 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ δτι θά κάλυπτε ενα κενό καί δτι πρέπει οπωσδήποτε νά έκδοθεΐ. Του πρότεινα, αν δεν μπορούσε έκεΐνος, νά άναλάβω εγώ τήν έπιμέλειά του. Συμφώνησε καί ετσι τό άνέλαβα. * * * Ό δρος «φαυλοκρατία» άναφέρεται στο «κράτος» του φαύλου, τών φαύλων καί της φαυλότητας. Παραπέμπει σε εναν συγκεκριμένο τρόπο άσκησης της πολιτικής λειτουργίας. Ό δρος εχει βέβαια πολεμική χροιά καί χρησιμοποιείται κυρίως από τούς έκσυγχρονιστές γιά τή συλλήβδην ήθική απαξίωση τών αντιπάλων τους. Πολιτικώς «φαύλο» είναι, κατ αυτούς, δ,τι γενικώς άπάδει πρός τό πολιτικώς «ορθό», το όποιο συμπίπτει με το νεωτερικό πρότυπο, τό είσαγόμενο από τή Δυτική Εύρώπη. Σημειωτέον, δμως, δτι οί έγκαλούμενοι γιά φαυλοκρατία κάθε άλλο παρά αμφισβητούν τό νεωτερικό πρότυπο. Καί φυσικά δεν θεωρούν τον εαυτό τους «φαύλο», άλλά άπλώς «πραγματιστή», «ρεαλιστή», «προσγειωμένο στήν ελληνική πραγματικότητα». Ή αντίθεση φαυλοκρατίας-έκσυγχρονισμού παραπέμπει σέ δύο διαφορετικές πολιτικές παραδόσεις, οι δποΐες δμως δέν ενσαρκώνονται κατά εναν κομματικώς «καθαρό» τρόπο. Ή φαυλοκρατική παράδοση διαπερ 14

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ νά δλα τά κόμματα καί πρωτίστως τό έκάστοτε κυβερνών κόμμα. Οί εκσυγχρονιστές, επίσης, δεν λείπουν από κανένα κόμμα. Σέ ορισμένες κρίσιμες στιγμές (1882, 1909, 1952, 1996) ή έκσυγχρονιστική παράδοση αναλαμβάνει τά ήνία. Γενικώς δμως ή κυριαρχία της φαυλοκρατικης παράδοσης είναι αδιαμφισβήτητη. Τυπικές μορφές της είναι ό Κωλέττης, ό Δηλιγιάννης, ό Παπανδρέου, ό Μητσοτάκης, σέ άντίθεση με εκσυγχρονιστικές μορφές, δπως είναι ό Καποδίστριας, ό Τρικούπης καί ό Βενιζέλος τών Βαλκανικών Πολέμων. * * * Ό Κοροβίνης δέν άντιμετωπίζει τή φαυλοκρατία ώς εκσυγχρονιστής. Δέν κρίνει, δηλαδή, τή φαυλοκρατική πρακτική μέ βάση τά άλλοθι του εκσυγχρονισμού αλλά με βάση τις καταστροφικές συνέπειές της γιά τή χώρα. Μέ αύτές ώς γνώμονα κρίνει καί τούς ίδιους τούς εκσυγχρονιστές, οί όποΐοι δέν κόβουν ποτέ τον ομφάλιο λώρο πού τούς συνδέει μέ τή φαυλοκρατία. Εξετάζοντας τή φαυλοκρατία σέ σχέση μέ τις συνέπειές της καί μόνο, ό Βαγγέλης Κοροβίνης βοηθά τον αναγνώστη νά προσεγγίσει μέ άμερόληπτο τρόπο τό ιστορικό αυτό φαινόμενο. Θεόδωρος Ί. Ζιάκας 15

11 I. ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

12

13 1. Τά πρώτα πενήντα χρόνια - 'Ένα φαυλοκρατικό πολίτικο σύστημα αποκρυσταλλώνεται Μέχρι καί τις παραμονές τής Επανάστασης του 21, ή απόσχιση των κλεφταρματολών από τό σώμα τών καρτερικών ομοθρήσκων τους καί οί συχνές συγκρούσεις μέ τούς ^Οθωμανούς δέν άπέβλεπαν μόνο στη θεμελίωση χριστιανικού κράτους. Παράπλευρος στόχος ηταν ή αυτονόμηση από τούς μηχανισμούς τής εξουσίας, ή δημιουργία διατοπικοΰ άρματολικοδ δικτύου στή βάση τών τοπίκοσυγγενικών δεσμών καί, μέχρι τήν έκρηξη τής Επανάστασης, ή προνομιακή ένταξη στήν Οθωμανική τάξη πραγμάτων, στήν οικονομία τής βίας καί τής αυθαιρεσίας, πού χαρακτήριζε τήν παρακμάζουσα Αύτοκρατορία. Ή αδιάλειπτη διεξαγωγή του Αγώνα επί δέκα συνεχή χρόνια συντέλεσε στήν έδραίωση της εθνικής συνείδησης καί πέραν του στενού κύκλου τών διανοουμέ- 19 -

14 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ νων.1 Παρά ταυτα, ή δημιουργία αίσθησης νομιμοφροσύνης πρός το νεοϊδρυθέν κράτος αποδείχθηκε δύσκολο, άν δχι ακατόρθωτο, εργο. Πολύ σύντομα, αμέσως μετά τή δολοφονία του Καποδίστρια (πού μέ τά ισχνά μέσα πού διέθετε προσπάθησε νά θεμελιώσει σύγχρονο γιά τά δεδομένα της εποχής κράτος2), ή πολιτική ζωή του άνεξάρτη- 1. Μ έ τον δρο «εθνική συνείδηση» νοείται εδώ ή συνείδηση του έθνοκρατικου άνήκειν, δηλαδή ή νεωτερική δυτικοευρωπαϊκή. Στή νεωτερική νοηματοδότησή του τδ έθνος εΐναι μια άφηρημένη οντότητα της δποίας ή βούληση ερμηνεύεται από τό έκάστοτε πολιτικό προσωπικό τό όποιο διαχειρίζεται τό μηχανισμό του κράτους. Ή κοινωνία εχει απλώς τό δικαίωμα νά διαιτητεύει, από καιρού εις καιρόν, στον αγώνα τών κομματικών ολιγαρχιών γιά τον έλεγχο του κράτους καί τή διαχείριση του εθνικού δυναμικου. Εθνική συνείδηση, αλλά ριζικά διαφορετική, μέ τήν έννοια του άνήκειν στον πολιτισμό ενός οικουμενικοί} βασιλείου ελεύθερων Κοινών (πολιτειών), είχαν σχηματισμένη οί "Ελληνες-Ρωμιοί από αιώνες. Στήν έλληνική-ρωμαίικη εκδοχή ή κοινωνία ταυτίζεται μέ τό έθνος στο επίπεδο τών Κοινών, διότι είναι οργανωμένη σέ Δήμο καί άσκεΐ ή ίδια τήν πολιτική λειτουργία είτε άμεσα είτε ώς έντολέας. Έ κ έί τό πρόταγμα της άτομικής ελευθερίας ενσαρκώνεται κατά τρόπο ποιοτικά καθολικό, καθώς επιτυγχάνεται τό «μή άρχεσθαι υπό μηδενός» ( Αριστοτέλης). Στο έπίπεδο δμως της ελληνορωμαϊκής Οικουμένης, ή δια-κοινοτική πολιτική λειτουργία (διασφάλιση εσωτερικής καί έξωτερικής ειρήνης, νόμισμα, συμμαχίες κ.λπ.) ασκείται από τό Βασιλέα, ό όποΐος έχει ώς εδρα του τη Βασιλεύουσα-Κοσμόπολη καί διαθέτει εναν ύπερ-έθνικό κρατικό μηχανισμό. Ό Βασιλεύς, άν καί νόμιμος, ουσιαστικά κεΐται πέραν του νόμου. (Ώς νεωτερικός δμόλογος του ρωμιού Μονάρχη θά μπορούσε νά θεωρηθεί δ άμερικανός Πρόεδρος, ώς πρός τήν πλανηταρχική -οικουμενική του δικαιοδοσία, ή όποια δμως, σέ αντίθεση μ* εκείνη του βυζαντινου δμολόγου του, είναι άθέσμιστη.) 2. Ιωάννης Καποδίστριας ( ): Κυβερνήτης της Ελλάδας από τό 1828 ώς τή δολοφονία του τό 1831 από τους Μαυρομιχαλαίους. 20

15 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ του κρατιδίου θα πάρει τή μορφή μιας ανελέητης καί διαρκούς σύγκρουσης για τον ελεγχο του κράτους. Τό κράτος, δ κυριότερος εργοδότης της χώρας, θα γίνει «τό μηλον τής εριδος» μεταξύ τών άλληλοσπαρασσόμενων φατριών. Τήν κατάσταση αύτή διευκόλυνε κατ άρχάς τό γεγονός δτι, από τή σύσταση του κράτους καί επί πενήντα χρόνια, δ ορίζοντας στις έξωτερικές σχέσεις της χώρας ήταν κατά βάσιν «ανέφελος». Τον σκίαζαν μόνο οί κατά διαστήματα «σπασμοί» τών άλυτρώτων (στήν Κρήτη καί άλλου). Σέ δλη αύτή τήν περίοδο, μέχρι δηλαδή νά έμφανισθοΰν καί άλλοι βαλκάνιοι διεκδικητές τών εύρωπάίκών οθωμανικών κτήσεων καί νά άρχίσει νά αμφισβητείται τό δόγμα τής άκεραιότητας της Οθωμανικής Αύτοκρατορίας, δ πολιτικός κόσμος άρνήθηκε νά εξοπλίσει τή χώρα μέ αξιόμαχο στρατό, καλλιεργώντας τήν πεποίθηση δτι ή Ελλάδα θά ήταν δ φυσικός καί μοναδικός κληρονόμος τής Οθωμανικής Αύτοκρατορίας. "Οταν ξεσποΰσαν έπαναστάσεις τών άλυτρώτων, άρκοΰνταν στήν αποστολή πολεμοφοδίων καί έθελο- 3. Τό δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αύτοκρατορίας καθιερώθηκε μέ τήν άγγλοτουρκική συνθήκη του 1809, ή οποία στρεφόταν κατά της Γαλλίας του Ναπολέοντα καί τών βλέψεων της Ρωσίας για έξοδο στις «θερμές θάλασσες». - 21

16 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ ντών, ενώ δ στρατός παρέμενε παραμελημένος καί ανεπαρκής. Τήν τακτική αύτή συστηματοποίησε δ Κωλέττης,4 ή πιο ισχυρή πολιτική μορφή τών δύο πρώτων δεκαετιών τοΰ ανεξάρτητου βασιλείου. Ή ανοχή τής δράσης άτακτων σωμάτων καί τά συνοριακά επεισόδια,, χωρίς νά επιβαρύνουν τον προϋπολογισμό (τοΰ οποίου ο! πόροι λεηλατούνταν, δπως θά δοΰμε παρακάτω, άπδ τους διάφορους «ήμετέρους») έπέτρεπαν στον Κωλέττη νά εμφανίζεται δραστήριος καί άφοσιωμένος στή «Μ ε γάλη Ιδέα», στήν απελευθέρωση τών υπόδουλων Ελλήνων, γιά τήν οποία μάλιστα ηταν δ πρώτος πού εκανε λόγο, Άλλά ή «νηνεμία» στις έξωτερικές σχέσεις τής χώρας δέν ηταν δ μόνος λόγος πού έπέτρεψε νά καταστεί μετεπαναστατικώς τό Τδιο τό κράτος αντικείμενο πολιτικών συγκρούσεων. Πολλοί αποδίδουν τό φαινόμενο στις παρεμβάσεις τοΰ Θρόνου καί τών πρεσβευτών τών Μεγάλων Δυνάμεων στήν πολιτική ζωή τοΰ τόπου, Αύτοΰ τοΰ τύπου οι παρεμβάσεις είναι αναμφισβήτητες δμως κάθε άλλο παρά μποροΰν νά θεωρηθοΰν άποκλειστικώς ύπεύθυνες γιά τήν κακοδαιμονία τοΰ δημόσιου βίου. 4. Ιωάννης Κωλέττης ( ): Αρχηγός του «γαλλικού» κόμματος καί πρωθυπουργός στο διάστημα καί

17 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Λυτή καθ αυτήν, μάλιστα, ή μοναρχική τροπή πού πήρε το πολίτευμα θα ηταν άνερμήνευτη, άν άποσυν- Λεόταν από τήν προσπάθεια τών άντιτιθέμενων φατριών νά μονοπωλήσουν τήν αρχή, τά προνόμια καί τούς «λουφέδες» πού συνόδευαν τήν άσκηση της εξουσίας. I Ιρόκειται γιά προσπάθεια πού προσλάμβανε κατά διαστήματα τή μορφή απροσχημάτιστου εμφύλιου πολέμου. Πώς νά μήν άντιμετωπισθεΐ ό Όθωνας5 κατά τήν ενθρόνισή του σάν «σωτήρας», δταν οί αντίπαλοι του Καποδίστρια, λίγο πριν τον δολοφονήσουν, έφθασαν στο σημείο νά πυρπολήσουν τά πλοΐα του εθνικού στόλου, ώστε νά μήν περάσουν στον έλεγχο της κυβέρνησης; Καί πώς νά μήν τύχει ανάλογης υποδοχής ό Γεώργιος Α/6, δταν, μετά τήν έκθρόνιση του 'Όθωνα καί πριν άφιχθεΐ ό νέος Βασιλιάς, σέ ενοπλες συγκρούσεις στήν Αθήνα τό κεντρικό κατάστημα της Εθνικής Τράπεζας φυλασσόταν μεταξύ τών άλλων από ληστές(ι), οί όποιοι ανήκαν σέ μιά από τις αντίπαλες φατρίες, τήν κυβερνώσα φατρία του Βούλγαρη7; 5. Όθων, Όττο φόν Βίττελσμπαχ ( ): Πρίγκιπας τής Βαυαρίας καί πρώτος «Βασιλεύς της Ελλάδος». 6. Χριστιανός-Γουλιέλμος-Φερδινάνδος- Αδόλφος-Γεώργιος: Γνωστός ώς Γεώργιος Α' βασιλιάς της Ελλάδας, άπδ το 1863 μέχρι τή δολοφονία του τδ Δημήτριος Βούλγαρης ( ) ή Τζουμπές: Διετέλεσε συνολικά τέσσερις φορές πρωθυπουργός άπδ τδ 1855 καί μετά. Υπήρξε φανατικός πολέμιος του Ιωάννη Καποδίστρια. 23

18 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Επιτέλους, πρέπει νά ειπωθεί ή ωμή αλήθεια: Σκοπός τών ξένων δυνάμεων δεν μπορεΐ νά είναι ή ευνομία και ή υπεράσπιση τών εθνικών μας συμφερόντων εναντίον τών δικών μας θελήσεων. Αυτό είναι, πρωτίστως καί κυρίως, δικό μας εργο. Άν, τώρα, τό δικό μας εργο είναι ή καταλήστευση τών δημόσιων πόρων καί άν πρώτο μέλημα τών πολιτικών είναι νά κρατηθούν στήν εξουσία μέ κάθε τίμημα, αυτό είναι αδύνατο νά τό αλλάξει καί ή πιο καλοπροαίρετη ξένη χώρα. 'Αν δ Κωλέττης, έν πάση περιπτώσει, ήταν εκείνος πού μορφοποίησε τήν τακτική αντιμετώπισης τών εθνικών θεμάτων, σέ αύτόν μπορεΐ νά πιστωθεί καί μιά πρώτη αποκρυστάλλωση τών φαυλοκρατικών χαρακτηριστικών του ελληνικού πολιτικού συστήματος. Ό Κωλέττης καλλιέργησε, δσο κανείς προηγούμενος του, τά σπέρματα τής συναλλαγής καί τής πολιτικής διαφθοράς, ενώ ήταν δ πρώτος ελληνας πολιτικός πού, διαχειριζόμενος τά κοινά, απέκτησε μεγάλη περιουσία ( δραχμές της εποχής εκείνης). Στόχος τοΰ Κωλέττη ηταν ή «μακροβιότητα» τών κυβερνήσεών του καί δχι οί μεταρρυθμίσεις καί ή εθνική άνασυγκρότηση. Μέ τις άθρόες απολύσεις κομματικών αντιπάλων, τό διορισμό «ήμετέρων», τήν κατοχύρωση τών προνομίων τών διάφορων τοπαρχών καί τις εκλογές 24

19 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ βίας καί νοθείας, ήταν πράγματι ό πρώτος πού διασφάλισε «μακρόβιες» κυβερνήσεις. Χαρακτηριστικά καί αποκαλυπτικά τής πολιτικής ζωής τής πρώτης μετεπαναστατικής περιόδου είναι τό «ώρολόγιο» πρόγραμμα του Κωλέττη καί ή συζήτηση σχετικά μέ τά πολιτικά δικαιώματα τών «έτεροχθόνων», τών Ελλήνων δηλαδή τών αλύτρωτων περιοχών (Φαναριωτών, Έπτανήσιων καί άλλων εγγραμμάτων) πού κατοικούσαν στο κρατίδιο καί ενας μεγάλος αριθμός τους στελέχωσε μεταπαναστατικά τον κρατικό μηχανισμό. Ό Κωλέττης μέχρι αργά τό άπόγευμα άσχολεΐτο μέ τή διεκπεραίωση ρουσφετιών πρώτα στήν κατοικία του καί μετά στήν εδρα τής κυβερνήσεως. Στή διάρκεια τών υπηρεσιακών συσκέψεων πού επακολουθούσαν συνήθως κοιμόταν, ένώ απούσιαζε συστηματικά από τις συνεδριάσεις τής Βουλής. Στή συζήτηση.,, τώρα, τή σχετική μέ τά πολιτικά δικαιώματα τών «έτεροχθόνων», πού προηγήθηκε τής ψήφισης τού Συντάγματος τού 1844, ό στρατηγός Ιωάννης Μακρυγιάννης ( ), ενας άπό τούς ήρωες τού 21, ζητούσε νά «τραβηχτούν» γιά λίγο οί «έτερόχθονες» άπό τήν εξουσία, ώσπου νά έπουλωθούν οί πληγές τών χειμαζομένων αγωνιστών, χάρις στο «βάλσαμο» τού κρατικού

20 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ ταμείου.8 Στη συζήτηση αυτή δ Κωλέττης τάχθηκε κατά τοΰ διαχωρισμοΰ «έτεροχθόνων» καί «αυτοχθόνων», άφοΰ προορισμός τοΰ νεοελληνικοΰ κράτους ήταν ή απελευθέρωση τοΰ αλύτρωτου Έλληνισμοΰ, άλλα ταυτόχρονα άπάλειψε άπδ τό ύπδ ψήφιση Σύνταγμα τήν άξιοκρατική ρήτρα πού κατοχύρωνε τούς διορισμούς στο δημόσιο βάσει προσόντων («δοτήρ δε τούτων ή άξιότης έκάστου», ελεγε ή έπίμαχη φράση πού υπήρχε αυτολεξεί καί στα τρία Συντάγματα πού είχαν ψηφισθεΐ άπδ τδ 1821 εως τό 1827). Μετά, λοιπόν, τό Κίνημα τής 3ης Σεπτεμβρίου τοΰ 1843 καί τήν παραχώρηση Συντάγματος άπό τον Όθωνα, στις άρχές τοΰ 1844 δ Κωλέττης έγκαθίδρυσε ενα είδος κοινοβουλευτικής δικτατορίας. Κατά τήν τριετη αύτή περίοδο διακυβέρνησης τής χώρας άπδ τον Κωλέττη άρχισαν νά παγιώνονται τά χαρακτηριστικά ενός φαυλοκρατικοΰ πολιτικοΰ συστήματος. Ή «πατρονία» καί τά πελατειακά δίκτυα βρίσκονται στον πυρήνα αύτοΰ τοΰ συστήματος. Ή «πατρονία» καί ή «προστασία» άναπτύχθηκαν ώς ενα είδος 8. Του αποδίδεται μάλιστα ή φράση: «Ά ν είναι νά μείνουμε έμεΐς νηστικοί, ας πάει στο διάβολο ή ελευθερία. Έφαγαν αυτοί, άς φάμε καί έμεΐς τώρα». Στά Απομνημονεύματά του θά γράψει: «Λίγοι άγωνιστήκαμεν -εις τον καρπόν πολλοί πλάκωσαν, καί παίρνουν τό ξύλο καί βαρούνε τούς άγωνιστάς». 26

21 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ αμυντικού μηχανισμού κατά τής αυθαιρεσίας τοΰ οθωμανικοί» συστήματος διακυβέρνησης. Οί προστάτες μεσολαβούσαν γιά τούς πελάτες τους στις οθωμανικές αρχές, άποσπώντας διάφορες εκδουλεύσεις καί μετριάζοντας τή φαυλότητα τοΰ δικαστικού συστήματος. Τό πελατειακό σύστημα λειτουργούσε πέρα άπό διαχωρισμούς τάξεων, αναπτύσσοντας πλέγματα σέ σχήμα πυραμίδας, ετσι ώστε δ προστάτης νά μπορεΐ νά γίνεται πελάτης απέναντι σέ κάποιον ισχυρότερο του. Ή εξάρτηση τού πελάτη άπό τον προστάτη προϋποθέτει τήν ικανότητα τοΰ δεύτερου νά εξυπηρετεί τον πελάτη καί τήν οίκογένειά του άλλά καί τήν ελευθερία τοΰ τελευταίου νά διακόπτει τούς δεσμούς, όταν διαπίστωνε ότι δέν τον ικανοποιούσαν τά ανταλλάγματα μέ τά όποια εξαγόραζαν τήν εξάρτησή του. "Αν καί μετά τή συγκρότηση τού ανεξάρτητου βασιλείου τό πελατειακό σύστημα, στο πλαίσιο τού νέου συγκεντρωτικού συστήματος διακυβέρνησης, εχασε θεσμικά στηρίγματα, όπως ήταν ή αύτονομία τών Κοινών, τά άτακτα στρατιωτικά σώματα καί ή αύτόνομη Εκκλησία, οί παραδοσιακές ήγετικές ομάδες (προεστοί, οπλαρχηγοί, καραβοκυράϊόι καί Φαναριώτες λόγιοι) βρήκαν άλλες διεξόδους. Μπόρεσαν νά χρησιμοποιήσουν πρός όφελος τους τή νέα γραφειοκρατική μηχανή, τις Πρεσβείες τών Μεγάλων Δυνάμεων, καί 27

22 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ μετά το 1843 τον Γδιο τον κοινοβουλευτισμό ώς πηγή προστασίας. Στή μετεπαναστατική πλέον εποχή ό προστάτης ενεργούσε σκόπιμα, προκειμένου νά εξασφαλίσει σέ φίλους καί οπαδούς διορισμό στο Δημόσιο, συμβόλαια γιά τήν είσπραξη φόρων ή τήν ένοικίαση μέ ευνοϊκούς δρους τής εθνικής γής καί κάθε άλλου είδους προνομιακή μεταχείριση. Τό σύστημα τής «πατρονίας» εχει ενα μεγάλο μειονέκτημα: Εμποδίζει τήν κινητοποίηση τοΰ πληθυσμοΰ γιά τήν επίτευξη συλλογικών στόχων (εθνικών καί ταξικών). Εκφράζει τά συμφέροντα τής πολιτικής τάξης πρωτίστως καί δευτερευόντως έπιμέρους συμφέροντα (μεγάλα, μεσαία ή μικρά). Στή βάση τοΰ φαινομένου βρίσκεται ενας άχαλίνωτος άτομικισμός συνυφασμένος μέ μιά βαθιά αδιαφορία γιά τις τύχες καί τις προοπτικές τής χώρας, γιά τή δυνατότητα ύπαρξης ένός κοινοΰ παραγωγικού μέλλοντος. Τό άτομικό «βόλεμα», ή ατομική σωτηρία «σύν γυναιξί καί τέκνοις», μέ τήν παράκαμψη κάθε έννοιας νομιμότητας καί άξιοκρατίας, ανάγεται σέ υπέρτατη ρυθμιστική άρχή τοΰ δημόσιου βίου.9 9. Ή ελληνική ατομικότητα είναι ό αμιγέστερος ατομικός τύπος ανθρώπου πού εμφανίστηκε στήν ιστορία. Ό πολιτισμικός αύτός τύπος εχει θετικά καί αρνητικά. Τά θετικά αναγνωρίζονται στήν ανοδική πλευρά της εξελικτικής καμπύλης του, ενώ τά αρνητικά τά βλέπουμε νά ύπερτερουν στήν καθοδική της - 28

23 I W K W ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ *Av το σύστημα τής «πατρονίας», δπως αναμορφώθηκε καί αποκρυσταλλώθηκε σέ ενα φαυλοκρατικό πολίτικο σύστημα, άντίστρατεύεται τήν επίτευξη συλλογικών στόχων, δέν είναι καθόλου περίεργο δτι θα χρειασθοΰν 40 ολόκληρα χρόνια γιά νά άντιμετωπισθεί αποτελεσματικά ενα άπό τά σοβαρότερα κοινωνικά προβλήματα τής περιόδου, τό ζήτημα τής διάθεσης τών εθνικών γαιών (τών κτηματικών περιουσιών τών μουσουλμάνων, οί όποιες πέρασαν στον. ελεγχο τού κράτους μετά τήν Επανάσταση) καί τό άμεσα σχετιζόμενο μ αύτό πρόβλημα τής ληστείας. Έ πί 40 χρόνια, ενα μεγάλο ποσοστό τών καλλιεργήσιμων εκτάσεων εμενε ακαλλιέργητο, ενώ ή ύπαρξη πολλών άκτη μόνων ευνοούσε τήν έκδήλωση τής ληστείας. Μόνο ενα μικρό μέρος τών εθνικών γαιών υπενοικιαζόταν σέ κομματικούς φίλους μέ ευνοϊκούς δρους. Μόνο μετά τή σφαγή στο Δήλεσι θά ληφθοΰν σοβαρά μέτρα. Ό Κουμουνπλευρά, κατά τήν οποία τό Έ γώ αύτοτοποθετεΐται ύπεράνω κάθε συλλογικής αξίας. Είναι τό άτομο πού εχει χάσει μέσα του τήν ικανότητα του συλλογικώς ύφίστασθαι. Δυστυχώς, τά αρνητικά του άνθρωπολογικου αυτου τυπου δέν εγινε δυνατό νά ύπερκεραστουν παρά μόνο μερικώς μέ τήν αποδοχή του Χριστιανισμού. Ή φαυλοκρατία, γιά νά άναδυθεΐ καί νά εμπεδωθεί, άξιοποίησε ορισμένες πλευρές τών πολιτικών παραδόσεων του προεπαναστατικού Ελληνισμού, ενώ καλλιέργησε εντεχνα καί υπέρμετρα τά αρνητικά χαρακτηριστικά τής ελληνικής ατομικότητας

24 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ δούρος προώθησε τό 1871 διά νόμου τή διανομή στρεμμάτων σέ κλήρους. Μέχρι τότε, είχαν διανεμηθεί μόνον στρέμματα. Αίγα χρόνια υστέρα απ αύτή τήν αγροτική μεταρρύθμιση, ή αγροτική παραγωγή θά διπλασιασθεΐ.11 Τί εμπόδιζε τήν πολιτική τάξη τής χώρας νά λύσει τό πρόβλημα τής διάθεσης τών εθνικών γαιών έπί τόσες δεκαετίες; Ή άπάντηση είναι προφανής καί καταγράφεται στά προφητικά λόγια τοΰ Ιωάννη Καποδίστρια ( ): «Εάν δέν διανεμηθεί ή εθνική γη εις τούς άκτήμονας, τό έθνος θέλει καταδικασθεΐ έπί μακρόν ώς εις ανήλικος παιδός κατάστασιν». Μόνον δταν οί πόροι καί ή εθνική περιουσία ελέγχονται από τό κομματικό καί φαυλοκρατικό κράτος θά μπορεΐ ή πολιτική τάξη τής χώρας νά τούς διαθέτει κατά βούλησιν καί νά μετατρέπει τούς πολίτες σέ άλληλομισούμενους ψηφοφόρους, διασφαλίζοντας έτσι τά προνόμιά της καί τήν απρόσκοπτη άναπαραγωγή της. Τό πρόβλημα εχει διατυπωθεί διαυγέστατα ήδη από τό 1875 στον Άσμοδαΐο από τον Εμμανουήλ Ροΐδη 10. Αλέξανδρος Κουμουνδουρος ( ): Διετέλεσε δέκα φορές πρωθυπουργός της Ελλάδας από τό 1865 καί επειτα. 11. Παρά τά μέτρα αυτά, τό πρόβλημα της ληστείας δέν έξαλείφθηκε. Θά άντιμετωπισθεΐ οριστικά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, δταν έπί Γεωργίου Θεοτόκη ( ) θά χορηγηθούν μαζικά άδειες μετανάστευσης στις ΗΠΑ σέ όλα τά παράνομα στοιχεία πού δέν ενέχονταν σέ ανθρωποκτονίες. 30

25 H NIQKM HNIKH ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ ( ): «Εις μέν τάς άλλας χώρας ή δύναμις του βουλευτοΰ έγκειται εις τό νά ανατρέπει κυβερνήσεις, ενώ έν Έλλάδι ούδείς υπάρχει τής παντοδυναμίας του περιορισμός. Έ κ τοΰ βουλευτοΰ έξαρτάται δχι μόνο τής κυβερνήσεως ό βίος, άλλα και ή τιμή, ή περιουσία, ή άσφάλεια, ή άπονομή της δικαιοσύνης και ό έπιούσιος άρτος ή τουλάχιστον ή πλήρωσις πόθου τινός τών πλείστων Ελλήνων. Ό κύκλος άρμοδιότητος καί ένεργείας του είναι δεκάκις ευρύτερος παρά εις πάσαν άλλην χώραν. Περί δλων τών ζητημάτων διά τά όποια εις άλλας χώρας άποφασίζει ό νόμος, ή προτίμηση τής ικανότητας καί τό κοινόν συμφέρον παρ ήμτν έκ μόνο τού θελήματος τοΰ βουλευτοΰ έξαρτώνται. Τά πάντα τά απορροφά καί τά εκμηδενίζει ή πολιτική διά τον λόγον δτι ούδέν ήμπορεΐ νά υπάρξει άνεξάρτητον άπ αυτής. "Αλλαχού τά κόμματα γεννώνται, διότι εκεί υπάρχουν διαφωναΰντες καί έκαστος άλλα θέλοντες. Έν Ελλάδα συμβαίνει τό άνάπαλιν, αιτία τής γεννήσεως καί τής πάλης τών κομμάτων είναι ή θαυμάσια συμφωνία μεθ ής πάντες θέλουσι τό αυτό πράγμα, νά τρέφονται δαπάνη τοΰ δημοσίου». Πενήντα χρόνια μετά τήν Έπανάστασιν τοΰ 21 στή δεκαετία τοΰ 1870 τό κράτος δέν άποτελεΐ απλώς τον κύριο πόλο έλξης γιά τις ύποαπασχολόύμενες αγροτικές μάζες, αλλά προσφέρει καί στούς άνώτερους 31

26 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ λειτουργούς του εισοδήματα πού ξεπερνούν τά εισοδήματα δλων σχεδόν τών άλλων μελών τής κοινωνίας. Γράφει καί πάλι δ Ρο ίδης στον Άσμοδαΐο τδ 1876: «Ό πολύς πληθυσμός τής Ελλάδος συνίσταται εκ πεντήκοντα χιλιάδων ανθρώπων γνωριζόντων άνάγνωσιν καί άνορθογραφίαν καί τρεφομένων ύπδ ένδς εκατομμυρίου αγραμμάτων φορολογουμένων [...]». Ό Έλληνισμδς παρουσίασε στή νεότερη εποχή «πρώιμη» αστική ανάπτυξη. Τδ ελληνικό εμπορικό στοιχείο συγκρότησε άκμάΐες παροικιακές κοινότητες καί εύρωστες επιχειρήσεις σέ δλο τδ χώρο τών Βαλκανίων, τής Νότιας Ρωσίας καί τής Κεντρικής Εύρώπης. 'Η πρώιμη αύτή ανάπτυξη, πού συνδέθηκε κυρίως μέ τή διαμόρφωση τών έμπορευματικών κυκλωμάτων στήν εύρύτερη περιοχή, θά άνακοπεΐ προσωρινά μέ τδν κατατεμαχισμό τής περιοχής σέ εθνικά κράτη στά τέλη τοΰ 19ου αιώνα, άλλά θά βρεΐ νέες διεξόδους στήν ιδια τήν άκρωτηριασμένη Οθωμανική Αυτοκρατορία, στήν Αίγυπτο καί άλλοΰ Ή πρόωρη αστική ανάπτυξη του Ελληνισμού είναι ενα σύνθετο ιστορικό φαινόμενο. Υπάρχει, κατ άρχάς, μια αυτοδύναμη αστική ανάπτυξη, οργανική συνέχεια τής ελληνιστικής, ρωμαϊκής καί βυζαντινής, ή οποία ύπέστη συντριπτικά πλήγματα από τή φραγκική καί τήν τουρκική κατάκτηση ( ΐ 1ος-15ος αιώνας), άλλά ανέκαμψε στο πλαίσιο τής Όθωμανοκρατίας, από τον 17ο αιώνα καί μετά. Καί ύπάρχει ή νεωτερική αστική ανάπτυξη, ή οποία ξεκινά ουσιαστικά 32

27 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Ένώ δμως ό ελληνας επιχειρηματίας ηταν συνηθισμένο είδος στο πλαίσιο του υπόδουλου Ελληνισμού, κατέληξε νά γίνει σπάνιο καί προβληματικό είδος στο πλαίσιο τοΰ ανεξάρτητου έθνικοΰ κράτους. Ή κοινωνική διαφοροποίηση σπάνια μόνον άποδίδει επιχειρηματίες καί συνήθως «κρατικοδίαιτους» καί «διαπλεκόμε- νους» (μέ εξαίρεση τό χώρο τής ναυτιλίας καί σ ενα βαθμό τοΰ εμπορίου). Αντίθετα, διαμορφώνει δημόσιους υπαλλήλους, δικηγόρους, στρατιωτικούς, ενοικιαστές φόρων τοΰ δημοσίου, κομματάρχες καί πολιτικούς. Στο ύπάρχον καί έμπεδωμένο σύστημα φαυλο- κρατίας, οί, ετσι καί αλλιώς, σπάνιοι επιχειρηματίες είναι υποχρεωμένοι νά προσαρμοσθοΰν, άν θέλουν νά έπιβιώσουν. Πρέπει νά άναζητήσουν πολιτική προστασία πάση δυνάμει, γιατί αλλιώς θά τδ κάνουν οί ανταγωνιστές τους καί θά τούς εκμηδενίσουν. Έτσι δμως χάνουν κάθε δυνατότητα αυτοτελούς δράσης, διότι τά τον 18ο αιώνα άπό τή Δυτική Ευρώπη καί διεισδύει στον οθωμανικό χώρο, εκμεταλλευόμενη τήν παρακμή του σουλτανικου δεσποτισμου. Οί δύο μορφές συναντώνται καί συγχωνεύονται τον 18ο καί τον 19ο αιώνα, άπολήγοντας, κατά τον 20ο αιώνα, στήν πλήρη καταστροφή τής προνεωτερικής άστικής άνάπτυξης καί στή νεωτερική δορυφοροποίηση του ιστορικού της χώρου. Ή δορυφοροποίηση, τήν όποια ο προνεωτερικός ελληνικός άστισμός χρησιμοποίησε, κατ άρχάς, ώς όχημα γιά τήν έδραίωσή του καί έν συνεχείς γιά τήν απελευθέρωσή του άπό τήν τουρκική δεσποτεία, έπέφερε τελικώς τον άφανισμό του. (Όρόσημο άποτελέι ή Μικρασιατική Καταστροφή του 1922.) 33 -

28 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ κέρδη της επιχείρησης του δέν έξαρτώνται πλέον άπδ τις επιχειρηματικές δεξιότητές τους, τήν αξιοκρατική διεύθυνση τοΰ ανθρώπινου δυναμικοΰ τής επιχείρησης καί τις εύστοχες επενδύσεις, άλλά άπδ τις άπευθείας αναθέσεις κρατικών προμηθειών, μέ αντάλλαγμα βέβαια παχυλές «μίζες» στους υψηλούς προστάτες. Χαρακτηριστικό στοιχείο τοΰ δημόσιου βίου στήν πρώτη μετεπαναστατική πεντηκονταετία είναι καί ή ύπερανάπτυξη τής μέσης βαθμίδας τής εκπαίδευσης, άφοΰ τδ άπολυτήριο τοΰ Γυμνασίου άποτελετ εισιτήριο γιά τδ διορισμό στο δημόσιο. Σχολιάζοντας τδ φαινόμενο δ Ρόίδης τονίζει: «[...] Αληθές είναι δτι δέν έπαυσαν νά πολλαπλασιάζονται τά γυμνάσια, άλλά καί νά χειροτερεύει τδ ποιδν αύτών [...] οΰδ ητο άλλως δυνατόν, άφοΰ δ διορισμός καί ή παΰσις τών έν αύτοΐς διδασκόντων έξηρτάτο ούχί εκ τοΰ ποιοΰ τής διδασκαλίας αύτών, άλλ εκ μόνης τής εύνοίας τοΰ βουλευτοΰ, ώς φυσικδν άποτέλεσμα προέκυψεν ή πεποίθησις δτι ολίγον ήδύνατο νά συντελέσει ή επιμέλεια καί ή μελέτη πρδς κατάκτησιν καθηγητικής έδρας ή γυμνασιακοΰ απολυτηρίου καθιστώντος προσιτάς τάς δημόσιας θέσεις [...]». Γιά τδν Ροΐδη, βασική προϋπόθεση γιά τήν αναβάθμιση τής στάθμης τής εκπαίδευσης καί τήν ανακοπή τών τάσεων διόγκωσης τής δημοσιοϋπαλληλίας είναι «δ περιορισμός τών γυμνασίων 34

29 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ εις τό τρίτον, ή άπόλυσις τών πασιγνώστως ανικάνων καθηγητών καί ή εξασφάλιση τών άλλων άπδ τών εφόδων της πολιτικής καί τών ροπάλων τών άποτυγχανόντων εις τάς εξετάσεις μαθητών...».13 Τήν εικόνα συμπληρώνουν τά σχόλια τοΰ Βερναρδάκη γιά τήν ανώτατη εκπαίδευση: «Μειράκια διερχόμενα άβρόχοις ποσίν, ώς έπί τδ πολύ, τά γυμνάσια τοΰ Κράτους, έξ ων λαμβάνουν απολυτήριον συνήθως διά απειλών καί ύβρεων, εισέρχονται εις τδ πανεπιστήμιον μέ τά τσαρούχια τδ δή λεγόμενον, δπου φυσιοΰνται καί έξάπτονται καί τυφοΰνται καί αντί νά έγκύπτωσιν εις τήν σπουδήν καί μελέτην τής έπιστήμης μεταβάλλουσι τδ άνώτατον έκπαιδευτήριον εις κονίστραν φατριαστικών διαδηλώσεων, οχλαγωγιών καί ταραχών... Πρδ πολλών ήδη ετών τδ πανεπιστήμιον δέν κάμνει τίποτε άλλο, κυρίως εΐπέΐν, εί μή μόνον νά αραιώνει τάς τάξεις τών παραγωγικών μελισσών καί νά πυκνώνει τάς τάξεις τών εθνοβόρων κηφήνων».14 Οί διογκωμένες δαπάνες τοΰ φαυλοκρατικοΰ καί κομματικοποιημένου κράτους έχουν ώς άποτέλεσμα τή μείωση, εως έκμηδένιση, τών δαπανών γιά εργα 13. Εμμανουήλ Ροΐδης, Απαντα, τ. 5ος, σ. 231, Έρμης, Αθήνα Απόστολος Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, σ. 295, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1998 (ΐ5η εκδ.). 35

30 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ υποδομής καί γιά παραγωγικές δραστηριότητες.15 Ή χώρα τις αρχές τής δεκαετίας τοΰ 1880 βρίσκεται σέ σχεδόν πρωτόγονη κατάσταση. Ανύπαρκτη ύποδομή. Δέν υπάρχουν επαρκείς αμαξιτοί δρόμοι καί δσοι υπάρχουν είναι σέ κακή κατάσταση, ενώ μία μόνον σιδηροδρομική γραμμή υπάρχει, αύτή πού συνδέει τήν Αθήνα μέ τον Πειραιά. Ή βιομηχανία είναι επίσης, ούσιαστικά άνύπαρκτη. Άθλια διοίκηση καί άνασφάλεια στήν ύπαιθρο λόγω τής ληστείας. Στρατός παραμελημένος καί πλήρως ανεπαρκής ποιοτικά καί ποσοτικά. Τό κράτος θά άλωθεΐ πολύ σύντομα (αμέσως μετά τή δολοφονία τού Καποδίστρια) άπό ενα πλέγμα ομάδων, οί όποιες έπιδιώκουν ατομικά ή φατριαστικά συμφέροντα μέσα σ ενα κλίμα μίσους καί λυσσαλέου άνταγωνισμοΰ, δ όποιος δέν διέπεται άπό κανένα κριτήριο νομιμότητας. Ό νόμος καί οί κανόνες άντιμετωπίζονται ώς «δυσκολία» πρός παράκαμψη, ενώ κάθε μείζον πρόβλημα (εθνικό ή άλλο) θεωρείται «πονοκέφαλος», πού άποσπά τήν προσοχή άπό τό θεμελιώδες: τήν ίδιοτελή νομή τής εξουσίας, τον έκτοπι- 15. Άπδ τήν ίδρυση του ελληνικού κράτους καί επί πενήντα χρόνια περίπου, δαπανάται κατ ετος γιά δημόσια εργα ενα ελάχιστο μέρος του προϋπολογισμού, πού άνέρχεται στο ποσοστό 2%-4%. 36

31 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ σμό τών αντιπάλων καί τήν αναρρίχηση στα σκαλοπάτια τής εξουσίας, τήν εξυπηρέτηση τής πελατείας, τή διανομή τών αθέμιτων εισπράξεων καί προμηθειών. Ό δημόσιος βίος μετατρέπεται σ ενα παιχνίδι μηδενικού άθροίσματος, δπου δ,τι κερδίζει ό ενας υποχρεωτικά τό χάνει κάποιος άλλος, ενώ παρακάμπτεται πλήρως ή ερευνά γιά αμοιβαία επωφελείς λύσεις. Αποκλείεται δηλαδή ή περίπτωση άπό τις προωθούμενες πολιτικές νά ώφελοΰνται δλοι, άλλος λιγότερο, άλλος περισσότερο, άνάλογα μέ τις ίκανότητές του καί τά προσόντα του. Δέν ισχυρίζεται κανείς δτι μεταξύ τοΰ πολιτικοΰ κόσμου τής εποχής δέν υπάρχουν καί εξαιρέσεις. Ωστόσο, τό πρόβλημα εγκειται, δπως λέει καί ό Ροίδης, στο δτι «οί τέ φαΰλοι καί οί άγαθοί πράττουσιν παρ ήμίν τά αυτά, ή μόνη δέ μεταξύ αύτών διαφορά συνίσταται εις τό δτι οί μέν πράττουσιν μετά χαράς, οί δέ άνευ χαράς». Πολύ νωρίς, μέσα στις δύο πρώτες μετεπαναστατικές δεκαετίες, θά δημιουργηθεΐ ή γνώριμη Ελλάδα τών «ήμετέρων» μέ ενα μεγάλο, σπάταλο καί άναποτελεσματικό κράτος, μέ μιά πανίσχυρη πελατειακά οργανωμένη κοινωνία, καί μιά εκτός πελατειακών δικτύων κοινωνία, τήν, ας ποΰμε, «κοινωνία τών πολιτών», εντελώς άτροφική καί πολιτικά άδύναμη. 37

32 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Τό πολιτικό καί κοινωνικό αύτό αποτέλεσμα υπήρξε δημιούργημα δικό μας καί δχι απόρροια κάποιας συνωμοσίας ξένων δυνάμεων καί τών εγκαθέτων τους στήν πολιτική ζωή του τόπου. Ό σκοπός τών ξένων δυνάμεων δέν μπορεΐ νά είναι ή προαγωγή τής χώρας εναντίον τών δικών μας θελήσεων.

33 2. Νέοι μνηστήρες στο προσκήνιο τής Βαλκανικής - Ή Ελλάδα σέ αδράνεια Κατά τή διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου ( ), πού ξέσπασε λόγω τής εισβολής τής Ρωσίας σέ οθωμανικά εδάφη, ή Αγγλία και ή Γαλλία θά έπιβεβαιώσουν πανηγυρικά το δόγμα άκεραιότητας της Οθωμανικής Αύτοκρατορίας καί θά παρέμβουν άποφασιστικά στή ρωσοτουρκική σύρραξη, κηρύττοντας τον πόλεμο κατά τής Ρωσίας. Μετά τον ρωσοτουρκικό πόλεμο, ό πανσλαβισμός, τό κίνημα πού προωθεί τή χειραφέτηση τών υπόδουλων Σλάβων καί υποστηρίζει τον μεσσιανικό ρόλο τής Ρωσίας, θά αναπτυχθεί ευρύτατα, άλλά δέν θά άποτελέσει άμέσως επίσημη ρωσική πολιτική. Ό πανσλαβισμός (δπως καί ό παγγερμανισμός άργότερα) άντιστρατευόταν πλήρως καί θεωρούσε ανάθεμα τό δραμα τοΰ Ρήγα Φεραίου, πού, στηριγμένο στήν πρώι

34 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ μη αστική ανάπτυξη τοΰ Έλληνισμοΰ στα Βαλκάνια, άπέβλεπε στή διαμόρφωση ενός αυτόνομου, συνεκτικοΰ καί υπολογίσιμου στις διεθνείς σχέσεις πόλου στήν περιοχή καί δχι στήν κατάτμησή της σέ ανίσχυρα καί άνταγωνιζόμενα κρατίδια.1 Είναι σημαντικό νά είπωθεΐ δτι οι Ρώσοι είναι αυτοί πού στήν πραγματικότητα συγκρότησαν τή Βουλγαρία. Στήν πρώτη πεντηκονταετία τοΰ 19ου αιώνα ή Βουλγαρία ετεινε στον έξελληνισμό. Ή παιδεία της ηταν σχεδόν πλήρως ελληνική. Μάθαιναν βουλγαρικά στις πρώτες τάξεις τοΰ Δημοτικοΰ, μαζί μέ τά ελληνικά. Κατόπιν στο Γυμνάσιο καί στο Λύκειο συνέχιζαν μόνον μέ τά ελληνικά. "Ολοι οι μορφωμένοι σπούδαζαν στά έλληνικά εκπαιδευτήρια της Κωνσταντινούπολης, τής Θεσσαλονίκης καί της Αθήνας. Οί Βούλγαροι εβλεπαν τήν εθνική τους προοπτική συνυφασμένη μέ τούς "Ελληνες. Οι ρώσοι πανσλαβιστές θά άρχίσουν εναν άγώνα, πού δέν θά κερδηθεΐ εύκολα καί σύντομα, μέ στόχο νά έξαφανί- 1. Τό δραμα του Ρήγα Βελεστινλή (Φεραίου) ( ) ήταν ή ανατροπή του οθωμανικού δεσποτισμου καί ή άνασύσταση τής ρωμαίικης οικουμένης. Π ί στευε δτι αυτό θά μπορούσε νά γίνει στή βάση του συνδυασμου τών παραδοσιακών ιδεολογικοπολιτικών μορφών ενσάρκωσης τής ελευθερίας μέ τις νέες ριζοσπαστικές μορφές πού εφερνε ή Νεωτερικότητα. Δέν αντιλαμβανόταν τον άσύμβατο χαρακτήρα του οίκουμενικου δράματός του μέ τδ έθνοκρατικδ πρότυπο πού ερχόταν άπό τή Δύση. 40

35 ΗΓΒΕΟΕΛΑΗΝΙΚΗ. ΦΑΛΛΟΚΡΑΤΙΑ σουν τά ελληνικά από τή βουλγαρική εκπαίδευση. Ταυτόχρονα, θά αναπτύξουν ισχυρή προπαγάνδα γιά τή σύνδεση τής Βουλγαρίας μέ τή Ρωσία, προκειμένου ή πρώτη νά πετύχει τους έθνικούς της στόχους. Ή Ελλάδα, βλέπετε, τήν εποχή εκείνη ήταν μικρή και φαυλοκρατούμενη καί, κατά συνέπεια, δέν μπορούσε νά προσφέρει τίποτε στους Βουλγάρους, ενώ ή Ρωσία εμοιαζε νά τά προσφέρει δλα.2 (Στή συνέχεια, βέβαια, άφοΰ έξέθρεψε τον βουλγαρικό εθνικισμό, θά χάσει τελικώς τον ελεγχο καί ή Βουλγαρία θά προσκολληθεΐ στή Γερμανία). Τό 1876, μέ άφορμή μιά τοπική εξέγερση τών Χριστιανών στήν Ερζεγοβίνη, ή Σερβία κηρύττει τον πόλεμο κατά τής Οθωμανικής Αύτοκρατορίας, παρατάσσο 2. Πάγιος στόχος της Ρωσίας είναι ή Κωνσταντινούπολη. Στις 20/9/1714 ό Μέγας Πέτρος, εκθέτοντας τό εκσυγχρονιστικό του πρόγραμμα στην πλατεία της Συγκλήτου στήν Πετρούπολη, ελεγε μεταξύ άλλων: «Οι επιστήμες ξεκίνησαν από τήν Ελλάδα. Αργότερα εγκαταστάθηκαν στήν Ιταλία, απ δπου εξαπλώθηκαν σέ δλες τις γωνιές τής Ευρώπης. Τώρα θά είναι ή δική μας σειρά, άν θελήσετε νά ακολουθήσετε τά σχέδιά μου συνδυάζοντας τή σπουδή μέ τήν ύπακοή. Οί τέχνες κυκλοφορουν μέσα στον κόσμο δπως τό αίμα μέσα στο ανθρώπινο σώμα. Και ισως έγκαταστήσουν σ εμάς τό κράτος τους γιά νά ξαναγυρίσουν επειτα στήν Ελλάδα, τήν πρώτη τους πατρίδα». Έκτοτε, ή Ρωσία υπολόγιζε σταθερά στον Ελληνισμό. Διαπιστώνοντας, δμως, κατ επανάληψη, δτι ό Ελληνισμός του 19ου αιώνα ειχε οριστικά συνδέσει τις τύχες του μέ τή βρετανική ήγεμονία στον κόσμο, άναγκάστηκε νά μεταβάλει τή στρατηγική της καί νά αναζητήσει στηρίγματα στο σλαβικό στοιχείο τής Βαλκανικής.

36 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ ντας δύναμη άνδρών. Ή Σερβία θά ήττηθεί, αλλά άμέσως μετά θά ξεσπάσει ρωσοτουρκικός πόλεμος ( ). Ή Ελλάδα, παντελώς άνέτοιμη και παρότι είχε απέναντι της άδύναμες τουρκικές φρουρές, δέν θά μπορέσει νά άξιοποιήσει τή μεγάλη ευκαιρία τοΰ ρωσοτουρκικοΰ πολέμου. Μόνο μήνες μετά τήν έκρηξη τοΰ πολέμου θά άρχίσει, μέ πρωτοβουλία τοΰ Κουμουνδούρου, μιά στοιχειώδη πολεμική προπαρασκευή, ή οποία θά επιτρέψει τήν παράταξη δύναμης άνδρών (άπό στις άρχές τής δεκαετίας τοΰ 70) τήν επαύριον τής ρωσοτουρκικής ανακωχής.3 Ό Ρόίδης σχολιάζοντας μέ πικρό χιοΰμορ τήν κατάσταση τοΰ έλληνικοΰ στρατοΰ θά γράψει: «Έ ξ όλων τών επί τοΰ πλανήτου μας δίποδων ό ελλην στρατιώτης είναι τό όλιγαρκέστερον, καί εντούτοις τό δαπανηρότερον άρκέιται μέν εις άρτον καί ελαίας άλλ ινα διοικηθέι εχει, φαίνεται, άνάγκην λοχιών καί δεκανέων καί άξιωματικών δεκαπλάσιων τών άλλαχοΰ. Ή δέ απαραίτητος αυτή ανάγκη καταδικάζει ήμάς νά μήν εχομεν 3. Ό πόλεμος εληξε υπέρ τών Ρώσων μέ τή συνθήκη του Άγιου Στεφάνου. Καθυστερημένα ή ελληνική κυβέρνηση κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Τουρκίας καί ό ελληνικός στρατός εισέβαλε στις παραμεθόριες τουρκικές επαρχίες. Αναγκάστηκε δμως νά επιστρέφει, δταν ή Ρωσία καί ή Τουρκία έκαναν άνακωχή. Τά επαναστατικά κινήματα πού είχαν οργανωθεί στή Θεσσαλία, τή Μακεδονία καί τήν Κρήτη καταπνίγηκαν στο αίμα άπό τον τουρκικό στρατό. 42

37 η Η Μ Η ΦΑΛΛΟΚΡΑΤΙΑ στρατόν [...] Ά ν αΰριόν έκραγεΐ αληθώς ή γενική πυρκαγιά, αντί στρατού θέλομεν παρατάξει τά άρθρα τών διακοσίων εφημερίδων μας, τά επιχειρήματα τών χιλίων δικηγόρων μας καί τά ψηφίσματα τών, αγνοώ πόσων, συλλόγων μας. Ή Σερβία, εχουσα πληθυσμόν κατά κατώτερο της Ελλάδος καί προϋπολογισμόν ουδ εις τό τρίτον εξισούμενον του ήμετέρου, δύναται νά παρατάξει μόνιμον στρατόν έξ άνδρών, οπλισμένων δι οπισθογεμών οπλών, εφοδιασμένων διά χαλύβδινων τηλεβόλων Κρούπ καί κοστιζόντων κατ ετος ακριβώς τό ήμισυ τών ήμετέρων άνδρών», Ή Σερβία καί στή συνέχεια ή Βουλγαρία μέ τή βοήθεια τής Ρωσίας καί άξιοποιώντας τό δανεισμό από τό εξωτερικό, πού τον κατέστησε εύχερή καί.συμφέροντα ή «μεγάλη ευρωπαϊκή ύφεση» τοΰ τελευταίου τετάρτου τοΰ 19ου αιώνα,5θά αναπτύξουν σύντομα μεγάλο καί αξιόμαχο στρατό. Σέ δλες τις βαλκανικές χώρες θά παρατηρηθεί μιά γιγαντιαία, γιά τά μέτρα τής εποχής., άνθηση καί ανάπτυξη τών κρατικών μηχανισμών καί τών ενόπλων δυνάμεων, μέ τή Βουλγαρία νά πρωτοστατεί σ αυτόν τό μαραθώνιο. 4. Εμμανουήλ Ροΐδης, "Απαντα, τ. 2ος, σσ , Ερμής, Αθήνα Μ έ τήν πτώση τών βιομηχανικών τιμών, τών μερισμάτων, τών κερδών καί τών επιτοκίων στις δυτικές οικονομίες, δημιουργήθηκε μιά μεγάλη μάζα «άργούντων κεφαλαίων» πού αναζητούσε επενδυτικές διεξόδους, 43

38 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Τό 1885 ή Βουλγαρία προσαρτά πραξικοπηματικά τήν Ανατολική Ρωμυλία,6 πραγματοποιώντας ετσι τή λεγάμενη «'Ένωση τών δύο Βουλγαριών». Ή μόνη πού θά άντιδράσει είναι ή Σερβία, άν καί δέν είναι άμεσα θίγόμενη. Ή Σερβία θά κηρύξει πόλεμο κατά τής Βουλγαρίας άλλά θά ήττηθεΐ. Τήν ι'δια στιγμή ή Ελλάδα, πολεμικά άπροετοίμαστη, θά άρκεστεΐ σέ μιά έννιάμηνη καί γιά τό θεαθήναι επιστράτευση, στο πλαίσιο τής όποίας παρέταξε δύναμη άνδρών, άνεκπαίδευτων καί φτωχά εξοπλισμένων. Ό τότε πρωθυπουργός Θεόδωρος Δηλιγιάννης,7 φοβούμενος τήν πτώση τής δημοτικότητάς του, παρόλο πού γνώριζε τό άπαράσκευο τοΰ στρατοΰ, πλειοδοτούσε σέ φιλοπόλεμες διακηρύξεις. Προκάλεσε τήν έπιστράτευση γιά νά φανεί έθνικά «ευαίσθητος», άν καί στήν πραγματικότητα δέν σκόπευε νά φτάσει ώς τήν πολεμική άναμέτρηση καί ήλπιζε σέ ευνοϊκή γιά τή χώρα παρέμβαση τών Μεγάλων. Ή τακτική αύτή, πού χιουμοριστικά άποκλήθηκε «είρηνοπόλεμος», κατέληξε σέ φιάσκο, καθώς ή 6. Στον πληθυσμό τής Ανατολικής Ρωμυλίας περιλαμβάνονται, πλήν τών Βουλγάρων καί τών Τούρκων, "Ελληνες. 7. Θεόδωρος Δηλιγιάννης: Διετέλεσε πέντε φορές πρωθυπουργός ( , , , καί ) καί υπήρξε ό μεγάλος αντίπαλος του Χαρίλαου Τρικούπη. 44

39 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΨΜΛΟΚΙ ΛΤΙΛ Ελλάδα υποχρεώθηκε σέ αποστράτευση μετά τον ναυτικό άποκλεισμό πού τις έπιβλήθηκε άπό τις Δυνάμεις τό 1886; Οι λεονταρισμοί μιας στρατιωτικώς άπαράσκευης Ελλάδας άφησαν παγερά άδ.ιάφορους τούς γείτονες καί τούς Μεγάλους, ενώ άπό τό 1885 καί μετά ή Βουλγαρία, ή «Πρωσία τών Βαλκανίων», θά γίνει τό χαϊδεμένο παιδί τών Δυνάμεων, άκριβώς γιατί κατέθετε πραγματική ισχύ καί δχι «μπλόφες» στο πλαίσιο του συνεχώς όξυνόμενου Ανατολικού Ζητήματος. Μόνο μέ τήν πραγματική ισχύ μιά χώρα μπορεΐ νά συνάψει επωφελείς συμμαχίες καί νά γίνει περιζήτητος εταίρος τών Μεγάλων Δυνάμεων. Ή φαυλοκρατούμενη Ελλάδα εμπαινε στο περιθώριο έξαιτίας τών δικών της πράξεων καί παραλείψεων καί δχι έξαιτίας ενός «άνθελληνισμοΰ» τών ξένων. Είναι φανερό δτι μέ τήν άνάδυση τών βαλκανικών έθνικισμών καί κυρίως του βουλγαρικού παράγοντα στο προσκήνιο τής περιοχής οί Μεγάλες Δυνάμεις δέν θά μπορούσαν στο έξης νά επιβάλλουν τήν άποκλειστική τους θέληση στήν περιοχή, ενώ ή τελική μορφή τών έδαφικών ανακατατάξεων στά Βαλκάνια θά κρινόταν. άπό μιά ένοπλη σύρραξη. Στο πλαίσιο τής νέας συγκυρίας, ή αναμονή τής δικαίωσης τών εθνικών πόθων άπό τούς Μεγάλους, ή τακτική της «διάβρωσης» 45

40 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας άπό τά μέσα (μέ τή μορφωτική, οικονομική καί πληθυσμιακή ανάπτυξη στις υπόδουλες περιοχές) καί ή ενίσχυση τών αυθόρμητων επαναστατικών κινημάτων καθίστατο τουλάχιστον άνεπαρκής. Ή συνεχιζόμενη καλλιέργεια, άπό τον πολιτικό κόσμο τής χώρας, τής άπατηλής πεποίθησης δτι οι Μεγάλες Δυνάμεις είχαν ώς σκοπό τους τήν προώθηση τών εθνικών μας δικαίων δέν ήταν καθόλου τυχαία. Ή στήριξη σέ προστάτες, καθώς καί ή άλλη δψη τοΰ νομίσματος, ή καλλιέργεια δηλαδή τοΰ μίσους εναντίον τών ξένων, ήταν ομόλογα φαινόμενα, τακτικές τοΰ φαυλοκρατικοΰ πολιτικοΰ συστήματος, πού τοΰ έπέτρεπαν νά άρνεΐται νά έργασθεΐ γιά τήν οργάνωση τής χώρας. Μόνον έφόσον επικρατούσαν αυτές οι απόψεις, θά μποροΰσε νά συνεχίζεται ανεμπόδιστα ή παραλυσία, νά αναβάλλεται επ αόριστον ή οργάνωση κράτους, παιδείας, στρατοΰ κ.λπ. Μόνο ετσι θά μποροΰσε νά προστατεύεται τό πολιτικό σύστημα άπό τή λαϊκή οργή, δταν γινόταν ολοφάνερη ή αδυναμία του νά εξασφαλίσει στοιχειώδεις δρους γιά τήν εθνική επιβίωση. Στήν Ελλάδα, λοιπόν, άκόμα καί ή περιορισμένη προσπάθεια ένίσχυσης τής εθνικής άμυνας, πού έπιδείχθηκε τήν περίοδο , θά έγκαταλειφθεΐ γιά νά άναληφθεΐ πολύ αργότερα, έπί Βενιζέλου. Είναι 46

41 H NEOEAAUPfflCH ΦΛΥΛΟΚΙΆΠΛ χαρακτηριστικό δτι δ Τρικούπης,8 δ σημαντικότερος ελληνας πολίτικος του τελευταίου τετάρτου του 19ου αιώνα, πίστευε δτι τδ ελληνικό κράτος δέν θά μπορούσε νά δλοκληρωθεΐ εθνικά, άν προηγουμένως δέν άναπτυχθεγ οικονομικά καί κοινωνικά. Ό Τρικούπης θά προτάξει τδ στόχο της οικονομικής καί κοινωνικής ανασυγκρότησης έναντι της έξίσου σημαντικής ανάγκης γιά πολεμική προπαρασκευή, περιοριζόμενος απλώς καί μόνον σέ κάποια μέτρα ποιοτικής άναβάθ- μισης του στρατεύματος. Άπδ τδ 1875 καί επειτα, αρχικά μέ τον Κουμουν- δούρο καί τδν Δεληγιώργη9 καί πολύ άποφασιστικό- τερα μετά, μέ τδν Τρικούπη, οι κρατικές δαπάνες αυξάνονται συνεχώς, ώς ποσοστδ τοΰ ΑΕΙ I, άλλά στρέφονται κυρίως πρδς τά δημόσια εργα καί δευτε- ρευόντως πρδς τούς στρατιωτικούς έξοπλισμούς, 8. Χαρίλαος Τρικούπης ( ): Τδ 1872 'ίδρυσε τό «Πέμπτο Κόμμα», στο όποΐο συγκεντρώθηκαν οι εκσυγχρονιστές τής εποχής. Τό 1874 μέ αφορμή άρθρο του («Τις πταίει») φυλακίζεται. Τό 1875 χάνει τις εκλογές άπό τόν Κουμουνδουρο. Τις κερδίζει τό 1880 άλλά παραιτεΐται. Επανέρχεται τό 1882 στήν πρωθυπουργία. Κερδίζει τις εκλογές τοΰ 1887 άλλά χάνει αύτές του Ή τελευταία περίοδος τής πρωθυπουργίας του ( ) θά λήξει άδοξα: «Δυστυχώς έπτωχεύσαμεν». Στις έκλογές του 1895 δέν βγαίνει ούτε βουλευτής. 9. Επαμεινώνδας Δεληγιώργης ( ): Διετέλεσε εξι φορές πρωθυπουργός (1865, 1870, 1872, 1876, 1877). 47

42 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ χωρίς πάντως -γιά πρώτη φορά- νά οδηγούν σέ διόγκωση τοΰ κρατικού μηχανισμού. Ό Τρικούπης πέτυχε νά άποσοβήσει τήν αύξηση της άνεργίας, στήν. οποία οδήγησε ή κατάρρευση τών εξαγωγών (κυρίως τής σταφίδας, τοΰ βασικοΰ έξαγωγικοΰ προϊόντος τής χώρας) στο πλαίσιο τής «μεγάλης ευρωπαϊκής ύφεσης» τοΰ τελευταίου τετάρτου τοΰ 19ου αιώνα. Οί άνεργοι τών έξαγωγικών κλάδων άπορροφήθηκαν άπό ενα εντυπωσιακό πρόγραμμα δημόσιων έργων. Τό κράτος είτε χρηματοδότησε άπευθείας τις επενδύσεις στά εργα υποδομής είτε έδωσε παραγγελίες σέ ιδιωτικές έπιχειρήσεις (εταιρείες κατασκευής σιδηροδρομικών δικτύων, άποξηραντικών έργων κ.λπ.). Σέ άντίθεση μέ τις προηγούμενες κυβερνήσεις, πού αύξαναν τά έσοδα μόνον ώς συνέπεια τής αύξησης τών δαπανών, ό Τρικούπης παρουσίασε γιά πρώτη φορά ώς οργανική τήν άνάγκη αυξημένων εσόδων γιά νά έφαρμοσθεΐ ενα πολιτικό πρόγραμμα. Πηγές εσόδων ήταν ή αυξημένη φορολογία (αύξηση κυρίως τών δασμών και τών έμμεσων φόρων, τών πρώτων σύμφωνα μέ τις τάσεις προστατευτισμού, πού έπικρατοΰσαν τήν περίοδο αυτή διεθνώς) καί ό δανεισμός άπό τό εξωτερικό, πού, δπως ήδη τονίστηκε, εγινε εύχερέστερος γιά δλες τις άναπτυσσόμενες χώρες λόγω τής διέθνοΰς ύφεσης καί τής ύπερπροσφοράς «άργούντων κεφαλαίων». Πρόσθε 48

43 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ τους πόρους προσέφερε καί τό παροικιακό κεφάλαιο τοΰ Έλληνισμοΰ της Διασποράς, πού την περίοδο αυτή εγκαταλείπει τή Ρουμανία, τή Βουλγαρία καί τή Ρωσία, δπου, στο πλαίσιο τής διεθνοΰς ύφεσης, ό ανταγωνισμός τών ντόπιων άστών πρός τους Ιλληνες έπιχειρηματίες όξύνθηκε καί ανάγκασε τούς τελευταίους νά στραφοΰν πρός τήν Ελλάδα, τήν Αίγυπτο καί τήν Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ό Τρικούπης γενικότερα επιδίωξε νά μεταβάλει τό ρόλο τοΰ κράτους, νά διαχωρίσει τήν κρατική μηχανή άπό τήν κοινωνία. Τό κράτος γιά τον Τρικούπη ήταν ενα εργαλείο γιά τήν οικονομική άνάπτυξη, ενώ γιά τον κύριο πολιτικό του άντίπαλο, τον Θεόδωρο Δηλιγιάννη, ενα «λάφυρο» πρός κατάκτηση. Ό Τρικούπης άπέβλεπε άπλώς στο νά χρησιμοποιήσει τό κράτος- ό Δηλιγιάννης ήθελε νά τό άλώσει. Πυρήνας τών θεσμικών μεταρρυθμίσεων τοΰ Τρικούπη ηταν ή προσπάθεια νά σπάσει ή έξάρτηση τοΰ δημόσιου ύπάλλήλου άπό τό βουλευτή καί εύρύτερα νά μειωθεί ή συναλλαγή μεταξύ ψηφοφόρων καί βουλευτών. Οί βασικότερες μεταρρυθμίσεις τοΰ Τρικούπη χρονολογούνται άπό τή θητεία τής πρώτης άμιγοΰς κυβέρνησής του ( ). Τά δημόσια εργα δέν ολοκληρώθηκαν παρά δέκα χρόνια άργότερα. Ή στρατιωτική άναδιοργάνωση άπέτυχε έν πολλόΐς, ένώ στις περισσότερες - 49

44 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ άπδ τις θεσμικές του παρεμβάσεις εχασε βαθμιαία τήν πρωτοβουλία προσκόπτοντας σέ ισχυρές άντιστάσεις. Αποκαλυπτικό τής ποιότητας τών αντιπάλων του Τρικούπη είναι δτι ενα άπδ τά πρώτα μέτρα τής κυβέρνησης πού σχημάτισε δ Θεόδωρος Δηλιγιάννης μετά τή νίκη του στις αρχές τού 1885, ήταν ή κατάργηση τού νόμου περί προσόντων τών δημόσιων υπαλλήλων, πού είχε θεσπίσει ό Τρικούπης. Χαρακτηριστικό επίσης είναι δτι δ Δηλιγιάννης κρατούσε κατάστιχα στά δποτα σημείωνε τά ρουσφέτια πού είχε κάνει, ώστε νά μπορεΐ νά τά επικαλείται άνά πάσα στιγμή. Οί πολιτικοί άντίπαλοι του Τρικούπη, «συμμορία ανθρώπων έννοούντων ώς έπάγγελμα τήν πολιτικήν καί ώς τιμάριόν των τήν Ελλάδα» καί γνήσιοι φαυλοκράτες, δπως δ Κωλέττης καί ό Βούλγαρης, αντιτάσσουν στδν «εκσυγχρονισμό» τού μεσολογγίτη πολιτικού τδ γερμανικό άναπτυξιακδ υπόδειγμα καί γενικότερα κρατικιστικά πρότυπα έμπνευσμένα άπδ τδν Κρόμγουελ10 καί τδν Βίσμαρκ.11 Πίσω άπδ αύτδ τδ ιδεολογικό προκάλυμμα κρύβεται, βέβαια, ολόκληρο τδ πλέγ 10. νολιβερ Κρόμγουελ ( ): Αρχηγός της άντιδυναστικής παράταξης τών πουριτανών στον βρετανικό εμφύλιο πόλεμο Ότο φόν Βίσμαρκ ( ). Ιδρυτής του πρώτου εθνικού γερμανικού κράτους τό 1871 καί πρώτος του καγκελάριος (πρωθυπουργός). 50

45 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ μα των σχεσεων γυρω απο το κράτος και την πολίτικη εξουσία, πού προσπαθεί νά διαφυλάξει τούς πελατειακούς δεσμούς κράτους καί κοινωνίας καί τά έπαπειλούμενα προνόμια, στιγματίζοντας μέ υστερικό πάθος τήν αύξηση τής φορολογίας, το χρηματιστήριο, τήν τραπεζική ισχύ καί κηρύσσοντας τον πόλεμο στούς ξένους, στήν Ευρώπη, στούς πλούσιους "Ελληνες τής διασποράς, στούς «χρυσοκάνθαρους». Τό πείραμα του Τρικούπη ηταν, βέβαια, προτιμότερο άπό τις πολιτικές τής άδιάλλακτης φαυλοκρατίας. Ωστόσο, ήταν άνάπηρο καί δέν μπόρεσε τελικά νά άνορθώσει τή χώρα. Εντοπίσθηκε μονομερώς στήν άνάγκη οικονομικού καί κοινωνικού εκσυγχρονισμού τής χώρας, τή στιγμή πού ό πολλαπλασιασμός τών «μνηστήρων» γιά τά εύρωπάίκά εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οδηγούσε τό Ανατολικό Ζήτημα σέ νέα άποφασιστική φάση καί άπαιτούσε πρωτίστως ενίσχυση της εθνικής άμυνας. Παραμελώντας τήν προτεραιότητα αυτή, όδηγήθηκε μοιραία σέ ενα τεχνητό δίλημμα στήν εξωτερική του πολιτική: Νά επιδιώξει συμμαχία μέ τούς βαλκανικούς λαούς κατά της Οθωμανικής Αύτοκρατορίας ή, άντίθετα, νά συνεργασθεΐ μέ τήν Τουρκία γιά τήν άποτροπή τού σλαβικού κινδύνου. Ό Τρικούπης στο άποφασιστικό σημείο τής πολεμικής προπαρασκευής δέν ξέφυγε άπό τήν πεπα-

46 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ τημένη. Αγνόησε ότι χωρίς υψηλό εθνικό φρόνημα δέν μπορεΐ νά αναπτυχθεί μιά δυναμική ή οποία θά εμπνέει, θά συσπειρώνει τό λαό καί θά παραλύει τή δημαγωγία τής φαυλοκρατίας. Τό δλο έγχείρημα, εξάλλου, προσέκρουσε σέ δύο ακόμα σκοπέλους: τήν άμεση προσφυγή στον έξωτερικό δανεισμό, πού οδήγησε τό κράτος άπό τις άρχές τής δεκαετίας τοΰ 80 σέ μόνιμη δημοσιονομική κρίση καί άργότερα σέ πτώχευση, καί στή διεθνή οικονομική συγκυρία, πού κάθε άλλο παρά εύνοοΰσε τόν άγγλοσαξωνικό φιλελευθερισμό, άπό τόν όποιο έμπνεόταν ό Τρικούπης. Πράγματι, τόν τόνο στο πλαίσιο τής διεθνοΰς ύφεσης εκείνης τής περιόδου, τόν δίνει ό οικονομικός απομονωτισμός καί ό έθνικισμός. Οι Μεγάλες Δυνάμεις κλείνουν τις εθνικές τους άγορές στις εισαγωγές προϊόντων άπό τό εξωτερικό, τό ελεύθερο εμπόριο καί ή αγγλική ήγεμονία άμφισβητοΰνται, ένώ ή Κεντρική Εύρώπη, μέ άξονα τή Γερμανία καί τήν Αύστρία καί απολήξεις τή Ρώμη καί τή Βουδαπέστη, αρχίζει νά διαμορφώνει μιά ιδιαίτερη φυσιογνωμία επικεντρωμένη σέ κρατικιστικά καί εθνικιστικά πρότυπα. Στο πλαίσιο αύτό, ή οικονομική πολιτική, δπως άλλοΰ ετσι καί στήν Ελλάδα, έπρεπε νά άκολουθήσει «κεϋνσιανούς» δρόμους πολύ πριν διατυπωθεί θεωρητικά (αύξηση κρα 52

47 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ τικών δαπανών, μεγάλο πρόγραμμα δημόσιων έργων, αύξηση του δασμολογίου στά εισαγόμενα προϊόντα, υποτίμηση της δραχμής καί αναγκαστική κυκλοφορία του νομίσματος), πού άναδείκνυαν το κράτος στον κατ εξοχήν άναπτυξιακό μοχλό. Τήν άποτυχία τής πολιτικής του ομολογεί καί ό Γδιος ό Τρικούπης σέ συνέντευξή του λίγο πριν άπό τή βαριά ήττα του στις έκλογές τού 1895 καί τό θάνατό του λίγο άργότερα: «[...] Ύπό τούς δρους αύτούς, τό πολιτεύεσθαι δέν καταντά άραγε ματαιοπονία; Τίς εχει δρεξη νά άρχίσει αυτό τό παιχνίδι καί τετάρτην φοράν. Έκτος τών οδών, τών γεφυρών, τών σιδηροδρόμων, τών θωρηκτών καί τινων δευτερευούσης σημασίας νομοθετημάτων, τά όποια δέν ήδυνήθησαν οί αντίπαλοί μας νά έξαφανίσωσι, τί άλλο υπολείπεται έκ τών εικοσαετών κόπων μας;[...]» Συνολικά ή δεκαπενταετία δέν χαρακτηρίζεται τόσο άπό επιτεύγματα δσο άπό πειραματισμούς καί ψηλαφήσεις τών θεμελιωδών προβλημάτων τής ελληνικής κοινωνίας. Στήν ουσία, ή φάση αύτή τής ελληνικής ιστορίας δέν είναι παρά ενα εργαστήριο γιά εκείνην πού έπρόκειτο νά εκδηλωθεί μετά τό Μόνον μιά καλά ισοζυγισμένη σύνθεση τών εθνικών καί κοινωνικοοικονομικών πτυχών τής άνορθωτικής προσπάθειας θά μπορούσε νά δώσει λύσεις. 53

48 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Τή σύνθεση αύτή θά επιχειρήσει δ Βενιζέλος1 καί θά τήν επιτύχει σέ μεγάλο βαθμό Ελευθέριος Βενιζέλος ( ): Πήρε μέρος στήν Κρητική Επανάσταση του Ηγέτης τής Κρήτης έπί 'Αρμοστείας (υπουργός Δικαιοσύνης, Εξωτερικών καί πρωθυπουργός). Αρχηγός του Κόμματος τών Φιλελευθέρων. Πρωθυπουργός της 'Ελλάδας τό Μ έ τό νέο Σύνταγμα του 1911 εξασφαλίζει τή μονιμότητα τών δημόσιων υπαλλήλων, τήν υποχρεωτική φοίτηση στή στοιχειώδη εκπαίδευση, τήν αποκατάσταση τών άκτημόνων γεωργών κ.λπ. Διπλασιάζει τήν έκταση τής 'Ελλάδας στους Βαλκανικούς Πολέμους (Συνθήκες Λονδίνου καί Βουκουρεστίου 1913): Μακεδονία, Ήπειρος, νησιά του Αιγαίου (Πρωτόκολλο Φλωρεντίας 13/2/1914). Συγκρούεται μέ τό βασιλιά. Διχασμός. Βάζει τήν 'Ελλάδα στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Άντάντ. Συνυπογράφει τις συνθήκες του Νειγυ καί τών Σεβρών (10 Αύγούστου 1920). Ή 'Ελλάδα «τών δύο ήπείρων καί τών πέντε θαλασσών» γίνεται πραγματικότητα. Απόπειρα δολοφονίας του στο Παρίσι άπό δύο απότακτους φιλοβασιλικούς αξιωματικούς. Μικρασιατική Εκστρατεία Χάνει τις εκλογές τής 1/11/1920. Παλινόρθωση Μοναρχίας. Μικρασιατική Καταστροφή (1922). Συνθήκη της Λωζάνης (24 Ιουλίου 1923). Πρωθυπουργός Νέα άπόπειρα δολοφονίας του (1933). Καταδικάζεται ερήμην σέ θάνατο άπό τό στρατοδικείο (Μάιος 1935). Πεθαίνει στο Παρίσι τήν έπόμενη χρονιά. 13. Ή βαθύτερη πολιτισμική φύση του προβλήματος είναι ακόμα καί σήμερα απροσπέλαστη γιά τή νεωτερική μιας σκέψη. Ό Τρικούπης προσπαθούσε νά εφαρμόσει τή θεμελιώδη νεωτερική αρχή τής αυτονομίας τής πολιτικής λειτουργίας έναντι της κοινωνίας μέσω του ολοκληρωτικού διαχωρισμού τής κοινωνίας άπό τό κράτος καί του έγκιβωτισμου της στήν ιδιωτική σφαίρα. Ή νεωτερική αύτή άρχή βρίσκεται στους αντίποδες τής ελληνικής δημοκρατικής παράδοσης του «μή άρχεσθαι υπό μηδενός», δηλαδή τής ταύτισης κοινωνίας καί πολιτικής λειτουργίας, δπως συνέβαινε στά Κοινά τών 'Ελλήνων μέχρι τήν κατάργησή τους τό Ή ίστορικώς εμπεδωμένη μεταξύ των 'Ελλήνων άρχή τής ταύτισης κοινωνίας καί πολιτικής εκανε τό χωρισμό τους (διά τής παρεμβολής του κράτους), νά προσλαμβάνεται ώς άπαράδεκτη «ανωμαλία», έπιβεβλημενη άπό τούς ξένους «άνωμαλία», τήν οποία εκμεταλλεύονταν έντέχνως οί φαυλοκράτες πολιτικοί. Στή βάση αύτή, ή άποτυχία του «εκσυγχρονισμού» ήταν κατά τό μάλλον ήττον προδιαγεγραμμένη. 54

49 3. Ή υπερπροσπάθεια τής τελευταίας στιγμής Ό πολιτικός κόσμος θά συνεχίσει νά άδρανεΐ καί νά άφήνει άοπλη τή χώρα άκόμα καί μετά τήν ταπεινωτική ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο τοΰ Τον έφησυχασμό αυτόν δέν διαταράσσει ούτε ή προσπάθεια τής Βουλγαρίας νά άφελληνίσει τή Μακεδονία, λίγο άργότερα. Διεκτραγωδώντας τήν κατάσταση αυτή ό Ρόίδης παρατηρεί: «Ή άνέκαθεν τών Ελλήνων πλάνη εγκει- 1. Ό πόλεμος του 1897 ειχε ώς αφορμή τήν παραβίαση του Χάρτη της Χαλέπας άπό τήν πλευρά τής Τουρκίας. Οί Κρητικοί κήρυξαν επανάσταση καί τήν ένωσή τους μέ τήν Ελλάδα. Τήν ώρα πού τμήματα του ελληνικού στόλου κατευθύνονταν στο νησί, ή Τουρκία κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Ελλάδας. Ό ελληνικός στρατός, λιγότερος καί άνοργάνωτος, τράπηκε σέ φυγή. Μ έ τήν παρέμβαση της Ρωσίας ύπογράφτηκε ή άνακωχή της Ταράτσας (κοντά στή Λαμία). Ή συνθήκη της Κωνσταντινούπολης (Νοέμβριος 1897) υποχρέωσε τήν Τουρκία νά άποσύρει τον στρατό της άπό τά ελληνικά έδάφη καί τήν Ελλάδα νά καταβάλει άποζημίωση φράγκων. - 55

50 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ ται εις τήν πεποίθησιν επί τό δίκαιον αυτών, ενώ βάσιμους ελπίδας ήδύναντο νά στηρίζωσιν επί μόνην τήν ίδιαν ενέργειαν ή τήν σύμπτωσιν του ελληνικού συμφέροντος πρός έκεΐνον κραταιότερου ύποστηρικτοΰ. Έπί μακράν σειράν ετών έπαρηγορούμεθα δτι τά άλλα έθνη θά έθυσίαζον τό συμφέρον των εις τήν δικαιοσύνην κατά τήν όριστικήν έπίλυσιν του Ανατολικού Ζητήματος. Μετά τήν άπώλειαν τής τοιαύτης έλπίδος ούδέν άλλο απομένει ήμΐν μέσον παρηγορίας παρά νά άσπασθώμεν τήν πίστιν, καθ ήν ή διαίρεσις τού άνθρωπίνου γένους εις άντίζηλα εθνη είναι κατάστασις άνώμαλος καί παροδική, ούδ άπέχει πολλούς αιώνας ή έποχή δπου ούτε σύνορα, ούτε εθνικά συμφέροντα, θέλουσι χωρίζει άπ άλλήλων τούς άδελφωθέντες άπογόνους τού Αδάμ. Ό άπό τοιαύτης σκοπιάς έξετάζων τά συμβαίνοντα δικαιούται νά θεωρεί ώς προσωρινόν καί άναξιόλογον δυστύχημα πάσαν έθνικήν ζημίαν [...]».2 Ή πανελλήνια αφύπνιση πού προκάλεσε ή θυσία τοΰ Παύλου Μελά ( Οκτώβριος 1904) στον Μακεδονικό Αγώνα θά υποχρεώσει τον τότε πρωθυπουργό της Ελλάδος Θεοτόκη3 νά παραγγείλει σύγχρονο έξοπλι- 2. Εμμανουήλ Ροΐδης, "Απαντα, τ. 5ος, σ. 432, Έρμης, Αθήνα Γεώργιος Θεοτόκης ( ): Διετέλεσε τέσσερις φορές πρωθυπουργός στα τέλη τοο 19ου καί στις αρχές του 20ου αιώνα. - 56

51 H WEOEAABNIKH ΦΑΛΛΟΚΡΑΤΙΑ σμό καί ιματισμό γιά άνδρες. Μετά τήν επανάσταση του 1909, ή κυβέρνηση Μαυρομιχάλη4 θά προωθήσει πρόγραμμα αναδιοργάνωσης του στρατού καί άγοράς σύγχρονων πολεμικών σκαφών (περιλαμβανομένου καί του θωρηκτοΰ «Άβέρωφ»). Μόνο δμως μετά τδ σχηματισμό της κυβέρνησης Βενιζέλου, τδ φθινόπωρο τοΰ 1910, θά άρχίσει συστηματική πολεμική προπαρασκευή, ή οποία θά επιτρέψει στήν Ελλάδα νά παρατάξει δύναμη άνδρών άρτια εξοπλισμένων καί έκπαιδευμένων τις παραμονές τοΰ Α' Βαλκανικού Πολέμου (1912) καί στή διάρκεια τοΰ Β' Βαλκανικοΰ Πολέμου (1913). Ό άμυντικδς προϋπολογισμός τών κυβερνήσεων Βενιζέλου της διετίας ήταν δρχ. δταν ή κυβέρνηση Μαυρομιχάλη είχε δαπανήσει μόλις δρχ. Τή διετία αύτή καί ενώ ή χώρα βρίσκεται σέ προπολεμική περίοδο καί αύξάνονται άλματωδώς οί άμυντικές δαπάνες, δ Βενιζέλος δέν θά παραλείψει νά προωθήσει ενα εύρύ μεταρρυθμιστικό εργο (330 νομοθετήματα, μεταξύ τών όποιων καί φιλεργατική νομοθεσία). Στή συνέχεια, μέ τήν έμπιστοσύνη πού ένέπνεαν στήν ελληνική οικονομία οί νίκες στους Βαλκανικούς 4. Κυριακούλης Μαυρομιχάλης ( ): Μέ τήν επανάσταση του 1909 διορίστηκε πρωθυπουργός, άλλά μερικούς μήνες άργότερα παραιτηθηκε, λόγω διαφωνίας μέ τόν Στρατιωτικό Σύνδεσμο. 57

52 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Πολέμους καί ή εδαφική επέκταση, θά δημιουργηθεΐ ευνοϊκότατο κλίμα γιά τήν αύξηση τών επενδύσεων στο εμπόριο, τή ναυτιλία καί τή βιομηχανία.5 "Οσον άφορά στο πρόβλημα τής Κρήτης, άμέσως μετά τήν κήρυξη του Α' Βαλκανικού Πολέμου, ή Ελλάδα άποδέχτηκε τήν ένωση καί έστειλε ώς πρώτο ελληνα Γενικό Διοικητή τον Στέφανο Δραγούμη. Μετά τή λήξη του Β' Βαλκανικού Πολέμου, ή Ελλάδα άνακοίνωσε στις Μεγάλες Δυνάμεις δτι θεωρεί τήν Κρήτη ελληνικό έδαφος καί ή άπόφασή της έγινε δεκτή. Τον κατήφορο, λοιπόν, ό όποιος οδηγούσε σέ ολοκληρωτική έθνική καταστροφή, διακόπτει ή επανάσταση τοΰ 1909 καί ή διακυβέρνηση τής χώρας άπό τον Βενιζέλο. Μέχρι τό 1909, ή πολιτική τάξη τής χώρας άποδεχόταν μιά κατάσταση ολοκληρωτικής άδυναμίας. Ό Βενιζέλος πραγματοποίησε σέ δύο χρόνια δ,τι ή ελληνική πολιτεία δέν πραγματοποίησε σέ ογδόντα χρόνια. Αλλά κι αύτή ή υπερπροσπάθεια τής τελευταίας στιγμής, δπως ηταν φυσικό άλλωστε, δέν θά κάλυπτε παρά μόνον μερικώς τό χάσμα πού μάς χώρι 5. Μετά τούς Βαλκανικούς Πολέμους, το 1914, προωθείται τδ θεσμικδ πλαίσιο γιά τους άγροτικούς συνεταιρισμούς, ένώ έπειτα άπδ τήν έκθρόνιση του Κωνσταντίνου, το 1917, καί ένω άκόμη μαίνεται δ Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, στδν δποΐο μετέχει πλέον και ή Ελλάδα, λαμβάνονται τά πρώτα μέτρα άπαλλοτρίωσης τσιφλικιών. 58

53 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ ζε άπδ τδ επίπεδο πολεμικής προετοιμασίας τών γειτόνων μας. Στδν Α' καί Β' Βαλκανικδ Πόλεμο ( ) ή Σερβία καί ή Βουλγαρία θά παρατάξουν δύναμη καί άνδρών άντίστοιχα. Ή εθνική προσφορά του Βενιζέλου είναι άναμφισβήτητη, αλλά χωρίς τά κατ έξακολούθηση λάθη τής βουλγαρικής ήγεσίας ή Ελλάδα, τδ άουτσάιντερ του βαλκανικού μαραθωνίου, πολύ δύσκολα θά εξερχόταν άπδ τδν Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ( ) μέ διπλασιασμένα τά εδάφη της. Τδ χάσμα, λοιπόν, προπαρασκευής καί εξοπλισμών μεταξύ της Ελλάδας καί τών βόρειων γειτόνων της εκλεισε επί Βενιζέλου, άλλά μόνο μερικώς. Πολύ άποκαλυπτική τών προβλημάτων πού γέννησε αυτή ή διαφορά ισχύος είναι ή στάση τών Άγγλογάλλων άπέναντι στή Βουλγαρία πριν ξεσπάσει δ Α' Παγκόσμιος Πόλεμος άλλά καί κατά τή διάρκειά του. Ή Άντάντ,6 μέχρι τδ τέλος του πολέμου, άρνήθηκε νά δεσμευθεΐ γιά εδαφικές παραχωρήσεις πρδς τήν Ελλάδα, ένώ συζητούσε τήν παραχώρηση τής περιοχής τής Καβάλας στούς Βουλγάρους, μέχρι λίγο πριν άπδ τήν δρι- 6. Άντάντ ή Τριπλή Συνεννόηση: Συμμαχία στηριζόμενη σέ διμερείς συμφωνίες μεταξύ Γαλλίας-Αγγλίας, Αγγλίας-Ρωσίας, Ρωσίας-Γαλλίας. Ηταν ή άντίπαλη παράταξη στήν Τριπλή Συμμαχία μεταξύ Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας καί Ιταλίας. 59

54 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ στική άπόφαση της Βουλγαρίας νά συνταχθεΐ μέ τις Κεντρικές Δυνάμεις (Σεπτέμβριος 1915). Ό «Εθνικός Διχασμός», πού τον σηματοδότησε ή προσπάθεια του Βενιζέλου νά έμπλακεΐ στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο μέ τό μέρος της Άντάντ, και ή έμμονή τοΰ γερμανόφιλου Βασιλιά στήν ουδετερότητα θά όξυνθεΐ έντονα άπό τή στάση πού κράτησαν τά δύο άντίπαλα στρατόπεδα άπέναντι στο χειρισμό τοΰ ζητήματος τής Καβάλας. Ή Καβάλα θά χρησιμοποιηθεί κατά κόρον άπό τον φιλοβασιλικό τύπο γιά νά καταδειχθεΐή μειωμένη «εύαισθησία» τοΰ Βενιζέλου στά έθνικά θέματα. Διότι, προκειμένου ό τελευταίος νά εξυπηρετήσει τήν ένταξη τής Βουλγαρίας στήν Άντάντ, «συζητοΰσε» τήν παραχώρηση τής Καβάλας στούς «Κομιτατζήδες» αντί, έντελώς αβέβαιων, άνταλλαγμάτων στή Μικρά Άσία. Είναι άλήθεια, βέβαια, δτι οι Άγγλογάλλοι ζητοΰσαν τότε τό άδύνατο, νά συμπεριλάβουν δηλαδή στή συμμαχία, έκτος άπό τή Σερβία, τή Ρουμανία καί την Ελλάδα, καί τήν ίδια τή Βουλγαρία. Αυτό δέν μποροΰσε νά γίνει, γιατί οι τρεις χώρες συνασπισμένες είχαν πολεμήσει καί νικήσει τή Βουλγαρία πριν άπό δύο χρόνια. Ειχε χυθεΐ αιμα! Ακόμα, ή νοοτροπία τής βουλγαρικής ήγεσίας ήταν άδιάλλακτη. Δέν άρκοΰνταν σέ κάποια κέρδη, άλλά τά ήθελε δλα δικά της. 60

55 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Είναι αλήθεια, επίσης, δτι ό Βενιζέλος δέν ξεκαθάρισε ποτέ στους Άγγλογάλλους δτι ή πολιτική αύτή εβρισκε αντίθετη τήν Ελλάδα καί δτι επιπλέον ήταν μιά πολιτική ανέφικτη καί λανθασμένη στή βάση της. Ό Βενιζέλος φαίνεται δτι εβλεπε τήν Αγγλία ώς ιδεώδες, δτι δέν ειχε πνευματική άνεξαρτησία απέναντι της καί δέν μποροΰσε νά αντιτάσσεται σ αυτήν, ακόμα κι άν ή πολιτική της ήταν ολοκληρωτικά λανθασμένη άπό τήν άποψη τών δικών της συμφερόντων. Αυτό είχε φανεί ήδη άπό τή στάση του άπέναντι στο Θρόνο πριν άπό τό 1914, δταν συναίνεσε νά μήν θίξει τό κέντρο τοΰ παλαιοκομματισμοΰ καί της φαυλοκρατίας, τό Θρόνο καί τά προνόμιά του, έπειδή τοΰ τό έπέβαλλαν οί Άγγλοι. Τό λάθος αυτό τό πλήρωσε ακριβά ό ίδιος καί ή χώρα. Ισχυρίστηκε βέβαια δτι πολιτεύτηκε ετσι άπέναντι στο Θρόνο πρός χάριν της έθνικής ένότητας. "Ομως τήν εποχή εκείνη ή έθνική ενότητα ειχε πραγματοποιηθεί στο πρόσωπό του. ' 7. Τό θέμα της πνευματικής εξάρτησης τών πολιτικών μας άπό ξένα πρότυπα, άκόμα.καί πολιτικών του διαμετρήματος ενός Βενιζέλου, είναι τό μεγάλο ζήτημα του νεοελληνικού δημόσιου βίου. Στήν Ελλάδα άντιγράφουμε καί παπαγαλίζουμε. Γοητευόμαστε άπό τόν έκάστοτε συρμό. Δέν εχουμε αυτόνομη πνευματική βάση στήριξης. Ή δική μας πνευματική βάση, ή οποία ειχε διαμορφωθεί στήν άρχαιότητα καί μετεξελιχθεΐ στο Βυζάντιο, έγκαταλείφθηκε γιά λόγους που παραμένουν άκόμη σκοτεινοί στή νεοελληνική συνείδηση. Τά προβλήματα πού προκαλεΐ τό άσυνειδητοποίητο αυτό πνευματικό ρήγμα στήν ελληνική ψυχή άντι- 61

56 ΙΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Ά ν είναι αλήθεια, έν πάση περιπτώσει, δτι ή στάση του Βενιζέλου απέναντι στο ζήτημα της Καβάλας ηταν λανθασμένη, ή γενικότερη προσπάθειά του νά έμπλακεΐ ή Ελλάδα στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο μέ τό μέρος της Άντάντ ηταν άπόλυτα δικαιολογημένη. Ή Ελλάδα, μιά χώρα της όποίας ή γεωγραφική θέση τήν καθιστούσε δμηρο τών διαθέσεων του πανίσχυρου βρετανικού στόλου, ποό κυριαρχούσε τότε στήν Ανατολική Μεσόγειο, δέν μπορούσε νά συνταχθεΐ μέ τον γερμανικό συνασπισμό ή νά μείνει ουδέτερη. Ό Βενιζέλος. εξάλλου, είχε εκτιμήσει ορθά, καί επιβεβαιώθηκε πλήρως άπό τήν εξέλιξη του πολέμου, δτι οί Άγγλογάλλοι, ελέγχοντας τις θάλασσες, θά έκαναν ναυτικό άποκλεισμό στούς άντιπάλους τους, ot όποιοι άπό τήν πρώτη στιγμή θά παρουσίαζαν ελλείψεις σέ βασικές πρώτες υλες και προϊόντα (σέ άντίθεση μέ τήν ΰπερεπάρκεια τών θαλασσοκρατόρων). Στά δευτερεύοντα μέτωπα του πολέμου,, μάλιστα, τό Μακεδονικό καί έκετνο της μετωπίζονται είτε μέ τήν έξιδανίκευση του παρελθόντος είτε μέ τήν ολοσχερή απόρριψή του καί τήν αντίστοιχη νευρωτική έξιδανίκευση καί τήν άκριτη μίμηση τής δυτικοευρωπαϊκής νεωτερικότητας. Πρέπει νά κατανοήσουμε, βέβαια, δτι ό αρχαίος καί ό μεσαιωνικός Ελληνισμός δέν άποτελουν άξεπέραστο πρότυπο, δτι άντιμετώπισε πνευματικά προβλήματα, τά οποία δέν ελυσε. Συνεπώς, εμείς πρέπει νά βρούμε τό κομμένο νήμα καί νά περατώσουμε κάποτε αυτό τό εργο. 62

57 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Μέσης Ανατολής, ή υπεροχή της Αγγλίας ηταν ακόμα πιο συντριπτική.8 Ό Βενιζέλος, λοιπόν ειχε άπολύτως ορθά σταθμίσει τά πράγματα (άσχέτως τών ιδεολογικών κινήτρων του). Ή Ελλάδα επρεπε νά έξέλθει στον πόλεμο μέ τό πλευρό της Αντάντ, γιατί αύτή θά νικούσε. Αντίθετα, ή πολιτική ούδετερότητα του Κωνσταντίνου9 ηταν τουλάχιστον ατυχής, άφου ήταν ή φιλογερμανικότερη δυνατή γιά μιά χώρα δπως είναι ή Ελλάδα. Έπιστρέφοντας στο ζήτημα της Καβάλας, θά πρέπει νά σημειώσουμε δτι τελικώς τά γερμανοβουλγαρικά στρατεύματα απέκτησαν τόν έλεγχό της. Ή πόλη παραδόθηκε μάλιστα στους Γερμανοβουλγάρους άπό τόν ελληνικό στρατό, τόν έλεγχόμενο τότε (Αύγουστος 1916) άπό τό κωνσταντινικό καθεστώς. Ή παράδοση της Καβάλας ώθησε τόν Βενιζέλο νά ξεπεράσει καί 8. Οί Γερμανοί συνδέονταν μέ το μακεδονικό μέτωπο μέ μία μόνο σιδηροδρομική γραμμή, ενώ ή Άντάντ ειχε απεριόριστη πρόσβαση άπό τή θάλασσα. Σέ κάθε φορτίο τών Γερμανών οί σύμμαχοι μετέφεραν 10 φορτία στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Τό ιδιο ισχυε καί στο μέτωπο της Μέσης Ανατολής. Οι Τούρκοι πού συντάχθηκαν στο πλευρό τών κεντρικών δυνάμεων στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο άνεφοδίαζαν τό στρατό τους μέ μία καί πάλι μόνο σιδηροδρομική γραμμή, ενώ ή Αντάντ είχε άκώλυτη πρόσβαση άπό τή θάλασσα. 9. Κωνσταντίνος Α' ( ): Βασιλιάς της Ελλάδας κατά τις περιόδους καί Γαμπρός του αύτοκράτορα της Γερμανίας Γουλιέλμου Β. - 63

58 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ τούς τελευταίους δισταγμούς του καί νά σχηματίσει προσωρινή κυβέρνηση στή Θεσσαλονίκη. Ό «Εθνικός Διχασμός» θά άποκτήσει τή διετία καί γεωγραφική βάση, θά άποτυπωθετ στο χωρισμό της Ελλάδας σέ «κράτος τών Αθηνών» καί «κράτος της Θεσσαλονίκης», ένώ θά πάρει νέες διαστάσεις, δταν, μετά τήν έκθρόνιση τοΰ Κωνσταντίνου (1917) καί τήν έξοδο της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο μέ τό πλευρό της Άντάντ, θά γίνουν μαζικές εκκαθαρίσεις βασιλικών άπό τό στράτευμα. Οί εξελίξεις αυτές άποτελοΰν τό προανάκρουσμα γιά δσα θά άκολουθήσουν στή διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας άλλά καί στή διάρκεια τοΰ Μεσοπολέμου.

59

60

61 4. Ή Μικρασιατική Καταστροφή - Το απόγειο της λογικής τοΰ «πολιτικοΰ κόστους» Οί Τοΰρκοι πήραν μέρος στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό τής Γερμανίας καί τής Αύστροουγγαρίας. Μετά την ήττα τών Κεντρικών Δυνάμεων στον Παγκόσμιο Πόλεμο, ή Οθωμανική Αυτοκρατορία διαμελίζεται: Τά στενά τών Δαρδανελλίων καί οί πετρελαιοπηγές τοΰ Καυκάσου καί τής Μεσοποταμίας περνοΰν στον έλεγχο τών Άγγλων, ή Κιλικία στούς Γάλλους, ή Αττάλεια στούς Ιταλούς καί ή Κωνσταντινούπολη σέ διεθνή ελεγχο. Τον Μάιο τοΰ 1919 ό έλληνικός στρατός καταλαμβάνει τή Σμύρνη καί άργότερα τήν ένδοχώρα της, γιά νά τήν προστατεύσει άπό έπιθέσεις Τούρκων άτάκτων. Ή άπόβαση τοΰ έλληνικοΰ στρατοΰ εγινε σέ συμφωνία μέ τούς Συμμάχους. Μέ τή Συνθήκη τών Σεβρών (Αύγουστος 1920) δημιουργοΰνται στά εδάφη τής παλαιάς Οθωμανικής 67

62 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Αύτοκρατορίας νέα κράτη ( Αρμενία, Αραβία, Συρία, Μεσοποταμία κ.λπ.). Ή Συνθήκη τών Σεβρών Γσχυε άπό τή στιγμή της υπογραφής της, μόνο στο μέτρο κατά τό όπόϊο θά μπορούσε νά τήν επιβάλει ό ελληνικός στρατός. Ή υλοποίηση τής Συνθήκης απαιτούσε τή συντριβή τοΰ Κεμάλ (τοΰ οποίου ή δράση άρχισε τό καλοκαίρι τοΰ 1919). Τήν έπιχείρηση αυτή δμως δέν μποροΰσε νά τήν άναλάβει ή Ελλάδα χωρίς, εκτός τών άλλων, καί τήν εύρωπάϊκή οικονομική υποστήριξη. Ακόμα καί σήμερα, οί άναφορές σέ ουσιαστικά αίτια πού ερμηνεύουν τή σταδιακή στροφή τών δυνάμεων της Αντάντ πρός τόν Κεμάλ, αίτια πού δέν έχουν νά κάνουν μέ τις ελληνικές πολιτικές εξελίξεις αύτης της περιόδου, είναι σπάνιες. 'Όμως ή πολιτική της Αντάντ δέν καθοριζόταν ούτε αποκλειστικά ούτε κυρίως άπό τήν παρουσία ή μή τοΰ Βασιλιά Κωνσταντίνου στον ελληνικό θρόνο (λίγο μετά τις έκλογές τοΰ Νοεμβρίου τοΰ 1920, στις όποιες ήττήθηκε ό Βενιζέλος, θά άνοίξει δ δρόμος γιά τήν επάνοδο τοΰ Κωνσταντίνου). Αμέσως μετά τις έκλογές τοΰ Νοεμβρίου τοΰ 1920, ή «Αρμενία τών Σεβρών» διαμελίζεται ανάμεσα στήν 1. Μουσταφά Κεμάλ ( ) Άτατούρκ (= «πατέρας τών Τούρκων»): Ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας. 68

63 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Τουρκία τοΰ Κεμάλ καί στή νέα σοβιετική αρμένική δημοκρατία (1/12/20). Η ΕΣΣΔ καί ή Τουρκία άποκτοΰν κοινά χερσαία σύνορα καί τή δυνατότητα άμεσης επαφής, σέ περίπτωση πού ή κοινή τους άντίθεση πρός τήν Άντάντ κατέληγε στή σύναψη συμμαχίας μεταξύ τους. Άπδ τή στιγμή αυτή καί επειτα δ φόβος πού συνείχε τή γαλλική πολιτική ηγεσία γιά τή δημιουργία ενός νέου άντιανταντικοΰ συνασπισμού μέ βάση μιά γερμανοσοβιετική προσέγγιση καί ή άνάγκη, κατά συνέπεια, νά «κερδηθέί» ή κεμαλική Τουρκία καί νά μετατραπεΐ σέ «άνάχωμα» άπέναντι στήν ΕΣΣΔ θά καθορίζουν ολοένα καί περισσότερο τή στάση τών Συμμάχων. Οί έξελίξεις μάλιστα θά έπιταχυνθοΰν, καθώς τδν Μάρτιο τοΰ 1921 υπογράφεται σύμφωνο φιλίας μεταξύ Κεμάλ καί ΕΣΣΔ. "Ολα αυτά δέν σημαίνουν, βέβαια, δτι ή ήττα τών Φιλελευθέρων καί ή επιστροφή τοΰ Κωνσταντίνου δέν λειτούργησαν σάν καταλύτης, γιά νά έπισπευσθοΰν καί νά άποκρυσταλλωθοΰν οί διαδικασίες πού οδήγησαν σέ άλλαγή της στάσης τών Συμμάχων. Ό ελληνικός πολιτικός κόσμος άρνεΐται νά αντλήσει τά άναγκαΐα συμπεράσματα άπό τήν άλλαγή τών δεδομένων της συγκυρίας. Καί πρίν, άλλά καί μετά τήν εκστρατεία πρός τήν Άγκυρα (καλοκαίρι τοΰ 1921), στή διάρκεια της δποίας δ ελληνικός στρατός νίκησε μέν 69

64 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ σέ όλες τις μάχες, χωρίς δμως νά καταλάβει τήν Άγκυρα καί νά συντρίψει τον Κεμάλ, ό Βασιλιάς καί ή κυβέρνησή του άρνοΰνται νά άποδεχθοΰν τή διαμεσολάβηση τών Συμμάχων. Τό νέο καθεστώς δέν ήθελε νά εμφανιστεί ώς ενα καθεστώς μειωμένης ίκανότητος σέ σχέση μέ τον Βενιζέλο καί νά άναλάβει τδ πολιτικό κόστος άπδ μιά σύμπτυξη τοΰ μετώπου. Καί δλα αυτά τή στιγμή πού οί βασιλικοί είχαν κερδίσει τις εκλογές τοΰ 1920 μέ κεντρικό σύνθημα τό «οΐκαδε» (τήν επιστροφή τών στρατευμένων στά σπίτια τους). Ή πολιτική αυτή υπήρξε μνημείο άνευθυνότητας: Νά κερδίζεις τις εκλογές μέ τό «οικαδε» καί κατόπιν να συνεγίζεΐ^την εκστρατεία άποτελεΐ τή μεγαλύτερη απόδειξη της ήλιθιότητας καί τοΰ τυχοδιωκτισμού. Είναι αλήθεια βέβαια δτι σ αύτδ τδ ζοφερδ τοπίο, δπου λίγοι μήνες παραμονής στην εξουσία μετρούσαν περισσότερο άπδ τις τύχες του μικρασιατικού Ελληνισμού, υπήρξαν δύο εξαιρέσεις: δ Βενιζέλος καί δ Μεταξάς.3 2. «Είναι απίστευτο -θά ελεγα αδιανόητο- μέχρι που μπορούν νά φτάσουν οι ελληνες πολιτικοί γιά νά διατηρήσουν τδ κόμμα τους στην εξουσία εστω καί μία εβδομάδα παραπάνω: μπορούν νά θυσιάσουν την πατρίδα τους...» γράφει δ Τζδρτζ Χόρτον, Γενικός Πρόξενος τών ΗΠΑ στή Σμύρνη τδ 1922 (Αναφορικά μέ την Τουρκία, σ. 33. «Νέα Σύνορα» - Ά.Ά. Λιβάνη, Αθήνα 1992). 3. Ιωάννης (Μιχαήλ) Μεταξάς ( ): Ανώτατος αξιωματικός μέ σημαντικό ρόλο στούς Βαλκανικούς Πολέμους καί στδν «Εθνικό Διχασμό». 70

65 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΛΛΟΚΡΑΤΙΑ Ό Βενιζέλος, ήδη άπό τά τέλη του 1920, προτείνει σύμπτυξη του μετώπου καί μετά κατ έπανάληψιν υποστηρίζει τήν αποδοχή της συμμαχικής διαμεσολάβησης. Αλλά τις απόψεις του Βενιζέλου συμμερίζεται μόνον ενας μικρός κύκλος στελεχών τών Φιλελευθέρων. Ό κορμός του κόμματος δέν θέλει νά άναλάβει τό πολιτικό κόστος μιας καμπάνιας γιά έγκαιρη άναδίπλωση, ενώ ό Γδιος ό Βενιζέλος φροντίζει νά διατυπώνει τις προτάσεις του διακριτικά. "Οταν τόν Απρίλιο τοΰ 1921 εγινε πρόταση στον Μεταξά άπό τήν κυβέρνηση Γούναρη4 νά άναλάβει τήν άρχηγία τοΰ στρατοΰ της Μικράς Ασίας δέν τήν άποδέχθηκε. "Οπως ειπε, δέν έβλεπε καμιά προοπτική τελικής νίκης, ακόμα κι άν καταλάμβαναν τήν Ά γκυρα.5 Οί βασιλικοί προτίμησαν νά παραμείνουν στήν Άρχή, αντί νά μποΰν στήν «περιπέτεια» μιας έγκαιρης Πρωθυπουργός καί δικτάτορας άπό τήν 4η Αύγούστου 1936 ώς τό θάνατό του τό νεχει ταυτιστεί μέ τό «οχι» του στο Ιταλικό φασιστικό τελεσίγραφο της 28ης Οκτωβρίου Δημήτριος Γούναρης ( ): Αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος, κύριος εκπρόσωπος του άντιβενιζελισμου καί τρεΐς φορές πρωθυπουργός. 'Ένας άπό τούς «εξι» πού ντουφεκίστηκαν στο Γουδί, ώς υπεύθυνοι γιά τή Μικρασιατική Καταστροφή. 5. Ό Ιωάννης Μεταξάς ήταν εξαρχής άντίθετος στή Μικρασιατική Εκστρατεία. Τη θεωρούσε τυχοδιωκτισμό, επειδή δέν ειχε στρατηγικό στόχο. Ή επιχειρηματολογία του δέν εχει άναιρεθεΐ άπό τούς άντιπάλους του. 71

66 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ αναδίπλωσης. Άρνήθηκαν νά άξιοποιήσουν τις συστάσεις όχι μόνο τοΰ κορυφαίου έπιτελικοΰ άξιωματικοΰ της χώρας, τοΰ Μεταξα, πού ηταν μάλιστα άπό πολιτική άποψη «σαρξ έκ της σαρκός τους», άλλά καί τοΰ κορυφαίου άντιπάλου τους, τοΰ Βενιζέλου, ενώ είναι φανερό δτι ή «κάλυψη» τοΰ Βενιζέλου, δσο διακριτική κι άν ήταν, θά τούς παρείχε ισχυρό άλλοθι. Μέ τήν πολιτική τής φαυλοκρατίας στή Μικρά Άσία γίνεται άνάγλυφη ή φύση τοΰ φαυλοκράτη: Δέν μπορεΐ νά άναλάβει εύθύνες, νά κινηθεί σταθερά πρός τή μία ή τήν άλλη κατεύθυνση. Αυτό πού έχει μάθει είναι νά άρμέγει τήν έθνική αγελάδα, νά καμαρώνει γιά αξιώματα καί νά διεκπεραιώνει ρουσφέτια. Είναι τόσο ανόητος, πού νομίζει δτι μπορεΐ νά διαχειριστεί μιά ολόκληρη εκστρατεία στή Μικρά Ασία μέ άναβολές καί ψέματα, μέ κομματικούς σκυλοκαβγάδες καί τέλος μέ τό μεγαλύτερο έγκλημα άπό δλα, τό ξερίζωμα τοΰ μικρασιατικού Έλληνισμοΰ, προκειμένου νά διατηρηθεί στήν εξουσία λίγους μήνες ακόμα.

67 5. Μεσοπόλεμος: Ό Διχασμός συνεχίζεται Μετά τή Μικρασιατική Καταστροφή καί τήν άνταλλαγή τών πληθυσμών, ολόκληρο σχεδόν τό έθνος άναδιπλώνεται καί συγκεντρώνεται μέσα στά όρια του κράτους (παρά τά άλυτα καί άνοιχτά ζητήματα της Δωδεκανήσου, της Βόρειας Ηπείρου καί της Κύπρου). Ταυτόχρονα, ή παραδοσιακή διαρροή πρός τό εξωτερικό άνθρώπων, κεφαλαίων καί εμπορευμάτων σταματά λόγω της παρατεινόμενης διεθνούς ύφεσης.1τήν Γδια στιγμή οί δημογραφικές πιέσεις πολλαπλασιάζονται μέ τήν άφιξη τών προσφύγων. Ή εντονότατη πίεση πάνω στο ισοζύγιο πληρωμών καί στον κρατικό προϋπολογισμό εξωθούν τό ελληνικό 1. Ή διεθνής ύφεση ξεκίνησε μέ επανειλημμένες κρίσεις άπδ τις αρχές της δεκαετίας του 1920 γιά νά κορυφωθεΐ μέ τδ «κράχ» του 1929 καί νά κρατήσει μέχρι τδν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. 73

68 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ κράτος νά λάβει σειρά μέτρων προστατευτικού χαρακτήρα. Τήν παραδοσιακή έξωστρεφή άνάπτυξη μέ βάση ορισμένα έξαγώγιμα προϊόντα τοΰ πρωτογενοΰς τομέα (καπνός καί σταφίδα) διαδέχεται ενα νέο πρότυπο άνάπτυξης μέ κύρια βάση τήν εσωτερική άγορά (τήν υποκατάσταση τών εισαγωγών) καί κύριο μοχλό τό κράτος. Μεταξύ τών έτών 1912 καί 1939, ή βιομηχανική παραγωγή διπλασιάσθηκε σέ αξία καί αυξήθηκε κατά 68% περίπου σέ δγκο. Τό Γδιο διάστημα τό εθνικό εισόδημα αυξήθηκε κατά 56%, οί εισαγωγές έμειναν στάσιμες, ένώ οί εξαγωγές αυξήθηκαν κατά 45%. Ή στροφή στήν εγχώρια άγορά καί στον κρατικό παρεμβατισμό έπέφερε καί τήν άνάλογη κοινωνική διαφοροποίηση. Άναδείχθηκαν τά κοινωνικά στρώματα πού συνδέονταν μέ τις κρατικές λειτουργίες ή έξαρτώνταν έμμεσα άπ αυτές. Σέ άντίθεση, πάντως, μέ τήν άνάλογη, άπό πλευράς χαρακτηριστικών, διεθνή ύφεση της περιόδου Τρικούπη καί τήν άνάλογη προσπάθεια μετατροπής τοΰ κράτους σέ μοχλό άνάπτυξης, αύτή τή φορά ό άριθμός τών δημόσιων υπαλλήλων θά αύξηθεΐ ραγδαία. Ό Μεσοπόλεμος, μ αύτή ή τήν άλλη μορφή καί σ αύτόν ή τόν άλλο βαθμό, χαρακτηρίζεται διεθνώς άπό τή στροφή πρός τό άντιφιλελεύθερο καί «οργανικό κράτος». Ή ελληνική ιδιομορφία έγκειται, δπως θά 74

69 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ δοΰμε παρακάτω, στο γεγονός δτι ή στροφή αυτή στήν Ελλάδα συντελέΐται στο πλαίσιο του παραδοσιακού διχασμού μεταξύ βασιλικών καί βενιζελικών. Οί ιδεολογικές αντιθέσεις μεταξύ τών δύο παρατάξεων είχαν άμβλυνθεί. Οί διαφοροποιήσεις στον εσωτερικό προσανατολισμό της χώρας είχαν έκμηδενισθεΐ. Καί οί δύο μερίδες άσπάζονται τδ πρότυπο του ισχυρού παρεμβατικού κράτους. Δέν άποτελεΐ ουσιαστική αντίθεση δτι οί βενιζελικοί προσεγγίζουν πιδ εμπειρικά τδ ζήτημα της άνάδειξης τοΰ κράτους σέ κύριο μοχλδ άνάπτυξης, ένώ οί βασιλικοί πιδ συνεκτικά, καθώς διαθέτουν στδ ιδεολογικό τους δπλοστάσιο καί στδ πολιτικό τους προσωπικό «καταλληλότερα» έφόδια. Ούτε δμως στήν έξωτερική πολιτική υπάρχουν πιά διαφωνίες. Τδ άρχικδ έξισορροπητικό άνοιγμα πρός τήν Ιταλία τοΰ Μουσολίνι θά διαδεχθεί άδιατάρακτα ή επαναπροσέγγιση της Αγγλίας, δταν τά σύννεφα πυκνώσουν στδν ορίζοντα (μετά τήν έκστρατεία της Ιταλίας στήν Αιθιοπία) καί ή Αγγλία έξέλθει άπό τή στάση της «λαμπρής άπομόνωσης». Ά ν καί είχαν άμβλυνθεί οί ιδεολογικές άντιθέσεις μεταξύ τών δύο μερίδων, ή σύγκρουση γιά τή νομή της έξουσίας θά μείνει ολοζώντανη. Μέσα σ ενα κλίμα δπου, μετά τήν κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας στή Μικρά Άσία, δέν υπάρχουν πλέον όνειρα καί δρα- - 75

70 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ μα, θά επιβληθεί μέ ωμότητα ή ζοφερή πραγματικότητα της φαυλοκρατικής πάλης χωρίς αρχές γιά τόν ελεγχο τοΰ κράτους. «Λυδία λίθος» τών πολιτικών εξελίξεων σ δλη τή διάρκεια τοΰ Μεσοπολέμου είναι ή προσπάθεια τών δύο παρατάξεων νά άποκαταστήσουν μονοκομματικό ελεγχο στο στράτευμα. Στο διάστημα άπό τό 1902 εως τό 1922 οι μόνιμοι αξιωματικοί τοΰ στρατοΰ τριπλασιάστηκαν. Μεγάλο μέρος τους ήταν οί «μόνιμοι εξ εφέδρων», πού, σέ περίπτωση απόταξής τους, δέν διέθεταν άλλη επαγγελματική κατάρτιση πλήν της στρατιωτικής. Μετά τήν έκθρόνιση τοΰ Κωνσταντίνου, τό 1917 άκολούθησαν μαζικές αποστρατείες βασιλικών. Ανάλογης έκτασης έκκαθαρίσεις βενιζελικών καί επαναφορές άποτάκτων προώθησαν οί βασιλικοί τό Διατήρησαν ετσι εναν εμπειροπόλεμο «βενιζελικό στρατό» μέ άντιβενιζελική πλέον ήγεσία- μιά ήγεσία χωρίς πολεμική πείρα καί γνώση τών συνθηκών τοΰ Μικρασιατικού Μετώπου. Στή συνέχεια, οί βενιζελικοί αξιωματικοί πού θά ήγηθοΰν τοΰ κινήματος τό όποΐο οδήγησε στήν έκθρόνιση τοΰ Κωνσταντίνου (μετά τή Μικρασιατική Καταστροφή) θά πάρουν τή ρεβάνς. Θά μεσολαβήσει, κατόπιν, μιά περίοδος αποκατάστασης τού κοινοβουλευτισμού άπό τό 1926 έ'ως τό 1933, ή όποία θά σηματοδοτηθέΐ άπό τή διάλυση τών 76

71 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ δημοκρατικών ταγματων και την επαναφορα μέρους τών άντιβενιζελικών αξιωματικών. Έντρομοι άπό τή νίκη τοο Λαϊκού Κόμματος στις εκλογές του 1933 οι βενιζελικοί θά έπιχειρήσουν κίνημα τό οποίο θά κατασταλεΐ, γιά νά άκολουθήσουν μαζικές άποτάξεις βενιζελικών. Μετά τό «κύκνειο άσμα» του Βενιζελισμοΰ, τό κίνημα του 35, θά υπάρξουν νέες άθρόες άποτάξεις βενιζελικών, Απασχολημένοι οι δύο «μονομάχοι» μέ την ανελέητη πάλη γιά τη μονοπώληση της εξουσίας, «ξέχασαν» πάλι τά μεγάλα προβλήματα ύπαρξης τοΰ έθνους, πού έθετε ή άνοδος τοΰ ναζισμού στήν Ευρώπη. Τή φορά αυτή δέν υπήρχαν διαφωνίες γιά τον εθνικό προσανατολισμό, δμως ή ανελέητη πάλη γιά τήν εξουσία δέν άφηνε κανένα περιθώριο γιά σοβαρή πολεμική προετοιμασία. Οί Άγγλοι κατάλαβαν δτι, άν δέν παραμερίζονταν καί οί δύο πλευρές, δέν υπήρχε περίπτωση νά γίνει σοβαρή προσπάθεια ενίσχυσης της εθνικής άμυνας. "Οπως βλέπουμε, ή ιστορία επαναλαμβάνεται. Ή άρχουσα φαυλοκρατία, βενιζελική καί βασιλική, δέν έχει χρόνο καί νοΰ νά άσχοληθεΐ μέ τά μεγάλα εθνικά προβλήματα. Γιατί ή πολιτική στον τόπο μας είναι ή άπολαβή τών προνομίων της εξουσίας καί ή άγκίστρωση μέ κάθε τρόπο στήν Άρχή, τήν ίδια ώρα πού τά μεγάλα θέματα άφήνονται στήν τύχη τους. 77

72 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Τήν 4η Αύγούστου τή δημιούργησε, λοιπόν, ή εγνωσμένη παντελής αδυναμία της φαυλοκρατίας νά άσχοληθεΐ σοβαρά μέ τήν προετοιμασία του τόπου γιά τόν επικείμενο Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ή λύση που δόθηκε, βέβαια, ήταν βαθύτατα άντιφατική, γιατί άνέθετε τό καθήκον της άντιφασιστικής προετοιμασίας σέ μιά ομάδα ή οποία ήταν επηρεασμένη άπό τό φασισμό και στο παρελθόν ηταν γερμανόφιλη. Στή δεδομένη συγκυρία, οί δυνάμεις αυτές συμφωνούσαν μέ τόν φιλοαγγλικό προσανατολισμό της χώρας, γιατί ήταν φανερό πού θά οδηγούσε τήν Ελλάδα ή νίκη τού Άξονα. "Ομως οί παλιές συνήθειες δέν είχαν ξεχαστεΐ καί, δπως θά δούμε παρακάτω, θά παίξουν καταλυτικό ρόλο στις εξελίξεις.

73 6. Άπό τήν Κατοχή καί τήν Αντίσταση στδν Εμφύλιο - Ή βαθμιαία διαδικασία εκτόνωσης καί ήττας του λαϊκού κινήματος της Άριστεράς Τό «Όχι» τοΰ Μεταξά στούς Ιταλούς δέν άποτελοΰσε απλώς καί μόνον έκφραση τοΰ αδούλωτου φρονήματος τοΰ λαοΰ άλλά καί συνετή πολιτική επιλογή: Διασφάλισε τήν ένταξη της Ελλάδας στδ στρατόπεδο τών νικητών τοΰ Β' Παγκόσμιου Πολέμου, παρά τήν προσωρινή της υποδούλωση καί τήν τριπλή κατοχή της άπό Γερμανούς, Ιταλούς καί Βουλγάρους. Τό γεγονός, δμως, δτι οί νικητές στρατηγοί τοΰ Άλβανικοΰ Έπους συνθηκολόγησαν καί προσχώρησαν στο κατοχικό καθεστώς, ένώ παράλληλα ή συντριπτική πλειονότητα τών πολιτικών καί στρατιωτικών στελεχών της χώρας θεωροΰσαν άνεδαφική τήν άντίσταση εναντίον τών Δυνάμεων Κατοχής, θά είχε καταλυτικές συνέπειες. Θά δημιουργοΰσε κενό στήν οργάνωση τής

74 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Αντίστασης, τό όποιο θά κάλυπταν, κατά κύριο λόγο, οί κομμουνιστές, μιά περιθωριακή πολιτική δύναμη στή διάρκεια του Μεσοπολέμου. Οί δικοί μας πολιτικοί καί στρατιωτικοί (σέ αντίθεση μέ τούς ομολόγους τους άλλων χωρών, δπως ή Πολωνία, ή Νορβηγία, ή Γαλλία καί ή Ιταλία, πού έπιδόθηκαν σέ ισχυρή άντιστασιακή πάλη ανεξάρτητη άπό τούς κομμουνιστές) έμειναν άδρανεΐς, όχι γιατί δέν είχαν πείρα άπό παράνομη δράση, δπως είχαν οί κομμουνιστές, άλλά γιατί τό άντικείμενο τοΰ πόθου τους άνέκαθεν ήταν ή κατάληψη καί ή νομή της εξουσίας. Τώρα πού τήν έξουσία τήν κρατούσαν οί Δυνάμεις Κατοχής αυτοί γιά ποιόν λόγο νά κινηθούν; Έλειπε ό στόχος. Τό εθνικό συμφέρον, ή επιβίωση τοΰ λαοΰ (τόν πρώτο χρόνο της Κατοχής ή εξοντωτική πείνα ειχε θύματα), οί προοπτικές της χώρας καθώς καί ή ανάγκη νά ήττηθεΐ ό ναζισμός έμοιαζαν πολύ άσήμαντα κίνητρα γιά νά κινήσουν τό πολιτικό καί στρατιωτικό προσωπικό της φαυλοκρατίας. Τό κενό, λοιπόν, κάλυψαν οί κομμουνιστές, πού δέν είχαν σχέση μέ τις πρακτικές της φαυλοκρατικής διαχείρισης τού κράτους, κάλυψη πού, δπως θά φανεί παρακάτω, ένέπλεξε τή χώρα σέ μιά θανάσιμη δίνη γιά πολλά χρόνια. Οί μεμονωμένες, έν πάση περιπτώσει, ένέργειες άντίστασης άρχισαν νά άποκτοΰν συνοχή δταν, άμέσως μετά τή ναζιστική εισβολή στήν ΕΣΣΔ τόν Ίού- 80

75 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ νιο τοΰ 1941, τό ΚΚΕ επαψε νά θεωρεί τον πόλεμο ένδόίμπεριαλιστικό καί προχώρησε στήν ίδρυση τοΰ Έθνικοΰ Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) στις 28/9/1941 καί άργότερα τοΰ Έλληνικοΰ Λαϊκοΰ Απελευθερωτικού Στρατοΰ (ΕΛΑΣ) στις 16/2/1942. Οί κομμουνιστές κατόρθωσαν νά άναδειχθοΰν γρήγορα σέ ηγετική δύναμη ένός ευρύτατου κινήματος Αντίστασης, ενός κινήματος άπό τά πιο μαζικά πού άναπτύχθηκαν τήν περίοδο αύτή στον ευρωπαϊκό χώρο. Τά άγωνιστικότερα, ηθικότερα καί πιο ίδεαλιστικά στοιχεία τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ δέχθηκαν, δυστυχώς, τον κομμουνιστικό μύθο στις πρόσφορες συνθήκες πού δημιουργούσε ή Κατοχή καί ή άποχή άπό τήν άντίσταση τοΰ παλαιοΰ πολιτικοΰ κόσμου καί τών στρατιωτικών. Οί ομάδες τοΰ ΕΑΑΣ, στηριζόμενες λίγο πολύ στις εκούσιες εισφορές τών χωρικών, ξεχώρισαν έμπρακτα άπό τις συμμορίες τών ληστών, πού στον πρώτο χρόνο της Κατοχής είχαν θεμελιώσει τήν «εξουσία» τους στήν ύπαιθρο, τρομοκρατώντας καί εκβιάζοντας τις ορεινές κοινότητες. Ο ΕΛΑΣ πάταξε τήν αισχροκέρδεια, ένώ καλοΰσε τούς ληστές καί τούς ζωοκλέφτες νά εξιλεωθούν κατατασσόμενοι στις τάξεις του ή τουλάχιστον νά παραδώσουν τον οπλισμό τους, γιατί σέ ενάντια περίπτωση θά τιμωρούνταν αύστηρά. Ή διασφάλιση συνθηκών εύνομίας στήν ύπαιθρο σέ συνδυασμό μέ τήν άνάπτυξη τών θε- 81

76 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ σμών τοπικής αύτοδιοικήσεως και απονομής δικαιοσύνης συντέλεσαν αποφασιστικά στήν έξάπλωση τοΰ κινήματος Αντίστασης. Οι στρατιωτικές δυνατότητες της Αντίστασης φάνηκαν τόν Νοέμβριο τοΰ 1942 μέ τήν άνατίναξη τής γέφυρας τοΰ Γοργοποτάμου, στήν οποία κινείτο ή σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης- Αθήνας, επιχείρηση πού έκτελέστηκε άπό άνδρες τοΰ ΕΛΑΣ καί ΕΔΕΣ1 μαζί μέ τούς άγγλους σαμποτέρ. Ή ταν ή πιο έπιτυχημένη κίνηση δολιοφθοράς στήν κατεχόμενη Ευρώπη εως εκείνη τή στιγμή, καθώς συντέλεσε άποφασιστικά στή διακοπή γιά ένάμιση μήνα τοΰ έφοδιασμοΰ τοΰ υπό τόν στρατάρχη Ρόμελ γερμανικοΰ στρατοΰ στο άφρικανικό μέτωπο. Παρά τά άναμφισβήτητα αυτά επιτεύγματα της Αντίστασης καί παρά τό γεγονός δτι, έπισήμως τουλάχιστον, τό ΕΑΜ καί ή κομμουνιστική ήγεσία (σύμφωνα καί μέ τή γραμμή της Κομιντέρν2) δέν δεσμεύκαν ποτέ σ ενα ριζοσπαστικό πολιτικό πρόγραμμα 1. Εθνικός Δημοκρατικός Σύνδεσμος του οποίου βάση ηταν ή Βορειοδυτική Ελλάδα. Μαζί μέ την ΕΚΚΑ καί τό στρατιωτικό της σκέλος τό 5/42 σύνταγμα του Ψαρρου ηταν οί μόνες σχεδόν μη κομμουνιστικές ομάδες πού συγκροτήθηκαν στήν Κατοχή. 2. Κομμουνιστική Διεθνής ή Τρίτη Διεθνής (ένωση τών εθνικών κομμουνιστικών κομμάτων): Ιδρύθηκε τό

77 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ (δέν εθεταν καν θέμα πολιτειακού), άπδ τήν πρώτη στιγμή της Αντίστασης είχαν στδ νοΰ τους τήν εξουσία στή μετακατοχική Ελλάδα, τή «Λαοκρατία». Γι αύτδ καί εξουδετέρωσαν ή αφομοίωσαν, δπως θά φανεί παρακάτω, δλους δσοι προσπάθησαν νά κινηθούν άνεξάρτητα. Εκκαθάρισαν προληπτικά δλους εκείνους πού εκτιμούσαν δτι δέν θά συνέπλεαν μαζί τους. Ή στάση αυτή τοΰ ΕΑΜ καί τοΰ ΚΚΕ θά συντελέσει στήν άποκορύφωση τών εντάσεων στούς κόλπους της Αντίστασης, μέ τήν κατάρρευση τής προσπάθειας γιά τή δημιουργία ενιαίου άντιστασιακοΰ κινήματος τον Αύγουστο τοΰ 1943 στο Κάιρο, σέ συνάντηση τοΰ ΕΑΜ, τοΰ ΕΔΕΣ καί της ΕΚΚΑ μέ τήν εξόριστη κυβέρνηση καί τό Βασιλιά. Στή συνέχεια, τον Οκτώβριο τοΰ 1943 δ ΕΛΑΣ θά επιτεθεί στδν ΕΔΕΣ. Μέ μεγάλη δυσκολία θά γίνει εφικτή κάποια άνακωχή άνάμεσα στις άντίπαλες άντιστασιακές δμάδες, ένώ δ ΕΔΕΣ θά περιορισθεί στήν περιφερειακή του βάση στήν Ήπειρο. Τό ΕΑΜ, χωρίς νά έγκαταλείψει τούς πολιτικούς του στόχους, λίγο άργότερα, τον Μάρτιο τοΰ 1944, άνακοινώνει τήν ίδρυση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), μιάς προσωρινής στήν ουσία κυβέρνησης, ή όποία θά άσκοΰσε τήν εξουσία στήν ελεύθερη Ελλάδα τών βουνών. 83

78 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Εξάλλου, ενα μήνα μετά, τον Απρίλιο του 1944, σημειώνεται ή άνταρσία τών υποστηρικτών του ΕΑΜ στους κόλπους τών ελληνικών ενόπλων δυνάμεων που σταθμεύουν στήν Αίγυπτο, μέ αίτημα τή συγκρότηση κυβέρνησης εθνικής ενότητας, μέ πυρήνα της τήν ΙΙΕΕΑ. (Ή άνταρσία θά κατασταλεΐ βίαια άπό τά βρετανικά στρατεύματα.) Τόν ι'διο μήνα δυνάμεις του ΕΑΑΣ επιτίθενται στο 5/42 σύνταγμα τοΰ Ψαρροΰ,3 τοΰ άρχηγοΰ της άντιστασιακής οργάνωσης ΕΚΚΑ. Ό Ψαρρός θά έκτελεσθεΐ μετά τήν παράδοσή του. Βάφοντας τά χέρια τους μέ τό αιμα τών άντιπάλων τους, τά στελέχη καί οί οπαδοί τής Αριστερός δέν είχαν πιά μόνο ιδεολογικούς λόγους νά θεωρούν άναγκαΐο νά καταλάβουν τήν εξουσία αμέσως μετά τήν αποχώρηση τών Γερμανών. Είχαν, πλέον, καί λόγους πού άφοροΰσαν στήν άτομική τους άσφάλεια. Γι αύτό καί ή στροφή 180, άπό τή μέχρι τότε άκολουθούμενη πολιτική, της έαμικής άντιπροσωπείας στο συνέδριο πού πραγματοποιήθηκε στο Λίβανο, τόν Μάιο τοΰ 1944 μοιάζει άκατανόητη. Οί εκπρόσωποι τοΰ ΕΑΜ υπέγραψαν μιά συμφωνία πού νομιμοποιούσε τις εκκαθαρίσεις στο Στρατό τής Μέσης Ανατολής μετά τήν 3. Συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός ( ). 84

79 H «a y g ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ ανταρσία και προέβλεπε τήν υπαγωγή δλων τών αντάρτικων ομάδων στις διαταγές της έξόριστης κυβέρνησης του Καΐρου υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου ( ), στήν οποία θά μετείχε καί τό ΕΑΜ μέ πέντε δευτερεύοντα υπουργεία. Ή είδηση της Συμφωνίας του Λιβάνου Θά πέσει σάν κεραυνός εν αιθρία στον κόσμο της Άριστεράς στήν 'Ελλάδα. Μετά τήν επιστροφή τών εκπροσώπων του ΕΑΜ στήν Αθήνα οί παραχωρήσεις της Συμφωνίας τοΰ Λιβάνου άπορρίφθηκαν άπό τήν κομμουνιστική ήγεσία, ή οποία άπαιτοΰσε σημαντικά υπουργεία άλλά καί τήν πτώση τοΰ Παπανδρέου ώς άντάλλαγμα γιά τή συμμετοχή της στήν Κυβέρνηση. "Ομως θά πρέπει νά σημειωθεί δτι τά μέλη της άντιπροσωπείας τοΰ ΕΑΜ δέν τιμωρήθηκαν μέ κανέναν τρόπο άπό τήν ήγεσία τοΰ ΚΚΕ. "Οποιος γνωρίζει εστω καί λίγο τή νοοτροπία καί τά ήθη τών κομμουνιστών αυτής της εποχής, σύμφωνα μέ τήν οποία γιά εναν κομμουνιστή ή παραβίαση τών εντολών που είχε λάβει ήταν πράξη άδιανόητη, δπως εξίσου: άδιανόητο ήταν νά μήν τιμωρηθεί αυστηρότατα οποίος τολμοΰσε νά παραβιάσει τις εντολές, πραγματικά θά άπορήσει μέ τήν τόλμη της έαμικής άντιπροσωπείας στο Λίβανο καί τό άτιμώρητό της. Τό άδιέξοδο, έν πάση περιπτώσει, που δημιουργήθηκε μέ τήν άπόρριψη της Συμφωνίας τοΰ Λιβάνου S 85 -

80 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ άπό τήν κομμουνιστική ήγεσία (άπόρριψη πού επεισε τόν κόσμο τής Αριστερός δτι ή ήγεσία του ΚΚΕ συμμεριζόταν τήν άγανάκτησή τους γιά τά συμφωνηθέντα) θά λυθεί εντελώς ξαφνικά. Τόν Αύγουστο του 1944 ή ήγεσία τοΰ ΕΑΜ θά υποχωρήσει άτακτα καί θά άποδεχθεΐ τήν ουσία τής Συμφωνίας τοΰ Λιβάνου. Τήν αιφνίδια αύτή μεταστροφή θά τήν έπικυρώσει πλήρως ή Συμφωνία τής Καζέρτας (Σεπτέμβριος τοΰ 1944), πού θά επιτρέψει στούς Άγγλους νά άποβιβάσουν άπρόσκοπτα δυνάμεις στήν Ελλάδα μετά τήν άποχώρηση τών κατακτητών. Ποιοί ηταν οι λόγοι πού οδήγησαν τήν κομμουνιστική ήγεσία τοΰ ΕΑΜ νά περάσει τόσο άπότομα άπό τή γραμμή τής διεκδίκησης τής έξουσίας στή μετακατοχική Ελλάδα στήν εκ διαμέτρου άντίθετη γραμμή τής συνεννόησης μέ τήν έξόριστη κυβέρνηση τοΰ Κάιρου καί τούς Βρετανούς καί νά χάσει ετσι τήν εύκαιρία πού ειχε νά καταλάβει τήν εξουσία μέσα στή σύγχυση καί τό κενό έξουσίας πού δημιούργησε ή γερμανική άποχώρηση άπό τήν Ελλάδα τόν Οκτώβριο τοΰ 1944; Ήδη άπό τις άρχές τοΰ Μάίου τοΰ 1944 (χρόνος πού συμπίπτει μέ τή σύναψη τής Συμφωνίας τοΰ Λιβάνου), ή βρετανική κυβέρνηση, μέσω ^Ηντεν (ύπουργοΰ Εξωτερικών τής κυβέρνησης Τσώρτσιλ), εκανε 86

81 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ κάποιες σαφείς νύξεις πρδς τον σοβιετικό πρέσβη στο Λονδίνο Φιοντδρ Γκουσεφ σχετικά μέ τή δυνατότητα συνεννοήσεως μεταξύ Βρετανίας καί ΕΣΣΔ γιά τά «προβλήματα» τής Ελλάδας καί τής Ρουμανίας. Ή Μόσχα φάνηκε νά άνταποκρίνεται πρόθυμα στις βρετανικές κρούσεις. Ή διμερής άτυπη συνεννόηση του Μαΐου θά επιβεβαιωθεί καί θά διευρυνθεΐ στις άρχές Οκτωβρίου στή Μόσχα μέ τήν περίφημη «Συμφωνία τών ποσοστών». Τά ποσοστά έπιρροής γιά τήν Ελλάδα καί τή Ρουμανία πού είχαν συμφωνηθεΐ ήδη άπό τον Μάιο ήταν 90% γιά τήν Αγγλία καί 10% γιά τήν ΕΣΣΔ. Η ΕΣΣΔ θά ειχε τό 80% τής έπιρροής στή Βουλγαρία, ένώ ή ευθύνη γιά τή Γιουγκοσλαβία θά μοιραζόταν έξίσου μεταξύ ΕΣΣΔ καί Βρετανίας. Γιατί ό Στάλιν4 συμφώνησε μέ τούς Άγγλοαμερικανούς πάνω σ ενα σχέδιο διανομής σφαιρών έπιρροής; "Οταν έπειτα άπό τις άρχές του 1943 σημειώθηκε ριζική στροφή στις τύχες τοΰ πολέμου καί ή ολοσχερής ήττα τοΰ ναζισμοΰ καί τών συμμάχων του ηταν πλέον θέμα χρόνου, οί Σύμμαχοι επρεπε νά πιστοποιήσουν δτι είχαν συμβατά σχέδια γιά τόν μεταπολεμικό κόσμο. Γιατί καμιά δύναμη δέν θά ηταν δυνατό νά άποδεχθεΐ 4. Στάλιν: Ψευδώνυμο του Ιωσήφ Βησσαριώνοβιτς Τζουγκασβίλι ( ), ήγέτη τής Σοβιετικής 'Ένωσης άπό τό

82 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ τή συνέχιση τοΰ πολέμου, άν δέν είχε διασφαλίσει άπό πριν ότι στον κόσμο πού θά προέκυπτε θά ηταν σεβαστά τά θεμελιώδη συμφέροντά της. Δέν ηταν δυνατή ή διατήρηση της άντιφασιστικής συμμαχίας, άν ή ΕΣΣΔ είχε ώς πολιτική της τήν επέκταση της επιρροής της σ όλη τήν Εύρώπη. Ή Σοβιετική "Ενωση ένδιαφερόταν πιο ζωτικά σέ σύγκριση μέ τούς Δυτικούς γιά τή στερέωση της άντιφασιστικής συμμαχίας μέχρι τήν ολοκληρωτική συντριβή τοΰ ναζισμοΰ, γιατί ό ναζισμός δέν ήταν μόνο ό ιδεολογικός άντίπάλος άλλά καί ό θανάσιμος εχθρός τών Ρώσων, τούς οποίους προόριζε, σέ περίπτωση νίκης του στον πόλεμο, νά μετατρέψει σέ δούλους τοΰ Γ Ράιχ. Γιά τούς Ρώσους, ό πόλεμος είχε έντονα έθνικά χαρακτηριστικά, γι αύτό καί τον άποκάλεσαν «Μεγάλο Πατριωτικό πόλεμο». Η ΕΣΣΔ, εξάλλου, είχε ήδη ύποστετ τεράστιες άπώλειες καί βασιζόταν στήν άμερικανική βοήθεια. Οί Σοβιετικοί δέν ξεχνοΰσαν επίσης ότι στο παρελθόν σημαντικοί ήγέτες της Δύσης είχαν προσπαθήσει νά παίξουν τό χαρτί τοΰ κατευνασμού απέναντι στο ναζισμό, γιά νά τον στρέψουν εναντίον της ΕΣΣΔ. Ό Στάλιν δέν ετρεφε καμιά αυταπάτη ότι οί Δυτικοί δέν θά στρέφονταν εναντίον του, άν μέ λόγια ή εργα προωθούσε τήν επιρροή του σέ όλη τήν Εύρώπη. Ό ίδιος ό Χίτλερ ήλπιζε μέχρι τέλους σέ μιά τέτοια εξέλιξη.

83 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΛΛΟΚΡΑΤΙΑ Συνεπώς, δ Στάλιν δέν είχε καμιά εναλλακτική λύση. Ή ταν υποχρεωμένος νά ελθει σέ συμφωνία μέ τούς Δυτικούς. "Οταν οί Δυτικοί τού άναγνώρισαν μιά σημαντική ζώνη έπιρροής στήν Ανατολική Ευρώπη, ό Στάλιν ήξερε δτι ετχε πετύχει τδ μέγιστο δσων μποροΰσε νά πετύχει καί οτι επρεπε νά κλείσει τή συμφωνία. Ό Στάλιν επραξε όρθώς γιά τή χώρα του καί γιά τά συμφέροντα τοΰ κινήματος τοΰ οποίου ήγεΐτο. Ή ήγεσία τοΰ ΚΚΕ μποροΰσε άνετα, άπδ τή μεριά της, καί προπαντδς εγκαίρως νά τά εξηγήσει δλα αυτά στδν κόσμο της καί νά τδν πείσει, χωρίς καθόλου νά μειώσει τδ κύρος της ΕΣΣΔ. Δέν χρειάζεται, άλλωστε, μεγάλη πολιτική σοφία γιά νά καταλάβει κανείς δτι, τήν εποχή κατά τήν οποία μαινόταν άκόμη δ πόλεμος στήν Ευρώπη, δέν ηταν δυνατδ στήν Αθήνα ή Αριστερά νά διεκδικοΰσε τήν εξουσία καί νά συγκρουόταν μέ τούς Άγγλους. Τδ γαλλικό καί τδ ιταλικό κομμουνιστικό κόμμα, τήν Γδια εποχή καί λίγο άργότερα, άν καί ήταν πολύ ισχυρά, δέν δυσκολεύτηκαν νά πείσουν τδν κόσμο τους οτι όποιεσδήποτε επαναστατικές άπόπειρες πιθανότατα έδιναν τδ φιλί της ζωής στδ ναζισμό. Στήν Ελλάδα δμως δέν ήταν τόσο άπλά τά πράγματα, γιατί ή ήγεσία τοΰ ΚΚΕ, κατά παράβαση τής δικής της επίσημης γραμμής καί παραβιάζοντας τις γραμμές τής Κομιντέρν, είχε εξαπολύσει στή διάρκεια 89

84 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ της Κατοχής (δπως είδαμε προηγουμένως) προληπτικές εκκαθαρίσεις κατά τών άντιπάλων της καί ειχε πάρει τήν πρωτοβουλία άνοικτοΰ έμφύλιου πολέμου εναντίον παρατάξεων πολύ άσθενέστερων. Έπειτα άπδ αύτά, ηταν πολύ δύσκολο νά εξηγήσει στά στελέχη καί τούς οπαδούς της δτι δέν επρεπε ή Αριστερά νά κινηθεί επαναστατικά. Ά ν εθετε τέτοιο θέμα, άμέσως θά άνέκυπταν οί εύθύνες της καί θά έχανε τά πόστα της. "Ομως, άπδ τήν άλλη, ούτε καί τήν γνώμη τοΰ Στάλιν ήθελε νά άγνοήσει. Όπότε άποφάσισε νά τούς έξαπατήσει δλους, προκειμένου νά διατηρηθεί στήν ήγεσία τοΰ ΚΚΕ. Γι αύτδ προέκυψε δ Λίβανος, γι αύτδ καί οί μανοΰβρες μετά τδ Λίβανο, δταν άποδοκίμασε μέν τή συμφωνία άλλά άφησε άτιμώρητους τούς έκπροσώπους τοΰ ΕΑΜ, γιά νά πάει λίγο μετά στή Συμφωνία της Καζέρτας, πού θά επικύρωνε καί θά επαύξανε τά συμφωνηθέντα στδ Λίβανο. Ό κόσμος της Άριστεράς ζαλισμένος δέν καταλάβαινε τίποτε οργιζόταν καί άνησυχοΰσε. Ή ήγεσία τοΰ ΚΚΕ κρυβόταν άπδ τδν κόσμο της, δέν έξηγοΰσε τήν πολιτική της καί προετοιμαζόταν νά τδν έμπλέξει σέ αιματηρή έκτόνωση τοΰ πάθους καί τοΰ μίσους του, μέ μόνο στόχο νά διασωθεί ή ίδια, νά διασώσει τά ποσοστά της - ή πολιτική της άριστερής φαυλοκρατίας στδ άπόγειό της. 90

85 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Καθώς, έν πάση περιπτώσει, στήν Ελλάδα τοΰ φθινοπώρου τοΰ 1944, άρχισε νά υποχωρεί ή ευφορία της άπελευθέρωσης, στά πρακτικά προβλήματα επισιτισμού καί ανασυγκρότησης προστέθηκαν καί τά πολιτικά. Ή Αριστερά, καταγγέλλοντας τον Παπανδρέου δτι άθετεΐ τις δεσμεύσεις του καί δέν τιμωρεί τούς δοσίλογους, άρνεΐται νά άποδεχθεΐ τδν άφοπλισμδ τοΰ ΕΑΜ. Σέ άτμόσφαιρα αυξανόμενης κρίσης, οί εκπρόσωποι τοΰ ΕΑΜ παραιτούνται άπδ τήν κυβέρνηση στις άρχές τού Δεκεμβρίου. Αμέσως μετά, στις 3 Δεκεμβρίου, τδ ΕΑΜ οργανώνει στδ κέντρο της Αθήνας μαζική διαδήλωση, προοίμιο μιάς γενικής άπεργίας. Ή άστυνομία άνοίγει πΰρ εναντίον τών διαδηλωτών στήν πλατεία Συντάγματος, αφήνοντας πίσω περί τούς δεκαπέντε νεκρούς. Στή συνέχεια, μονάδες τοΰ ΕΛΑΣ άρχίζουν νά επιτίθενται σέ άστυνομικά τμήματα. Έτσι, μέσα σέ λίγες ήμέρες οί συγκρούσεις γενικεύονται. Στή μάχη τών Αθηνών τά βρετανικά στρατεύματα σταδιακά θά πάρουν τδ πάνω χέρι, άλλα μέ μεγάλη δυσκολία καί μόνον άφοΰ φθάσουν σημαντικές ένισχύσεις άπδ τήν Ιταλία. Καθοριστικό ρόλο στήν άπόκτηση τοΰ ελέγχου της πρωτεύουσας άπδ τις βρετανικές δυνάμεις θά παίξει καί τδ γεγονδς δτι ή ήγεσία τοΰ ΕΑΜ διέσπασε τις δυνάμεις της, άνοίγοντας νέο μέτωπο στήν Ήπειρο, μέ στόχο τή διάλυση τοΰ ΕΔΕΣ. 91

86 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Εναντίον του Ναπολέοντος Ζέρβα,5 κινήθηκαν οι δυνάμεις του Άρη Βελουχιώτη6 άπό τή Στερεά Ελλάδα, τοΰ Μάρκου Βαφειάδη7άπό τή Μακεδονία και τό Γενικό Στρατηγείο τοΰ στρατηγοΰ Σαράφη, δηλαδή ό κύριος κορμός τοΰ ΕΛΑΣ. Τήν κατάπαυση τοΰ πυρός στά μέσα Ίανουαρίου τοΰ 1945 άκολούθησε στά μέσα Φεβρουάριου ή Συμφωνία της Βάρκιζας. Ο ΕΛΑΣ δεσμευόταν νά άφοπλισθεΐ καί σέ άντάλλαγμα λάμβανε ύποσχέσεις περί χορήγησης άμνηστίας γιά πολιτικά άδικήματα, εκκαθάρισης τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ άπό συνεργάτες τών άρχών Κατοχής, διεξαγωγής δημοψηφίσματος γιά τό πολιτειακό καί γενικών εκλογών γιά συντακτική Βουλή. Ή ήγεσία τοΰ ΚΚΕ προέβαλλε τή Βάρκιζα σάν εναν ελιγμό. Παραδίδοντας δ ΕΛΑΣ παλαιό ή άχρηστο οπλισμό, κατόρθωσε νά διατηρήσει τδ άξιόμαχό του. Άπδ πολιτική δμως άποψη, ή Συμφωνία της Βάρκιζας ίσοδυναμοΰσε ουσιαστικά μέ άποδοχή εκ μέρους τοΰ ΕΑΜ της στρατιωτικής του ήττας. 5. Ναπολέων Ζέρβας ( ): Στρατιωτικός, ιδρυτής του ΕΔΕΣ. 6. Άρης Βελουχιώτης ( ) (πραγματικό δνομα Θανάσης Κλάρας): Αρχικαπετάνιος του ΕΛΑΣ. 7. Μάρκος Βαφειάδης ( ): Αρχηγός του Δημοκρατικού Στρατού καί πρωθυπουργός της Κυβέρνησης του Βουνου στον Εμφύλιο Πόλεμο. 8. Στέφανος Σαράφης ( ): Στρατιωτικός διοικητής του ΕΛΑΣ. 92

87 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Καί σ αύτδ τδν νέο κύκλο εξελίξεων καί συγκρούσεων άπδ τήν άπελευθέρωση μέχρι τήν υπογραφή τής Συμφωνίας τής Βάρκιζας, παρακολουθεί κανείς έκπληκτος τήν κομμουνιστική ήγεσία νά προχωρεί άπδ τή μιά μεριά σέ πολιτική ρήξη μέ τήν κυβέρνηση Παπανδρέου καί άπδ τήν άλλη νά άρνεΐται νά άξιοποιήσει τδν κορμδ τών δυνάμεων τοΰ ΕΛΑΣ στήν κρίσιμη μάχη τών Αθηνών.9 Γιά τή στάση τής κομμουνιστικής ήγεσίας σ αύτδ τδν νέο κύκλο τών εξελίξεων καί συγκρούσεων είναι πολύ άποκαλυπτική ή εκθεση τοΰ Θόδωρου Μακρίδη10 πρδς τδν Ζαχαριάδη,11 τήν δποία άναφέρει δ Φαράκος.12 Ό Μακρίδης πίστευε άκράδαντα δτι τά Δεκεμβριανά εγιναν μέ τέτοιο σχεδίασμά, πού καθι- 9. Ακόμα κι άν είναι βάσιμες οι μεταγενέστερες μαρτυρίες ήγετών του ΚΚΕ δτι δέν θά επρεπε νά αποδυναμωθεί ό ΕΛΑΣ στήν ύπαιθρο, ώστε νά μήν εισβάλουν Παρτιζάνοι του Τίτο στή Μακεδονία, ό συσχετισμός δυνάμεων στδ πεδίο της μάχης θά άλλαζε άρδην, άν άξιοποιεΐτο ακόμα καί ενα μέρος άπδ τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ, πού μέ πρωτοβουλία της ήγεσίας ειχε στραφεί κατά του ΕΔΕΣ, άνοίγοντας ενα άκατανόητο δεύτερο μέτωπο. 10. Θόδωρος Μακρίδης ή Έκτορας ( ): Αξιωματικός του ΕΛΑΣ. Ή εκθεσή του γράφτηκε τδ καλοκαίρι του 1946 μέ εντολή του Νίκου Ζαχαριάδη καί καλύπτει δλη τήν περίοδο άπδ τήν ίδρυση του ΕΛΑΣ ώς τή Συμφωνία της Βάρκιζας. Είδε τδ φώς της δημοσιότητας 54 (!) χρόνια άργότερα. (Γρηγόρης Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ καί ή έζουσία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000.) 11. Νίκος Ζαχαριάδης ( ): Γενικός γραμματέας του ΚΚΕ άπδ τδ 1931 εως τδ Αρχηγός του ΚΚΕ κατά τδν Εμφύλιο Πόλεμο Γρηγόρης Φαράκος, δ.π. 93

88 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ στοΰσαν βέβαιη την ήττα του ΕΛΑΣ. Δέν καταλάβαινε γιά ποιό λόγο ή ήγεσία Σιάντου1 ήθελε τήν ήττα της Άριστεράς καί οικοδομούσε μέ στέρεο τρόπο τήν επιχειρηματολογία του δτι άπό πρόθεση ενεργούσε ή ήγεσία τοΰ ΕΑΜ καί τοΰ ΚΚΕ. Ή ήγεσία Σιάντου ήθελε τήν ήττα στά Δεκεμβριανά, γιατί δέν έπιθυμοΰσε νά φέρει σέ δύσκολη θέση τόν Στάλιν, ενώ ταυτόχρονα δέν μποροΰσε νά έξηγήσει στούς οπαδούς της Άριστεράς γιά ποιό λόγο δέν επρεπε νά κινηθοΰν επαναστατικά, μιά καί θά επρεπε αμέσως νά άναλάβει τις ευθύνες της γιά τήν έμφυλιοπολεμική πολιτική πού υιοθέτησε τό ΚΚΕ άπό τήν άρχή σχεδόν της Αντίστασης. Έτσι, προσποιήθηκε δτι υιοθετεί τή θέληση τοΰ λαοΰ της Άριστεράς γιά επαναστατική πάλη, υπονόμευσε έκ τών εσω τήν πάλη αύτή, διαφυλάσσοντας μέ αυτό τόν τρόπο τις συμφωνίες τοΰ Στάλιν μέ τούς Άγγλους καί δίνοντας τήν εύκαιρία στούς τελευταίους νά στερεώσουν τήν εξουσία τους. Όρισμένοι προσπαθοΰν μέχρι καί σήμερα νά άποδώσουν τήν πολιτική Σιάντου σέ κενό επαφών μεταξύ της ήγεσίας τοΰ ΚΚΕ καί τοΰ Στάλιν. Έ π αύτοΰ πρέπει νά σημειωθεί δτι λίγο μετά τήν προσωρινή «άπόρριψη» 13. Γιώργης Σιάντος ( ): Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ κατά τήν Κατοχή, αναπληρωτής του Ζαχαριάδη. 94

89 Η «Ο Ε Μ Β Μ Κ Η ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ της Συμφωνίας τοΰ Λιβάνου άπδ τήν κομμουνιστική ήγεσία, εφθασε στά βουνά της ελεύθερης Ελλάδας σοβιετική στρατιωτική άποστολή πού μετέφερε τή σύσταση τοΰ Στάλιν νά αλλάξει τδ ΕΑΜ τή γραμμή του καί νά ελθει σέ συνεννόηση μέ τδ Κάιρο. Εξάλλου, ένώ ή διεθνής κοινή γνώμη καταδίκασε τή βρετανική στρατιωτική επέμβαση, δ Στάλιν σ δλη τή διάρκεια τής κρίσης τοΰ Δεκεμβρίου θά τηρήσει «σιγήν ιχθύος», θά άποφύγει έπιμελώς καί νά επικρίνει τούς Βρετανούς καί νά αποθαρρύνει τδν ΕΛΑΣ. Ωστόσο, πριν άπδ τήν άνακωχή τών μέσων τοΰ Τανουαρίου τοΰ 1945, προειδοποίησε ξεκάθαρα τήν ήγεσία τοΰ ΚΚΕ μέσω τοΰ Δημητρώφ1 νά μήν περιμένει «πρδς τδ παρόν» καμιά βοήθεια, σύμφωνα μέ στοιχεία πού άποκαλύφθηκαν πρόσφατα. Τέλος, οί εξελίξεις στά Βαλκάνια τήν ίδια περίοδο δέν θά άφηναν καμιά άμφιβολία σέ κανένα, εστω καί στοιχειωδώς προσεκτικό παρατηρητή, γιά τις πραγματικές προθέσεις τοΰ Στάλιν: Ό σοβιετικός στρατός σταμάτησε στά έλληνοβουλγαρικά σύνορα, ένώ τό καλοκαίρι τοΰ 1944 θεωρείτο άπό πολλές πλευρές δ πιθανός χρόνος νά συνεχίσει τήν προέλασή του πρός νό 14. Γκεόργι Δημητρώφ ( ): Αρχηγός του βουλγαρικου ΚΚ καί της Κομμουνιστικής Διεθνούς ( ). 95

90 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ τον. Αμέσως μετά ή ελεγχόμενη άπδ τήν ΕΣΣΔ Σόφια εκκένωσε τή Δυτική Θράκη καί τήν Ανατολική Μακεδονία άπδ τδν βουλγαρικό στρατό κατοχής στις 25/10/1944. Ή περίπτωση πάλι ή ήγεσία του ΚΚΕ νά κατέφυγε στήν κρίση τοΰ Δεκεμβρίου σέ μιά περιορισμένης έκτασης στρατιωτική κινητοποίηση, μέ τήν ελπίδα ότι θά επιτύγχανε πολιτικό συμβιβασμό, θά πρέπει νά άποκλεισθεΐ. Έκτος άν μιά ήγεσία πού ηταν ικανή νά οργανώσει ενα άπδ τά εύρύτερα καί μαζικότερα κινήματα άντίστασης στήν κατεχόμενη Εύρώπη δέν μποροΰσε νά διακρίνει τή σαφή πρόθεση τών άντιπάλων της νά άποκτήσουν τόν ελεγχο της Αθήνας.15 Μετά τή Συμφωνία της Βάρκιζας, ή Ακροδεξιά, μέ άναπτερωμένο τό ήθικό άπό τή νίκη στή Μάχη τών Αθηνών καί τήν ύπογραφή της Συμφωνίας τής Βάρκιζας, άρχισε νά τρομοκρατεί χωρίς διακρίσεις τούς οπαδούς τής Άριστεράς. Οι οργανώσεις της Άκρας Δεξιάς, συμπράττοντας μέ τήν άστυνομία, θά έξαπολύσουν ενα άνευ προηγουμένου κύμα τρομοκρατίας σ ολόκληρη τή χώρα. 15. Στις 5/12/1944 δ Τσώρτσιλ διεμήνυε πρδς τον Σκόμπυ, αρχηγό τών βρετανικών δυνάμεων, τά εξής: «Μήν διστάσετε νά ενεργήσετε ώς νά εύρίσκεστε σέ πολιορκούμενη πόλη. Πρέπει νά επικρατήσουμε στήν Αθήνα». 96

91 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Διαδοχικές άνίσχυρες κυβερνήσεις αποδείχθηκαν απρόθυμες ή ανίκανες νά ελέγξουν τήν κατάσταση. Στις 31/3/1946, κάτω άπό άνώμαλες συνθήκες, βάσει μή ενημερωμένων καταλόγων καί μέ τήν Αριστερά νά άπόσχει, σύμφωνα μέ τή γραμμή πού επέβαλε δ νέος ήγέτης τοΰ ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης (πού ειχε στο μεταξύ επιστρέφει άπό τό γερμανικό στρατόπεδο στδ όποιο ήταν έγκλειστος στή διάρκεια της Κατοχής), ένας δεξιός συνασπισμός υπό τόν Τσαλδάρη16θά άναδειχθεΐ νικητής τών εκλογών συγκεντρώνοντας τό 55% τών ψήφων. Ή νέα κυβέρνηση επισπεύδει τό δημοψήφισμα γιά τό πολιτειακό, πού διεξάγεται τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1946 καί καταγράφει ποσοστό 68% υπέρ της επιστροφής τοΰ Βασιλιά. Ήδη πριν άπό τις έκλογές τοΰ Μαρτίου τοΰ 1946 ή καταπίεση της Δεξιάς ειχε οδηγήσει τούς πρώην άντάρτες τοΰ ΕΛΑΣ πίσω στά βουνά γιά λόγους αυτοάμυνας. Αμέσως μετά τις έκλογές, τό κίνημα αυτό, γιά τή δημιουργία νέου άντάρτικου, προσέλαβε μεγάλες διαστάσεις. Οί κομμουνιστές δμως θά άνακοινώσουν τό σχηματισμό τοΰ Δημοκρατικοΰ Στρατοΰ Ελλάδος (ΔΣΕ) πολλούς μήνες άργότερα, τόν Οκτώβριο τοΰ Κωνσταντίνος Τσαλδάρης ( ): Πρωθυπουργός άπό τόν Απρίλιο του 1946 εως τόν Ιανουάριο του

92 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Ά ν ή κομμουνιστική ήγεσία ήθελε νά άγωνιστεΐ μέ συνταγματικά μέσα, γιατί έπέβαλε τή γραμμή άποχής στις εκλογές του 1946; Ά ν ήθελε νά κάνει χρήση τών δπλων, γιατί περίμενε μέχρι τον Οκτώβριο του 1947 γιά νά άνακοινώσει τδ σχηματισμδ του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος (ΔΣΕ), παραμένοντας άπαθής μπροστά στδ αυθόρμητο κίνημα επιστροφής στά βουνά; Στις άρχές τοΰ 1947, ή Βρετανία άδυνατώντας νά σηκώσει τδ βάρος τής συνέχισης τοΰ πολέμου καλεί τις ΗΠΑ νά παραλάβουν τή «σκυτάλη». Πριν άκόμα γίνουν αισθητά τά άποτελέσματα της άμερικανικής βοήθειας, ό Δημοκρατικός Στρατός, πού ειχε περάσει άποτελεσματικά στήν τακτική τοΰ άνταρτοπόλεμου, θά σημειώσει άξιόλογες νίκες έναντίον τοΰ τακτικοΰ στρατοΰ. Τήν ίδια στιγμή, δμως, πού ό εξοπλισμός τον δποΐο είχαν ύποσχεθεΐ ό Τίτο17καί ό Στάλιν στδν Νίκο Ζαχαριάδη φθάνει άργά καί είναι περιορισμένος, δ τακτικός στρατός ένισχύεται σταδιακά άπό τις ΗΠΑ καί γίνεται όλοένα καί πιο άξιόμαχος. Ό αποφασιστικός παράγοντας, δμως, πού εκρινε τήν έκβαση τοΰ Εμφύλιου Πολέμου ηταν οί άνεπάρκειες 17. Γιόσιπ Μπρόζ Τίτο ( ): Ιδρυτής του μεταπολεμικού γιουγκοσλάβικου κράτους. 98

93 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ τοΰ Δημοκρατικού Στρατού σέ έμψυχο υλικό, ή ελλειψη εφεδρειών. Οι ανεπάρκειες καί οί ελλείψεις αυτές συνδέονταν ευθέως μέ τόν ακατανόητο τρόπο διεύθυνσης του άγώνα άπό τήν κομμουνιστική ήγεσία. Μέχρι τόν Δεκέμβριο του 1947, δταν τό Κομμουνιστικό Κόμμα κηρύχθηκε παράνομο, ό Δημοκρατικός Στρατός θά μποροΰσε νά άξιοποιήσει τις εφεδρείες πού διέθετε στά μεγάλα άστικά κέντρα, άλλά κάτι τέτοιο δέν προωθήθηκε παρά μόνο σέ πολύ περιορισμένη έκταση. Ό Δημοκρατικός Στρατός εχασε εξάλλου ενα σημαντικό πλεονέκτημα, δταν ή γραμμή τοΰ Νίκου Ζαχαριάδη έπικράτησε έναντι εκείνης τοΰ Μάρκου Βαφειάδη καί ό ΔΣΕ έγκατέλειψε τόν άνταρτοπόλεμο καί μετατράπηκε σέ τακτικό στρατό, δίνοντας, άπό ενα σημείο καί πέρα, άνισες έκ παρατάξεως μάχες μέ τόν καλύτερα εξοπλισμένο αντίπαλό του. Ό Αλέξανδρος Ρόσιος, ταξίαρχος τοΰ ΔΣΕ άναφέρει σέ συνέντευξή του στήν Καθημερινή (28/11/1999): «Βοήθεια σέ πολεμικό υλικό ερχόταν πολεμιστές γιά νά τό χρησιμοποιήσουν δέν βρίσκαμε. Ή ταν μιά άθλια τακτική. Μέ τόν τρόπο μέ τόν όποιο ένήργησε ή ήγεσία τοΰ ΚΚΕ, τό τέλος της ύποθέσεως ηταν προδιαγεγραμμένο. Λές καί τό εκανε σκόπιμα δ Ζαχαριάδης. Ή Δεξιά μάντρωσε τούς άγρότες άπό τά χωριά στις πόλεις, είχε τό χρόνο νά ξεκαθαρίσει τδ 99

94 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ στρατό άπό προοδευτικά στοιχεία, ειχε τό χρόνο νά οργανώσει εναν άξιόμαχο στρατό. Υπήρξε τεράστιο πρόβλημα έφεδρειών καί ό Ζαχαριάδης προσπαθούσε νά τό λύσει μέ τις άρπαγές παιδιών, άκόμα καί γυναικών». Δέν είναι παράξενο, λοιπόν, ότι μέχρι τό 1949 οι Σλαβομακεδόνες θά φθάσουν στο σημείο νά άποτελουν τό 40% τών τάξεων τοΰ ΔΣΕ. Ή συνεργασία τοΰ ΚΚΕ μέ τούς Σλαβομακεδόνες καί τούς Παρτιζάνους τοΰ Τίτο ειχε ξεκινήσει στή διάρκεια της Κατοχής καί συνεχίσθηκε καί έντάθηκε στή διάρκεια τοΰ Εμφύλιου Πολέμου. Μέχρι τή ρήξη όμως μεταξύ Τίτο καί Στάλιν, ειχε υιοθετηθεί άπό τό ΚΚΕ ή πολιτική περί ισοτιμίας τών Σλαβομακεδόνων εντός Ελλάδος, άν καί δέν εμποδιζόταν ή αύτονομιστική προπαγάνδα τών Σλαβομακεδόνων (πού έπιδίωκαν μεταπολεμικά νά ένταχθεΐ τμήμα τής ελληνικής Μακεδονίας, μαζί μέ τμήμα της Βουλγαρίας, στή μέλλουσα νά συσταθέΐ Δημοκρατία της Μακεδονίας, στο πλαίσιο τής τιτόίκής Γιουγκοσλαβίας). Μετά τή ρήξη Τίτο-Στάλιν, ή πολιτική τοΰ ΚΚΕ στο Μακεδονικό Ζήτημα θά επιστρέφει στήν πλατφόρμα τοΰ 1924, πού μιλοΰσε γιά αύτονόμηση τής Μακεδονίας καί τής Θράκης καί γιά άλλα θλιβερά, τή στιγμή πού μέ τήν άνταλλαγή τών πληθυσμών είχε δημιουργηθεΐ συμπαγής έλλη- 100

95 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ νική πλειονότητα (95%) στά έδάφη αυτά. Ή πολιτική του 1924 γιά τό Μακεδονικό θά έγκαταλειφθεΐ τό 1935, γιά νά έπαναδιατυπωθεΐ άμετάλλακτη τό Τόν Ιανουάριο του 1949 ή πέμπτη ολομέλεια θά κάνει λόγο γιά «εθνική άποκατάσταση του μακεδονικού λαοΰ» και γιά τή «δημιουργία άνεξάρτητης καί ένιαίας Μακεδονίας», προορισμένης νά ένταχθεΐ σέ μιά βαλκανική κομμουνιστική ομοσπονδία πού θά είχε ώς πυρήνα της τή Βουλγαρία καί θά ελεγχόταν άπό τή Μόσχα. Αποκορύφωμα πάντως τών πολιτικών ένσωμάτωσης άλλοεθνών στον κορμό τοΰ ΔΣΕ ηταν ή προσπάθεια τοΰ Ζαχαριάδη νά εντάξει στον Δημοκρατικό Στρατό Τσάμηδες, μουσουλμάνους Αλβανούς, πού είχαν συνεργασθεΐ στή διάρκεια τής Κατοχής μέ τις κατοχικές δυνάμεις. Ό ϊδιος ό Ένβέρ Χότζα19 στον όποιο εγιναν τέτοιες προτάσεις, άπό τό φθινόπωρο τοΰ 1947, άπέκλεισε τό ενδεχόμενο, τονίζοντας δτι «γιά μεγάλο χρονικό διάστημα βρέθηκαν υπό τήν επίδραση της άντίδρασης». 18. Τό 1924 παρέμειναν στο ΚΚΕ οσοι ήταν αποφασισμένοι νά διαπράξουν όποιοδήποτε έγκλημα εναντίον του λαου τους, άν ή Μόσχα τό άξίωνε. Άπό τόν κύκλο αύτών τών ανθρώπων ξεπήδησαν ό Σιάντος καί. ό Ζαχαριάδης. 19. Ένβέρ Χότζα ( ): Ηγέτης της Αλβανίας άπό τό τέλος του Β Παγκόσμιου Πολέμου. 101

96 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Ά π αυτή τήν άποψη, ή επίκληση του περίφημου γιουγκοσλάβικου «πισώπλατου χτυπήματος», τής διακοπής δηλαδή της βοήθειας πρός τον ΔΣΕ άπδ τήν τιτόϊκή Γιουγκοσλαβία τδ 1948 καί τδ κλείσιμο τών συνόρων στους άντάρτες τδ 1949, ώς βασικού αιτίου τής ήττας (μαζί μέ τήν άμερικανική ανάμειξη) κάθε άλλο παρά εύσταθεΐ, άφου τδ Γδιο τό ΚΚΕ έπιστρέφοντας στήν πλατφόρμα του 1924 γιά τό Μακεδονικό άποξενώθηκε άπδ τδν κύριο σύμμαχό του, τδν Τίτο, ένώ έδωσε ταυτόχρονα τό δικαίωμα στή Δεξιά νά τό κατηγορήσει δικαιολογημένα γιά έθνική προδοσία. Ό τακτικός στρατός, πού ήδη είχε μετατραπεΐ σέ άποτελεσματική δύναμη καί μέ τό ήθικό του άνεβασμένο (όταν στις άρχές τοΰ Ίανουαρίου τοΰ 1949 δ στρατηγός Παπάγος20 -ό στρατιωτικός διοικητής στή διάρκεια τής εκστρατείας στήν Αλβανία- εγινε καί πάλι άρχιστράτηγος), σέ συνεχείς νικηφόρες μάχες έκ παρατάξεως άπώθησε στά τέλη τοΰ καλοκαιριοΰ τοΰ 1949 τά υπολείμματα τοΰ ΔΣΕ στά σύνορα μέ τήν Αλβανία. Άποτιμώντας συνολικά τήν περίοδο άπό τήν άποχή στις εκλογές τοΰ 1946 μέχρι τό τέλος τοΰ Εμφυλίου, θά μποροΰσε νά είπωθεΐ ότι ό Ζαχαριάδης άρχικά έγινε δε 20. Στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος ( ): Αρχιστράτηγος κατά τον Έλληνοϊταλικο καί τον Εμφύλιο Πόλεμο καί μετέπειτα πρωθυπουργός. 102

97 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ κτός σάν σωτήρας. Ά ν ήθελε, θά μποροΰσε νά ξεκαθαρίσει την κατάσταση. Φαίνεται πώς εκτίμησε δτι επειτα άπό τά Δεκεμβριανά δέν μποροΰσε νά άποκαλύψει τήν άλήθεια (δτι δηλαδή ή Ελλάδα, σύμφωνα μέ τή «Συμφωνία τών ποσοστών», άνήκε στή Δύση) χωρίς νά καταφέρει καίριο πλήγμα στο κόμμα. Άντί νά μιλήσει εύθέως, προετοίμασε τό έδαφος, άπό τό 1946 τουλάχιστον, γιά νά κατηγορήσει τόν Σιάντο ώς δργανο της Αγγλίας καί νά καλύψει, πίσω άπό τή δήθεν προδοσία τοΰ Σιάντου, τις εύθύνες τοΰ κόμματος. Ό Ζαχαριάδης στις νέες μεταπολεμικές συνθήκες άντέγραψε κατά γράμμα τήν τακτική τοΰ Σιάντου, εναλλάσσοντας φάσεις άδράνειας καί ολιγωρίας μέ φάσεις τυχοδιωκτισμού καί άνάληψης καθηκόντων υπέρμετρων γιά τή δύναμή του, πετυχαίνοντας στο τέλος νά διαλύσει τό δεύτερο άντάρτικο. Α π αύτή τήν τακτική διευκολύνθηκαν καί βολεύτηκαν δλοι: Ή Δύση καί ή Δεξιά, γιατί εξουδετέρωσαν τήν Αριστερά καί στερέωσαν τό καθεστώς τους. Η ΕΣΣΔ, γιατί στις νέες μεταπολεμικές συνθήκες πέτυχε εναν ύπολογίσιμο καί διαρκείας άντιπερισπασμό στήν Ελλάδα καί εκρυψε τά αίσχη πού διέπραττε στήν Ανατολική Ευρώπη γιά τή στερέωση τών δικών της καθεστώτων, ενώ ταυτόχρονα έδειξε στή Δύση δτι είναι υπεύθυνη δύναμη (άφοΰ τό δεύτερο άντάρτικο ένισχύθηκε μέν άλλά υπό τόν δρο δτι ό άγώνας του στο τέλος δέν θά 103

98 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ ήταν νικηφόρος). Τδ κύρος του κόμματος εμεινε ύψηλδ καί ή ήγεσία επιβίωσε μέχρι πού έκδιώχθηκε άπδ τά άφεντικά της. Αύτδς πού πλήρωσε ήταν δ ελληνικός λαός, χωρίς γιά πολύ καιρό νά καταλάβει γιατί πλήρωσε, τήν ιδια ώρα πού ή ζωή τής χώρας δηλητηριαζόταν καί συνεχίζει νά δηλητηριάζεται μέχρι τις ήμέρες μας. Ή Ελλάδα είσήλθε στή μεταπολεμική περίοδο, σέ άντίθεση μέ τις ύπόλοιπες εύρωπάικές χώρες, μέσω ενός αιματηρού καί παρατεταμένου εμφύλιου πολέμου, εγκλωβισμένη στδν άστερισμό του μίσους μεταξύ νικητών καί ήττημένων καί μέ ύπονομευμένη τή διεθνή της θέση, παρά τις τεράστιες θυσίες της καί τήν κρίσιμη συμβολή της στήν ύπόθεση τής ευρωπαϊκής ελευθερίας.

99 7. Ή δεκαετία του 50 καί ή μονοκρατορία της αναδομημένης Δεξιάς Ή συντριπτική ήττα τών κομμουνιστών διασφάλισε δτι μόνον ή Ελλάδα άνάμεσα στις χώρες τών Βαλκανίων θά εβγαινε άπό τις ώδινες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου χωρίς κομμουνιστικό καθεστώς. Ή έξέλιξη αύτή δμως ύπονομεύθηκε άπό τή συστηματική και συνειδητή άξιοποίηση τής κομμουνιστικής άπειλής άπό τούς νικητές τού Εμφυλίου ώς άλλοθι γιά τή μονοπώληση της έξουσίας έκ μέρους τους. Τό πολιτικό μονοπώλιο της Δεξιάς σέ δλη τή διάρκεια τής δεκαετίας τοΰ 50 καί στις άρχές τής δεκαετίας τοΰ 60 θεμελιώθηκε πάνω σέ τρεΐς πυλώνες: 1) Οί κεντρώες πολιτικές δυνάμεις άντιμετώπισαν ενα άνευ προηγουμένου εμπόριο άντικομμουνισμοΰ άπό τή Δεξιά. Τό πολιτικό προσωπικό τής τελευταίας άπέκρουσε μέ πάθος τήν εναλλαγή τών κομμάτων 105

100 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ στήν εξουσία, κατηγορώντας τούς κεντρώους συμμάχους του στον Εμφύλιο Πόλεμο ώς «συνοδοιπόρους» καί άρνούμενο στο Κέντρο τήν ιδιότητα τοΰ κόμματος εξουσίας. Πίσω άπ αυτή τήν πολιτική δέν υπήρχαν πεποιθήσεις ή ιδέες («έθνικοφροσύνη»,,, άντικομμουνισμός κ.λπ.) άλλά ή θέληση τοΰ Ιλληνα φαυλοκράτη νά μονοπωλήσει τήν εξουσία καί τά προνόμιά της. 2) Στό πλέγμα έκτακτων μέτρων, συνοπτικών πράξεων καί ψηφισμάτων τής έμφυλιοπολεμικής περιόδου, πού συνέχιζαν νά βρίσκονται σέ ισχύ, στο περίφημο δηλαδή «παρασύνταγμα», πού απέκλειε τήν ενσωμάτωση στήν εθνική ζωή τών ήττημένων έαμικών μαζών (διοικητικές εκτοπίσεις, θεσμοθετημένος ελεγχος τής νομιμοφροσύνης τών πολιτών -τά πιστοποιητικά «κοινωνικών φρονημάτων»*-*,, τή διευρυμένη δικαιοδοσία τών στρατοδικείων καί τις δίκες επί κατασκοπεία 3) Στούς θεσμούς πού παγιώθηκαν στο χώρο της οικονομίας (στο πλαίσιο ενός κρατικιστικοΰ αναπτυξιακού μοντέλου, δπως θά δοΰμε στή συνέχεια) καί προσέδωσαν εναν έντονο, άν καί άσταθή, άναπτυξιακό δυναμισμό, άπό τά τέλη της δεκαετίας τοΰ 50, στήν οικονομία τής χώρας. Στο πλαίσιο αύτό, ή πρώτη μετεμφυλιακή διετία χαρακτηρίζεται άπό πολιτική καί νομισματική άστά-

101 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ θεια. Οί κεντρώοι καί κεντροδεξιοί συνασπισμοί πού κυβερνούν αύτή τήν περίοδο είναι βραχύβιοι καί, καθώς πιέζονται άπό τή Δεξιά, διχάζονται σχετικά μέ το βαθμό επιείκειας πού επρεπε νά έπιδείξουν άπέναντι στούς ήττημένους τού Εμφύλιου Πολέμου. Ή τελευταία πάντως κυβέρνηση τής περιόδου, ή κυβέρνηση Πλαστήρα,1 πού προέκυψε άπό τις έκλογές τής 5/9/1951, θά προωθήσει τά «μέτρα είρηνεύσεως», μέ τά όποια μετατρέπονταν σέ ισόβια οί θανατικές καταδίκες καί επιτρεπόταν ή άπόλυση ορισμένων κατηγοριών φυλακισμένων. Δεχόμενη έντονη κριτική άπό τόν άνερχόμενο άστέρα της Δεξιάς, τόν Αλέξανδρο Παπάγο καί τό νέο κόμμα τού χώρου αύτοΰ, τόν Ελληνικό Συναγερμό, γιά τά μέτρα ειρήνευσης, θά ένδώσει στή «δίκη-σκευωρία» γιά ύποτιθέμενη κομμουνιστική διείσδυση στήν Αεροπορία, ένώ, κατά τή διάρκεια τής διακυβέρνησης της χώρας άπό τόν Πλαστήρα, θά καταδικασθοΰν καί θά έκτελεστούν ό Νίκος Μπελογιάννης καί οί συνεργάτες του. Στά πεπραγμένα αύτής τής κυβέρνησης συμπεριλαμβάνεται, επίσης, ή ένταξη τής Ελλάδας στο ΝΑΤΟ, ή ψήφιση τού Συντάγματος τό 1952 (ή έφαρ- 1. Νικόλαος Πλαστήρας ( ): Στρατιωτικός καί πολιτικός μέ δράση στούς Βαλκανικούς Πολέμους καί τή Μικρασιατική Εκστρατεία καί κινηματίας. Τρεις φορές πρωθυπουργός (1945 καί ). 107

102 ΕΥΑΓΓΕΛΟΝ: ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ μογή τοΰ οποίου θά ύπονομευθεΐ στή συνέχεια άπό τήν ύπαρξη τοΰ «παρασυντάγματος») καί ή προώθηση άντιπληθωριστικής πολιτικής, που θά εθετε τις βάσεις γιά τή νομισματική εξυγίανση, έπ'ι Παπάγου. Κύριο χαρακτηριστικό τών εξελίξεων στο ύπόλοιπο της δεκαετίας τοΰ 50 θά είναι ή έπί εντεκα χρόνια διακυβέρνηση τής χώρας άπό ισχυρές μονοκομματικές κυβερνήσεις τής Δεξιάς, ύπό τόν Αλέξανδρο Παπάγο αρχικά καί τόν Κωνσταντίνο Καραμανλή2 στή συνέχεια. Τήν κάθοδο τοΰ Παπάγου στήν πολιτική υποστήριξε ήδη άπό τά τέλη τοΰ 1949 ενα εύρύ φάσμα πολιτικών, κοινωνικών καί οικονομικών δυνάμεων: μιά ολοένα αύξανόμενη μερίδα τοΰ Λαϊκοΰ Κόμματος (τοΰ παραδοσιακού κόμματος τής Δεξιάς), άρκετοί κεντρώοι πολιτευτές, ή άτυπη συνεργασία τών εφημερίδων Τό Βήμα, Ή Καθημερινή καί Εστία, μεγάλο τμήμα τοΰ σώματος τών άξιωματικών3 καί τά νέα «τζάκια» πού είχαν άναδειχθεΐ πλουτίζοντας στή δεκαετία τοΰ 40. Τά Ανάκτορα είδαν άρχικά τόν Αλέξανδρο Παπάγο ώς ένοποιητικό σύμβολο τών «έθνικοφρόνων» καί προσπάθησαν νά τόν χρησιμοποιήσουν σάν «άχυράν- 2. Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής ( ): Πρωθυπουργός ( , ) καί πρόεδρος τής Ελληνικής Δημοκρατίας ( ). 3. Κυρίως οι ένταγμένοι στήν παραστρατιωτική οργάνωση ΙΔΕΑ, που είχε ιδρυθεί τό 1945 καί ειχε αποκτήσει μεγάλη επιρροή στή διάρκεια του Εμφυλίου.

103 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ θρωπό» τους. Γρήγορα δμως οι σχέσεις μεταξύ Παπάγου καί Θρόνου θά όξυνθοΰν. Στις έκλογές τής 5/9/1951, πού έδωσαν ισχνή νίκη στον Πλαστήρα, ιδιαίτερη χροιά θά προσδώσει ή όξύτατη άντιπαράθεση τών Ανακτόρων πρός τόν Αλέξανδρο Παπάγο. Ό Θρόνος δέν είχε έμπιστοσύνη στο στρατηγό, καθώς διέθετε αύτόνομο πολιτικό βάρος καί φαινόταν πώς ειχε τήν πρόθεση νά άναδομήσει τή Δεξιά καί νά προωθήσει κυβερνητικό έργο κάποιας ούσίας, πράγμα πού θά άποδυνάμωνε τή θέση τών Ανακτόρων, τά όποια άσκοΰσαν μέχρι τότε μονοπωλιακά τήν άρχή, σέ συνεργασία μέ τό παραδοσιακό πολιτικό προσωπικό τής Δεξιάς, πού ήταν στεγασμένο στο Λαϊκό Κόμμα.4 4. Είναι χαρακτηριστικό της φαυλοκρατικής νοοτροπίας του Θρόνου δτι δέν εδειχνε ίχνος ενδιαφέροντος γιά τήν ενδυνάμωση του καθεστώτος τό δποΐο υποτίθεται δτι εκπροσωπούσε. Ό Θρόνος θά επρεπε κανονικά νά ένδιαφέρεται γιά την ύπαρξη ισχυρών κυβερνήσεων καί γιά τήν άνάδειξη ισχυρών προσωπικοτήτων στήν άρχηγία της Δεξιάς. Τά Ανάκτορα δμως ένδιαφέρονταν μόνο γιά τή δυνατότητά τους νά κυβερνουν μέσω άχυρανθρώπων. Δέν είχαν καμιά θεσμική συνείδηση. Ή άντίθεσή τους μέ τόν Παπάγο, ή οποία εφτασε σέ γραφικές υπερβολές -τόν άποκαλουσαν «σκατάρχη» αντί γιά στρατάρχη- πήγαζε άπλώς άπό τήν επίγνωση δτι ό στρατηγός είχε τή δυνατότητα νά οικοδομήσει αύτόνομη δύναμη καί δέν ήταν διατεθειμένος νά γίνει υποχείριο του Θρόνου. Οί βασιλείς ενστερνίστηκαν πλήρως τήν ελληνική φαυλοκρατία, γι αυτό καί άποξενώθηκαν άπό τόν Αλέξανδρο Παπάγο. Ήθελαν νά κυβερνουν αυτοί πάνω άπό τούς θεσμούς καί τούς νόμους. Τό ίδιο έκαναν στή συνέχεια μέ τόν Καραμανλή καί τόν Παπανδρέου. Έ τσι, άποξενώθηκαν άπό τούς πάντες, γιά νά έκδιωχθουν στο τέλος άπό τούς δούλους τους, τούς «συνταγματάρχες» της Χούντας. 109

104 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Ή αναδόμηση της Δεξιάς μέ τον «Ελληνικό Συναγερμό» τοΰ Αλέξανδρου I Ιαπάγου αρχικά και τήν «Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση» (ΚΡΙζ)' τοΰ Κωνσταντίνου Καραμανλή στή συνέχεια, δέν εξέφραζε απλώς καί μόνον τή μετατόπιση ισχύος άπό τά προπολεμικά πολιτικο-οίκονομικά τζάκια πρός τά στρώματα πού άναδείχθηκαν κάνοντας καριέρα στό στρατό καί τις δημόσιες υπηρεσίες τή δεκαετία τοΰ 40 ή πλουτίζοντας στή διάρκεια αύτης της τραγικής δεκαετίας. Αποτέλεσε ταυτόχρονα,, πάντα μέσα στις ανώμαλες συνθήκες της περιόδου, καί τήν ιδιόμορφη και κολοβή έκφραση της άνάγκης γιά άνασυγκρότηση καί ανάπτυξη της χώρας μετά τον πόλεμο. Ό Παπάγος (άπό τά τέλη τοΰ 1952 εως τό θάνατό του, στις άρχές τοΰ 1956) καί ό Καραμανλής στή συνέχεια συντονίσθηκαν, μέ τόν τρόπο τους βέβαια καί πάντα στό πλαίσιο «εξυπηρέτησης» της κομματικής τους πελατείας, μέ τό παλλαϊκό αίτημα γιά άνασυγκρότηση καί άνάπτυξη. 'Όπως ό Παπάγος, γιά νά εδραιωθεί, συνάντησε τήν άντίδραση τοΰ Θρόνου καί τοΰ προπολεμικού κατεστημένου, ετσι καί ό Καραμανλής θά βρεθεί, δύο χρόνια 5. Η ΕΡΕ άποτέλεσε μετεξέλιξη του Συναγερμού, μέ ριζική δμως άλλαγή τής ήγετικής ομάδας καί επίταση τών,σημείων πού συνιστουσαν τήν πρωτοτυπία του σέ σχέση μέ τήν παραδοσιακή άντιβενιζελική Δεξιά. ι

105 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ μετά τήν έκλογή του, προ παραιτήσεων βασικών στελεχών τής ΕΡΕ (Ράλλη καί Παπαληγούρα) καί άποσκίρτησης δεκατριών άκόμα βουλευτών. Ή υπονομευτική προσπάθεια ειχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, τό Ο Σοφοκλής Βενιζέλος6 σέ συνεργασία μέ άνακτορικούς παράγοντες άρχισε νά προωθεί λύσεις συγκυβέρνησης ΕΡΕ καί Κόμματος Φιλελευθέρων. Τά σχέδια αυτά τελικώς δέν θά καρποφορήσουν, άφοΰ νικητής τών εκλογών της 11/5/1958 θά είναι ό Καραμανλής. Οι κυβερνήσεις τής περιόδου αυτής, λοιπόν, θά εξασφαλίσουν, παρά τά προσκόμματα, εντυπωσιακούς ρυθμούς άνάπτυξης. Οί ρυθμοί αύξησης τοΰ ΑΕΠ άνάμεσα στο 1950 καί τό 1961 θά είναι 5,5%. Οί άκαθάριστες επενδύσεις πάγιου κεφαλαίου, ώς ποσοστό τοΰ ΑΕΠ, αύξήθηκαν άπό 10% τό 1948 σέ 22,5% τό 1960, ενώ στον άγροτικό τομέα οί άρδευόμενες εκτάσεις μεγάλωσαν κατά 70% καί ό άριθμός τών τρακτέρ ύπερτριπλασιάσθηκε. Καί όλα αύτά τή στιγμή πού είχε περιοριστεί δραστικά, πλέον, ή άμερικανική βοήθεια.7 6. Σοφοκλής Έ λ. Βενιζέλος ( ): Πρωθυπουργός γιά τρία μικρά διαστήματα στά μέσα του 20ου αιώνα. 7. Ή άμερικανική βοήθεια ειχε άνέλθει σέ 2,1 δις δολάρια στο διάστημα ?Ηταν τό μεγαλύτερο, άναλογικά μέ τόν πληθυσμό ποσό, πού καταβλήθηκε σέ εύρωπαική χώρα μετά τόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς και μεγαλύτερο άπ δλα τά δάνεια πού ελαβε ή Ελλάδα άπό τό 1821 εως τό

106 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Τόν αναπτυξιακό αύτόν κύκλο (πού θά διαρκέσει μέχρι τό 1973) θά έγκαινιάσει ή υποτίμηση της δραχμής σέ σχέση μέ τό δολάριο, μέτρο τό όποΐο θά άποκαταστήσει τήν εμπιστοσύνη τοΰ λαοΰ στο νόμισμα, συντελώντας στήν αύξηση τής άποταμίευσης καί τών επενδύσεων. Οί θεσμοί στήν πρώτη μεταπολεμική δεκαετία ενσωματώνονται πλήρως στο παραδοσιακό σχήμα τής άμετρης παρέμβασης τοΰ Δημοσίου στήν οικονομία, της δυσκολίας γιά συγκέντρωση τοΰ κεφαλαίου καί τής υπερτροφικής άνάπτυξης τής μικρής ιδιοκτησίας.8 Τέτοιου είδους θεσμοί είναι οί δημόσιοι οργανισμοί καί επιχειρήσεις, πού συγκροτήθηκαν μέ άντικείμενο τόν εξηλεκτρισμό τής χώρας καί τήν άνάπτυξη τοΰ συστήματος τηλεπικοινωνιών (ΔΕΗ καί ΟΤΕ), ή ΕΤΒΑ μέ σκοπό τή στήριξη τής μεταποίησης καί ό EOT μέ στόχο τήν ελεγχόμενη άπό τό κράτος τουριστική άνάπτυξη. Ή δημιουργία τής ΕΤΒΑ άποτελεΐ τήν τελευταία ψηφίδα στον συνεχή καί αύξανόμενο, σέ δλη τή διάρκεια τοΰ 20οΰ αιώνα, πολιτικό έλεγχο τών τραπεζών καί μάλιστα τών ισχυρότερων. Μέσω τοΰ ελέγχου τών τραπεζών, τό κράτος καί άκριβέστερα ή έκάστοτε κυβέρνηση, καθίστατο δ κύριος χρηματοδότης τής παρα 8. Ή μικρή ιδιοκτησία έπεκτείνεται τώρα πέραν της γαιοκτησίας καί στήν πλειονότητα τών νέων άστικών ακινήτων, τών πολυκατοικιών. 112

107 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ γωγής, χρηματοδότης, δ δποΐος απαιτούσε τή συμμόρφωση τοΰ χρηματοδοτούμενου δχι τόσο μέ ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια δσο μέ τις δικές του πολιτικές καί Ιδεολογικές προτεραιότητες. Τήν εικόνα τοΰ μοντέλου πού υιοθετήθηκε τήν πρώτη μεταπολεμική δεκαετία συμπληρώνει ή δημιουργία μεγάλων βιομηχανιών πολλαπλώς έξαρτώμενων άπδ τδ Δημόσιο, βιομηχανιών πού συνδέονταν μέ τή στήριξη της άγροτικής παραγωγής, τήν επεξεργασία τών μεταλλευμάτων, τή μεταποίηση τής άγροτικής παραγωγής κ.λπ. (βιομηχανίες λιπασμάτων, ζάχαρης, διυλιστηρίων κ.ά.). Οί περισσότερες άπδ τις μονάδες αύτές άποτελοΰν επενδύσεις τοΰ Δημοσίου, ένώ δλες λειτουργούν μέ προνομιακούς δρους, καταλαμβάνοντας σχεδδν μονοπωλιακή θέση στήν άγορά. Τδ άναπτυξιακδ μοντέλο πού υιοθετήθηκε τή δεκαετία τοΰ 50 καί στις άρχές της δεκαετίας τοΰ 60 προσέδωσε, λοιπόν, έντονο δυναμισμό στήν οικονομία της χώρας. ΕΓχε δμως καί δύο σοβαρά μειονεκτήματα: I/O έλεγχος τής λειτουργίας τοΰ κράτους άπδ τδ κυβερνών κόμμα καί της οικονομικής καί κοινωνικής ζωής άπδ τδ πολυδαίδαλο μονοκομματικό κράτος παρεμπόδιζε τήν όμαλοποίηση τοΰ πολιτικοΰ βίου καί τήν έθνική συμφιλίωση. 113

108 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ 2) Καθιστούσε τή μεταπολεμική ανάπτυξη άσταθή, κα,θώς τήν έξαρτοΰσε υπέρμετρα άπδ τήν εισροή συναλλάγματος, τις χαμηλές τιμές τών καυσίμων, τή χαμηλή σχετικά άμοιβή τής εργασίας καί τήν προστασία τής δευτερογενούς παραγωγής άπδ τδν διεθνή άνταγωνισμό. Συνολικά, ή διαχείριση τής Δεξιάς στήν πρώτη μεταπολεμική δεκαετία, παρότι εκνομη καί άθέμιτη, είχε κάποιους άναπτυξιακούς στόχους. Ή διαχείριση τής Δεξιάς συμβιβαζόταν μέ αναπτυξιακούς στόχους, καθώς οί «ήμέτεροι» καί οί ευνοούμενοι τοΰ πελατειακού καί μονοκομματικού κράτους δέν άποτελοΰσαν γιγαντιαΐο στρώμα άνθρώπων Ή αδυναμία αύτή ηταν, βέβαια, ώς ενα βαθμό δικαιολογημένη, άφου έντασσόταν στο διεθνές οικονομικό περιβάλλον της περιόδου, μιας περιόδου στή διάρκεια της όποίας ειχε επικρατήσει δ κεϋνσιανισμός στή διαχείριση της οικονομίας. Παρότι ή ναζιστική μορφή κρατισμου έπρόκειτο νά βρεΐ άδοξο τέλος, οι ήπιότερες μορφές κρατισμου, δμως, πού είχαν υιοθετηθεί στή Δύση προπολεμικά, ώς άπάντηση στή «Μ εγάλη Διεθνή 'Ύφεση» της δεκαετίας του 30, θά συνεχιστούν γιά τρεΐς δεκαετίες περίπου μετά τό τέλος του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Οι κυβερνήσεις σέ ολόκληρο τόν προηγμένο καπιταλιστικό κόσμο άκολούθησαν πολιτικές πλήρους άπασχόλησης καί διεύρυνσης του δημόσιου τομέα καί του κράτους πρόνοιας. 10. Αντίθετα, δπως θά φανεΐ παρακάτω, δταν στή Μεταπολίτευση καί έπί ΓΙΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου ισοπεδώθηκε τό κράτος τής Δεξιάς, δταν καταργήθηκαν καί τά ψήγματα άκόμα άξιοκρατίας, ελέγχου καί ιεραρχίας πού διέσωζε τό κράτος της Δεξιάς, δταν ενσωματώθηκαν στον «κρατικό παράδεισο» 114

109 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Παρά τά υπολογίσιμα, έν πάση περιπτώσει, επιτεύγματα της άναδομημένης Δεξιάς στο χώρο της οικονομίας (άλλά, δπως θά φανεί, καί έξαιτίας τών κοινωνικών άποτελεσμάτων τους) ή μονοκρατορία της θά δεχθεί στήν πορεία τού χρόνου σοβαρά πλήγματα. Τδ πρώτο σχετίζεται μέ τδ έθνικδ θέμα της Κύπρου καί τήν άδυναμία τής μετεμφυλιακής Ελλάδας νά παίξει, μέ στοιχειώδη εστω επάρκεια, τδ ρόλο της ώς εθνικού κέντρου, άπέναντι στήν τελευταία περιοχή μέ συμπαγή έλληνικό πληθυσμδ πού παρέμενε έκτδς συνόρων του ελληνικού κράτους. Δέν συνειδητοποιήθηκε έγκαιρα (καί άν συνειδητοποιήθηκε, παρασιωπήθηκε σκόπιμα) καί στήν Ελλάδα καί στήν Κύπρο δτι ή Αγγλία, στήν προσπάθειά της νά διατηρήσει τήν παρουσία της στδ νησί, δέν θά δίσταζε νά έμπλέξει τήν Τουρκία ώς «νόμιμα ένδιαφερόμενη» γιά τις τύχες της Κύπρου. Ά ν μάλιστα, άκόμα καί σήμερα, ή στρατιωτική βάση πού διαθέτει ή Αγγλία στή Μεγαλόνησο τής επιτρέπει νά παίζει στις διεθνείς σχέσεις ενα ρόλο δυσανάλογο μέ τδ πολιτικο-ο ικονομικό της βάρος (σέ συνδυασμό, βέβαια, μέ τδ πυρηνικό της δπλοστάσιο), οί αποκλεισμένες μέχρι τότε κεντρώες καί έαμογενεΐς μάζες καί μαζικοποιήθηκαν καί εκδημοκρατίστηκαν τά χαρακτηριστικά της ελληνικής φαυλοκρατίας, οί οποίοι άναπτυξιακοί στόχοι «πήγαν περίπατο» καί ύπονομεύθηκε τό μέλλον τών επόμενων γενεών. 115

110 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ τή δεκαετία τοΰ 50 ή διατήρηση τοΰ ελέγχου της Κύπρου φάνταζε ώς ζήτημα ζωής καί θανάτου γιά τήν καταρρέουσα Βρετανική Αυτοκρατορία, Μετά τήν παραχώρηση άνεξαρτησίας στήν Ινδία, ή Μέση Ανατολή απέκτησε γιά τήν Αγγλία, πού ήθελε νά διατηρήσει τή θέση της στή χορεία τών Μεγάλων, σημασία σχεδόν υπαρξιακή. Κατά συνέπεια, ή κυριαρχία τής Βρετανίας έπί τής Κύπρου ηταν απαραίτητη γιά νά διατηρήσει ή παρακμάζουσα Αύτοκρατορία υπολογίσιμη επιρροή στδ χώρο τής Μέσης Ανατολής. Στήν προσπάθειά της, λοιπόν, ή Αγγλία νά ένισχύσει τήν κλονιζόμενη θέση της στήν περιοχή καί τήν ιδια τήν Κύπρο, προωθούσε τή συγκρότηση μεσανατολικού συνασπισμού, στδν δπόίο ή Άγκυρα προοριζόταν νά παίξει κρίσιμο ρόλο. Στήν Αθήνα δμως (καί στήν Κύπρο) κάθε άλλο παρά θά ληφθοΰν σοβαρά ύπόψη αύτές οί εξελίξεις στή χάραξη πολιτικής γιά τδ Κυπριακό, άλλά μάλλον θά άποσιωπηθοΰν. Ταυτόχρονα, θά περάσουν άπαρατήρητες καί οι εξελίξεις στήν ιδια τήν Τουρκία, δπου, δταν τδ 1950 άνήλθε στήν έξουσία δ Μεντερές, άρχισε νά έγκαταλείπεται τδ δόγμα τοΰ κεμάλι- 11. Αλί Αντνάν ΈρτεκΙ Μεντερές ( ): 13ος πρωθυπουργός της Τουρκίας. Έκτελέστηκε γιά πλεΐστα άδικήματα, μεταξύ τών οποίων καί γιά τούς διωγμούς τών Ελλήνων τής Κωνσταντινούπολης, τά «Σεπτεμβριανά». 116

111 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ κοΰ κατεστημένου γιά μη άνάμειξη της Άγκυρας σέ περιοχές στις δποΐες οι Τούρκοι δέν άποτελοΰσαν την πλειοψηφία. Στην ίδια την Κύπρο, εξάλλου, άμέσως μετά τδν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο στούς κόλπους τών Τουρκοκυπρίων12 άρχισε νά άποκτά περιορισμένη επιρροή μιά νέα γενιά πολιτικών, μέ προεξάρχοντα τδν Ραούφ Ντενκτάς,13 που είχαν σαφή προσανατολισμό πρδς τήν Τουρκία. Χαρακτηριστική τοΰ έφησυχασμοΰ τής μετεμφυλιακής Ελλάδας γιά τις εξελίξεις αύτές είναι ή πεποίθηση τοΰ Αλέξανδρου Παπάγου, λίγο πριν άπδ τήν άτυχή προσφυγή τής Ελλάδας στον ΟΗΕ γιά τδ Κυπριακό, τήν άνοιξη τοΰ δτι ή Άγκυρα δέν θά εκδήλωνε ενδιαφέρον, επειδή είχε παραιτηθεί τών δικαιωμάτων της στήν Κύπρο μέ τή Συνθήκη τής Λωζάνης, τδ Στήν Ιδια τήν Κύπρο καί ενα χρόνο μετά (1/4/1955) θά ξεσπάσει ένοπλος αγώνας κατά τής αγγλικής κυριαρχίας καί μέ στόχο τήν "Ενωση τής Κύπρου μέ τήν 12. Οι Τουρκοκύπριοι στή μεγάλη τους πλειοψηφία ήταν εξισλαμισμένοι άπόγονοι Ελληνοκυπρίων, μιλούσαν ελληνικά, τηρούσαν τά ελληνοκυπριακά ήθη καί έθιμα, τά χωριά τους είχαν ονόματα χριστιανών άγίων καί βρίσκονταν άπό καιρό σέ πορεία πλήρους άφομοίωσης άπό τό ελληνοκυπριακό στοιχετο. 13. Ραούφ Ντενκτάς (1924-): Τουρκοκύπριος πολιτικός, άπόγονος εξισλαμισμένων χριστιανών. Άνθρωπος του κεμαλικου κατεστημένου στήν Κύπρο. 117

112 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Ελλάδα, άπό την ΕΟΚΑ, Η γέτης της ΕΟΚΑ ήταν ό Γεώργιος Γρίβας,14 κυπριακής καταγωγής πρώην συνταγματάρχης τοΰ έλληνικοΰ στρατοΰ, αρχηγός τής άντικομμουνιστικής οργάνωσης «X» στή δεκαετία τοΰ -40. Ό Γρίβας είχε συλλάβει τήν ιδέα της ένοπλης δράσης άπό τις άρχές τής δεκαετίας τοΰ 50. Ό Μακάριος15 θά δώσει τή συγκατάθεσή του επειτα άπό δισταγμούς. Ό Παπάγος μέ τή σειρά του θά άποδεχθεΐ τά σχέδια τοΰ Γρίβα μόνον μετά τήν άπόρριψη τής ελληνικής προσφυγής στον ΟΗΕ, άν καί άνθρωποι τοΰ περιβάλλοντος του βοηθοΰσαν τήν ΕΟΚΑ στό στάδιο προπαρασκευής γιά τήν έναρξη ένοπλης δράσης, πιθανόν έν άγνοια, τοΰ ιδίου. Αμέσως μετά τήν έναρξη τοΰ ένοπλου άγώνα τής ΕΟΚΑ στήν Κύπρο, εκδηλώθηκε άνοιχτή άγγλοτουρκική συνεργασία στό νησί μέ τή συγκρότηση επικουρικής άστυνομίας άπό Τουρκοκυπρίους, τήν ώρα πού ή Τουρκία εξέφραζε τις ζωηρές της ανησυχίες. Κλει 14. Συνταγματάρχης Γεώργιος Γρίβας ( ): Ψευδώνυμο Διγενής. Ιδρυτής της ΕΟΚΑ καί στρατιωτικός αρχηγός της (πολιτικός αρχηγός ηταν ό Αρχιεπίσκοπος Μακάριος) μέ στόχο τήν ανατροπή της βρετανικής κυριαρχίας καί τήν 'Ένωση τής Κύπρου μέ τήν Ελλάδα. 15. Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος Γ ' ( ): Κατά κόσμον Μιχαήλ Χριστοδούλου Μουσκος. Αρχιεπίσκοπος άπό τό 1950 καί πρώτος πρόεδρος της Δημοκρατίας της Κύπρου άπό τό 1960 μέχρι τό θάνατό του, τό ώ. 118

113 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ δί, κατά συνέπεια, στή διεξαγωγή τοΰ ένοπλου άγώνα ηταν νά μήν πολωθοΰν οί σχέσεις μεταξύ Ελληνοκυπρίων καί Τουρκοκυπρίων καί νά εκλαϊκευτεί ή σημασία αύτοΰ τοΰ σημείου άπδ τήν ΕΟΚΑ. Στδ καθήκον αύτδ τοΰ ένοπλου άγώνα τής ΕΟΚΑ δέν δόθηκε ή δέουσα προσοχή. Οί έπιθέσεις τής ΕΟΚΑ καί κατά τής επικουρικής άστυνομίας θά άξιοποιηθοΰν προπαγανδιστικά γιά νά διαμορφωθεί τουρκική έθνική συνείδηση στούς Τουρκοκυπρίους, μέ άποτέλεσμα νά αυξηθεί κατακόρυφα ή επιρροή τοΰ Ντεκτάς στούς κόλπους τής τουρκοκυπριακής μειονότητας. Άπδ τήν περίοδο αύτή καί μετά θά δημιουργηθεί ενας άνθελληνικδς πόλος στδ νησί, δ οποίος θά παίξει κρίσιμο ρόλο στήν έξέλιξη τοΰ Κυπριακού. Τδ δλο πρόβλημα μέ τδν ένοπλο άγώνα τής ΕΟΚΑ εχει νά κάνει μ εκείνους πού καθοδήγησαν τήν οργάνωση καί δχι άσφαλώς μέ τούς άδολους μαχητές της. Ή Αθήνα, άπδ τή μεριά της, εϊτε προχειρολογούσε καί αύτοσχεδίαζε, δπως πάντα, είτε ηταν δέσμια «ύπερπατριωτών», στούς κύκλους τών δποίων διείσδυαν ξένες μυστικές ύπηρεσίες. Τδ αίτημα τής αυτοδιάθεσης-ένωσης θά επρεπε νά συνδεθεί εξαρχής μέ παραχώρηση στρατιωτικών διευκολύνσεων στδ νησί εϊτε στούς Άγγλους, τών δποίων τδ άστρο εδυε στήν περιοχή, είτε στούς Αμερικανούς (μόνους ή στδ πλαί 119

114 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ σιο τοΰ ΝΑΤΟ). Βασική δυσκολία πρόσδεσης τής Κύπρου στο δυτικό άρμα καί στούς δυτικούς σχηματισμούς άμυνας καί άσφάλειας, μέ πρωτοβουλία τοΰ Ελληνισμού (στήν Ελλάδα καί τήν Κύπρο), ηταν ή μεγάλη άπήχηση πού ειχε το φιλοσοβιετικό κομμουνιστικό κόμμα τής Κύπρου (τό ΑΚΕΛ) στούς Ελληνοκυπρίους (σταθερά πάνω άπό 30% τότε άλλά καί στις επόμενες δεκαετίες). Ό Μακάριος μέ τή σειρά του ερωτοτροπούσε μέ τό ΑΚΕΛ, όραματιζόμενος άπό ενα σημείο καί πέρα τό ενδεχόμενο νά άναδειχθεΐ σέ πρόεδρο άνεξάρτητου κράτους.16 Κάτω άπ αυτές τις προϋποθέσεις, δέν είναι περίεργο πού τό Κυπριακό θά όδηγηθεΐ στά τέλη τής δεκαετίας τού 50 σέ μιά έκτρωματική λύση μέ τις Συμφωνίες τής Ζυρίχης καί τοΰ Λονδίνου. Όχι στήν "Ενωση άλλά στήν άνεξαρτησία, μιά εξαρχής φαλκιδευμένη «άνεξαρτησία». Οί συμφωνίες τοΰ Φεβρουάριου τοΰ 1959 άπέκλειαν τήν "Ενωση, παραχωρούσαν δικαίωμα μονομερούς επέμβασης στήν Τουρκία ύπό όρους καί τέλος προικοδοτούσαν τούς Τουρκοκυπρίους μέ νομικές εγγυήσεις πού ξεπερνοΰσαν κατά πολύ τό θεμιτό αιτη- 16. Δέν διέθετε τό ανάστημα ενός Βενιζέλου, ό όποιος συνέδεσε τις τύχες της ιδιαίτερης πατρίδας του μέ την πορεία του Ελληνισμού στό σύνολό του, γιά νά άναδειχθεΐ πραγματικός εθνάρχης καί νά άλλάξει τη ροή της νεοελληνικής ιστορίας. 120

115 Η «ΘΕΕΑΑΗΜΪΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ μα της μη υποταγής της μειοψηφίας ( 18%) στήν πλειοψηφία,1' καθιστώντας τήν Κύπρο ακυβέρνητη καί εμφυτεύοντας τό σπέρμα τής διχοτόμησης. Ή διαχείριση, έν πάση περιπτώσει, του Κυπριακού Προβλήματος άπό τις ελληνικές κυβερνήσεις τής δεκαετίας του 50 καί ή έκτρωματική λύση του στά τέλη αυτής τής περιόδου θά άποτελέσει ενα άπό τά βασικά αίτια διασάλευσης τής μονοκρατορίας τής Δεξιάς. Τό ιδεολόγημα πού πλέον ύπεΐχε θέση κρατικής ιδεολογίας τήν πρώτη μεταπολεμική περίοδο, ή διαίρεση τών πολιτών σέ «έθνικόφρονες» καί «μιάσματα», θά ύπονομευθετ στον πυρήνα του καί οι λαϊκές κινητοποιήσεις στή διάρκεια τής δεκαετίας του 50 γιά τό Κυπριακό θά σηματοδοτήσουν τήν άπαρχή τής αναγέννησης του δημοκρατικού κινήματος. Τό δεύτερο πλήγμα στο πολιτικό μονοπώλιο τής Δεξιάς θά συνδεθεί μέ τις κοινωνικοοικονομικές άναδιαρθρώσεις καί τό μικρό οικονομικό θαύμα πού είχε συντελεσθεΐ τή δεκαετία τοΰ 50. To 1961, χρονιά πού θά δημιουργηθεϊ ή "Ενωση Κέντρου τοΰ Γεώργιου Παπανδρέου, ό άστικός πληθυσμός εξισώθηκε μέ τόν 17. Βέτο στον τουρκο αντιπρόεδρο, χωριστές πλειοψηφίες στή Βουλή, χωριστά δημαρχεία στις μεγάλες πόλεις, υπερβολικά ποσοστά συμμετοχής τών Τουρκοκυπρίων σέ καίριους κλάδους της κρατικής μηχανής. 121

116 ΕΥΑΓΓ1&0Σ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ αγροτικό. Γιά πρώτη φορά, επίσης, τδ βιομηχανικής προέλευσης ΑΕΙ 1 ξεπέρασε τδ άντίστοιχο άγροτικό. Μιά νέα γενιά πρόσφατων μεταναστών στις μεγάλες πόλεις καί κυρίως στήν Αθήνα συγκροτεί μιά πολυπληθή μεσαία τάξη έπιτηδευματιών καί ελεύθερων έπαγγελματιών (άπδ εργολάβους οικοδομών, βιοτέχνες καί μικροβιομήχανους, δοσάδες καί εμπόρους), πού δέν διαθέτουν ισχυρές προσβάσεις στά πελατειακά δίκτυα τοΰ μονοκομματικού κράτους,, αισθάνονται σχετικά άποκλεισμένοι άπδ τήν αυξανόμενη ευημερία τής χώρας, θέλουν μεγαλύτερες εκπαιδευτικές ευκολίες γιά τά παιδιά τους καί δέν πιστεύουν πλέον στήν άναγκαιότητα ύπαρξης της καταπιεστικής νομοθεσίας, πού χρονολογείτο άπδ τήν εποχή τοΰ. Εμφυλίου. Ή κινητικότητα πού θά παρατηρηθεί ξαφνικά στον πολιτικό χώρο μεταξύ Δεξιάς καί Αριστεράς, στις άρχές τοΰ 1961, καί θά δδηγήσει στδ σχηματισμό τής "Ενωσης Κέντρου συνδέεται ευθέως μέ τήν κοινωνική δυναμική πού περιγράψαμε καί τήν ώρίμανση τών διεκδικήσεων γιά ολοκλήρωση τής δημοκρατίας. Ό κεντρώος πολιτικός χώρος, μιά πανσπερμία προσωποπαγών καί άλληλομισούμενων κομματιδίων, διέγνωσε στις εξελίξεις αυτές τήν ευκαιρία νά άναδειχθεΐ σέ φερέγγυο διεκδικητή τής εξουσίας καί «διανομέα» παροχών. Τό σόκ εξάλλου πού προκάλεσε ή εκλογική 122

117 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ επιτυχία της Άριστεράς στις έκλογές τοΰ 1958 (ή ΕΔΑ ειχε συγκεντρώσει το 24,4% καί 79 βουλευτές καί ειχε άναδειχθεΐ σέ αξιωματική αντιπολίτευση) φάνηκε νά πείθει κάποιους άπδ τούς εκφραστές τοΰ μετεμφυλιακοΰ κατεστημένου νά εύνοήσουν τή δημιουργία μιας άξιόπιστης ένδοκαθεστωτικής κυβερνητικής έναλλακτικής λύσης. Στδ πλαίσιο αυτό, οι έκτδς ΕΡΕ πολιτικοί παράγοντες θά παραμερίσουν τις προσωπικές τους φιλοδοξίες, θελγόμενοι άπδ τδ προσιτό, γιά πρώτη φορά επειτα άπδ δέκα ετη, ενδεχόμενο νά άποκτήσουν πρόσβαση στδ «μάννα» τής έξουσίας. Λίγο πρίν, λοιπόν, τις έκλογές τής 29/10/1961 θά άνακοινωθεΐ δ σχηματισμός τής "Ενωσης Κέντρου. Συνοχή στδ δλο σχήμα, τδ δποΐο άρχικά εδινε τήν εικόνα καιροσκοπικοΰ συνασπισμού πολιτικών προυχόντων, θά δώσει δ «άνένδοτος άγώνας», ενας πραγματικά άσυμβίβαστος, άπδ ενα σημείο καί πέρα, άντικυβερνητικδς-άντικαθεστωτικδς άγώνας, μέ αιχμή τήν καταγγελία γιά τις υπερβάσεις τοΰ κρατικού μηχανισμού στις έκλογές «βίας καί νοθείας» τοΰ Στις έκλογές αύτές ή "Ενωση Κέντρου θά άναδειχθεΐ δεύτερο κόμμα, ένώ ή ΕΔΑ θά περιορισθέι στήν τρίτη θέση. Τδ κλίμα τών έκλογών καθόρισε ή υλοποίηση ενός σχεδίου, τοΰ περίφημου Σχεδίου «Περικλής», πού άπέβλεπε στήν άσκηση συστηματικής βίας άπδ τμήματα 123

118 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ του κρατικού μηχανισμού, σέ συνεργασία μέ τον υπόκοσμο της Δεξιάς, γιά νά επιτευχθεί περιορισμός της επιρροής τής ΕΔΑ. Τά οργανωμένα έπεισόδια βίας εναντίον τών υποψηφίων καί τών οπαδών της ΕΔΑ, πού προσέλαβαν σταδιακά τεράστια έκταση τις τελευταίες ήμέρες τής προεκλογικής περιόδου, θά έπεκταθοΰν καί θά συμπεριλάβουν οπαδούς καί υποψηφίους τής άριστερής πτέρυγας του Κέντρου. Ή "Ενωση Κέντρου μπροστά σ αυτές τις έξελίξεις θά προχωρήσει σέ ρητή καταγγελία τών πράξεων βίας. Στήν οργανωμένη βία, πού άσκήθηκε κυρίως στήν ύπαιθρο, θά προστεθεί καί ή νοθεία τοΰ έκλογικοΰ άποτελέσματος, πού άφοροΰσε κυρίως στήν περιφέρεια τής πρωτεύουσας. Μετεκλογικά ή έντονη καί τεκμηριωμένη άμφισβήτηση τοΰ άποτελέσματος τών εκλογών (ΕΡΕ 50,8% τών ψήφων καί 176 εδρες) θά άποτελέσει τον πυρήνα τοΰ «άνένδοτου αγώνα», ή επιτυχία τοΰ οποίου θά στηριχθεί καί στή διαπλοκή του μέ τήν κοινωνική δυσαρέσκεια (έκφραση τής όποίας ήταν τά άγροτικά συλλαλητήρια, οι εργατικές κινητοποιήσεις καί οί άντίστοιχες φοιτητικές καί μαθητικές κινητοποιήσεις μέ στόχο τή διάθεση τοΰ 15% τοΰ προϋπολογισμοΰ γιά τήν παιδεία). Ό Γεώργιος Παπανδρέου, συντονιζόμενος πλήρως μέ τή λαϊκή οργή πού ξέσπασε δταν μέ τις άποκαλύψεις του εγιναν άνάγλυφες όλες οί πτυχές τοΰ Σχεδίου «Πε 124

119 Η ΛΕΟΕΛΛ] I,NIKII ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ ρικλής.»., άναδείχθηκε σέ αδιαμφισβήτητο ήγέτη τής ΕΚ. Το κόμμα αύτδ απέκτησε, φαινομενικά τουλάχιστον,. σπάνια γιά τις παραδόσεις του Κέντρου συνοχή, ενώ βαθμιαία, άπό τό 1961 ώς τό 1963, ή μετεμφυλιακή διαχωριστική γραμμή μεταξύ «έθνικοφρόνων» καί «μιασμάτων» άτόνησε, γιά νά μετατραπεΐ σέ χάσμα μεταξύ Δεξιάς καί Άντιδεξιάς. Κορύφωση τής πολιτικής κρίσης τής περιόδου πού μεσολάβησε μεταξύ τών έκλογών τής 29/10/1961 καί τών έκλογών τής 3/11/1963 ήταν ή δολοφονία τοΰ βουλευτή τής ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη στις 22/5/1963. Ή δημοσιογραφική ερευνά καί οι άνακρίσεις πού άκολούθησαν θά φέρουν στο φώς τις σχέσεις κράτους καί παρακράτους καί θά διαμορφώσουν συνθήκες εντονότατης πόλωσης, οδηγώντας τόν Καραμανλή σέ παραίτηση στις 11/6/1963. Ό Καραμανλής, στήν τελευταία του κυβερνητική θητεία, προσπάθησε νά βρεΐ οδό διαφυγής άπό τήν πολιτική κρίση μέ τήν άναθεώρηση τοΰ Συντάγματος, μιλώντας γιά «ενίσχυση τής εκτελεστικής έξουσίας» καί, χωρίς αυτό νά άναφέρεται ρητά, γιά άποδυνάμωσης τής έπιρροής τοΰ Στέμματος καί τή διαφοροποίηση στο διεθνή προσανατολισμό τής χώρας. Ό Καραμανλής είχε επιτύχει ήδη νά καταστήσει τήν Ελλάδα συνδεδεμένο μέλος τής ΕΟΚ (πού είχε ιδρυθεί τόν

120 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Μάρτιο του 1957) μέ σχετική συμφωνία πού υπογράφτηκε στις 9/7/1961 καί επικυρώθηκε τον Φεβρουάριο τοΰ 1962 άπδ τή Βουλή. Ή επίτευξη τής συμφωνίας κατέστη δυνατή χάρις στήν ταχύρρυθμη ανάπτυξη τής Ελλάδας τήν προηγούμενη δεκαετία, ένώ αντανακλούσε τή θεαματική οικονομική ανάπτυξη τών δυτικοευρωπαϊκών χωρών καί τις ολοένα διευρυνόμενες οικονομικές σχέσεις τής Ελλάδος μέ τή Δυτική Εύρώπη. Ό προσανατολισμδς αύτός, ευνοούνταν καί άπδ τδ κλίμα ύφεσης πού επικράτησε στις σχέσεις μεταξύ τών δύο ύπερδυνάμεων μετά τδ ξεπέρασμα τής «κρίσης τών πυραύλων» στήν Κούβα. "Ολες αυτές οί πρωτοβουλίες δμως, άν καί, θετικές, θά άποτελέσουν ταυτόχρονα καί «φυγή πρδς τά εμπρός», ή οποία παρέκαμπτε τδ πραγματικό πρόβλημα, τδ ζήτημα αιχμής της εποχής,, τή δυσκολία τής Δεξιάς νά αποδεχθεί τδ ενδεχόμενο άπώλειας τής εξουσίας καί διακυβέρνησης τής χώρας άπδ τήν ΕΚ, πού, γιά νά μετατραπεΐ σέ κόμμα εξουσίας, έξέφρασε σ ενα βαθμό καί μιά μερίδα ψηφοφόρων τής Άριστεράς, δίνοντας στήν άντιπολιτευτική στρατηγική καί ισχυρούς άντικαθεστωτικούς τόνους. Ή στάση τού Καραμανλή σέ σχέση μ αύτδ τδ πρόβλημα ήταν πολύ χαρακτηριστική. Παρόλο πού μετά τις εκλογές τοΰ 1961 θά προσπαθήσει διακριτικά

121 Η ΝΕ0 ΕΛΛΗ»Κ3Ϊ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ νά μεταθέσει τις ευθύνες για τήν εφαρμογή τοΰ Σχεδίου «Περικλής! αποκλειστικά καί μόνον στο Παλάτι, άμέσως μετά τις εκλογές τής 3/11/1963 πού έδωσαν σχετική πλειοψηφία στήν ΕΚ, θά είσηγηθεΐ στο Βασιλιά νά μήν άναθέσει «επ ούδενί λόγίο» τήν εντολή σχηματισμοΰ κυβέρνησης στον Γεώργιο Παπανδρέου.

122 III. Η ΤΕΛΙΚΗ ΚΑΤΙΣΧΥΣΗ

123

124 8. Τό δημοκρατικό διάλειμμα της διετίας Ή αποστασία και ή αδυναμία εναλλαγής τών κομμάτων στήν εξουσία Στις.. εκλογές τής 3/11/1963 ή ΕΚ κατέκτησε τήν πρώτη θέση, χωρίς δμως νά εξασφαλίσει κοινοβουλευτική αυτοδυναμία. Πρωθυπουργός μειοψηφίας γιά λίγες έβδομάδες δ Γεώργιος Παπανδρέου, κατόρθωσε ώστόσο νά δώσει επαρκή δείγματα γραφής τών προθέσεών του (άπελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων, μερική άνανέωση τής στρατιωτικής ήγεσίας, κατάργηση διδάκτρων στά πανεπιστήμια)., ώστε νά άποδειχθεΐ νικητής τής επόμενης εκλογικής άναμέτρησης τής 16ης Φεβρουάριου Οι εκλογές αυτές εγιναν σέ συνθήκες άγριας διαμάχης άνάμεσα στδ Παλάτι καί τδν Κωνσταντίνο Καραμανλή. Οί οπαδοί του Θρόνου ψήφισαν ΕΚ. Τό Παλάτι τότε ψήφισε ΕΚ, δχι γιατί εγινε δπαδδς του δικομ

125 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ ματισμοΰ καί της εναλλαγής τών κομμάτων στήν εξουσία, άλλά επειδή ήθελε νά άπαλλαγεΐ άπό τόν Κωνσταντίνο Καραμανλή, δ όποιος δέν είχε καμιά διάθεση νά είναι «άχυράνθρωπος» τών Ανακτόρων. Τδ Παλάτι προσδοκούσε δτι μέ τήν ΕΚ θά εξασφάλιζε καλύτερη ευκαιρία νά άσκεΐ τήν πραγματική εξουσία. Ή κυβέρνηση τής ΕΚ, έν πάση περιπτώσει, θά λάβει τά τολμηρότερα μέτρα, μέ στόχο τήν εθνική συμφιλίωση, άπδ τή λήξη του Εμφύλιου Πολέμου: άποφυλάκιση εκατοντάδων πολιτικών κρατουμένων, διάλυση ορισμένων άκροδεξιών οργανώσεων καί σιωπηρή κατάργηση τών πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων, πού άφέθηκαν νά πέσουν σέ άχρηστία. Στδν οικονομικό τομέα, ή πολιτική τής κυβέρνησης ήταν επεκτατική καί δχι άποκλειστικά προσανατολισμένη στή νομισματική σταθερότητα. Μερικά άπδ τά μέτρα πού ελαβε ηταν ή ρύθμιση τών άγροτικών χρεών, ή αύξηση τών μισθών τών δημόσιων υπαλλήλων καί άλλα πού άπέβλεπαν στήν άναδιανομή τοΰ εισοδήματος καί στήν καθιέρωση τής «δωρεάν παιδείας». Συνέπεια τής άναδιανεμητικής πολιτικής τής ΕΚ ήταν ή αύξηση τής ζήτησης καί τής βιομηχανικής παραγωγής. Ή αύξηση τής ζήτησης δέν θά προκαλέσει πρόβλημα στδ ισοζύγιο πληρωμών, καθώς τά λαϊκά εισοδήματα στρέφονταν, τότε άκόμη, κυρίως πρδς τά 132

126 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ προϊόντα της εγχώριας βιομηχανίας καί δχι πρός τά είσαγόμενα. Στδ μέτωπο της έξωτερικής πολιτικής, ή άποστολή ελληνικής μεραρχίας στήν Κύπρο τδν Απρίλιο τοΰ 1964 θά ένισχύσει άποφασιστικά τή θέση τοΰ Ελληνισμού στδ νησί, άλλάζοντας δραματικά τούς συσχετισμούς δυνάμεων καί διασφαλίζοντας τήν άμυντική θωράκιση τής Κύπρου. Ή πρωτοβουλία αύτή ήταν ή μοναδική άπδ τή λήξη τοΰ Εμφύλιου Πολέμου μέχρι τις ήμέρες μας πού εθετε τέρμα στήν άποποίηση εύθυνών γιά τις τύχες τοΰ κυπριακοΰ Ελληνισμού. Ή άποστολή τής μεραρχίας άποφασίσθηκε μετά τήν κρίση πού προκλήθηκε άπδ τήν προσπάθεια τοΰ Μακάριου νά τροποποιήσει τδ Σύνταγμα καί νά άποτινάξει τις «δουλεΐες» τής δεσμευμένης άνεξαρτησίας (πού καθιστούσαν άκυβέρνητη τήν Κύπρο καί τήν πλειοψηφία τοΰ πληθυσμοΰ της δέσμια τών θελήσεων της μειοψηφίας), προσπάθεια πού θά οδηγήσει σέ ταραχές, οί δποΐες θά καταλήξουν στή δημιουργία αύτόνομων τουρκοκυπριακών θυλάκων. Οί ταραχές αύτές εφεραν στήν ήμερήσια διάταξη τδ ενδεχόμενο δυναμικής παρέμβασης τής Τουρκίας. Ή άφιξη τής ελληνικής μεραρχίας στδ νησί, σέ συνδυασμό μέ μερικές πολύ σκληρές δηλώσεις τοΰ άμερικανοΰ προέδρου Λύντον 133

127 m a m m m m κ ο ρ ο β ι ν η ς Τζόνσον, τδ καλοκαίρι τοΰ 1964, θά αποσοβήσουν τελικά τήν άπειλή τουρκικής παρέμβασης. Μιά συνεκτική στρατηγική γιά τό Κυπριακό θά συνεχίσει πάντως νά άποτελεΐ τό ζητούμενο καί στή διάρκεια αυτής τής περιόδου. Τό κενό στρατηγικής δείχνει τόσο ή πρωτοβουλία τοΰ Μακάριου νά στηριχθεΐ τήν εποχή αυτή στήν ΕΣΣΔ καί στους Άραβες φίλους της (τή στιγμή πού ή Κύπρος ήταν νησί της Ανατολικής Μεσογείου, δπου κυριαρχοΰσε ό έκτος στόλος), δσο καί ή τελική άπόρριψη τοΰ Σχεδίου Άτσεσον (τοΰ άμερικανοΰ μεσολαβητή γιά τό Κυπριακό) άπό τόν Γεώργιο Παπανδρέου. Ό Μακάριος προσπάθησε τήν εποχή αύτή νά δημιουργήσει μιά πολιτοφυλακή ελεγχόμενη άπό τόν ίδιο μέ τή βοήθεια τής Σοβιετικής 'Ένωσης. Τό ειδύλλιο Άευκωσίας-Μόσχας δέν θά κρατήσει πολύ. Ή νέα υπό τόν Λεονίντ Μπρέζνιεφ σοβιετική ήγεσία θά σπεύσει γρήγορα νά εξισορροπήσει τήν πολιτική της. Στις 20/1/1965 δ σοβιετικός υπουργός Εξωτερικών Άντρέι Γκρομύκο δήλωνε δτι ή ΕΣΣΔ τάσ 1. Λύντον Μπαίηνς Τζόνσον ( ): Αντιπρόεδρος τών ΗΠΑ έπί προεδρίας Τζόν Κέννεντυ καί διάδοχός του στήν προεδρία. 2. Λεανίντ Ίλίτς Μπρέζνιεφ ( ): Αρχηγός του Κομμουνιστικού Κόμματος τής Σοβιετικής "Ενωσης άπό τό 1964 ώς τό

128 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ σεται εναντίον μιας μελλοντικής "Ενωσης Ελλάδος καί Κύπρου καί υπέρ τής λύσης του Κυπριακοΰ στο πλαίσιο μιάς δικοινοτικής ομοσπονδίας, άποψη πού ήταν τότε πολύ κοντά στήν επίσημη θέση τής Άγκυρας. "Οσον άφορά στο Σχέδιο Άτσεσον, πού προέβλεπε τήν "Ενωση τής Κύπρου μέ τήν Ελλάδα (μέ εδαφικά άνταλλάγματα πρός τήν Τουρκία), ή τελική άπόρριψή του άπό τήν κυβέρνηση Παπανδρέου (παρόλο πού ό ίδιος ειχε προσφυώς δηλώσει σχετικά: «Μάς δίνουν μιά πολυκατοικία καί μάς ζητάνε ενα διαμέρισμα») είναι πολύ χαρακτηριστική τής έλλειψης εθνικών άντανακλαστικών καί τοΰ πραγματικού άναστήματος τοΰ Γεώργιου Παπανδρέου. Τό Σχέδιο Άτσεσον σηματοδοτούσε σαφή στροφή τής δυτικής πολιτικής στό Κυπριακό. Διαφοροποιείτο έντονα άπό τή μέχρι τότε άκολουθούμενη άγγλική πολιτική, ή οποία άπέβλεπε στή διασφάλιση τών αγγλικών βάσεων στό νησί, μέ τήν υποδαύλιση τοΰ έλληνοτουρκικοΰ άνταγωνισμοΰ, ώστε στις συνθήκες τής μόνιμης κρίσης ή οποία θά προέκυπτε κανείς δέν θά μπορούσε νά εγείρει άξιώσεις στούς Άγγλους γιά τις βάσεις τους. Ή άγγλική πολιτική ειχε άνεπιθύμητες «παρενέργειες», καθώς ό ελληνοτουρκικός άνταγωνισμός στήν Κύπρο σήμαινε παρά

129 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΡ.ΙΝΗΣ λυση της ΝΑ πτέρυγας του ΝΑΤΟ. Μέ τδ Σχέδιο Άτσεσον, λοιπόν, ή αμερικανική ήγεσία αποφάσιζε νά βασίσει τά στρατηγικά της συμφέροντα στήν Κύπρο κατά κύριο λόγο πάνω στον Ελληνισμό. Ό Παπανδρέου θά επρεπε νά άδράξει τήν ευκαιρία και νά άποδεχθεΐ άμέσως τδ Σχέδιο, προβαίνοντας ταυτόχρονα σέ μιά σειρά ενεργειών (περαιτέρω ενίσχυση τής στρατιωτικής παρουσίας τής Ελλάδας στδ νησί κ.λπ.), που θά άναπτέρωναν τδ έθνικδ φρόνημα στήν Ελλάδα καί τήν Κύπρο καί θά οδηγούσαν στή γιγάντωση ενός λαϊκού κινήματος τδ όποιο θά αξίωνε τήν 'Ένωση καί θά υποχρέωνε τδν Μακάριο (κάί τδ ΑΚΕΛ) νά άνακηρύξουν τήν 'Ένωση. Ά ντ αύτου μπλέχτηκε σέ μιά προσχηματική συζήτηση περί του άν έπρόκειτο νά παραχωρηθεΐ στούς Τούρκους «διαμέρισμα» ή «γκαρσονιέρα». Οί Αμερικανοί μάς έλεγαν στήν ουσία: Έχετε στρατιωτική παρουσία στδ νησί; Πραγματοποιήστε λοιπόν τήν 'Ένωση, ελθετε σέ θέση ισχύος έναντι πάντων καί κατόπιν θά δοΰμε πώς θά χρυσώσουμε τδ χάπι γιά τούς Τούρκους. Έμεΐς άρνηθήκαμε, επειδή τδ Σχέδιο Άτσεσον δέν ηταν λεπτομερειακό, δέν προέβλεπε τά πάντα καί δέν εβγαζε δλα τά κάστανα άπδ τή φωτιά γιά λογαριασμό μας. Ά ν είχαμε εναν Βενιζέλο στήν πρωθυπουργία, θά άδραχνε τήν εύκαι

130 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ ρία γιά νά δημιουργήσει τετελεσμένα καί μετά θά συζητοΰσε τί θά «εδινε» καί τί δχι.3 Μετά τήν άπόρριψη τοΰ Σχεδίου Άτσεσον, οι Αμερικανοί θά αλλάξουν σταδιακά κατεύθυνση. Έφόσον δέν μπόρεσαν νά διασφαλίσουν τά στρατηγικά τους συμφέροντα στήν Κύπρο μέ τον Παπανδρέου καί τον Ελληνισμό, θά προσπαθήσουν νά τά διασφαλίσουν μέ τήν Τουρκία καί τούς Τουρκοκυπρίους, ένώ ή ελληνική μεραρχία στήν Κύπρο θά είναι πλέον έμπόδιο στά σχέδιά τους. Ά ν, έν πάση περιπτώσει, ό Παπανδρέου άξιοποιοΰσε τήν εύκαιρία πού του δόθηκε μέ τό Σχέδιο Άτσεσον καί πραγματοποιούσε τήν "Ενωση, θά καθίστατο πανίσχυρος καί θά μπορούσε νά άντιμετωπίσει άπό σαφώς καλύτερες θέσεις τήν δποια άντεπίθεση τής Δεξιάς, ή οποία τώρα δέν θά άργήσει νά εκδηλωθεί. Τό μετεμφυλιακό κατεστημένο, συνεχίζοντας νά ελέγχει σέ μεγάλο βαθμό τό στρατό καί τον κρατικό μηχανισμό στό σύνολό τόυ, θά ερμηνεύσει τά μετριοπαθή μέτρα εκδημοκρατισμού καί έθνικής συμφιλίωσης ώς άπειλητικά γιά τά συμφέροντά του. Τήν 3. Κρίσιμο ρόλο στήν απόρριψη του Σχεδίου.Ατσεσον επαιξε καί ή στάση τής Αριστερός. Γι αυτήν, δποιο σχέδιο ήταν αμερικανικής προέλευσης ήταν ύποπτο. Εξάλλου μέ τήν "Ενωση ή Κύπρος θά ενσωματωνόταν στό ΝΑΤΟ, κάτι πού οΰτε ήθελε νά άκούσει ή σοβιετική ήγεσία. 137

131 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ δλη κατάσταση περιπλέκει ή συστέγαση στήν ΕΚ πολιτικών μέ συγκρουόμενες πολιτικές φιλοδοξίες (μέ κορυφαία αντιπαλότητα τδν ανταγωνισμό μεταξύ Άνδρέα Παπανδρέου4 καί Κωνσταντίνου Μητσοτάκη),5 πού ήλπιζαν νά διαδεχθούν τδν γηραιό άρχηγό τους, καθώς καί ή πλειοδοσία τής Άριστεράς στούς διεκδικητικούς άγώνες τών εργαζομένων, μιας Άριστεράς πού δέν ήθελε νά παρακολουθεί άδρανής τή διαρροή τών οπαδών της πρός τήν ΕΚ. Μέ τήν παραεξουσία καί τά Ανάκτορα νά βυσσοδομουν στο παρασκήνιο, δέν εμενε πλέον τίποτε άλλο παρά νά υπάρξει ενα πρόσχημα γιά τήν εκπαραθύρωση τής κυβέρνησης τής ΕΚ άπό τήν εξουσία. Τόν Μάιο τοΰ 1965 θά βγεΐ στήν επιφάνεια ή διαβόητη υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ», μιά υποτιθέμενη έκτεταμένη συνωμοσία φιλικών πρός τόν Άνδρέα Παπανδρέου άξιωματικών, πού μετά βίας συγκαλύπτει τήν πραγματική συνωμοσία ή οποία έξυφαινόταν σέ βάρος τής δημοκρατικής όμαλότητας καί οδήγησε στον έξανα- 4. Ανδρέας Γ. Παπανδρέου ( ): Ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ καί πρωθυπουργός τις περιόδους καί Κωνσταντίνος Μητσοτάκης (1918-). Ενεργή παρουσία στά πολιτικά πράγματα τής χώρας άπό τό Πρωθυπουργός άπό τις έκλογές τής 9ης Απριλίου 1990 ώς τις έκλογές του Οκτωβρίου του

132 Η ΝΕΘΕΛΑΗΜϊΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΜ, γκασμό σέ παραίτηση του εκλεγμένου πρωθυπουργού, στις 15/7/ Στή συνέχεια, μέσα σ ένα απερίγραπτα νοσηρό κλίμα εξαγοράς βουλευτών, συνωμοτικών σχεδίων καί ενεργού ανάμειξης του Παλατιού καί μυστικών υπηρεσιών τών 111 ΙΑ, σχηματίζονται τρεΐς διαδοχικές κυβερνήσεις άποστατών, καθώς δέν διασφαλιζόταν κοινοβουλευτική αυτοδυναμία καί επρεπε νά προσελκύονται κάθε φορά καί νέοι αποστάτες μέ τήν προσδοκία κατάληψης: υπουργικού θώκου ή άλλων ανταλλαγμάτων (καί υλικών). Ή τρίτη κυβέρνηση άποστατών θά εξασφαλίσει οριακά τήν εμπιστοσύνη τής Βουλής (24/9/1965) καί θά παραμείνει στήν εξουσία ώς τά τέλη του 1966, λίγους μήνες πριν άπό τή Δικτατορία τών Συνταγματαρχών. Στή διάρκεια τής διακυβέρνησης τής χώρας άπό τούς άποστάτες προπαρασκευάσοηκαν οι μηχανισμοί καί οί λοιπές προϋποθέσεις πού θά έκαναν δυνατή 6. Θά πρέπει νά τονιστεί δτι δ «ΑΣΠΙΔΑ» ήταν μέν υπαρκτή οργάνωση, άλλά ή άπήχησή της στδ στράτευμα ηταν μικρή. Ή πολιτική κρίση πού θά δδηγήσει στήν άποπομπή της κυβέρνησης κορυφώθηκε δταν δ ύπουργδς Άμυνας Πέτρος Γαρουφαλιάς -γνωστός φιλομοναρχικός- θά δώσει πολιτική κάλυψη στις μεθόδους πού άκολουθουσαν οι άνακριτικές άρχές γιά τή διερεύνηση τής υπόθεσης «ΑΣΠΙΔΑ». Ό βασιλιάς δέν θά κάνει δεκτή τήν άπόφαση του Γεώργιου Παπανδρέου νά άποπέμψει τδν Γαρουφαλιά καί νά άναλάβει δ ίδιος τδ Υπουργείο Άμυνας, πράγμα πού θά όδηγήσει τδν Γεώργιο Παπανδρέου σέ παραίτηση

133 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ τήν επιβολή τής δικτατορίας. Έτσι, προωθήθηκαν μεταθέσεις σέ θέσεις-κλειδιά άξιωματικών πού έλαβαν μέρος στήν οργάνωση τοΰ πραξικοπήματος τής 21/4/1967, ένώ εκκαθαρίστηκε τό στράτευμα άπό όλους τούς άξιωματικούς πού πρόσκειντο στήν ΕΚ καί καθαιρέθηκαν οί νόμιμα εκλεγμένες διοικήσεις τής ΓΣΕΕ καί τών άγροτικών συνεταιρισμών. Τή χαριστική βολή στή δημοκρατική άνοιξη τής διετίας δέν θά τή δώσει ή χούντα τών στρατηγών, πού υποστηριζόταν άπό τό Παλάτι καί κοινοβουλευτικούς παράγοντες τής Δεξιάς καί τών άποστατών* άλλά ή χούντα τών συνταγματαρχών, μιά σχετικά μικρή ομάδα μεσαίου βαθμού άξιωματικών, τοποθετημένων σέ θέσεις-κλειδιά τοΰ στρατεύματος, πού μέσα σέ λίγες ώρες θά άποκτήσει τον πλήρη ελεγχο τών ένοπλων δυνάμεων καί ζωτικής σημασίας τομέων τής κρατικής μηχανής.

134 9. Ή Δικτατορία τών Συνταγματαρχών - Τδ παρακράτος αναγορεύεται σέ επίσημο κράτος Ό στρατός, πού ειχε «άποκαθαρθεΐ» τδ 1935 άπδ δλα σχεδόν τά βενιζελικά στοιχετα, θά ύποστεΐ νέες εκκαθαρίσεις μετά τά κινήματα στή Μέση Ανατολή καί θά άρχίσει άπδ τήν έποχή τοΰ Εμφυλίου νά περνά σταδιακά ύπδ τδν έλεγχο μιάς σκληροπυρηνικής δεξιάς οργάνωσης, τοΰ ΙΔΕΑ. Μεταξύ 1952 καί 1963, δ ΙΔΕΑ, πού έπηρέαζε τις προαγωγές καί τούς διορισμούς σέ ζωτικές θέσεις, κατάφερε νά δημιουργήσει μιά δμάδα στήν ήγεσία τοΰ στρατού, ή δποία συμμεριζόταν τδν έντονο άντικομμουνισμό του καί τις άπόψεις του γιά τδν τρόπο διακυβέρνησης τής χώρας. Μέσα σ αύτδ τδ ιδεολογικό περιβάλλον θά άνδρωθοΰν οι «συνταγματάρχες» τής Χούντας. Οι μελλοντικοί πραξικοπηματίες ήταν «τρομοκρατημέ- 141

135 E W EBA.OX ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ νοι» άπό τήν προοπτική επιστροφής στήν εξουσία μιας κυβέρνησης τής "Ενωσης Κέντρου. Φοβούνταν το πολύ πιθανό ενδεχόμενο μιας έύρείας εκκαθάρισης στο στράτευμα. Πέραν αύτών τών φόβων, ανησυχία τούς προκαλοΰσε και ή ύφεση του ανταγωνισμού μεταξύ τών δύο ύπερδυνάμεων, πού ετεινε νά αποδυναμώσει τό ρόλο τοΰ στρατοΰ ώς φύλακα τοΰ κράτους έναντι εξωτερικών και «εσωτερικών» εχθρών, ενώ στά κίνητρά τους (καί δσων τούς ακολούθησαν) θά πρέπει νά συμπεριληφθοΰν καί στενά συντεχνιακά συμφέροντα (σχετικά χαμηλές άπολαβές. υπερφόρτωση τής επετηρίδας κ.λπ.). Ό γενικότερος, κατά συνέπεια, πολιτικός συντηρητισμός τους κάθε άλλο παρά άποτελοΰσε τό μοναδικό κίνητρο γιά τό εγχείρημά τους. Οί Συνταγματάρχες, γνωρίζοντας τις προθέσεις τής χούντας τών στρατηγών, τής λεγάμενης «μεγάλης χούντας», εσπευσαν νά προλάβουν τήν επιβολή μιας μεταβατικής καί «πλαδαρής», δικτατορίας τών άνωτάτων, πού δέν θά άπέβλεπε στήν παγίωση τοΰ στρατίωτικοΰ καθεστώτος καί δέν θά εδινε διέξοδο 1. Κατά τή 15μηνη περίοδο τής τρίτης κυβέρνησης τών άποστατών, τό κοινοβουλευτικά τραυματισμένο κόμμα του Γεώργιου Παπανδρέου αύξησε τήν πολιτική του άπήχηση. Ταυτόχρονα ειχε ένισχυθεΐ ή πολιτική επιρροή του Άνδρέα Παπανδρέου. 142

136 H N E O E M B M K B φα ΑΟ Κ ΡΑ3 ϊα. στις φιλοδοξίες τις δικές τους άλλά. καί τών οπαδών τους στο στράτευμα. Οι χουντικοί ήταν, ώς επί τό πλεΐστον, επαρχιώτες άγροτικής καί μικροαστικής προέλευσης, πού φθονούσαν τδν προνομιούχο τρόπο διαβίωσης τής παραδοσιακής πολιτικής έλίτ καί όρέγονταν τήν άναρρίχηση στά ύπατα άξιώματα τής πολιτικής. Ό Βασιλιάς συμβιβάστηκε ευκολα^ιέ^ρου^πραηικοπηματίες άποβλέποντας στό νά αποκτήσει μελλοντικά δ ίδιος τον έλεγνο t t )c κατάστασην. Οί έκτεταμένες, δμως, άποτάξεις καί ή προώθηση σ ολες τις νευραλγικές θέσεις προσώπων έμπιστων στους συνταγματάρχες, πού κρατούσαν ομήρους στήν ουσία τούς βασιλόφρονες, τδν υποχρέωσαν νά κινηθεί τή 13/12/1967 κατά τής Χούντας, σ ενα εγχείρημα καταδικασμένο έκ τών προτέρων σέ άποτυχία. (Ό Θρόνος ειχε καταφέρει νά άποξενωθεΐ τήν τελευταία εικοσαετία απ δλες τις πολιτικές δυνάμεις καί άπό δλες τις κοινωνικές τάξεις.) Μέ τή δικτατορία τής 21ης Απριλίου τού 1967 έπανήλθε, λοιπόν, πλησίστιος στό προσκήνιο δ παραλογισμός τού Εμφυλίου καί εγινε δημόσιο καθεστώς. Τό παρακράτος τής δεκαετίας τού 50 καί τών άρχών τής δεκαετίας του 60, άναγορεύθηκε σέ επίσημο κράτος. Έπί έπτά χρόνια θά περίσσευε ή γελοιότητα 143

137 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ (ή κενή καυγησιολογία γιά τό ιστορικό παρελθόν τής Ελλάδας, ή ρητορική ελληνικότητα και ή επίκληση τών «ελληνοχριστιανικών ιδεωδών») καί ή βαρβαρότητα (έκτοπισεϊ^γά'ριστερώνκαι γενικότερα άντιφρονούντων πολιτών, βασανιστήρια, καταπάτηση καί τών στοιχειωδέστερων άκόμα άνθρώπινων δικαιωμάτων). Ή χώρα άποκόπηκε άπό τις παγκόσμιες εξελίξεις στήν πολιτική, τήν οικονομία, τά γράμματα καί τις τέχνες καί καθηλώθηκε στήν άπομόνωση, στήν εσωστρέφεια καί τόν επαρχιωτισμό, ενώ ό Ελληνισμός, δπως φάνηκε άπό τήν πρώτη στιγμή, διέτρεχε σοβαρούς κινδύνους. Ή έλληνοτουρκική συνάντηση κορυφής στον Έβρο, τόν Οκτώβριο τοΰ 1967, δπου ή ελληνική πλευρά (άφελώς καί άνοήτως;) διερεύνησε τή διάθεση τών Τούρκων νά δεχθοΰν έναντι άνταλλαγμάτων τήν "Ενωση τής Κύπρου μέ τήν Ελλάδα, θά καταλήξει σέ φιάσκο. Μετά τήν άποτυχία αύτή, ή σύλληψη καί ή παρατεταμένη κράτηση τοΰ Ντενκτάς στήν Κύπρο καί ή επίθεση τοΰ Γεώργιου Γρίβα κατά Τουρκοκυπρίων στο χωριό Κοφινοΰ θά επιβαρύνει περαιτέρω τήν κατάσταση. Ή Ελλάδα καί ή Τουρκία θά φθάσουν γρήγορα στά πρόθυρα τοΰ πολέμου. Ό πόλεμος θά άποτραπεΐ, δταν ή Ελλάδα, μέ άμερικανική παρότρυνση, θά υποχωρήσει στήν άξίωση τής Άγκυρας γιά άμεση 144

138 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ απόσυρση της ελληνικής μεραρχίας ή οποία είχε σταλεί στο νησί τό 1964 έπί Γεωργίου Παπανδρέου.2 Τό δικτατορικό καθεστώς θά επιβιώσει αύτών τών εξελίξεων, δπως εδειξε καί ή έπιτυχής άντιμετώπιση τοΰ άντικινήματος τοΰ Βασιλιά, καθώς ελέγχει τό στράτευμα και επίσης επειδή εχει εξασφαλίσει τήν ανοχή ή άκόμα καί τή διακριτική στήριξη τών ΗΠΑ. Οί άρχικές έπιφυλάξεις τών ΗΠΑ πρός τό καθεστώς, γιά λόγους άρχών θά άτονήσουν σταδιακά, ιδιαίτερα μετά τόν άραβοϊσραηλίνό πόλεμο τοΰ Εξάλλου, είναι βέβαιο δτι στήν εγκαθίδρυση τής δικτατορίας σημαντικό ρόλο είχαν παίξει ορισμένα τμήματα τής CIA, εστω καί εν άγνοια τής πρεσβείας τών ΗΠΑ Ή Χούντα, επιδιώκοντας νά αποκτήσει λαϊκό ερεισμα, άσκησε έντονα επεκτατική οικονομική πολιτική. Τό έλεγχομενο άπό τό κράτος τραπεζικό σύστημα άρχισε νά χρηματοδοτεί άφειδώς καί άδιακρίτως διάφορες επιχειρηματικές δραστηριότητες (ιδίως σέ τομείς άμεσης άπόδοσης δπως ή άνέγερση κατοικιών καί ό τουρισμός), μέ άποτέλεσμα, άπό ενα ση- 2. Άπό εδώ καί εμπρός, δπως θά φανεΐ παρακάτω, μέ παράλυτη την άμυνα της Κύπρου, άνοιγε δ δρόμος γιά εναν τουρκικό στρατιωτικό περίπατο στο νησί, πού θά καθιστούσε άσφαλεΐς τις άγγλικές Βάσεις καί πλήρως ελέγξιμο τόν Μακάριο. 45

139 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ μειο και μετα, να αρχίσουν να οιαμορφωνονται συνθήκες υπερθέρμανσης της οικονομίας καί έντεινόμενων πληθωριστικών πιέσεων. Τήν εικόνα τής οικονομικής πολιτικής τής Χούντας συμπληρώνει ή διαγραφή τών αγροτικών χρεών, ή έπιδίώξη συνεργασίας μέ τούς ξένους επενδυτές καί ή καθιέρωση φορολογικών διευκολύνσεων καί απαλλαγών γιά τδ ελληνικό έφοπλιστικδ κεφάλαιο. Κ ατά τή διάρκεια τής Δικτατορίας, ένδυναμώθηκαν συμπεριφορές καί πρακτικές πού άργότερα θά παγιωθούν, δπως ή άποφυγή καταβολής τών φορολογικών υποχρεώσεων, ή παράκαμψη κανόνων καί περιορισμών, δ προσανατολισμός τής οικονομικής δραστηριότητας στήν άμεση άπόδοση, ή αύξηση τών εισοδημάτων χωρίς παραγωγικό άντίκρισμα κ.λπ. Ταυτόχρονα, δπως κάποια στιγμή ύπαινίχθηκε καί δ Ιωάννης Λαδάς (ενας έκ τών συνταγματαρχών πού είχαν οργανώσει τό πραξικόπημα), ή διαφθορά τών παραγόντων τοΰ καθεστώτος ήταν ιδιαίτερα έκτεταμένη καί δ πλουτισμός άπδ τήν αξιοποίηση τών έξωθεσμικών προνομίων τής εξουσίας καθημερινή πρακτική. Θά πρέπει νά σημειωθεί τέλος δτι» παρά τδν έντονα επεκτατικό χαρακτήρα τής οικονομικής πολιτικής τοΰ καθεστώτος, οί ρυθμοί ανάπτυξης υπολείπονταν έναντι έκείνων τών πρώτων έτών τής δεκαετίας τοΰ ' 6Ό. 146

140 H N E Q fm H N B ih ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Στήν πορεία του χρόνου, το «επαναστατικό» συμβούλιο τών δεκατεσσάρων συνταγματαρχών πού πραγματοποίησαν τδ πραξικόπημα θά ύποβαθμισθε? και ή εξουσία θά συγκεντρωθεί στδ πρόσωπο τοΰ Γεώργιου Παπαδόπουλου. Μέ τδν σταδιακό παραμερισμό τών «συνεπαναστατών», τδ καθεστώς θά πάρει έντονα προσωποπαγή χαρακτήρα. Ό Παπαδόπουλος έπιζητώντας έναγωνίως τδ στέφανο τής πολιτικής νομιμότητας καί προσπαθώντας νά εκτονώσει τις έντεινόμενες έσωτερικές πιέσεις, πού συνδέονταν μεταξύ άλλων καί μέ τή διεθνή οικονομική κρίση τών αρχών τής δεκαετίας τοΰ *70, θά έπιχειρήσει άπδ τδ φθινόπωρο τοΰ 1972 νά προωθήσει μιά νόθα φιλελευθεροποίηση τοΰ καθεστώτος. Γενική δοκιμή της προσπάθειας αυτής ήταν of νόθες έκλογές στούς φοιτητικούς συλλόγους τδ φθινόπωρο τοΰ 1972 καί άποκορύφωμά της ή μεταβίβαση περιορισμένων άρμοδιοτήτων στήν κυβέρνηση τοΰ «δοτού» πρωθυπουργού Μαρκεζίνη άπδ τδν I Ιαπαδόπουλο, ο όποιος είχε έν τώ μεταξύ άναγορευθεΐ σέ πρόεδρο τής χώρας. 3. Γεώργιος Παπαδόπουλος ( ): Συνταγματάρχης, αρχηγός της στρατιωτικής Χούντας Σπύρος Μαρκεζίνης ( ): Τό δνομά του συνδέεται μέ τη συναλλαγματική σταθεροποίηση, τή δεκαετία του 50 καί μέ τή χουντική «φιλελευθεροποίση», τό 1973, ώς «δοτός» πρωθυπουργός. 147

141 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Στο σημείο αυτό θά πρέπει νά γίνει σύντομη αναφορά στό διεθνές οικονομικό περιβάλλον τών άρχών της δεκαετίας του 70 καί στις επιπτώσεις του στήν ελληνική οικονομία, δεδομένα πού συνέβαλαν άπό τις άρχές του 1972 στή διαμόρφωση μιας γενικότερης αίσθησης δτι ή χώρα ηταν δέσμια μιας άνώμαλης καί εύθραυστης πολιτικής κατάστασης. Τήν αίσθηση αύτή έπέτεινε ή άδυναμία τοΰ οίκονομικοΰ επιτελείου της Χούντας νά κατανοήσει τις νέες συνθήκες πού διαμόρφωνε ή διεθνής οικονομική κρίση πού είχε ξεσπάσει μέ τήν κατάρρευση τοΰ συστήματος σταθερών ισοτιμιών τό 1971 καί τήν άνοδο τών τιμών τών καυσίμων στή συνέχεια. Ή κρίση αύτή δέν όφειλόταν άπλώς καί μόνο σέ συγκυριακούς παράγοντες, δπως ηταν ή άνοδος τοΰ κόστους εργασίας διεθνώς καί τής τιμής τοΰ πετρελαίου. Στήν ουσία, ή διεθνής οικονομική κρίση (στασιμότητα;, άνεργία, πληθωρισμός) αντανακλούσε τά δρια τά όποια γνώριζε τό αναπτυξιακό μοντέλο πού είχε υιοθετηθεί μεταπολεμικά, τήν κρίση τοΰ ίδιου τοΰ μεταπολεμικού κρατισμοΰ. Σ αύτή τή φάση τοΰ κρατισμοΰ* τή μεταπολεμική, σέ άντίθεση μέ τήν προπολεμική, πού ειχε συνδεθεί μέ τή Μεγάλη Ύφεση, μπορεΐ μέν τό κράτος νά κυριαρχούσε στό έπίπεδο τών εθνικών οικονομιών, άλλά ή διεθνοποίηση της οικονομίας», πού είχε διακοπεί στό

142 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Μεσοπόλεμο, ξανατέθηκε σέ κίνηση. Οι έλεγχοι στήν κίνηση τών έμπορευμάτων καί αργότερα καί του κεφαλαίου θά άρθοΰν σταδιακά, ένώ οί άντιπαλότητες μεταξύ τών χωρών τής Δύσης πού οδήγησαν στούς δύο παγκόσμιους πολέμους θά άντικατασταθούν άπό τή γρήγορη άνάπτυξη τοΰ έμπορίου μεταξύ τους. αυξανόμενη διεθνοποίηση ειχε ώς συνέπεια ή άνάπτυξη τής οικονομίας νά στηρίζεται, ολοένα καί περισσότερο, στή διεύρυνση τής παγκόσμιας άγοράς, κυρίως, παρά στή διεύρυνση τών εγχώριων άγορών. Σέ συνθήκες έντεινόμενης διεθνοποίησης ή άνάπτυξη στηρίζεται στήν άνταγωνιστικότητα τών έπιχειρήσεων, στήν ικανότητά τους νά άποτρέπουν τή διείσδυση εισαγωγών στις έγχώριες άγορές καί έπίσης στις έξαγωγικές τους επιδόσεις. Ά λλά ή άνταγωνιστικότητα τών έπιχειρήσεων συνδέεται μέ τή σειρά της μέ τό κόστος παραγωγής (κόστος εργασίας καί πρώτων υλών, φόροι καί άσφαλιστικές εισφορές). Ά π αυτή τήν άποψη, ή συναίνεση μεταξύ κράτουςέργοδοτών-έργαζομένων, στό πλαίσιο τού μεταπολεμικού κρατισμού, πάνω στή βάση τής εξασφάλισης υψηλών επιπέδων άπασχόλησης καί ικανοποιητικών κοινωνικών παροχών (μέ άντάλλαγμα τή συγκράτηση τών έργατικών διεκδικήσεων) άρχισε άπό ενα σημείο καί πέρα νά λειτουργεί σάν «στενός κορσές» στό 149

143 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ ανταγωνιστικό πλαίσιο πού ειχε διαμορφώσει ή διεθνοποίηση. Ή Ελλάδα, ώς ενας άπό τούς «άδύνατους κρίκους» του μεταπολεμικού κρατισμου, θά γνωρίσει μέ ιδιαίτερη ένταση τις συνέπειες της εξάντλησης τών ορίων του. Οι φόβοι γιά υπερθέρμανση της ελληνικής οικονομίας πού υπήρχαν τό 1971 καί συνδέονταν μέ τόν έντονα επεκτατικό χαρακτήρα της οικονομικής πολιτικής τής Χούντας θά έπιβεβαιωθοΰν πλήρως άπό τό φθινόπωρο τοΰ Ένώ ό τιμάριθμος αύξανόταν κατά 3% ώς τό 1972, τό 1972 θά αύξηθεΐ κατά 4,3%, τό 1973 κατά 15,5% καί τό 1974 κατά 26,9%. Τά περιοριστικά μέτρα πού θά ληφθοΰν θά θίξουν «τή χρυσή άγελάδα» τής μεταπολεμικής άνάπτυξης, τήν οικοδομική δραστηριότητα. Ό δγκος της θά αύξηθεΐ τό 1973 κατά 3,6% έναντι 20,6% τό 1972, μέ άποτέλεσμα νά συμπαρασυρθεΐ σέ στασιμότητα καί ή μεταποίηση τό Τήν περίοδο αύτή έγκαινιάζονται 25 όλόκληρα χρόνια μακροοικονομικής άνισορροπίας καί στασιμότητας. Μέσα σ αύτό τό δυσοίωνο διεθνές καί εγχώριο οικονομικά περιβάλλον διεξάγονται, λοιπόν, οι «μανούβρες» τοΰ Γεώργιου Παπαδόπουλου, πού άποβλέπουν στήν πολιτική νομιμοποίηση τοΰ καθεστώτος μέσω τής νόθας φιλελευθεροποίησης. Οι έκλογές-πα- 150

144 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ ρωδία στούς φοιτητικούς συλλόγους τό φθινόπωρο τοΰ 1972, θά άποτελέσουν τήν άφορμή γιά τό ξέσπασμα τοΰ άντιδικτατορικοΰ κινήματος τής νεολαίας. Κορυφαίες στιγμές τοΰ κινήματος υπήρξαν ή κατάληψη τής Νομικής στις 22/2/1973 καί ή εξέγερση τοΰ Πολυτεχνείου τόν Νοέμβριο τοΰ Ανεξάρτητα άπό τούς στενούς μορφωτικούς ορίζοντες τής άντιδικτατορικής νεολαίας, πού διαμορφώθηκαν άπό τήν έκδοτική έκρηξη μιας άγοραίας μαρξιστικής πολιτικής φιλολογίας, ή οποία προηγήθηκε τοΰ φοιτητικού κινήματος, τό κίνημα αύτό ήταν οργανωτικά άνεξάρτητο άπό τά κόμματα καί τις κινήσεις τής Άριστεράς, δημοκρατικό στις διαδικασίες λήψης άποφάσεων, ενώ πάνω άπ δλα εσωσε τήν τιμή ενός λαοΰ, πού ειχε συρθεί στήν ρ^τίμωση άπό μιά δράκα μικρονόίκών συ- ^αγματ^ χ ώ ν,, Ή εξέγερση τοΰ Πολυτεχνείου θά οδηγήσει στην άνατροπή τοΰ Παπαδόπουλου. Ή θέση τοΰ δικτάτορα είχε έν τώ μεταξύ άποδυναμωθεΐ άπό τήν οικονομική κρίση καί τήν άρνηση τής κυβέρνησης Μαρκεζίνη νά χρησιμοποιηθούν οί άμερικανικές βάσεις γιά τήν υποστήριξη τοΰ Ισραήλ, καθώς ειχε ξεσπάσει νέος άραβόισραηλινός πόλεμος. Τόν Νοέμβριο τοΰ 1973 ή αλλαγή φρουράς στούς κόλπους τής Χούντας άπό άκόμα πιο σκληροπυρηνικά μέλη της υπό τήν ήγεσία τοΰ 151

145 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Δημητρίου Ίωαννίδη,5 θά συμπέσει μέ σοβαρή επιδείνωση τών σχέσεων τής Ελλάδας μέ τήν Τουρκία. Ή Τουρκία άξιοποιώντας τή διεθνή άπομόνωση τής χώρας καί τήν αυξανόμενη παράλυση στήν Ούάσιγκτον (μέ τις άποκάλύψεις γιά τό σκάνδαλο Γουώτεργκεϊτ) και συνειδητοποιώντας έγκαιρα ότι ή ύφεση στις σχέσεις Άνατολής-Δύσης θά ειχε άρνητικές συνέπειες στή γεωστρατηγική της άξία, θά άρχίσει νά άνοίγει τή βεντάλια τών άξιώσεών της γιά άλλαγή του status quo στό Αιγαίο, διεκδικώντας άρχικά τό δικαίωμα ερευνών γιά πετρέλαιο στήν υφαλοκρηπίδα τοΰ Αιγαίου. Ή κυβέρνηση τοΰ Αδαμάντιου Ανδρουτσόπουλου, πού άσκούσε τήν έξουσία γιά λογαριασμό τού Ίωαννίδη, θά μείνει άδρανής μπροστά στήν πρόκληση παραχώρησης δικαιωμάτων εκμετάλλευσης πετρελαίου σέ κρατική εταιρεία άπό τήν τουρκική κυβέρνηση (στήν υφαλοκρηπίδα τού Βορειοδυτικού Αιγαίου). Στις άρχές τής δεκαετίας τοΰ 70 δέν έγκαινιάζεται, λοιπόν, μόνον ενας 25χρονος κύκλος μακροοικονομικής άνισορροπίας καί στασιμότητας γιά τήν 5. Ό Ίωαννίδης παρέμεινε ώς τδ τέλος τδ μόνο έκ τών μελών της άρχικής «επαναστατικής» επιτροπής που ηταν έν ενεργείς αξιωματικός, επειδή δέν είχε άναλάβει πολιτικό αξίωμα. Διέθετε ισχυρότατα ερείσματα στις ενοπλες δυνάμεις ώς διοικητής της διαβόητης ΕΣΑ, άλλά καί ώς διευθυντής του γραφείου μεταθέσεων στρατιωτικού προσωπικού. 152

146 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ οικονομία τής χώρας άλλά και μιά πολιτική ένδοτισμοΰ άπέναντι στον τουρκικό επεκτατισμό. Το καθεστώς τοΰ Ίωαννίδη, έν πάση περιπτώσει, ήθελε άπεγνωσμένα νά αυξήσει τή δημοτικότητά του. Πίστευε άνοήτως δτι ή Τουρκία, μέ τή μεσολάβηση τών ΗΠΑ, θά άποδεχόταν τήν "Ενωση τής Κύπρου μέ τήν Ελλάδα, άν άνατρεπόταν δ «Κάστρο» τής Μεσογείου, δ Μακάριος. Γι αύτδ καί μέ παράλυτη τήν άμυνα τού νησιού καί μέ τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις άκινητοποιημένες άπδ τή συστηματική δουλειά πού ειχε προηγηθεΐ μέσα στδ πλαίσιο τών μηχανισμών τής Χούντας, θά άνατρέψει τδν Μακάριο μέ τούς εγκαθέτους της στήν Κύπρο, δίνοντας έτσι τδ πρόσχημα γιά τήν τουρκική εισβολή τδν Ιούλιο τοΰ Ή εισβολή καί ή κατάληψη τοΰ βόρειου τμήματος τής Κύπρου θά όδηγήσει στήν πτώση τής Χούντας λίγες ήμέρες μετά. Ό άπολογισμδς τής έπτάχρονης εκτροπής είναι άπδ κάθε άποψη τραγικός. Μετά τήν κατάρρευση τής Μεγάλης Ιδέας καί τή Μικρασιατική Καταστροφή, οί ελληνοτουρκικές σχέσεις θά είσέλθουν τή δεκαετία τού 50 στδν άστερισμδ τοΰ Κυπριακοΰ. Ή άπουσία στρατηγικής γιά τδ μόνο ζήτημα πού έμεινε εξω άπδ τή Συμφωνία τής Λωζάνης (πέραν τών Δωδεκανήσων), τδ Κυπριακό, ήταν έμφανής εξαρχής,

147 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΰΡΟΒΙΜΗΣ άλλά μόνο επί τών ημερών της Χούντας κατέστη δυνατό γιά την Τουρκία νά άποσπάσει τμήμα τοΰ νησιοΰ καί νά άρχίσει νά άμφισβητεΐ τά κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας στό Αιγάΐο. Ή αναπτυξιακή δυναμική πού παρουσίασε ή χώρα μεταπολεμικά ήταν εξαρχής ασταθής- μόνον δμως επί Χούντας θά γνωρίσει τά δριά της. Τέλος, ο έπανεγκλωβισμός τής χώρας στον παραλογισμό τοΰ Εμφυλίου και ή παρακώλυση τής πορείας στό δρόμο γιά τή δημοκρατική άνέλιξη τοΰ τόπου καί τήν εθνική συμφιλίωση, θά διαμορφώσει τις ευνοϊκότερες δυνατές συνθήκες γιά τήν άνάπτυξη τής μαρξιστικής Άριστεράς σέ αντίθεση μέ τον κύριο διακηρυγμένο στόχο τής Χούντας νά σώσει τή χώρα άπό τον «κομμουνιστικό κίνδυνο». 154

148 10. Ή Μεταπολίτευση - Μαζικοποίηση καί έκδημοκρατισμός της φαυλοκρατίας Είναι αδιαμφισβήτητη αλήθεια δτι τδ δικτατορικό καθεστώς άφηνε βαριά κληρονομιά στή μεταχουντική ελληνική δημοκρατία. Επρεπε νά τεθούν γρήγορα τά θεμέλια γιά τήν ομαλή λειτουργία τοΰ πολιτεύματος, νά άντιμετωπισθοΰν οί συνέπειες της τουρκικής εισβολής στήν Κύπρο, νά άποκατασταθεΐ ή άμυντική ικανότητα τής χώρας καί νά άνασχεθεΐ μιά όξύτατη ύφεση, μέ πληθωρισμό, στήν οικονομία, σέ μιά περίοδο διογκούμενων προσδοκιών καί άπαιτήσεων, πού συνδέονταν καί τροφοδοτούνταν, μεταξύ τών άλλων, άπό τήν ιδεολογική ήγεμονία της Άριστεράς (φιλοσοβιετικής καί μή). Ή άνάμειξη τών ΗΠΑ στήν επιβολή τής Δικτατορίας, ή εισβολή τής Τουρκίας στήν Κύπρο καί ή

149 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ κατοχή τοΰ: 37% του εδάφους της, καθώς καί ή τήρηση ίσων αποστάσεων άπό τις ΗΠΑ στις όξυνόμενες ελληνοτουρκικές σχέσεις διαμόρφωναν πρόσφορες συνθήκες, ώστε ό πάγιος άντιαμερικανισμός τής Άριστεράς νά άναγορευθεΐ σέ μία άπό τις δύο σταθερές τής Μεταπολίτευσης. Ή άλλη σταθερά άπέρρεε, επίσης, άπό τόν πάγιο κρατισμό τής Άριστεράς καί ένισχυόταν άπό τις πιέσεις στά εισοδήματα, πού προκαλοΰσε ή συνεχιζόμενη διεθνής κρίση. Ά π αύτή τήν άποψη, μιά αποτίμηση τών δύο πρώτων δεκαετιών τής Μεταπολίτευσης θά πρέπει νά ερμηνεύσει τούς λόγους γιά τούς οποίους οι κυβερνήσεις τής περιόδου άρκέσθηκαν άπλώς στό νά διαχειρισθούν πολιτικά τήν ιδεολογική ήγεμονία τής μαρξιστικής Άριστεράς. α. Ή κα,ραμανλική περίοδος Ή κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τόν Κωνσταντίνο Καραμανλή, καί στή συνέχεια ή πρώτη κυβέρνηση τής ΝΔ (μετά τις έκλογές τής 17/11/1974). εχει νά έπιδειξει ενα εντυπωσιακό πραγματικά εργο ώς πρός τήν άποκατάσταση τής πολιτικής όμαλότητας καί τόν ενταφιασμό του μετεμφυλιακοο παρελθόντος. 156

150 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Ασχέτως άν στο εργο της αύτδ διευκολυνόταν άπδ τδ ίδεολογικδ κλίμα της εποχής, είναι γεγονδς δτι έσπασε μέ τόλμη καί ταχύτητα τούς δεσμούς πού συνέδεαν τδ κράτος μέ τδ παρακράτος. Ή γρήγορη άποκατάσταση τού πολιτικού ελέγχου στδ στράτευμα, ή νομιμοποίηση τού ΚΚΕ, ή δίκη καί ή καταδίκη τών πρωταιτίων τοΰ πραξικοπήματος καί τών βασανιστών, ή μερική έστω άποχουντοποίηση τοΰ κρατικού μηχανισμού καί ή άψογη επίλυση τοΰ πολιτειακού προβλήματος μέ τδ δημοψήφισμα της 8/12/1974 συνθέτουν εναν άπδ κάθε άποψη έντυπωσιακό άπολογισμδ σ αύτδ τδν τομέα. Επιτυχής, εξάλλου, άπέβη καί ή προσπάθεια γιά τήν άποκατάσταση της άμυντικής ικανότητας της χώρας. Σημαντικό ρόλο, βέβαια, στή θετική έκβαση αυτής της προσπάθειας έπαιξε καί ή έπιβολή εμπάργκο πώλησης δπλων πρδς τήν Τουρκία άπδ τις ΗΠΑ, πού διήρκεσε μέχρι τδ Τδ διάστημα θά σημειωθεί ενας εντυπωσιακός εκσυγχρονισμός τών ενόπλων δυνάμεων. Χαρακτηριστική υπήρξε ή μεταμόρφωση της πολεμικής άεροπορίας. Μέσα σ αύτή τήν εξαετία ή Πολιτεία άφιέρωσε 982 εκατομμύρια δολάρια γιά τήν άγορά 169 προηγμένων μαχητικών (64 Phantom, 40 Mirage F-1 καί 65 Corsair). Στδ ϊδιο χρονικό διάστημα, ή τουρκική άεροπορία ένέταξε στή δύ 157

151 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ ναμή της μόνον 80 Phantom καί F-104S. Ά ν καί ή τουρκική αεροπορία στή διάρκεια αύτής της περιόδου θά παραμείνει άριθμητικά υπέρτερη της ελληνικής, ή ποιοτική υπεροχή της πολεμικής άεροπορίας της χώρας ήταν άναμφισβήτητη. Στό πλαίσιο τής άμυντικής θωράκισης θά έξοπλισθοΰν, έπίσης, τά νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, ένώ θά δημιουργηθοΰν καί πολεμικές βιομηχανίες. Ή μείζων επιλογή τοΰ Καραμανλή τήν περίοδο αύτή ήταν ή ένταξη της Ελλάδας στήν ΕΟΚ. Ή στρατηγική αύτή έπιλογή ηταν σαφώς έπιβεβλημένη λόγω της μεταθέσεως, κατ άρχήν, του κέντρου βάρους τών εμπορικών καί οικονομικών συναλλαγών της χώρας πρός τή Δυτική Εύρώπη, ήδη άπό τό τέλος τής δεκαετίας του 50. Ή έπιλογή αύΐή σφράγισε τήν πορεία της Ελλάδας τό τελευταίο τέταρτο τοΰ 20οΰ αιώνα, καθώς αναβάθμισε τή διεθνή θέση της, συνέβαλε στή στερέωση τής δημοκρατίας, έπέτρεψε στον τόπο νά έπιβιώσει οικονομικά τή δεκαετία τοΰ 80, παρά τή φαυλοκρατική διαχείριση τοΰ ΠΑΣΟΚ καί τέλος, χρησιμοποιήθηκε, άπό τά μέσα τής δεκαετίας τοΰ 90, ώς έφαλτήριο γιά μιά περιορισμένη καί άσταθή έθνική άνάκαμψη μέσα στις έξαιρετικά εύνόίκές συνθήκες πού διαμορφώθηκαν γιά τόν Ελληνισμό μετά τήν κατάρρευση τοΰ «ύπαρκτοΰ σοσιαλισμοΰ». Είναι, λοιπόν, 158

152 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ πρός τιμήν τοΰ Καραμανλή δτι δχι μόνον προσανατόλισε τήν Ελλάδα πρός αυτή τήν επιλογή άπό τά πρώτα κιόλας χρόνια της δεκαετίας τοΰ 60, άλλά καί δτι έπέμεινε σ αυτή καί μεταδικτατορικά πηγαίνοντας κόντρα στό ρεΰμα της έποχής καί στή γνωστή άντιδυτική ρητορική της Άριστεράς καί τοΰ ΠΑΣΟΚ («ΕΟΚ καί ΝΑΤΟ τό ϊδιο συνδικάτο»). Ή στρατηγική επιλογή, δμως, τής ένταξης τής Ελλάδας στήν ΕΟΚ θά ύπονομευθεΐ άπό τούς έξης δύο παράγοντες: Ό πρώτος συνδέεται μέ τον τρόπο μέ τον όποιο προπαγάνδιζε τό στελεχιακό δυναμικό της ΝΔ τήν επικείμενη ένταξη στήν ΕΟΚ άπό τά τέλη της δεκαετίας τοΰ 70. Η ΕΟΚ παρουσιάζονταν σάν ή «παχιά άγελάδα», πού θά έξασφάλιζε αύξηση τών εισοδημάτων χωρίς παραγωγικό άντίκρυσμα. Αυτό ηταν τό περιεχόμενο πού έδινε τό πολιτικό προσωπικό της Δεξιάς στό «άνήκομεν εις τή Δύσιν» τοΰ Καραμανλή. Σύμφωνα, εξάλλου, μέ αυτούς τούς «γιαλαντζή» Εύρωπαϊστές, τά εθνικά σύνορα μέ τήν ένταξη θά καθίσταντο κοινοτικά καί έτσι θά άναχαιτιζόταν αύτόματα ή άπειλή έξ Ανατολών. Ήθελαν νά άγνοοΰν δτι ή Δυτική Εύρώπη δέν μπορούσε νά εξελιχθεί σέ αύτόνομο πόλο τοΰ διεθνούς συστήματος, δτι οί εύρωπάίκές χώρες είχαν παραδώσει τήν ήγεσία στούς Αμερικανούς, καθώς επίσης καί τά 159

153 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ έξοδα και τις ευθύνες αύτής της ηγεσίας (αμυντικές δαπάνες κ.λπ.). Ό δεύτερος παράγων πού ύπονόμευσε τήν επιλογή ένταξης στήν ΕΟΚ ήταν ή απουσία όποιασδήποτε σοβαρής οικονομικής προπαρασκευής τής χώρας γιά τήν ένταξη, ή έμμονή τών κυβερνήσεων Καραμανλή στο ρυθμιστικό ρόλο του κράτους στήν οικονομία, καθώς καί ή προώθηση ενός κύματος κρατικοποιήσεων καί ίδρυσης νέων κρατικών φορέων καί οργανισμών πάσης φύσεως. Ό Καραμανλής* όντας ό ίδιος κρατικιστής, συντονίστηκε εύκολα μέ τόν κρατισμό της Άριστεράς καί εδωσε ετσι παράταση ζωής στον παραπαίοντα μεταπολεμικό κρατισμό. Έτσι, πολλές ιδιωτικές μονάδες πέρασαν στό Δημόσιο (τό συγκρότημα Άνδρεάδη μέ τις Τράπεζες Ίονική καί Εμπορική, ή Ολυμπιακή, ή ΕΚΟ καί οί ΗΛΠΑΓΪ καί ΗΣΑΠ) ενώ στις ύπάρχουσες δημόσιες επιχειρήσεις θά προστεθούν οί: ΟΠΕ, ΚΤΕ, ΔΕΓΙΟΣ, ΔΕΠ, ΕΒΟ, ΕΑΒ, ΠΡΟΜΕΤ, ΕΜΠΟ κ.ά. Στό πλαίσιο αύτό, τό κράτος θά μεγεθυνθεΐ έπικίνδυνα (μετά τό 1975 ή δημόσια άπασχόληση μεγάλωνε κατά 5% έτησίως) καί θά μεταβληθοΰν έπί τό δυσμενέστερο οί δροι δράσης του ιδιωτικού τομέα τής οικονομίας. Τήν ίδια στιγμή πού ή Ελλάδα έφησύχαζε, οί άναπτυγμένες χώρες τής Δύσης, επειτα άπό μερικές προσπάθειες εφαρμογής παραδοσιακών καϋνσιανών συνταγών γιά τήν άντιμετώπι- 160

154 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ ση της διεθνούς ύφεσης (πού ειχε εκδηλωθεί δπως είδαμε άπδ τά πρώτα χρόνια της δεκαετίας τοΰ 70), θά άρχίσουν σταδιακά νά άποδέχονται τήν άνάγκη προώθησης διαρθρωτικών αλλαγών καί φιλελευθεροποίησης της οικονομίας τους, γιά νά διασφαλίσουν την άνταγωνιστικότητά τους στδ πλαίσιο της διεθνοποιημένης παγκόσμιας άγοράς. Σέ δ,τι άφορά, τώρα, τήν άντιμετώπιση τών εθνικών θεμάτων άπδ τδν Καραμανλή καί ειδικότερα τδ χειρισμό τοΰ Κυπριακοΰ αυτή τήν περίοδο, θά πρέπει νά σημειωθεί δτι δέν άξιοποιήθηκε τδ άμερικανικό εμπάργκο πρός τήν Τουρκία, μέ τδ όπόϊο έπηλθε (σέ συνδυασμό μέ τήν αύξηση τών άμυντικών δαπανών) δραστική υπέρ της χώρας άνατροπή της άεροναυτικής ισορροπίας άνάμεσα στήν Ελλάδα καί τήν Τουρκία. Τδ εμπάργκο, επειτα άπδ τδ Σχέδιο Άτσεσον, ηταν μιά άκόμα άπόπειρα τών ΗΠΑ νά στηρίξουν πάνω στήν Ελλάδα τήν πολιτική τους στήν Κύπρο. Ήθελαν τήν εποχή εκείνη νά πιέσει ή Ελλάδα τήν Τουρκία, γιά νά επιτευχθεί μιά πιο ισορροπημένη λύση στδ Κυπριακό, 1. Είναι αλήθεια, βέβαια, δτι δ ελεγχος τών οικονομικών μεγεθών καί ή προπαρασκευή γιά τήν ένταξη τής Ελλάδας στήν ΕΟΚ ηταν δύσκολο εργο, καθώς οί συνεχείς οικονομικές διεκδικήσεις, σέ συνδυασμδ μέ τήν έντονη πολιτικοποίηση της εποχής, διαμόρφωσαν γρήγορα συνθήκες πολέμου έργοδοτώνέργαζομένων καί κάθε έννοια κοινωνικής ειρήνης κατέρρεε. 161

155 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ γιατί ή πλάστιγγα είχε γείρει υπερβολικά πρός τήν πλευρά της Τουρκίας, ή Κύπρος είχε γίνει όμηρός της καί τό πρόβλημα έμενε άνοικτό, προετοιμάζοντας νέες κρίσεις. Ό Καραμανλής δέν άδραξε τήν ευκαιρία τοΰ έμπάργκο, γιά νά άμφισβητήσει τά τετελεσμένα της τουρκικής εισβολής στήν Κύπρο. Σ εκείνη τή φάση δέν θά μπορούσαμε, βέβαια, νά έπιτύχουμε δσα τήν εποχή τοΰ Σχεδίου Άτσεσον, θά μπορούσαμε δμως νά κάνουμε εφικτή τήν άποχώρηση μέρους τουλάχιστον τών τουρκικών στρατευμάτων καί τήν έπιστροφή μέρους τών κατεχομένων. Άντ αύτών φύγαμε άπό τό στρατιωτικό σκέλος τοΰ ΝΑΤΟ (στις 14/8/1974) δυσκολεύοντας τή θέση μας καί μεγαλώνοντας τό βάρος της Τουρκίας. Οί συνειρμοί πού γέννησε ή άπόφαση τής κυβέρνησης έθνικής ενότητας γιά άποχώρηση της Ελλάδας άπό τό στρατιωτικό σκέλος τοΰ ΝΑΤΟ σκιαγραφοΰσαν τήν Τουρκία ώς ένα άπλό έκτελεστικό δργανο τών ΗΠΑ στήν περιοχή καί ταυτόχρονα έπέτρεπαν τήν πλήρη μετάθεση ευθυνών γιά τήν κυπριακή τραγωδία άπό τήν Αθήνα στήν Ούάσιγκτον. Τό ΝΑΤΟ καί οι Αμερικανοί σαφώς καί έχουν μεγάλη ευθύνη γιά τήν κυπριακή τραγωδία. " Ομως >φέρουμε ευθύνη καί εμείς, άφοΰ άρνηθήκαμε νά άξιοποιήσουμε τις ευκαιρίες πού μάς δόθηκαν. Ά ν έμεΐς δέν θέλουμε νά ενεργοποιηθούμε, οί άλλοι θά ρυθμίσουν τά πράγματα έρή- 162

156 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ μην ήμών καί συνήθως ή ρύθμιση αυτή θα είναι εις βάρος μας. Στο πλαίσιο αυτό, έν πάση περιπτώσει, ή Αθήνα μπόρεσε νά αποκρυσταλλώσει σέ δόγμα τήν άρνηση της νά άναλάβει τις ευθύνες της απέναντι σέ ενα κατά πλειοψηφίαν ελληνικό νησί, τό περίφημο δόγμα της καραμανλικής περιόδου της Μεταπολίτευσης. «Ή Κύπρος άποφασίζει, ή Ελλάδα συμπαρίσταται». Ή Κύπρος, έγκαταλελειμμένη στήν τύχη της, προσυπέγραψε τις συμφωνίες Μακάριου-Ντενκτάς τό 1977 καί Κυπριανοΰ2-Ντενκτάς τό 1979, σύμφωνα μέ τις όποιες προβλεπόταν χαλαρή «δικοινοτική-διζωνική» ομοσπονδία. Μόλις οί Τούρκοι άπέσπασαν τις υπογραφές τοΰ Μακάριου καί τοΰ Κυπριανοΰ, άνέβασαν άμέσως τον πήχη τών διεκδικήσεών τους, περνώντας άπό τή διεκδίκηση της χαλαρής ομοσπονδίας στή διεκδίκηση της συνομοσπονδίας ώς λύσης τοΰ Κυπριακοΰ Προβλήματος. Τήν εικόνα τοΰ δλου χειρισμοΰ τών εθνικών θεμάτων άπό τις κυβερνήσεις της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου συμπληρώνει ή άδυναμία της Ελλάδας νά εμποδίσει τήν Τουρκία νά προσθέσει στή φαρέτρα τών διεκδικήσεών της νέα ζητήματα, πέραν της υφαλοκρηπίδας, δπως τήν άμφισβήτηση τοΰ 2. Σπύρος Κυπριανού ( ): Διετέλεσε πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας. 163

157 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ εναέριου χώρου τοΰ Αιγαίου καί τοΰ δικαιώματος της Ελλάδας νά επεκτείνει τά χωρικά της ΰδατα στά 12 μίλια άλλά καί νά εξοπλίσει τά νησιά τοΰ Άνατολικοΰ Αιγαίου. Ευρύτερα, σέ σχέση μέ τήν άντιμετώπιση τών εθνικών θεμάτων, ούδέποτε άναδείχθηκε καί πρυτάνευσε στη χάραξη πολιτικής στήν Αθήνα τό γεγονός δτι ό τουρκικός έπεκτατισμός συνδεόταν ευθέως μέ τήν παθολογία τοΰ πολιτικοκοινωνικοΰ καθεστώτος της χώρας αυτής καί δτι άξιοποιοΰσε άπλώς τή συγκριτικά μεγαλύτερη γιά τή Δύση γεωστρατηγική άξία της Τουρκίας (πού συνόρευε άμεσα μέ τήν ΕΣΣΔ) γιά τήν προώθηση τών στόχων του, χωρίς νά είναι ενα άπλό «πιόνι» στά χέρια τής Ούάσιγκτον. Ακόμα καί ή θέση τής άνερχόμενης πολιτικής δύναμης τής δεκαετίας τοΰ 70 τοΰ ΠΑΣΟΚ, πού εκανε λόγο γιά τόν «ενδογενή» χαρακτήρα τοΰ τουρκικοΰ έπεκτατισμοΰ, ήταν άπλώς ρητορική, καθώς, δπως θά φανεί παρακάτω, δέν προερχόταν άπό μιά εις βάθος άνάλυση τοΰ προβλήματος καί δέν συσχετιζόταν μέ τήν υπόδειξη καί τήν προώθηση τρόπων άνάσχεσης τοΰ τουρκικοΰ έπεκτατισμοΰ. Πυρήνας τής στάσης τοΰ πολιτικοΰ συστήματος απέναντι στήν άπειλή έξ Ανατολών ηταν ή μετακύλιση τών εύθυνών γιά τήν άντιμετώπισή τους σέ ξέ 164

158 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ νες πλάτες. Άπό εκεί καί πέρα οι διαφοροποιήσεις είχαν νά κάνουν μέ τδ άν ή Ελλάδα θά επρεπε νά υιοθετήσει τήν τακτική του «καλού» ή τοΰ «κακοΰ» παιδιοΰ πρδς τή Δύση, γιά νά άποσπάσει τή βοήθειά της σέ προβλήματα πού ήταν, βέβαια, πρώτα καί κύρια ελληνικά. Απ αυτή τήν άποψη, τδ βαλκανικό άνοιγμα της Αθήνας, ή διάνοιξη διαύλων επικοινωνίας μέ τήν ΕΣΣΔ καί ή δραστηριοποίησή της γιά τήν άνάπτυξη σχέσεων μέ τδν Τρίτο Κόσμο (κυρίως τις άραβικές χώρες) ήταν πλήρως ένταγμένα στήν παραπάνω στάση. Ά ν καί άποτελοΰσαν άναγκαΐες κινήσεις, καθώς κάλυπταν σημαντικό «κενό σχέσεων», πού ειχε δημιουργηθεΐκατά τή διάρκεια της Δικτατορίας, καί επιπλέον συντονίζονταν μέ τδ κλίμα ύφεσης μεταξύ τών δύο ύπερδυνάμεων (πού ειχε έπανεπιβεβαιωθεΐ μετά τή διάσκεψη γιά τήν Ασφάλεια καί τή Συνεργασία στήν Εύρώπη, τδν Ιούλιο τοΰ 1975 στδ Ελσίνκι), άποσκοποΰσαν κυρίως στό νά πιέσουν τή Δύση μέ άπώτερο στόχο τή συγκράτηση της Τουρκίας, ένώ εξυπηρετούσαν ταυτόχρονα «εσωτερικές άνάγκες» σχετικές μέ τήν ικανοποίηση τών ιδεολογικών εμμονών της άριστερής μερίδας της κοινής γνώμης. Θά πρέπει νά σημειωθεί, πάντως, ότι οί κυβερνήσεις της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου συνειδητοποιώντας τήν άνάγκη άποκατάστασης τών ισορροπιών στό 165

159 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ τρίγωνο Άθήνα- Άγκυρα-Ούάσιγκτον προώθησαν τήν επανένταξη της Ελλάδας στό στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Ή Ελλάδα επανήλθε πλήρως στούς κόλπους τοΰ ΝΑΤΟ τόν Οκτώβριο τοΰ 1986, μέ δυσμενέστερους δμως δρους σέ σύγκριση μέ τό παρελθόν. Επιχειρώντας μιά συνολική άποτίμηση της καραμανλικής περιόδου της Μεταπολίτευσης, θά μποροΰσε νά ειπωθεί δτι ή χώρα τή δεκαετία τοΰ 70 άνάσανε καί γνώρισε εναν ομαλό δημοκρατικό βίο. Ή ελληνική κοινωνία πρώτη φορά άρχισε νά εμφανίζει χαρακτηριστικά μιας σύγχρονης καί άνοικτης κοινωνίας, ενώ ό προδικτατορικός επαρχιωτισμός καί ή άνελευθερία περνοΰσαν στό περιθώριο. Πάντως, παρόλο πού κόπηκαν οι γέφυρες κράτους καί παρακράτους, δ ομφάλιος λώρος πού συνέδεε, παραδοσιακά στήν Ελλάδα, τό πολιτικό σύστημα μέ τό πελατειακό κράτος καί τό κράτος μέ τήν κοινωνία δέν κόπηκε. Ά π αύτή τήν άποψη, ή παθολογία τοΰ έλληνικοΰ πολιτικοΰ συστήματος μπόρεσε νά άναπαραχθετ μέ άνανεωμένη-άναπαλαιωμένη μορφή, καθώς ένισχύθηκε ή παραδοσιακή κρατιστική ομπρέλα της μέ τόν άριστερό κρατισμό, πού εξασφάλιζε ή ιδεολογική ήγεμονία της Άριστεράς. Στό πλαίσιο αύτό, τά εθνικά θέματα συνέχιζαν νά άντιμετωπίζονται σάν «ενοχλητικός πονοκέφαλος», ή 166

160 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ οικονομία ανέκαμψε σ ενα βαθμό, άλλά μόνον προσωρινά, ένώ ή στρατηγική επιτυχία της ένταξης στήν ΕΟΚ, ήδη άπό τή δεκαετία του 70, ύπονομεύθηκε ποικιλοτρόπως. Κύριο μέλημα του κυβερνητικού έργου (άν καί δχι άποκλειστικό) παρέμενε ή εξυπηρέτηση τών ήμετέρων καί ή μεγέθυνση του δημόσιου τομέα γιά τήν «τακτοποίησή» τους. β. Ή παπανδρέϊχτ) περίοδος 'Όταν τό ΠΑΣΟΚ κέρδιζε τις εκλογές της 18/10/1981, τό διεθνές σκηνικό φάνταζε ιδιαίτερα εύνοϊκό γιά τή νέα κυβέρνηση. Ή εύρωπάϊκή πολιτική σκηνή ηταν ώριμη γιά νά πειραματισθεΐ μέ σχετικώς νέα κόμματα, πού τοποθετούνταν ιδεολογικά σ ενα χώρο διαφορετικό τόσο άπ αυτόν της κομμουνιστικής Άριστεράς δσο καί άπ αύτόν της βορειοευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας. Τό σοσιαλιστικό κόμμα τού Μιτεράν3στή Γαλλία καί τού Γκονζάλες στήν Ισπανία βρίσκονταν στά πρόθυρα της εξουσίας. Στήν Ελλάδα τήν κυβέρνηση άναλάμβανε ενα νέο κόμμα, πού, παρά τις ιδιομορφίες 3. Φρανσουά Μιτεράν ( ): Ηγέτης τών γάλλων σοσιαλιστών, πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας

161 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ του σέ σχέση μέ τό γαλλικό καί ισπανικό σοσιαλιστικό κόμμα, είχε κατορθώσει νά δώσει μιά εικόνα ριζικής άνανέωσης καί νεωτερισμού, μιά εικόνα υπέρβασης του φθαρμένου παλαιοκομματισμοΰ καί της παραδοσιακής βουλευτοκρατίας. Πρώτη φορά, πράγματι, στήν ελληνική πολιτική σκηνή, ενα μή κομμουνιστικό κόμμα είχε επιτύχει νά άναπτύξει σέ πανελλήνια κλίμακα μιά δραστήρια καί καλά οργανωμένη λαϊκή βάση. Επειδή, έξάλλου, οί γενέθλιες οργανώσεις τοΰ κόμματος αύτοΰ, τό ΠΑΚ (Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα) καί ή Δημοκρατική Άμυνα είχαν δημιουργηθεΐ μέσα σ ενα διεθνές περιβάλλον, στό όποιο ό αύστηρός διπολισμός τών δύο πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών εΐχε δώσει τή θέση του στήν ύφεση, ή δλη φυσιογνωμία τοΰ ΠΑΣΟΚ ηταν έντονα χρωματισμένη άπό τις δυνατότητες πού παρέχονταν σέ μικρά κράτη νά άναπτύξουν άνεξάρτητες πρωτοβουλίες στούς κόλπους τών δύο πόλων τοΰ διεθνοΰς συστήματος. Τό ΠΑΣΟΚ, επίσης, είχε άποφύγει, σέ άντίθεση μέ τήν παραδοσιακή Αριστερά, νά άντιμετωπίσει τήν τουρκική επιθετικότητα ώς πλήρως ύποκινούμενη άπό τις ΗΓΙΑ. Ή Τουρκία άντιμετωπιζόταν ώς ενα «ύποϊμπεριαλιστικό» κράτος (δπως τό Ισραήλ), πού, χωρίς νά άποκλίνει στρατηγικά άπό τις επιδιώξεις τοΰ ίμπεριαλισμοΰ στήν πε 168

162 Η 9 Κ ϋ Η ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ ριοχή, ένέτασσε τις δικές του αυτόνομες στοχεύσεις στις ιμπεριαλιστικές στρατηγικές γιά τήν εύρύτερη περιοχή τής Ανατολικής Μεσογείου καί τής Μέσης Ανατολής. Τό ΠΑΣΟΚ φρόντιζε νά ύπογραμμίζει αυτή τή διαφοροποίησή του άπό τήν παραδοσιακή Αριστερά σέ όλη τή διάρκεια τής δεκαετίας τού 70, ύπερψηφίζοντας τις άμυντικές δαπάνες τών ετήσιων προϋπολογισμών τών κυβερνήσεων Καραμανλή. Τό ΠΑΣΟΚ» τέλος, ειχε κατορθώσει νά έπεξεργασθεΐ μιά ιδιοφυή στρατηγική κατάληψης τής εξουσίας, διεκδικώντας τήν άντιπροσώπευση τών «μή προνομιούχων». Σέ άντίθεση καί πάλι μέ τήν παραδοσιακή Αριστερά, πού προσέγγιζε τό πρόβλημα σέ ταξική βάση, τό ΠΑΣΟΚ άνέδειξε τήν ελληνική πολίτικο-οικονομική ιδιομορφία, στό πλαίσιο της όποίας επί τριάντα χρόνια οι κεντρώες καί έαμογενεΐς μάζες ήταν άποκλεισμένες άπό τή δημόσια ζωή. Ή δομή, οί θέσεις καί ή στρατηγική του ΠΑΣΟΚ τοΰ έπέτρεψαν νά άναγορευθεΐ γρήγορα σέ ήγεμονική πολιτική δύναμη. Ή παραδοσιακή Αριστερά ύπερφαλαγγίσθηκε, καθώς τό ΠΑΣΟΚ κατόρθωσε νά έμφανισθέΐ ώς «επαναστατική» καί ταυτόχρονα πατριωτική πολιτική δύναμη. Παρά τά φαινόμενα, πάντως, μέσα στούς νεωτερισμούς καί τις καινοτομίες τοΰ ΠΑΣΟΚ άνακυκλώνονταν, ήδη άπό τή δεκαετία τοΰ 70, πολ 169

163 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ λά στοιχεία τής παθολογίας τοΰ ελληνικού πολιτικοΰ συστήματος. Τό ΠΑΣΟΚ ηταν μέν τό πρώτο μαζικό μή κομμουνιστικό κόμμα που είχε έμφανισθεΐ στήν ελληνική πολιτική σκηνή, άλλά δ άρχηγισμός του,, οι φεουδαρχικοΰ τύπου συσπειρώσεις τών μελών του γύρω άπό επώνυμα στελέχη καί εκείνων γύρω άπό τόν άρχηγό, ή ελλειψη έσωκομματικής δημοκρατίας καί ουσιαστικής: πολιτικής συζήτησης στους κόλπους του καί δ όργανωτισμός του δέν παρέπεμπαν άπλώς καί μόνον στις κλασικές νόσους τών αριστερών κομμάτων, τήν προσωπολατρία καί τήν περιφρόνηση τών δημοκρατικών αρχών, καί δέν αντανακλούσαν άπλώς τή μετατόπιση ισχύος πού συντελεΐτο στούς κόλπους του άπό τούς παραδοσιακούς πολιτευτές της κεντροαριστεράς πρός ενα νέο γραφειοκρατικό στρώμα συσπειρωμένο γύρω άπό τόν άρχηγό. Συνδέονταν, επίσης, μέ τήν έλλειψη πραγματικού ενδιαφέροντος γιά τά κοινά, πέραν εκείνου πού ταυτίζει τό μέλλον μέ τό ορατό προσωπικό καί κομματικό αύριο, μέ τήν κλασική δηλαδή «δικαίωση» τών κομματικών άγώνων στήν 'Ελλάδα μέ μιά θέση στό Δημόσιο ή μέ τήν άπόσπαση άλλων προνομίων. Έξάλλου, ή διαφοροποίηση τοΰ ΠΑΣΟΚ άπό τήν παραδοσιακή Αριστερά στό ζήτημα της άπειλής έξ Ανατολών, δέν εφτανε σέ μεγάλο βάθος άπό θεωρητική

164 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ άποψη, ένώ επασχε, επίσης, άπδ την άπουσία δποιασδήποτε στρατηγικής γιά τήν άνάσχεση τοΰ τουρκικοΰ επεκτατισμού. Ουδέποτε τδ ΠΑΣΟΚ άνέδειξε τή σχέση άνάμεσα στήν παθολογία τοΰ τουρκικοΰ καθεστώτος καί τδν έπεκτατισμδ τής Άγκυρας. Ό συστηματικδς άποκλεισμδς τών Αριστερών καί τών Κούρδων, άρχικά, καί στή συνέχεια καί τών πιστών μουσουλμάνων (μετά τήν άποτυχία τής «τουρκοϊσλαμικής σύνθεσης» πού έπεχείρησε δ Όζάλ4 τή δεκαετία τού 80) άπδ τή δημόσια ζωή της Τουρκίας, μέσω της ταύτισης αύτών τών δμάδων τοΰ πληθυσμού μέ τά άριστερά κόμματα, τδ ΡΚΚ καί τούς φονταμενταλιστές τοΰ Ίσλάμ άντίστοιχα, άρχισε νά βρίσκει άπδ τά τέλη της δεκαετίας τοΰ 60, τουλάχιστον, ώς διέξοδο τδν επεκτατισμό. Άν καί στήν περίπτωση της Ελλάδας άνάλογοι άποκλεισμοί (δπως τής έκλογικής πελατείας της Κεντροαριστεράς μετά τδν Εμφύλιο ή δ ήπιότερος άποκλεισμδς τής πελατείας της Δεξιάς τή δεκαετία τοΰ 80) δέν γέννησαν έπιθετισμό πρδς τά εξω, καθώς οί ελληνικές πολιτικές έλίτ θέτουν παραδοσιακά ώς πρώτη τους προτεραιότητα τήν εξυπηρέτηση προσωπικών καί φατριαστικών συμφερόντων, στήν περίπτωση της Τουρκίας ή 4. Τουργκούτ Όζάλ ( ): Πρωθυπουργός καί 8ος πρόεδρος της Τουρκίας. 5. Κουρδικό Εργατικό Κόμμα (ΡΚΚ). 171

165 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Κ0Ρ0ΒΙΝΗ2 «ραγιαδοποίηση» στο εσωτερικό μπόρεσε νά συνδεθεί μέ τόν έπεκτατισμό πρός τό εξωτερικό, επειδή οί τουρκικές πολιτικο-στρατιωτικές ελίτ εθεταν παραδοσιακά τά έθνικά συμφέροντα τής Τουρκίας (δπως αυτές τά κατανοούσαν) ύπεράνω τών δεύτερων σέ ιεράρχηση προσωπικών καί φατριαστικών συμφερόντων. Στήν ελληνική περίπτωση, ενας άδιάλλακτος καί άχαλιναγώγητος άπό τό νόμο άτομικισμός εχει τήν εγγενή τάση νά γεννά συνεχώς πολιτικές άπολυταρχίες φατριαστικές καί έθνομειοδοτικές άπό συστάσεως του νεοελληνικού κράτους. Καί αύτό γιατί, δταν ό "Ελληνας πολιτεύεται, θέτει ώς υπέρτατη άξία τήν άτομική του ελευθερία, ενώ θέλει νά είναι ελεύθερος άπό τήν υπηρεσία όποιωνδήποτε άλλων συμφερόντων, πέραν τών προσωπικών καί τών πολιτικών του φίλων. Στήν τουρκική περίπτωση ή πάνδημη λατρεία τής δύναμης καί δ κολεκτιβισμός έχουν τήν τάση νά γεννούν συνεχώς έξουσιαστικές κάστες, μιλιταριστικές καί επεκτατικές. Άπό τά τέλη τής δεκαετίας τοΰ 60 οί τουρκικές ελίτ, συνειδητοποιώντας τή μεσοπρόθεσμη άπειλή πού άποτελοΰσε γιά τά συμφέροντά τους ή ύφεση στις σχέσεις τών δύο ύπερδυνάμεων, προσπάθησαν νά άξιοποιήσουν τή μεγαλύτερη γιά τή Δύση (έναντι της Ελλάδας) γεωστρατηγική άξία της Τουρκίας, δσο ηταν άκόμη καιρός, τή στιγμή μάλι 172

166 Η ΝΒΟΕΑΛΗΜΙΙΙ ΨΑΥΛΟΚΡΛΤΤΛ στα πού ό υποψήφιος αντίπαλος, ή Ελλάδα, φαινόταν νά εισέρχεται σ εναν μεγάλο κύκλο άποδυνάμωσης καί χαλάρωσης. Σέ δ,τι αφορά-, τέλος, τή δικαιολογημένη άπό τά πράγματα θέση του ΠΑΣΟΚ γιά τήν άνάγκη ένσωμάτωσης τών έαμογενών καί κεντρώων μαζών στή δημόσια ζωή, τό πρόβλημα εντοπιζόταν στή θεμελίωση ενός κράτους δικαίου, στό νά κοπεΐ δηλαδή δ ομφάλιος λώρος πού συνέδεε -παραδοσιακά στήν Ελλάδα- τό φαυλοκρατικό πολιτικό σύστημα μέ τό κράτος καί τό πελατειακό κράτος μέ τήν οικονομία καί τήν κοινωνία. Στόχος δέν ήταν βέβαια νά άλλάξει χρώμα τό κράτος, νά γίνει δηλαδή άπό γαλάζιο πράσινο, καί νά αποκτήσει πρόσβαση στό κράτος καί τις παροχές του ή εκλογική πελατεία τής Κεντροαριστεράς μέ τήν πολιορκία καί τήν έκπόρθηση τοΰ «κράτους τής Δεξιάς». Έφόσον άπό τή δεκαετία τοΰ 70, στή δομή, τις θέσεις καί τή στρατηγική τοΰ ΠΑΣΟΚ, άναπαράγονταν πολλά στοιχεία τής παθολογίας τοΰ έλληνικοΰ πολιτικοΰ συστήματος, ή μεταβλητή πού εύνόησε τήν πλήρη έπικράτησή τους, δταν τό ΠΑΣΟΚ άνήλθε στήν κυβέρνηση, ηταν, πέραν τών «θέλγητρων» τής έξουσίας, ή αλλαγή πού άρχισε νά σημειώνεται στό διεθνές σκηνικό άπό τά τέλη της δεκαετίας τοΰ *70. Μετά τή σοβιετική έπέμβαση στό Αφγανιστάν τό 1979 καί λίγο 173

167 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ πριν άπό τήν εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ, ό Ρόναλντ Ρήγκαν6 θά άναδειχθεΐ πρόεδρος τών ΗΠΑ. Ή σκλήρυνση τής στάσης τών ΗΠΑ άπέναντι στήν ΕΣΣΔ και τά τριτοκοσμικά καθεστώτα, ή επιστροφή σέ ψυχροπολεμικά πρότυπα καί τό γιγαντιάΐό πρόγραμμα εξοπλισμών επί Ρήγκαν θά άλλάξουν ραγδαία τό διεθνές κλίμα. Στό πλαίσιο αύτό, τά τριτοκοσμικά κινήματα πού είχαν κυριαρχήσει στή διεθνή σκηνή τις δεκαετίες τοΰ 60 καί τοΰ 70 θά όδηγηθοΰν σταδιακά σέ παρακμή. Ταυτόχρονα, ήδη άπό τό 1982, ενα χρόνο μετά τήν άνοδό της στήν εξουσία ή γαλλική σοσιαλιστική κυβέρνηση έγκατέλειψε τήν παραδοσιακή σοσιαλιστική πολιτική πού στηριζόταν σέ εύρεΐες κρατικοποιήσεις καί τήν επέκταση της συνολικής ζήτησης. Ή συρρίκνωση τών περιθωρίων γιά άνεξάρτητες πρωτοβουλίες καί επαναστατικούς πειραματισμούς άπό μικρά κράτη, πού θά άπορρεύσει άπ αύτές τις εξελίξεις, θά προκαλέσει σοκ στήν κορυφή τοΰ ΠΑΣΟΚ. Ό Άνδρέας Παπανδρέου καί τό άνώτερο στελεχιακό δυναμικό τοΰ ΠΑΣΟΚ θά προσγειωθοΰν άνώμάλα στό έδαφος τής δεκαετίας τοΰ 80. Γρήγορα οί θέσεις πού διαφοροποιούσαν τό ΠΑΣΟΚ άπό τήν παραδοσιακή 6. Ρόναλντ Ούίλσον Ρήγκαν ( ): 40ός πρόεδρος τών ΗΠΑ γιά δύο θητείες. 174

168 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΑΟΚΡΑΤΙΑ Αριστερά θά άμβλυνθοΰν, ένω στή συνέχεια θά σημειωθεί σταδιακά μιά παθητική σύγκλιση πρός μείζονες γραμμές πού είχε χαράξει δ Καραμανλής γιά τή μεταπολιτευτική πορεία τής Ελλάδας. Μέ τήν οικονομία νά δεινοπαθεΐ καί τήν άμυντική θωράκιση της χώρας νά παραμελεΐται συστηματικά σ δλη αυτή τή διαδρομή, θά επικρατήσουν καί θά άναδειχθοΰν σέ κυρίαρχα καί αποκλειστικά τά στοιχεία πού άνακύκλωναν τήν παθολογία τού ελληνικού πολιτικού συστήματος στήν δλη φυσιογνωμία, δομή καί στρατηγική τού ΠΑΣΟΚ. Ή παπανδρε'ίκή περίοδος τής Μεταπολίτευσης μπορεΐ νά διαιρεθεί σέ δύο φάσεις. Κατά τήν πρώτη, μέχρι τις εκλογές τού Ιουνίου τοΰ 1985,. θά άποκρυσταλλωθοΰν βαθμιαία «πράσινα» ερείσματα στούς ευαίσθητους κρατικούς μηχανισμούς. Στή δεύτερη φάση, τά χρόνια μετά τδ 1985, εχει πλέον άντισταθμιστεΐ πλήρως ή κυριαρχία τής Δεξιάς στδ κράτος, τδ όποΐο θά άδρανοποιηθεί ώς αυτόνομος παράγοντας πολιτικής παρέμβασης, δπως είχε διαμορφωθεί μεταπολεμικά. Στήν πρώτη τετραετία, ή εισβολή νέου πολιτικοΰ προσωπικού στδ κράτος θά συνοδευτεί άπδ μιά άπλόχερη εισοδηματική πολιτική, άπδ τήν δποία θά έπωφεληθοΰν κυρίως τά «ρετιρέ» τών μισθωτών, οι συντεχνίες τοΰ ευρύτερου δημόσιου τομέα. Ή οίκονο- 175

169 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ μική πολιτική τοΰ ΠΑΣΟΚ αυτής τής φάσης θά άποδειχθεΐ ώς άπαραίτητη δχι μόνο γιά τήν άμβλυνση τών εισοδηματικών άνισοτήτων άλλά και γιά τήν ένίσχυση τής ζήτησης, ώστε νά αύξηθεΐ ή εγχώρια παραγωγή και νά τονωθοΰν οί επενδύσεις. Σέ μιά άνοιχτή οικονομία, δμως, ένταγμένη ήδη στό ΕΟΚ-ικό πλαίσιο, στήν όποία μάλιστα είχαν τροποποιηθεί τά καταναλωτικά πρότυπα, ή ύπερβάλλουσα ζήτηση θά όδηγοΰσε σέ ραγδαία αύξηση τών εισαγωγών καί τοΰ πληθωρισμού, ενώ τήν ι'δια στιγμή ή αύξηση τοΰ κόστους εργασίας θά προκαλοΰσε άνυπέρβλητες δυσχέρειες στις έλληνικές επιχειρήσεις, μειώνοντας σοβαρά τήν άνταγωνιστικότητά τους. Στον άγροτικό τομέα, τόν μόνο τομέα δπου τό ΠΑΣΟΚ προώθησε μιά πολιτική ή όποία λάμβανε ύπόψη συλλογικά συμφέροντα καί δέν ήταν εγκλωβισμένη πλήρως σέ άναπαλαιωμένες πελατειακές άντιλήψεις καί πρακτικές, ή άπορρόφηση τών πόρων τής Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ), καί στήν πρώτη τετραετία δπως καί στήν επόμενη, εγινε κατά τρόπο πού διασφάλιζε ικανοποιητικό εισόδημα γιά τό μεγαλύτερο τμήμα τοΰ άγροτικοΰ πληθυσμού. Ή ελλειψη δμως πολιτικών γιά τήν επίλυση τών διαρθρωτικών προβλημάτων τής έλληνικής γεωργίας καί κτηνοτροφίας συντέλεσε ώστε τό δλο παραγωγικό 176

170 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ πρότυπο νά προσαρμοστεί στό σύστημα τών επιδοτήσεων μάλλον παρά στις άνάγκες τής άγοράς. Ό κατά πολύ ενεργότερος ρόλος τοΰ κράτους στήν οικονομία τήν πρώτη τετραετία εκδηλώθηκε μέσω τοΰ ΟΑΕ (Όργανισμοΰ γιά τήν Ανασυγκρότηση τών Επιχειρήσεων), πού ιδρύθηκε τό Μέσω αυτοΰ τοΰ Όργανισμοΰ, τέθηκε υπό τόν ελεγχο τοΰ κράτους σειρά ολόκληρη επιχειρήσεων, πού είχαν γίνει «προβληματικές» μετά τή δεύτερη πετρελαϊκή κρίση. Ή στήριξη άπό τό κράτος και στή συνέχεια ή κρατικοποίηση τών επιχειρήσεων αύτών θεωρήθηκε άναγκαία γιά νά μήν όδηγηθοΰν στή χρεοκοπία καί διογκωθεί ή άνεργία. Ό ΟΑΕ δέν εδωσε λύση στό πρόβλημα. Τό μετέθεσε στό μέλλον διατηρώντας τεχνητά καί μέ τεράστιο κόστος γιά τό κοινωνικό σύνολο σέ λειτουργία μή βιώσιμες στήν πλειονότητά τους επιχειρήσεις. Ή τακτοποίηση κομματικών στελεχών σέ διευθυντικές θέσεις καί ή άτακτη υποχώρηση μπροστά σέ αιτήματα συνδικαλιστών προσκείμενων στό ΙΙΑΣΟΚ, οι οποίοι διεκδικοΰσαν δημοσιοϋπαλληλική μονιμότητα, κόστισε στούς φορολογουμένους ενα τρισεκατομμύριο δραχμές. Τήν ί'δια περίοδο στον ευρύτερο δημόσιο τομέα τών ΔΕΚΟ, τών μεγάλων δημόσιων επιχειρήσεων καί οργανισμών, θά ενδυναμωθεί ό ρόλος τών συντεχνιών καί άλλων οργανωμένων

171 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ συμφερόντων μέ τή «συμμετοχή τών εργαζομένων στή Διοίκηση». Στή δεύτερη τετραετία, τό ΠΑΣΟΚ, έχοντας εδραιωθεί στήν εξουσία καί αντιμετωπίζοντας έντονες πιέσεις στό ισοζύγιο πληρωμών (λόγω κυρίως τής δραματικής αύξησης τών εισαγωγών καί τής μείωσης τών εξαγωγών καί τών άδηλων πόρων), θά επιχειρήσει διορθωτικές παρεμβάσεις, προσπαθώντας μεταξύ άλλων νά δείξει δτι συντονίζεται μέ τή νέα συναίνεση στά θέματα μακροοικονομικής πολιτικής καί λειτουργίας τών αγορών πού είχε διαμορφωθεί άπό τό 1985 στή Δυτική Ευρώπη (μέ τή συμφωνία γιά τήν εφαρμογή ενός γιγαντιαίου προγράμματος απελευθέρωσης τών άγορών). Τό κύριο πρόβλημα τού σταθεροποιητικού προγράμματος πού εφαρμόσθηκε άπό τό 1985 έως τό 1987 ήταν δτι άφηνε άθικτες καί άνέπαφες τις πηγές πού προκαλοΰσαν τά έλλείμματα. Εξάλλου, άκόμα καί αυτό τό διστακτικό σταθεροποιητικό πρόγραμμα θά έγκαταλειφθεΐ πρόωρα ένόψει τών έπερχόμενων έκλογών καί έν δνόματι τού «Τσοβόλα, δώστα δλα». Σέ δλη τή διάρκεια τής δεκαετίας τού 80 δ πληθωρισμός θά παραμείνει σταθερά ύψηλός (κινήθηκε μεταξύ 24,9% στήν άρχή της δεκαετίας καί 20,4% στδ τέλος της), ένώ ή ισοτιμία τής δραχμής, μέσα άπδ τή διολίσθηση καί τις ύποτιμήσεις, διαμορφώθη 178

172 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ κε άπδ 42,6 δρχ./δολάριο τδ 1980 στις 158,5 δρχ./δολάριο τδ Εξάλλου, παρά τδ γεγονός δτι οί κυβερνήσεις Παπανδρέου άντλησαν παχυλούς πόρους άπδ τήν ΕΟΚ,7 πόρους πού, ένώ στήν άρχή τής περιόδου άντιστοιχοΰσαν στδ 0,40% τού ΑΕΙ1, στδ τέλος της έφθασαν στδ 3,6%, αυξήθηκε σταθερά ό δημόσιος δανεισμός. Ώς ποσοστό τού ΑΕΙ 1, δ δημόσιος δανεισμός έφθασε άπδ 28,6% τδ 1980 στδ 80,7% τδ Ή άνευ προηγουμένου υπερχρέωση τού δημόσιου τομέα ειχε ώς άποτέλεσμα νά άποστραγγισθεΐ ή οικονομία άπδ τούς πόρους γιά τήν άνάπτυξή της. Έτσι, τό ΑΕΙ1 τή δεκαετία τού 80 αύξανόταν μέ ετήσιο ποσοστό 1,4%, έναντι 4,7% τήν προηγούμενη καί 2,3% τήν ιδια περίοδο στήν ΕΟΚ. Τδ ΑΕΓ1 τής χώρας, ώς ποσοστό τού άντίστοιχου μέσου δρου τής ΕΟΚ, θά μειωθεί άπδ 58,2% τδ 1980 σέ 53% τδ Φυσικά, μέσα σ αύτδ τδ πλαίσιο τής λεηλασίας τών δημόσιων κεφαλαίων, δέν μπορεΐ νά γίνει κάν λόγος γιά δυνατότητες διασφάλισης πόρων γιά τήν άμυντική θωράκιση τής χώρας. Τή δεκαετία τού 80 θά σημειωθεί σαφής διατάραξη τής ισορροπίας τών 7. Κοινή Αγροτική I (ολιτική (Κ Α Π ) καί επιπλέον Μεσογειακά 'Ολοκληρωμένα Προγράμματα (Μ Ο Π ), αρχικά, καί Πακέτο Ντελόρ -Πρώτο Κ11Σ (Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης)- στή συνέχεια. 179

173 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ στρατιωτικών δυνάμεων μεταξύ Ελλάδας καί Τουρκίας. Ή κάλυψη τών αναγκών τών ένοπλων δυνάμεων κατά την περίοδο αύτή δέν θά μποροΰσε νά χαρακτηρισθεΐ ούτε κάν στοιχειώδης. Στις άρχές τής δεκαετίας ειχε καταρτισθεΐ ενα δεκαετές έξοπλιστικό πρόγραμμα άγνωστου ύψους, τό όποιο άπορρίφθηκε τή δεκαετία τοΰ 80 άπό τήν τότε κυβέρνηση Παπανδρέου ώς άνέφικτο καί δυσβάσταχτο γιά τήν ελληνική οικονομία. Άπό τό δεκαετές αύτό πρόγραμμα φαίνεται νά έγκρίθηκε τελικά μόνο τό 25%. Είναι χαρακτηριστικό δτι, ένώ τή δεκαετία τοΰ 80 ή τουρκική άεροπορία άπέκτησε σταδιακά 460 περίπου μεταχειρισμένα μαχητικά αεροσκάφη καί άρχισε νά εντάσσει στό δυναμικό της άλλα 160 σύγχρονα μαχητικά F-16c/d, ή έλληνική πολιτική ήγεσία δέν προώθησε παρά μόνον έν μέρει τήν κατά πολύ ύπολειπόμενη τών τουρκικών προγραμμάτων διαβόητη «άγορά τοΰ αιώνα». Έτσι, στήν έλληνική πολεμική άεροπορία έντάχθηκε μικρός άριθμός μεταχειρισμένων άεροσκαφών καί 80 σύγχρονα μαχητικά (στό πλαίσιο της κουτσουρεμένης «άγοράς τοΰ αιώνα»). Πρέπει νά σημειωθεί έπίσης δτι ή πολιτική άπόφαση τής άγοράς δύο τύπων άεροσκαφών (40 Mirage 2000 καί 40 F16 c/d) ύπέσκαψε κάθε προοπτική έξέλιξης τής ΕΑΒ (Έλλη- 180

174 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ νικής Αεροπορικής Βιομηχανίας), ή δραστηριότητα τής όποίας στή συνέχεια περιορίσθηκε δραματικά. Ή εγκληματική αύτή πολιτική άνέτρεψε δραματικά τό ισοζύγιο άεροπορικής ισχύος μεταξύ τών δύο χωρών. Τέθηκαν έτσι οι βάσεις γιά τή διατήρηση καί στή δεκαετία του 90 μιάς άναλογίας άεροσκαφών τρίτης γενιάς 1:2 υπέρ τής τουρκικής άεροπορίας. Μέ μιά τέτοια άναλογία 1:2, στά άεροσκάφη τρίτης γενιάς μόλις πού καλύπτεται, άμυντικά καί μόνον, ό εθνικός εναέριος χώρος,, ενώ ή άεροπορική κάλυψη τής Κύπρου καθίσταται άδύνατη. Παράλληλα μέ τά οικονομικά καί άμυντικά ελλείμματα τή δεκαετία του 80 άναπτύχθηκε καί τό εκπαιδευτικό «έλλειμμα» τής χώρας. Μέ τήν έκπαιδευτική μεταρρύθμιση του ΠΑΣΟΚ καί στό πλαίσιο τοΰ ιδεολογικού κλίματος τής εποχής, πού εύνοοΰσε τήν άπόκτηση τυπικών προσόντων χωρίς άντίκρισμα σέ γνώσεις καί δεξιότητες καί κατοχύρωνε τήν άπουσία όποιουδήποτε ελέγχου τών έκπαιδευτικών, τό έπίπεδο τών σπουδών έπεσε δραματικά. Έντάθηκε ετσι δ χαρακτήρας τοΰ έκπαιδευτικοΰ συστήματος ώς μηχανισμού παραγωγής θεσιθήρων τοΰ Δημοσίου εύπειθώς ελεγχόμενων άπό τήν πολιτική τάξη. Μέ τήν οικονομία νά δεινοπαθεΐ άπό τόν σφιχτό έναγκαλισμό της μέ τό κομματικό κράτος καί τήν 181

175 I H S f * ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ αμυντική θωράκιση τής χώρας νά παραμελέιται συστηματικά δέν μπορεΐ φυσικά νά γίνει λόγος γιά τήν προώθηση μιας «'υπερήφανης και ανεξάρτητης εξωτερικής πολιτικής» καί γιά πολιτικές άνάσχεσης τοΰ τουρκικοΰ επεκτατισμού. Στή φάση έδραίωσης τοΰ ΠΑΣΟΚ στήν εξουσία, τήν πρώτη τετραετία, θά άναπτυχθεΐ ενα άνοιχτό φλερτ τοΰ Άνδρέα Παπανδρέου μέ τή Μόσχα. Ό Άνδρέας Παπανδρέου, καθώς ήταν δέσμιος άπό τή δεκαετία τοΰ 70 μιάς άνατρεπτικής ρητορείας (έξοδος άπό τήν ΕΟΚ καί τό ΝΑΤΟ καί κλείσιμο τών άμερικανικών βάσεων), ρητορείας πού ήταν δύσκολο νά μετουσιωθε? σέ πολιτική πράξη χωρίς νά πληγοΰν καίρια συμφέροντα της χώρας καί νά άποσταθεροποιηθεΐ, κατά συνέπεια*, καί ή θέση τοΰ ίδιου στήν πολιτική σκηνή, θά άρπάξει τήν ευκαιρία πού τοΰ προσέφερε ή όξυνση τών σχέσεων μεταξύ ΗΠΑ καί ΕΣΣΔ στις αρχές τής δεκαετίας τοΰ 80 καί θά άποστασιοποιηθεΐ άπό τις επιλογές τών ΗΠΑ καί τών κοινοτικών χωρών γιά άπομόνωση της ΕΣΣΔ. Μέ τήν άποστασιοποίησή του αυτή άπό τις επιλογές τής Δύσης άπέβλεπε, κατ άρχάς, στήν εκπλήρωση τών προσδοκιών πού είχε δημιουργήσει ό ϊδιος στή δεκαετία τοΰ 70, γιά άνατροπή τών διεθνών προσανατολισμών τής χώρας καί στήν ικανοποίηση τών άντιαμερικανικών ευαισθησιών τοΰ κεντροαριστε- 182

176 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ ροΰ ακροατηρίου του. Τό φλερτ μέ τή Μόσχα άποσκοποΰσε, επίσης, στή στήριξη πού θά μπορούσε νά του παράσχει ή ΕΣΣΔ στή φάση έδραίωσης του ΠΑΣΟΚ στήν έξουσία (στήριξη καί στό έσωτερικό μέτωπο μέ τις προτροπές πρός ΚΚΕ νά γίνει περισσότερο συνεργάσιμο). Αποκορύφωμα τής άποστασιοποίησης τής Ελλάδας άπό τις επιλογές τής Δύσης ηταν ή άρνησή της νά καταδικάσει τήν κατάρριψη του νοτιοκορεατικοΰ επιβατηγού άεροσκάφους άπό τήν ΕΣΣΔ, τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1983, καί ή επίσκεψη τοΰ ελληνα πρωθυπουργού στήν Πολωνία τοΰ Γιαρουζέλβαύ3 τόν Οκτώβριο τοΰ 1984 (στή χώρα αύτή ειχε επιβληθεί στρατιωτικός νόμος γιά νά κατασταλεΐ τό συνδικαλιστικό κίνημα τής «Αλληλεγγύης»). Οί κινήσεις αυτές άπομόνωσαν τή χώρα διεθνώς, ένώ ένίσχυσαν τή θέση της Τουρκίας. Σέ δ,τι άφορά στό Κυπριακό, τώρα, ή άδράνεια τοΰ Άνδρέα Παπανδρέου μετά τήν άνακήρυξη άπό τόν Ραούφ Ντενκτάς τοΰ κατεχόμενου τμήματος τής Κύπρου σέ «Τουρκική Δημοκρατία τής Βόρειας Κύπρου» τόν Νοέμβριο τοΰ 1983 θά σηματοδοτήσει τήν 8. Βόιτσεκ Γιαρουζέλσκι: Ό στρατηγός πού κήρυξε στρατιωτικό νόμο στήν Πολωνία τό 1989 γιά νά προστατέψει τό κομμουνιστικό καθεστώς άπό τό κίνημα της «Αλληλεγγύης»

177 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ απομυθοποίηση τοΰ «έθνικο-άπελευθερωτικοΰ χαρακτήρα τοΰ ΠΑΣΟΚ». Ή Τουρκία μέ τήν κίνησή της αύτή έδειξε απερίφραστα δτι θεωροΰσε τά κατεχόμενα ώς κεκτημένο λάφυρο τοΰ 1974 καί γι αύτό άρχισε, έκτοτε, νά θέτει ώς δρο επίλυσης τοΰ Κυπριακοΰ τήν άναγνώριση τοΰ ψευδοκράτους. Ή Αθήνα, μετά τή μονομερή άνακήρυξη άνεξαρτησίας τών Τουρκοκυπρίων καί τήν άναγνώριση τής τουρκοκυπριακής οντότητας άπό τήν Άγκυρα, δέν θά κρίνει σκόπιμο νά διακόψει, εστω προσχηματικά καί γιά τήν τιμή τών δπλων, τις διπλωματικές της σχέσεις μέ τήν Τουρκία. Ή περίφημη «συμπαράταξη» μέ τήν Κύπρο έναντι τής καραμανλικής «συμπαράστασης», πού διατυμπάνιζε ό Άνδρέας Παπανδρέου τή δεκαετία τοΰ 80 καί τήν ειχε προβάλει καί κατά τήν επίσκεψή του στήν Κύπρο στις άρχές τής πρώτης του τετραετίας, κονιορτοποιήθηκε έν μία νυκτί καί τή θέση της πήρε ή συνήθης άποστασιοποίηση τής μεταπολιτευτικής Ελλάδας άπό τις έξελίξεις στό Κυπριακό. Ή έκπλήρωση τών υποχρεώσεων τής Ελλάδος πρός τήν Κύπρο θά ειχε κόστος, θά άπαιτοΰσε κατ άρχάς δέσμευση πόρων σέ άμυντικά προγράμματα, πόρων πού ήταν άδύνατο νά έξοικονομηθοΰν στό πλαίσιο τής φαυλοκρατικής διαχείρισης τοΰ δημόσιου χρήματος άπό τό ΠΑΣΟΚ. 184

178 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ Μετά τδ 1985 τδ ΠΑΣΟΚ θά αρχίσει νά συγκλίνει παθητικά μέ τις μεγάλες γραμμές πού είχε χαράξει δ Καραμανλής τή δεκαετία τού 70. Άπδ τδ 1985, λοιπόν, θά σημειωθεί βαθμιαία εγκατάλειψη της πολιτικής τής άποστασιοποίησης άπδ τις επιλογές της Δύσης καί μιά προϊοΰσα έπανεπιβεβαίωση του εύρωπαϊκού προσανατολισμού τής χώρας. Ή στροφή αυτή συμπίπτει καί άντανακλά δύο καίριες εξελίξεις: τήν επαναπροσέγγιση ΗΠΑ καί ΕΣΣΔ καί τήν έδραίωση τοΰ ΠΑΣΟΚ στήν εξουσία. Ή επαναπροσέγγιση τών δύο ύπερδυνάμεων θά σηματοδοτηθεΐ μέ τή συνάντηση Ρήγκαν καί Γκορμπατσώφ9 τδ 1985, συνάντηση στήν οποία θά γίνουν ορατές οί πρώτες ενδείξεις τής άδυναμίας της ΕΣΣΔ νά άνταγωνισθεΐ τις ΗΠΑ στήν κούρσα έξοπλισμών, ένώ θά έρθουν στδ φώς τδ αυξανόμενο τεχνολογικό χάσμα άνάμεσα στις δύο ύπερδυνάμεις καθώς καί τά τεράστια εσωτερικά προβλήματα τής ΕΣΣΔ. Στδ πλαίσιο αύτό, θά πάψει νά ύφίσταται δποιοδήποτε έδαφος γιά άποκλίσεις τοΰ Άνδρέα Παπανδρέου άπδ τις δυτικές επιλογές στδ ζήτημα τών σχέσεων μέ τήν ΕΣΣΔ. Στδ εσωτερικό 9. Ό Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσώφ (1931-): Ηγέτης τής Σοβιετικής 'Ένωσης άπδ το 1985 μέχρι τό Μέ τήν Περεστρόικα (άναδιάρθρωση) καί τήν Γκλάσνοστ (διαφάνεια) επέσπευσε τήν πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος. 185

179 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ μέτωπο, έξαλλου, τό ΠΑΣΟΚ εχει πραγματώσει τό κεντρικό πολιτικό του μέλημα, τήν ένσωμάτωση τών αποκλεισμένων κοινωνικών ομάδων στά κέντρα τής πολιτικής καί τής οικονομίας, καί μπορεΐ άφοβα νά άναζητήσει πιο ισορροπημένες σχέσεις μέ τή Δύση, δταν, μάλιστα, εχει εναν επιπλέον λόγο νά τό επιχειρήσει, τό διπλασιασμό δηλαδή τών πόρων τών διαρθρωτικών ταμείων στό πλαίσιο τοΰ επικείμενου πακέτου Ντελόρ. Τό σκάνδαλο Κοσκωτά καί ή συνάντηση τοΰ Άνδρέα Παπανδρέου μέ τόν Τουργκούτ Όζάλ στό Νταβός τής Ελβετίας Θά δώσουν ενα ηχηρό φινάλε στή δεύτερη τετραετία τοΰ ΠΑΣΟΚ. Πολλοί επιμένουν, άκόμα καί σήμερα, δτι ή ουσία τής υπόθεσης τοΰ σκανδάλου Κοσκωτά περιοριζόταν άποκλειστικά καί μόνον στον άνταγωνισμό τών μεγαλοεκδοτών γιά τήν απόσπαση προνομιακών ρυθμίσεων άπό τό κράτος καί στήν προσπάθεια τοΰ Άνδρέα Παπανδρέου νά προωθήσει μέσω τοΰ Κοσκωτά ενα άπολύτως ελεγχόμενο άπό τόν Ιδιο νέο «τζάκι» πολιτικοοικονομικής ισχύος στον εκδοτικό χώρο. "Οσοι δμως επιμένουν νά άγνοοΰν, άκόμα καί σήμερα, τήν εξαιρετικά σκοτεινή προέλευση τών κεφαλαίων τοΰ Κοσκωτά, τή σκανδαλώδη εύνόική τοποθέτηση κεφαλαίων επιχειρήσεων τοΰ Δημοσίου στήν Τράπεζα τοΰ άπατεώνα καί τήν άποδεδειγμένη άμεση ή εμμεση δω

180 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ ροδοκία στελεχών της κυβέρνησης τοΰ ΠΑΣΟΚ (συμπεριλαμβανομένου καί τοΰ τότε αντιπροέδρου καί ύπουργοΰ Δικαιοσύνης Άγαμέμνονα Κουτσόγιωργα,10 πού διατηρούσε οικογενειακό λογαριασμό στήν Ελβετία, λογαριασμό πού είχε τροφοδότη του τον Κοσκωτά) θά πρέπει νά δώσουν ικανοποιητική ερμηνεία σέ δύο τουλάχιστον άκόμα γεγονότα πού καθιστοΰν σχεδόν βέβαιη τήν ένοχή καί τοΰ ίδιου τοΰ Άνδρέα Παπανδρέου. Γίνεται λόγος, πρώτον, γιά μιά δήλωση τοΰ Άνδρέα Παπανδρέου σέ άνύποπτο χρόνο, στις άρχές τής δεκαετίας τοΰ 80, μέ άφορμή ενα σκάνδαλο δωροδοκίας στελέχους τοΰ ΠΑΣΟΚ. Ό Άνδρέας Παπανδρέου λέγοντας δτι «ενα δωράκι θά ηταν κατανοητό, άλλά δχι καί 500 εκατομμύρια» εδειξε δτι τό μόνο πού τον άπασχολοΰσε ηταν τό υψος τοΰ ποσοΰ. Τό δεύτερο γεγονός πού καθιστά πολύ πιθανή τήν ένοχή τοΰ ίδιου τοΰ τότε πρωθυπουργοΰ σχετίζεται πλέον μέ τό Γδιο τό σκάνδαλο Κοσκωτά καί τις πολιτικές του συνέπειες. Πρόκειται γιά τή συναίνεση τοΰ Άνδρέα Παπανδρέου στό σχηματισμό Οικουμενικής 10. Αγαμέμνων Κουτσόγιωργας ( ): Υπουργός καί αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ. Παραπέμφθηκε γιά υπόθαλψη εγκληματία, παθητική δωροδοκία, άποδοχή προϊόντων εγκλήματος κ.ά. Πέθανε κατά τή διάρκεια της δίκης του. 187

181 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Κυβέρνησης υπό τον Ξενοφώντα Ζολώτα, αμέσως μετά τήν «περήφανη δικαίωσή» του στις εκλογές τοΰ Νοεμβρίου τοΰ 1989, συναίνεση που θά άφήσει άναυδη τή λαϊκίστικη πτέρυγα τοΰ ΠΑΣΟΚ. Στις εκλογές αυτές σημειώθηκε αύξηση τοΰ ποσοστοΰ τοΰ ΠΑΣΟΚ, που άπέσπασε τό 10.7% τών ψήφων (μέ τή IsfA. νά σημειώνει άνοδο,, άλλά νά άδυνατεΐ νά σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση, καί τή δύναμη τοΰ Συνασπισμού νά μειώνεται άπό I 3.1 1% σέ 11%),, παρά τό ότι ειχε προηγηθεΐ ή παραπομπή τοΰ Άνδρέα Παπανδρέου στό ειδικό δικαστήριο άπό τή συγκυβέρνηση ΝΔ-Συνασπισμοΰ, πού ειχε σχηματισθεΐ τό καλοκαίρι τοΰ Ά ν ό Παπανδρέου δέν ήταν ένοχος προσωπικά, θά περίμενε κανείς δτι μετά τή δικαίωσή του στις εκλογές τής 5/11/1989 δέν θά δεχόταν ποτέ νά συγκυβερνήσει μέ τούς διώκτες του. Καί δμως τό ΠΑΣΟΚ δέχθηκε νά γίνει κυβερνητικός έταΐρος καί ταυτόχρονα νά έκκρεμεΐ δικαστική παραπομπή εις βάρος τοΰ άρχηγοΰ του. Ά ν θέλει νά είναι κανείς δίκαιος, θά πρέπει, βέβαια, νά έπισημάνει τό γεγονός δτι ό σχηματισμός Οικουμενικής Κυβέρνησης δέν άποτελοΰσε απλώς καί μόνο 11. Ξενοφών Ζολώτας ( ): Οικονομολόγος και ακαδημαϊκός. Διετέλεσε διοικητής της Τράπεζας τής Ελλάδος καί πρωθυπουργός. 188

182 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ εμμεση ομολογία ένοχης άπό τόν Άνδρέα Παπανδρέου άλλά καί άνομολόγητη άμνήστευσή του άπό τή ΝΔ καί τό Συνασπισμό, καταδεικνύοντας, δυστυχώς, δτι στις επιλογές τοΰ θέρους τοΰ 89 μέτρησε πολύ περισσότερο ή προσπάθεια «διαμοιρασμοΰ τών ίματίων» τοΰ πληγωμένου ΠΑΣΟΚ άπό αύτό καθ έαυτό τό χρέος τής κάθαρσης. "Οταν διαπίστωσαν τήν άνθεκτικότητα τοΰ ΠΑΣΟΚ, εσπευσαν γρήγορα νά άνακρούσουν πρύμνα καί νά άμνηστεύσουν τόν Άνδρέα Παπανδρέου. Μέ τί δμως συνδέεται αύτή ή άνθεκτικότητα τοΰ πανταχόθεν τότε βαλλόμενου ΠΑΣΟΚ; Τό κόμμα αύτό ειχε κατορθώσει νά καταστεί καθεστώς, ενα καθεστώς τοΰ οποίου ή υπέρβαση δέν μποροΰσε νά έπιχειρηθεί μέ κλασικές πολιτικές συνταγές. Τά τρία χαρακτηριστικά αύτοΰ τοΰ καθεστώτος ήταν: 1) Τό ΠΑΣΟΚ ολοκλήρωσε, θεσμοποίησε καί διεύρυνε άπεριόριστα τήν έλληνική φαυλοκρατία. Οί καταβολές τής φαυλοκρατίας είναι, βέβαια, παλιές. "Ομως τό φαυλοκρατικό σύστημα άφοροΰσε σέ ενα σχετικά μικρό κύκλο «ήμετέρων». Έτσι, ηταν δυνατό, γιά παράδειγμα, τό σύστημα προνομίων τής Δεξιάς νά μπορεΐ νά συνυπάρχει μέ κάποιους άναπτυξιακούς στόχους. Επίσης, τό κράτος τής Δεξιάς ήταν μέν κράτος διώξεων καί διακρίσεων, ήταν δμως καί κράτος μιάς κάποιας λειτουργικότητας καί παρα 189

183 'ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ KOPQBINHS γωγής αποτελέσματος, Ή «Αλλαγή» του ΠΑΣΟΚ γιγάντωσε δλα τά αρνητικά τοΰ παλαιοΰ κράτους και σάρωσε τά δποια θετικά του. Δημιουργήθηκε ενα τεράστιο σύστημα προνομίων, τό οποίο συμπεριέλαβε πλατύτατες λαϊκές μάζες (μιά κοινωνική βάση στήριξης πού άριθμεΐ τό 30% τοΰ πληθυσμού τής χώρας). Εϊτε μιλήσουμε γιά τή διόγκωση, εξω άπό κάθε λογική, τοΰ δημόσιου καί τοΰ ευρύτερου δημόσιου τομέα τής οικονομίας,1 εϊτε γιά τή χαριστική συνταξιοδότηση εκατοντάδων χιλιάδων μή δικαιούχων,, ε ιτε γιά τή δανειοδότηση τών άγροτικών συνεταιρισμών, ή όποία καταφαγώθηκε χωρ'ις νά επενδυθεί, παρατηροΰμε τή δημιουργία ενός συστήματος διαφθοράς, τό όποΐο έπεκτάθηκε σέ δλες τις πλευρές τής εθνικής ζωής. Σύμφωνα μέ τις διάχυτες υποψίες τής περιόδου αυτής, δ Άνδρέας Παπανδρέου οικοδόμησε τό σύστημα αύτό επίτηδες* προκειμένου νά διασφαλίσει τή δική του διαφθορά, δπως καί τή διαφθορά τών άνωτέρων κλιμακίων τής πασοκικής νομενκλατόύρας. Ήθελε, λένε, νά δημιουργήσει ενα πολυπληθές στρώμα πολιτών πού θά εχει προσωπικό συμφέρον νά τόν άκολουθεΐ δ,τι καί άν επραττε. 12. Το Δημόσιο στά τέλη τής δεκαετίας του 80 ήλεγχε τό 67% τής Οικονομίας.

184 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ 2) Τδ πασοκικδ φαυλοκρατικδ καθεστώς χρησιμοποίησε τή μαρξιστική ιδεολογία γιά νά δώσει κύρος καί ιδεολογική βάση στήν ένδημική ελληνική φαυλοκρατία. Ό μαρξιστικδς τρόπος διακυβέρνησης γέννησε μέν καί αύτδς διαφθορά, άλλά δέν οίκοδομήθηκε γι αύτδν τδ λόγο. Άντιθέτως, ή πασοκική διακυβέρνηση ύπέκυψε άμέσως στή διαφθορά καί χρησιμοποίησε συνειδητά τήν άριστερή ιδεολογία, πού γιά πολλούς "Ελληνες ήταν τιμημένη, προκειμένου νά συγκαλύψει αυτή τή διαφθορά. Ή άριστερή ιδεολογία, δίνοντας έμφαση στδ ρόλο τοΰ κράτους, εγινε εργαλείο στά χέρια της πασοκικής νομενκλατούρας γιά νά δικαιολογηθεί δ κυρίαρχος ρόλος τοΰ κράτους, μέσω τοΰ δποίου οργανώνεται ή λεηλασία τών έθνικών πόρων. 3) Τή διαμόρφωση τοΰ πασοκικοΰ φαυλοκρατικοΰ καθεστώτος συνόδευσε, τέλος, ή μετακίνηση τοΰ ΠΑΣΟΚ σέ δλοένα καί πιδ ένδοτικές θέσεις στά εθνικά θέματα, στδ πλαίσιο τής παραμέλησης τής εθνικής άμυνας. Έτσι, στά τέλη τής δεύτερης τετραετίας τοΰ ΠΑΣΟΚ (στις άρχές τοΰ 1988), στδ περιθώριο τοΰ φόρουμ τοΰ Νταβός, άνακοινώθηκε μιά «έντυπο)σιακή» συμφωνία μεταξύ Παπανδρέου καί Όζάλ, μέ τήν δποία καταγράφονταν οι προθέσεις τών δύο πλευρών γιά τήν εξεύρεση λύσεων καί σέ άλλα ζητήματα, πλήν τοΰ θέματος τής ύφαλο

185 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ κρηπίδας, καί μέ τό Κυπριακό νά μην συμπεριλαμβάνεται στήν άτζέντα τοΰ διαλόγου. Είναι χαρακτηριστικό δτι τής Συμφωνίας τοΰ Νταβός ειχε προηγηθεί ή κρίση τοΰ Μαρτίου τοΰ 87, πού λίγο ελειψε νά οδηγήσει σέ ελληνοτουρκικό πόλεμο, δταν τό τουρκικό ερευνητικό σκάφος «Σισμίκ» επλευσε γιά ερευνες μεταξύ Λήμνου και Λέσβου. Όρισμένοι επιμένουν δτι ή άπόφαση τοΰ Ό ζάλ νά μήν συνεχίσει τις ερευνες στό Αιγαίο συνδεόταν μέ τήν <«άποφασιστική στάση» τής Κυβέρνησης Παπανδρέου καί μέ τή διαβεβαίωση πού κατόρθωσε νά άποσπάσει ό πρωθυπουργός άπό τόν βούλγαρο ομόλογό ταυ Τοντόρ Ζίφκωφ γιά εμπλοκή τής Βουλγαρίας σέ περίπτωση ελληνοτουρκικού πολέμου. Είναι βέβαιο δμως δτι ή Τουρκία σταμάτησε τις ερευνες, επειδή πέτυχε νά έπέλθει εκατέρωθεν άποχή άπό ερευνες σέ περιοχές εκτός τών χωρικών ύδάτων. Εξάλλου* άν δ Παπανδρέου είχε δντως έξέλθει νικητής άπό τήν κρίση τοΰ Μαρτίου τοΰ 1987, ποιό λόγο θά ειχε νά προχωρήσει στή Συμφωνία τοΰ Νταβός, λίγους μήνες άργότερα, συμφωνία μέ τήν όποία καταγραφόταν ώς συζητήσιμη δλη ή γκάμα τών διεκδικήσεών της; To mea culpa τοΰ Παπανδρέου γιά τή Συμφωνία τοΰ Νταβός τό 1989 λίγο πριν άπό τις έπερχόμενες έκλογές, πάλι, 192

186 Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ πολύ λίγο βοήθησε, άφοΰ δέν μπορούσε νά άνατρέψει τά συμφωνηθέντα. * * * Στά τέλη της δεκαετίας τού 80 κατέρρευσε ό κομμουνισμός, γενικεύθηκε ό άνταγωνισμός μεταξύ τών οικονομιών καί στή συνέχεια άναδύθηκαν νέες ισχυρές πολιτικοοικονομικές δυνάμεις (Κίνα, Ρωσία, Ινδία, Βραζιλία), πού ήταν προσανατολισμένες στήν οικονομία τής άγοράς. Στό πλαίσιο αυτό, ή κάποια άνάπτυξη μέ δρους άγοράς τής τελευταίας δεκαπενταετίας έξαντλήθηκε γρήγορα, καθώς έμεινε άθικτος ό πυρήνας τού συστήματος διαφθοράς άπό τις κυβερνήσεις τών Κώστα Σημίτη καί Κώστα Καραμανλή. Τό δίλημμα είναι πλέον ορατό: Ή θά ύπονομευθεΐ άμετάκλητα ή θέση της χώρας καί ή πορεία της πρός τά εμπρός ή θά καταρρεύσει τό φαυλοκρατικό σύστημα, ώστε ή χώρα νά βρει τό βηματισμό της καί νά παίξει σημαντικό ρόλο στήν περιοχή της.

187

188 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ή διπολική αναπαράσταση ενός άνταγωνιστικου πεδίου είναι κατά κανόνα παραπλανητική, επειδή καθιστά άνεξήγητη τήν ενότητά του. Στήν πραγματικότητα, υπάρχει πάντοτε και κάποιος τρίτος πόλος κι, άν δέν τον συμπεριλάβουμε, είναι άδύνατο νά κατανοήσουμε τή δομή του άνταγωνιστικου πεδίου. Αυτό συμβαίνει καί στό νεοελληνικό πολιτικό πεδίο. Πίσω άπό τήν αντίθεση τών δύο παραδόσεων, τής κυρίαρχης «φαυλοκρατικής» καί τής ύποκείμενης «εκσυγχρονιστικής», κρύβεται ή κοινή άντίθεσή τους πρός μιά τρίτη πολιτική παράδοση. Είναι ή κοινοτική πολιτική παράδοση, μέ τήν οποία λειτουργούσαν τά ελληνικά Κοινά άπό τήν άρχαιότητα ώς τό τέλος τής Τουρκοκρατίας. Ή τρίτη αύτή παράδοση τέθηκε έκτος νόμου τό 1833 άπό τό έλλαδικό κράτος, άλλά δέν εξαφανίστηκε άπό τήν κουλτούρα τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ. Στήν πραγματικότητα ή κύρια άντίθεση στούς κόλπους τοΰ νεοελληνικού μετεπαναστατικοΰ έθνο- 195

189 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ κρατικού συστήματος δέν είναι ή αντίθεση «φαυλοκρατικής» καί «εκσυγχρονιστικής» παράδοσης, άλλά ή άντίθεση άνάμεσα στήν εισαγόμενη νεωτερική πολιτική παράδοση, τήν οποία ενσαρκώνουν αυτές οί δύο, καί στήν άποπεμπόμενη προνεωτερική κοινοτική έλληνική πολιτική παράδοση. * * % Ό διχασμός τής είσαγόμενης Νεωτερικότητας σέ φαυλοκρατία καί εκσυγχρονισμό έξηγεΐται άπό τήν άνάγκη της νά συντρίψει καί νά εξαφανίσει τήν κοινοτική πολιτική παράδοση του Ελληνισμού, Τό αντιλαμβάνεται κανείς άν προσεγγίσει τό διακύβευμα τής σύγκρουσης μέ κριτήριο τήν άτομική ελευθερία. α) Στήν έλληνική πολιτική παράδοση ή ελευθερία άποτελεί ζητούμενο όχι μόνο γιά τόν ιδιωτικό χώρο άλλά καί γιά τόν κοινωνικό καί πολιτικό χώρο. Ώς καθολική (ιδιωτική, κοινωνική, πολιτική), ή ελευθερία ενσαρκώνεται μέ τήν αύτοοργάνωση τής κοινωνίας σέ Δήμο καί τήν εκ μέρους της άνάληψης τής πολιτικής λειτουργίας ει'τε άδιαμεσολάβητα (δημοκρατία) είτε μέσω άντιπροσώπων, ένιαύσιας συνήθως θητείας,, υπόλογων στή συνέλευση τών πολιτών καί άμεσα ανακλητών (άντιπροσωπευτικό σύστημα). Ό 196

190 ΕΠΙΛΟΓΟΣ τύπος αύτός πολιτικής λειτουργίας δέν κατορθώθηκε βέβαια ποτέ σέ έπίπεδο «Οικουμένης». Στο επίπεδο δμως τών Κοινών, τδ πολιτικό σύστημα τής καθολικής ελευθερίας άποτελοΰσε κεκτημένο άπό τήν άπώτερη άρχαιότητα ώς τό 1833, δταν επιβλήθηκε τό νεωτερικό πρότυπο. β) Τό νεωτερικό πρότυπο πολιτικής λειτουργίας βρίσκεται στούς άντίποδες του ελληνικού. Σύμφωνα μέ τή θεμελιώδη καταστατική άρχή τής Νεωτερικότητας, ή πολιτική λειτουργία πρέπει νά είναι αυτόνομη έναντι της κοινωνίας. Ή άτομική ελευθερία νοείται εδώ μόνον ώς ιδιωτική ελευθερία στό πλαίσιο ενός συλλογικού χώρου ύποκείμενου σέ σχέσεις συστημικώς επεξεργασμένης δεσποτείας: τοΰ μέν κοινωνικοΰ χώρου υπό κρατική ή ιδιωτική (επιχειρηματική) δεσποτεία, τοΰ δέ πολιτικοΰ ύπό ολιγαρχική καί μάλιστα άθέσμιστη κομματική δεσποτεία. Ή κοινωνία ύπεισέρχεται στό Σύστημα ώς άθροισμα ιδιωτών καί καλείται, άπλώς, νά παίζει (άνά τετραετία συνήθως) τό ρόλο τοΰ διαιτητή στον άνταγωνισμό τών κομματικών ολιγαρχιών γιά τον ελεγχο 1. Εννοούμε τήν ελληνιστική, τή ρωμαϊκή καί τή βυζαντινή Οικουμένη, δπου τό πολιτικό σύστημα είναι ή στρατιωτική μοναρχία. 'Ένα μεγάλο βήμα συνιστά ή βυζαντινή στρατιωτική μοναρχία, ή οποία είναι θεσμισμένη σέ αξιοσημείωτο βαθμό. Ή θεσμική κατάρρευσή της τον 11ο αιώνα άνοιξε τό δρόμο στή φραγκική καί τήν τουρκική κατάκτηση

191 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ της κρατικής μηχανής. Ή κοινωνία συναντάται εδώ μέ τά κόμματα μόνο στό έπίπεδο τής ιδεολογίας - όσο βεβαίως οι ιδεολογίες (εθνικισμός, σοσιαλισμός, εκσυγχρονισμός) δέν έχουν έκλείψει. Γ ιά τον δυτικό άνθρωπο, ό όποιος ενδιαφέρεται μόνο γιά τήν ιδιωτική ελευθερία του, ή αυτονομία της πολιτικής δέν άποτελεΐ πρόβλημα. Γ ιά τον 'Έλληνα δμως, ό όποιος ειχε μάθει νά βλέπει τον εαυτό του ώς άφεντικό της πολιτικής, τουλάχιστο στό έπίπεδο τών Κοινών* αυτό ήταν κάτι τελείως άφύσικο. Δημιουργήθηκε ετσι τό οξύμωρο, δσο καί μοναδικό ιστορικό φαινόμενο, ενας λαός εθισμένος νά είναι πολιτικός έντολέας, νά υποχρεώνεται,' μέ τήν εισαγωγή τοΰ νεωτερικοΰ πολιτικοΰ προτύπου, νά γυρίσει δυόμισι χιλιάδες χρόνια πίσω σέ μιά σαφώς προαντιπροσωπευτική μορφή πολιτικής λειτουργίας. Επόμενο ήταν νά προβάλει μιά παρατεταμένη, μαζική και έξατομικευμένη άντίσταση, δχι κατ ανάγκην συνειδητή. Ή φαυλοκρατία είναι άκριβώς τό σύνολο τών μορφών μέ τις όποιες ή Νεωτερικότητα προσπάθησε νά χειραγωγήσει τή στοιχειακή αυτή πολιτισμική άντίσταση τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ καί βαθμιαία νά εξαλείψει τό 2. Βλ. καί Γιώργος Κοντογιώργης, Ή Δημοκρατία ώς ελευθερία, Πατάκης, Αθήνα 2007.

192 ΕΠΙΛΟΓΟΣ κοινοτικο-έλευθεροκεντρικό ήθος της. Δέν χρειάστηκε, βέβαια, νά επινοήσει ή ι'δια τις φαυλοκρατικές πρακτικές, διότι υπήρχαν ήδη στό προϋφιστάμενο σύστημα πατρονίας καί άρκοΰσε άπλώς νά τό έναγκαλιστεΐ καί νά τό προσαρμόσει στις δικές της άνάγκες. "Οπερ καί επέτυχε. Ή προνεωτερική έλληνική πατρονία ηταν τό σύστημα πού είχαν άναπτύξει τά Κοινά στις σχέσεις τους μέ τήν οθωμανική δεσποτεία, προκειμένου νά διαχειριστούν τήν αυθαιρεσία της. Έπρεπε, λοιπόν, νά εχεις «μπάρμπα στήν Κορώνη». Μόνο πού τώρα ό χειρισμός τής κρατικής αυθαιρεσίας δέν είναι συλλογικός (κοινοτικός), άλλά προσωπικός-οικογενειακός. Ή φαυλοκρατία άπο-πολιτικοποιεί τήν Πολιτική. Ή Πολιτική εκπίπτει σέ προσωπική συναλλαγή, δπου ό μέν «πολιτικός» μαθαίνει νά βλέπει τήν εξουσία ώς αυτοσκοπό γιά τήν κάλυψη τών ποικίλων μειονεξιών του, ό δέ «πολίτης» ώς «μέσον» γιά τήν «τακτοποίησή» του. Ή έκφυλιστική διεργασία ολοκληρώνεται μέ τήν παρεμβολή τοΰ έλληνικοΰ μηδενισμοΰ, φορέας τοΰ οποίου γίνεται κάθε "Ελληνας πού εχει χάσει τήν πίστη του. Καί δέν υπάρχει πιο άντικοινωνικό-έγωιστικό-αύτοκαταστροφικό δν άπό τόν "Ελληνα πού δέν πιστεύει σέ τίποτα. Στό νεοελληνικό φαυλοκρατικό σύστημα, ή Πολιτική μεταμορφώνεται, λοιπόν, στό άντίθετό της: Άπο- 199

193 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ ξενώνεται τελείως άπό τό συλλογικό συμφέρον καί γίνεται έξ ολοκλήρου ιδιωτική-άντικοινωνική υπόθεση. * * * Αξιολογώντας τό φαυλοκρατικό σύστημα κατά τήν παπανδρεϊκή του ολοκλήρωση, πρέπει νά έπισημάνουμε δτι εχασε δύο άπό τις θεμελιώδεις σταθερές του: τόν διχασμό τής «πολιτικής» καί τήν αύτονομία της. Πράγματι. Πάγια σταθερά τής νεοελληνικής φαυλοκρατίας ήταν ή διχοτόμηση τοΰ πληθυσμοΰ σέ «ήμετέρους» καί μή. Εφεξής δμως ή «τακτοποίηση» τών «δικών μας παιδιών» δέν προϋποθέτει τήν έκδίωξη τών «παιδιών» τοΰ κομματικοΰ άντιπάλου. Στά «δικά του παιδιά» θά προστεθοΰν άπλώς καί τά «δικά μας παιδιά». Συγχρόνως καί έπιπροσθέτως, μέ τήν άνοδο τοΰ ΠΑΣΟΚ στήν έξουσία ισοπεδώθηκε κάθε ιεραρχία (άρα καί έξουσία) μέσα στό κράτος: «Κάντε δ,τι θέλετε, άρκεί νά μέ ψηφίζετε» ήταν τό παπανδρεϊκό μήνυμα. «Τό ΠΑΣΟΚ στήν κυβέρνηση, ό λαός στήν έξουσία». Μαζί μέ τήν παραδοσιακή διχαστική φαυλοκρατική στελέχωση άναιρέθηκε, ετσι, 3. Διάσημη γιά τδν κυνισμό της έκφραση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη.

194 ΕΠΙΛΟΓΟΣ καί ή ΐδια ή κρατική φύση του έλλαδικού κράτους. Το παπανδρεϊκο κράτος δέν είναι κράτος στήν κυριολεξία. Είναι «μή-κράτος», «παλλαϊκό κράτος». Πρόκειται, ασφαλώς, γιά ιστορικής σημασίας στρατηγική ήττα τού φαυλοκρατικοΰ συστήματος. Ό πολίτικος «πάτρονας» περιέρχεται πλέον σέ άπολύτως μειονεκτική θέση έναντι τής «πελατείας» του, ή οποία άλώνοντας πλήρως τδ φαυλοκρατικό πεδίο εχει επιβάλλει τδ ρόλο της ώς έντολέα. Ύπό τήν έννοια αυτή, δ ελληνικός λαός βγήκε «νικητής» άπδ τή μακρά άναμέτρησή του μέ τδν φαύλο έθνοκρατισμό. Έχασε βέβαια τό ζωτικό κοινοτικό του περιβάλλον, άλλά, κατακτώντας τή βάση τού φαυλοκρατικοΰ άντιπάλου, τον περιήγαγε σέ κατάσταση δμηρίας. Ματαίως πλέον ό φαυλοκράτης/έκσυγχρονιστής άναζητεΐ τό χαμένο έδαφος κάτω άπδ τά πόδια του: τήν «αυτονομία τής πολιτικής». Γιά νά επιβιώσει, είναι άναγκασμένος: α) νά στηρίζεται στήν έπικοινωνιακή χειραγώγηση τής «πελατείας» μέσω τοΰ ξεπουλήματος του στούς περιβόητους «νταβατζήδες», στά άσύδοτα ΜΜΕ (Μέσα Μαζικής Επιρροής) καί στά λοιπά λεηλατικά συμφέροντα- καί β) νά χρηματοδοτεί τις άναγκαΐες «παροχές» του μέσω τής ύποχρηματοδότησης τών εθνικών καί κοινωνικών άναγκών καί τής εκποίησης τοΰ κράτους στους δανειστές του

195 ΚΥΛΠΈΛΟΣ ΚΟΡΟΒΙΝΗΣ Τά δυο αυτά στοιχεία, ή άρση τοΰ φαυλοκρατικοΰ διχασμού (ή καταγραφόμενη ώς «κρίση τοΰ δικομματισμοΰ») και τδ ξεπούλημα της φαυλοκρατικής πολιτικής στά λεηλατικά συμφέροντα, καθιστούν τή φαυλοκρατία μή βιώσιμο σύστημα. Ωθώντας τήν επέκταση τής φαυλοκρατίας στά δριά της, 6 παπανδρεϊσμδς κατέστρεψε στήν ουσία τδν ίδιο τδ μηχανισμδ τής άναπαραγωγής της. Ά ν δέν κατέρρευσε, ήδη άπδ τήν άνδρεϊκή εποχή, τδ σύστημα αύτό, τδ χρωστά στήν «εκσυγχρονιστική» ευφυΐα του: Νά προσκολληθεΐ εγκαίρως στους κοινοτικούς μαστούς καί μέ τδ εύκολο χρήμα νά απαξιώσει, νά διαφθείρει καί νά καταπνίξει καθετί πού θά μποροΰσε νά τοΰ άντισταθεΐ. Μέ τδν τρόπο δμως αύτό, ξεμπρόστιασε καί εξουδετέρωσε καί τήν τρίτη θεμελιώδη συνιστώσα τής άναπαραγωγής του: τδν «εκσυγχρονισμό». Τί θά προκύψει άπδ την πρωτοφανή αύτή κατάσταση είναι άδηλο. Τδ βέβαιο είναι δτι τδ κοινοτικό χρήμα δέν είναι άνεξάντλητο. Καί ή ώρα τής κρίσης δέν θά άργήσει νά ερθει. Θεόδωρος Ί. Ζιάκας

196 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ A ΑΚΕΛ 120, 136 Άνδρουτσόπουλος Άδ. 152 Άντάντ 54, 59, 60, 62-64, 68, 69 Άρδην 13 Αριστερά 79, 84-86, 89-91, 94, 96-97, 103, , 126, , 151, , , , 175 Αριστοτέλης 20 Άσμοδαΐος 30, 32 «ΑΣΠΙΔΑ» 138, 139 Ά τσεσον (Σχέδιο) , 161 Β Βαφειάδης Μ. 92, 99 Βελουχιώτης Ά ρ. 92 Βενιζέλος Έ λ. 15, 46, 54, 57-63, 68, 70-72, 120, 136 Βενιζέλος Σ. 111 Βερναρδάκης Δ. 35 Βίσμαρκ Ό. 50 Βούλγαρης Δ. 23, 50 Γ Γαρουφαλιάς Π. 139 Γεώργιος Α' 23 Γιαρουζέλσκι Β. 183 Γκονζάλες Φ. 167 Γκορμπατσώφ Μ. 185 Γκουσεφ Φ. 87 Γκρομύκο Ά. 134 Γουλιέλμος Β ' 63 Γούναρης Δ. 71 Γρίβας Γ. 118, 144 CIA 145 Δ Δεληγιώργης Έ π. 47 Δεξιά 96-97, 99, , 105, , , , , 137, , 159, 171, 173, 175, 189 Δηλιγιάννης Θ. 15, 44, Δημητρώφ Γκ. 95 ΔΣΕ Δραγούμης Στ. 58 Έ ΕΑΜ 81-86, 90-92, ΕΔΑ 123 ΕΔΕΣ 82-83, ΕΚ (Έ νωση Κέντρου) , , 138, 140 ΕΚΚΑ ΕΛΑΣ 81-84, 91-95, 97 Έλλοπία. 13 ΕΟΚ 125, ,167, 176,179,182 ΕΟΚΑ ΕΡΕ 110, Ε στία

197 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Ζ Ζαχαρώδης Ν , 97-99, Ζεπάτος Ά. 9, 13 Ζέρβας Ν. 92 Ζίφκωφ Τ. 192 Ζολώτας Ξ. 188 Ήντεν Ά. 86 Η Θ Θεοτόκης Γ. 30, 56 ΙΔΕΑ 108, 141 Ίωαννίδης Δ I Κ Ή Καθημερινή 99, 108 ΚΑΠ 176, 179 Καποδίστριας Ί. 15, 20, 23, 30, 36 Καραμανλής Κων , , ,156, ,169, 175,185 Καραμανλής Κώσ. 193 Κεμάλ Μ Κέννεντυ Τζ. 134 ΚΚΕ 81, 83, 85-86, 89, 92-94, 96-97, , 157, 183 Κομιντέρν 82, 89 Κόμμα Φιλελευθέρων 71, 111 Κον.τογιώργης Γ. 198 Κοσκωτάς Γ Κουμουνδουρος Ά λ. 30, 42, 47 Κουτσόγιωργας Ά γ. 187 Κρόμγουελ Ό λ. 50 Κυπριανου Σπ. 163 Κωλέττης Ί. 15, 22, 24-26, 50 Κωνσταντίνος Α' 58, 63-64, 68-69, 76 Λ Λαδάς Ί. 146 Λαμπράκης Γρ. 125 Μ Μακάριος Γ' 118,120, ,136, 145, 153, 163 Μακρίδης Θ. 93 Μακρυγιάννης Ί. 25 Μαρκεζίνης Σπ. 147, 151 Μαυρομιχάλης Κυρ. 57 Μ έγας Πέτρος 41 Μ ελάς Π. 56 Μεντερές Ά. 116 Μ εταξάς Ί , 79 Μητσοτάκης Κ. 15, 138, 200 Μιτεράν Φρ. 167 Μουσολίνι Μ π. 75 Μπελογιάννης Ν. 107 Μπρέζνιεφ Λ. 134 Ν Ναπολέων 21 ΝΑΤΟ 107, 120, , 159, 162, 166, 182 ΝΔ

198 Ντελδρ Ζ. 179, 186 Ντενκτάς Ρ. 117, 144, 163, 183 Ο ΟΑΕ 177 Ό ζάλ Τ. 171, 186, Ό θωνας 23, 26 Π ΠΑΚ 168 Παπάγος Ά λ , Παπαδόπουλος Γ. 147, Παπαληγούρας Ά ν. 111 Παπανδρέου Ά. 15, 109, 114, 138, 142, 174, , ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Σαράφης Στ. 92 Σημίτης Κ. 193 Τσαλδάρης Κ. 97 Παπανδρέου Γ. 85, 91, 93, 121, 124, Τσοβόλας Δ , 131, , Τσώρτσιλ Ού. 86, , 142, 145 ΠΑΣΟΚ 114, 158, 164, , , , , , 189, 191, 200 Φαράκος Γρ. 93 ΠΕΕΑ Πλαστήρας Ν. 107, 109 Σ Σιάντος Γ. 94, 101, 103 Σκόμπυ Ρ. 96 Στάλιν 87-90, 94-95, 98, 100 Συναγερμός 107, 110 Συνασπισμός 188 Σχέδιο «Περικλής» , 127 Τ Τζόνσον Λ Τίτο Γ. 93, 98, 100, 102 Τό Β ήμα 108 Τρικούπης X. 15, 44, 47-54, 74 Φ X Ρ Ράλλης Γ. 111 Ρήγας (Φεραΐος) Ρήγκαν Ρ. 174, 185 Ρόίδης Έμμ. 7, 30, 32, 34-35, 37, 42-43, Ρόμελ Έ ρ. 82 Ρόσιος Ά λ. 99 Χίτλερ Άδ. 88 Χόρτον Τζ. 70 Χότζα Έ. 101 Χούντα 109, , , , Ψαρρδς Δ. 82, 84 Ψ

199 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Άσπρέας Γ., Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, «Χρήσιμα Βιβλία». Βακαλόπουλος Απ., Νέα Έλληνική Ιστορία, , Βάνιας, Θεσσαλονίκη Βουρνάς Τ., Ιστορία της νεότερης Ελλάδας , Τολίδης. Γρηγοριάδης Ν.Φ., Οί Πρωθυπουργοί της Ελλάδας ( ), Νε- όκοσμος, Αθήνα Ιστορία του Ελληνικού *Έθνους, τ. 13ος- 16ος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα Κοντογιώργης Γ., Ή Δημοκρατία ώς ελευθερία, Πατάκης, Αθήνα Κορδάτος Γ., Ιστορία της Ελλάδος, τ , 20ος Αιώνας, Αθήνα Μακρυγιάννης Ί., 'Άπαντα: Απομνημονεύματα - Δίκη, Μέρμηγκας. Μαρκεζίνης Σπ., Πολιτική Ιστορία της Συγχρόνου Ελλάδος, τ. 1-4, Πάπυρος, Αθήνα Μάρξ Κ. - Έ νγκελς Φρ., Ή Ελλάδα, ή Τουρκία καί τό Ανατολικό Ζήτημα, Γνώση, Αθήνα Μέντελσον-Μπαρτολντί Κ., Επίτομη Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Τολίδης. Dakin D., Ή Ενοποίηση της Ελλάδος, , ΜΙΕΤ, Α θήνα Περιοδικός καί ήμερήσιος τύπος περιόδου Πετρίδης Π.Β., Σύγχρονη Έλληνική πολιτική ιστορία, Γκοβόστης. 206

200 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ : Άπό τά δημοκρατικά πολιτεύματα στήν κατάλυση της οθωμανικής μοναρχίας : Άπό την έν Άθηναις Β' συνέλευση στην έκθρόνιση τοΰ Κωνσταντίνου Γλύζμπουργκ : Άπό την αποκατάσταση της συνταγματικής νομιμότητας στό δικτατορικό καθεστώς της 4ης Αύγούστου. Ή βασιλεία τών Γλύζμπουργκ στην Ελλάδα Συμβολή στήν απομυθοποίηση της δυναστείας. Ροΐ'δης Έμμ., Άπαντα, Έρμης, Αθήνα Σβορώνος Ν., Επισκόπηση της νεοελληνικής Ιστορίας, Θεμέλιο, Α θή να Συλλογικό εργο, «Ελευθέριος Βενιζέλος Ή μεγάλη πορεία άπό τό ανάθεμα στήν άποθέωση», Ελευθεροτυπία, Αθήνα Συλλογικό εργο, Ό 3Ελευθέριος Βενιζέλος στή Θεσσαλονίκη, Εθνική Τράπεζα τής Ελλάδος - Πολιτιστικό Κέντρο Βορείου Ελλάδος, Τζιοβάρας Γρ., «Τά υπουργεία μας (Κυβερνήσεις )», Τό Ποντίκι, Αθήνα Φαράκος Γρ., Ό ΕΛΑΣ κ α ί ή εξουσία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Χόρτον Τρ., Αναφορικά μέ τήν Τουρκία, Α. Α. Αιβάνη, Αθήνα 1992.