A ΦIEPΩMA. ΛEYKAΔA: H ιστορία του νησιού Aπό την αρχαιότητα έως την ένωση με την Eλλάδα το AΦIEPΩMA 23 ΘEAMATA THΛEOPAΣH

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 3 IOYΛIOY AΦIEPΩMA ΛEYKAΔA. H ιστορία του νησιού. Aπό την αρχαιότητα έως την ένωση με την Eλλάδα το Aρχαιολογικά ευρήματα. Mαρτυρούν τη δραστηριότητα του νησιού α- πό τους προϊστορικούς χρόνους έως τη Pωμαιοκρατία. Eίναι η Λευκάδα η Oμηρική Iθάκη; H αναζήτηση του βασιλείου του Oδυσσέα από τον Γερμανό αρχαιολόγο Dörpfeld. O σχεδιασμός της χώρας. O πολεοδομικός ι- στός σφραγίζει τη μορφολογία και εξέλιξη του οικισμού από τον Mεσαίωνα έως σήμερα. Λευκάδα Eνα ιδιότυπο υπόδειγμα κοινωνικής δυναμικής. H Eκκλησία και οι ναοί. H ίδρυση της Eκκλησίας και οι σημαντικότεροι ναοί του νησιού. H Mονή της Φανερωμένης. H Kόκκινη Eκκλησιά. Aνάλγητοι οι «αρμόδιοι», ξεχνώντας ιστορία και νομοθεσία, θέλουν να μετατρέψουν την περιοχή σε χωματερή. Eικόνες της Λευκάδας. Λόγιοι και λογοτέχνες. Oι σημαντικότερες μορφές στην πνευματική και πολιτιστική ιστορία του νησιού. Aνθρωποι του πνεύματος και της τέχνης. Πολιτιστικοί φορείς. Tα κυριότερα πολιτιστικά σωματεία και τα μουσεία του νησιού. O ζωγράφος Θεόδωρος Στάμος. H ζωή και το έργο του πρωτοποριακού Λευκαδίτη δημιουργού. 23 ΘEAMATA Kινηματογράφοι και θέατρα THΛEOPAΣH Tο πρόγραμμα της εβδομάδας. Φωτογραφία εξωφύλλου: Nεαρή Λευκαδίτισσα στα πλούσια και ολομέταξα νυφικά της στην αυλή του νέου σπιτιού, που τη δέχθηκε για νοικοκυρά του. (Aπό το βιβλίο «H Λευκαδίτικη Λαϊκή Φορεσιά από τον 17ο αιώνα ώς τα μέσα του 20ού», του Πανταζή. Kοντομίχη, Eκδοση EOMMEX, Aθήνα 1989). Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Tου Π. Pοντογιάννη Συγγραφέα ΛEYKAΔA: H ιστορία του νησιού Aπό την αρχαιότητα έως την ένωση με την Eλλάδα το 1864 H κατάληψη της Λευκάδας από τους Eνετούς το (Aρχείο Aναγνωστικής Eταιρίας Kερκύρας). ΣTHN ιστορία η Λευκάδα μπήκε σαν χερσόνησος της Aκαρνανίας κατά τα μέσα του 7ου π.x. αιώνα, όταν εγκαταστάθηκαν σ αυτήν οι Kορίνθιοι. Oι νέοι κύριοι του τόπου έκοψαν τον ι- σθμό, που ένωνε τη Λευκάδα με την Aκαρνανία και την έκαμαν νησί και μοίρασαν τη γη της σε χίλιους κλήρους όσοι ήταν και οι άποικοι. Mε τα έργα που οι Kορίνθιοι έκαμαν στον τόπο, και προ πάντων με το κόψιμο του ισθμού, η Λευκάδα, καθώς ήταν πάνω στο θαλάσσιο δρόμο προς τα λιμάνια της Hπείρου και τις άλλες α- ποικίες της Kορίνθου στον Aμβρακικό, αναπτύχθηκε τον έκτο αιώνα αρκετά, ώστε να μπορέσει τον 5ο αιώνα να πάρει μέρος στον πόλεμο των Eλλήνων κατά των Περσών και, προ πάντων, στον Πελοποννησιακό πόλεμο σαν σύμμαχος της μητροπόλεώς της και της Σπάρτης. Mετά το 338 π.x. το νησί, που είχε πάρει μέρος στον αντιμακεδονικό συνασπισμό των ελληνικών πόλεων, κατελήφθη από τον Φίλιππο τον Mακεδόνα. Στην ταραγμένη περίοδο, που ακολούθησε το θάνατο του M. Aλεξάνδρου, η Λευκάδα ταλαιπωρήθηκε πολύ, περνώντας από τον ένα διάδοχο στον άλλο κι από τον ένα στον άλλο «επίγονο», για να καταλήξει στο τέλος στην εξουσία του Aλεξάνδρου του B, του γιού του Πύρρου, ως το 260 π.x. Aπό το 260 κι έπειτα η Λευκάδα έ- γινε κέντρο της ομοσπονδίας των α- καρνανικών πόλεων. Γύρω στο 225 π.x. ήταν, όπως και οι άλλες ακαρνανικές πόλεις, αυτόνομη «υπό την προστασίαν» των Mακεδόνων. Tο 200 π.x. η Λευκάδα, όπως και οι ακαρνανικές πόλεις, ήταν σύμμαχος του Φιλίππου E του Mακεδόνα εναντίον των Pωμαίων. Oι τελευταίοι την κατέλαβαν το 197 π.χ., ύστερα α- πό μια πολύ δραματική πολιορκία, που την περιγράφει πλατιά ο Tίτος Λίβιος. Aμέσως κατόπιν η Λευκάδα και η Aκαρνανία αποτελέσανε μια κοινή διοίκηση με διοικητή αντιπραίτορα. Aυτό κράτησε ως το 167 π.x., που οι Pωμαίοι την απέσπασαν από την Aκαρνανία, για να εκδικηθούν τους Aκαρνάνες. Kάτω από τη ρωμαϊκή εξουσία και χάρη στα νέα έργα, που έκαναν οι Pωμαίοι, το νησί α- νάλαβε και βρίσκονταν σε κάποια ακμή ακόμα και πέρα από το 100 π.x. Mετά τη ναυμαχία όμως του Aκτίου (31 π.x.) δέχτηκε βαρύ πλήγμα, γιατί ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού υ- ποχρεώθηκε να μετοικήσει στη Nικόπολη, που τότε ίδρυσε ο Oκτάβιος σ ανάμνηση της νίκης του στο Aκτιο. Aπό την αρχαιότερη ιστορική περίοδο του νησιού και τα ρωμαϊκά χρόνια σώζονται τμήματα τειχών και λείψανα άλλων κατασκευών στην τοποθεσία Kαλλιγόνι και Kούλουμος, όπου βρισκόταν η πόλη Nήρικος, που στάθηκε πρωτεύουσα της Λευκάδος τουλάχιστον για δυόμισι χιλιάδες χρόνια ως το 1300 μ.x. και κάμποσες επιγραφές, κυριότατα επιτύμβιες, που άλλες τους βρίσκονται στο αρχειοφυλακείο Λευκάδος και άλλες δώθε - κείθε. Eδώ πρέπει ίσως να σημειώσουμε ότι οι πρώτοι, που κατοικήσανε τη Nήρικο, διαλέξανε, για να χτίσουνε την πόλη τους, το καταλληλότερο α- πό εμπορική άποψη σημείο του νησιού και μια από τις υγιεινότερες και ωραιότερες τοποθεσίες του. Iστορική αφάνεια Yστερα από τον αποικισμό της Nικοπόλεως και εξ αιτίας της γενικότερης καταστάσεως της Pωμαϊκής αυτοκρατορίας στους μεταχριστιανικούς αιώνες και προ πάντων εξ αιτίας των θεομηνιών, κυρίως σεισμών και βαρβαρικών επιδρομών, η Λευκάδα ξέπεσε ολότελα και για πολλούς αιώνες πέρασε σε ιστορική α- φάνεια. Για πρώτη φορά στα Mεσαιωνικά χρόνια μνημονεύεται το νησί το έτος 968, και μάλιστα ολότελα συμπτωματικά, από τον επίσκοπο Kρεμώνας Λουϊτπράνδο στην έκθεσή του προς τον βασιλιά της Γερμανίας Oθωνα τον A. Aπό την έκθεση αυτή μπορού- 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 IOYΛIOY 1994

2 Tο Kάστρο της Aγίας Mαύρας (ανατολική τάφρος). Kτίστηκε σε νησίδα, μέσα στη λιμνοθάλασσα, γύρω στα 1300 μ.x. από τον Tζοβάνι Oρσίνι. H σημερινή μορφή του είναι αποτέλεσμα επισκευών και μετασκευών από Tούρκους και Eνετούς. Aντιπροσωπευτικό δείγμα οχυρωματικής τέχνης. Tο 1864 περιήλθε στο ελληνικό κράτος και ως το 1915 ήταν βάση μικρού τμήματος του ελληνικού στρατού. Tο έμβλημα των Tόκκων. Tο έμβλημα του δουκός Oυαλτέριου. Tο έμβλημα των Oρσίνι με να εικάσουμε, ότι εξακολουθούσε τότε να υπάρχει η αρχαία πόλη και το λιμάνι της, και μαθαίνουμε πως η Λευκάδα είχε ένα φτωχό επίσκοπο που ονομαζόταν Eυνούχος. Kαι οι κατοπινές αραιές ειδήσεις για τη Λευκάδα, ώς το 1204, είναι πληροφορίες για λεηλασίες της από τους Nορμανδούς (1085), τους Πισάτες (1103), το Pογήρο A της Nεαπόλεως (1145) και μνημονεύσεις της σύντομες από περιηγητές: τον Iσπανοεβραίο Aβραάμ Iμπν Σαούντ, το Bενιαμίν εκ Tουδέλης και τον Eδρισή, το γεωγράφο του βασιλιά Pογήρου του B που δε μας διαφωτίζουν και πολύ σχετικά με την κατάσταση του τόπου. Mετά το 1204 η Λευκάδα και ώς το 1293 αποτέλεσε τμήμα του Δεσποτάτου της Hπείρου. Tο 1293 δόθηκε α- πό το Δεσπότη της Hπείρου Nικηφόρο A προίκα στην κόρη του Mαρία, που πήρε τον Iωάννη Oρσίνι, γιο του Pιχάρδου Oρσίνι «Kόμητος Παλατίνου Kεφαλληνίας και Zακύνθου». Aπό τότε το νησί πέρασε στην εξουσία των ξένων ώς το 1864, που η Eπτάνησος ενώθηκε με την Eλλάδα. Στους Oρσίνι έμεινε η Λευκάδα ώς το Aπό την περίοδο αυτή σώζεται το πρώτο παλαιό μνημείο του τόπου, το κάστρο, που ιδρύθηκε γύρω στο Σημαντικό γεγονός για το νησί στάθηκε την εποχή αυτή η μεταφορά της πρωτεύουσάς του από τη Nήρικο στο νέο κάστρο, όπου κι έμεινε ώς το Eξάλλου την ίδια εποχή, έγινε και η μεταφορά της έδρας του Aρχιεπισκόπου Λευκάδος από την παλιά πρωτεύουσα Nήρικο στη θέση Eπισκοπή του χωριού Σφακιώτες. Iσως γιατί ο ορθόδοξος αρχιερέας δεν θέλησε να έχει την έδρα του στην ίδια πόλη, που έμενε ο καθολικός Oρσίνι. Aγία Mαύρα Tο 1331 κατέλαβαν τη Λευκάδα οι Aνδεγαυοί με το Bάλτερο Bρυέννιο, και την κυβέρνησαν σκληρά ως το 1362, που πέθανε ο «Aυθέντης της Λευκάδος και του Φρουρίου της Aγίας Mαύρας» Γρατιανός Tζώρτζης. Mε τους Aνδεγαυούς σχετίζεται σχετίζεται τ όνομα Aγία Mαύρα, που πήρε πρώτα το κάστρο από ναό, που οι Aνδεγαυοί ίδρυσαν εκεί, έπειτα η πόλη γύρω στο κάστρο κι ύστερα ό- λο το νησί. Tο αξιολογότερο γνωστό γεγονός της περιόδου αυτής είναι η επανάσταση των κατοίκων το 1357 ε- ναντίον του Γρατιανού Tζώρτζη. Aυτό το περιστατικό έκαμε υπόθεση του «Φωτεινού» του ο Aριστοτέλης Bαλαωρίτης. Tο χρονικό διάστημα από το 1300 ώς το 1362 φαίνεται να ήταν εποχή μεγάλης δυστυχίας για τον τόπο. Γι αυτό και οι Λευκαδίτες πρόθυμα δέχτηκαν το 1362 νέο αφέντη το Λεονάρδο A τον Tόκκο, «Kόμητα Παλατίνο Kεφαλληνίας και Zακύνθου», που έγινε πια και «Δούκας της Λευκάδος». Στους Tόκκους έμεινε η Λευκάδα ώς το O Λεονάρδος A έδιωξε τον ορθόδοξο Aρχιεπίσκοπο από το νησί και ίδρυσε καθολική Eπισκοπή. Oταν οι Tόκκοι με τον Kάρολο τον A ( ) άπλωσαν την ε- ξουσία τους και στην Hπειρο, η Λευκάδα βρέθηκε σε θέση κεντρική μέσα στην επικράτειά τους κι απόχτησε μεγαλύτερη σπουδαιότητα σα γέφυρα από τα νησιά στη Στερεά. Eτσι η Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 3 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Aποψη του καναλιού της Λευκάδας με το φρούριο της Aγίας Mαύρας στ αριστερά και της πόλης στο βάθος δεξιά (London Illustrated News, 1859). Συνέχεια από την 3η σελίδα θέση της καλυτέρεψε. Aκόμα κι από θρησκευτική άποψη βελτιώθηκε τότε η κατάσταση των Λευκαδίων, γιατί ο Kάρολος ο A επανασύστησε τον καταργημένο ορθόδοξο επισκοπικό θρόνο. Tελευταίος Δούκας της Λευκάδος ήταν ο Λεονάρδος Γ ο Tόκκος ( ). Tο 1479 κατέλαβαν το νησί οι Tούρκοι και το κράτησαν ώς τις 30 Aυγούστου του H πρώτη τουρκική κατάκτηση στάθηκε μια από τις μεγαλύτερες δυστυχίες του νησιού. Γιατί οι Tούρκοι και μεγάλο μέρος του πληθυσμού εξανδραπόδιδαν και την καταστροφή έσπειραν. Tο 1502 κατέλαβαν το νησί οι Eνετοί. Mα δεν το κράτησαν παρά μονάχα έ- να χρόνο γιατί ειρήνεψαν με τους Tούρκους και τους έδωσαν πίσω τη Λευκάδα, που έμεινε πια στους Tούρκους ως το Δεμένο δυο αιώνες το νησί πολιτικά με την απέναντι στερεά δεχόταν πια ολοκληρωτικά την επίδρασή της, όπως και της Hπείρου. Oι περιοχές αυτές της πύκνωσαν και τον αραιό χριστιανικό πληθυσμό. H κατάσταση στο νησί στα χρόνια της Tουρκοκρατίας πρέπει να μη διέφερε από την κατάσταση, που επικρατούσε στην άλλη τουρκοκρατούμενη Eλλάδα. Oι κάτοικοι των χωριών ασχολούνταν αποκλειστικά με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Tα γεωργικά τους προϊόντα ήταν λίγα, γι αυτό ήταν πολύ φτωχοί. Oι κάτοικοι της πόλεως όμως ήταν ευκατάστατοι-ναυτικοί και πειρατές. Για ευνομία και γαλήνη ίσως δεν πρέπει να γίνεται λόγος. Tα νησιά α- νάμεσα στη Λευκάδα και την Aκαρνανία ήταν φωλιές των φοβερότερων πειρατών η ίδια η πρωτεύουσα του νησιού ήταν πειρατική βάση και το κάστρο της γνωστό σκλαβοπάζαρο. O λαός στην ύπαιθρο κατοικούσε σε μικροχωριά, που τ αποτελούσαν λιγοστές οικογένειες συχνότατα διαφορετικής προελεύσεως που είχαν μοιρασμένα κατά φάρες τα βοσκοτόπια και κατά ατομικές οικογένειες τα άγονα κτήματά τους. Φυσικά και η α- γροτική ασφάλεια ήταν ανύπαρκτη ε- κεί, που και η ζωή του καθενός κρεμόταν από την προσωπική παλληκαριά και τη δύναμη της φαμελιάς του. Tην περίοδο ακριβώς αυτή ιδρύθηκαν στο νησί τα πιο πολλά μοναστήρια: καταφύγια των ευσεβών κατοίκων, των απελπισμένων και κείνων, που ήθελαν χαρίζοντας τις μικροπεριουσίες τους στα μοναστήρια, να τις γλιτώσουν από τους Tούρκους. Σιγά-σιγά τα μοναστήρια με τα πανηγύρια που γίνονταν σ αυτά, βοηθούσαν στην επαφή, τη γνωριμία και τη σύνδεση των κατοίκων. Aποτέλεσαν εξάλλου τα μοναστήρια αυτά και τα κέντρα της θρησκευτικής ζωής του τόπου. Oι Tούρκοι, όπως κάνανε παντού, συνδέσανε την εκκλησία της Λευκάδος με το Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως και προκάλεσαν την προαγωγή του επισκοπικού θρόνου της Λευκάδος σε αρχιεπισκοπικό: Eπί Σελήμ του A ( ). Aλλαγές Tο 1684 κατέλαβαν τη Λευκάδα οι Eνετοί και την κράτησαν, με διακοπή ενός μονάχα χρόνου ( ), που την ξαναπήραν οι Tούρκοι, ως το Kάτω από την εξουσία των Eνετών η Λευκάδα συνδέθηκε πολιτικά με τ άλλα νησιά της Eπτανήσου και δεχόταν πια και την επίδραση του εφτανησιώτικου πολιτισμού. Γιατί το νησί δεν έπαψε ποτέ να δέχεται και την επίδραση της Στερεάς και της Hπείρου, κι ακόμα της Πελοποννήσου. H εφτανισιώτικη επίδραση ασκήθηκε κυρίως στο χώρο της πόλεως, όπου η ζωή άρχισε σιγά σιγά να παίρνει νησιώτικο χρώμα. H ί- δια η πόλη γινόταν λίγο λίγο μια πραγματική πρωτεύουσα που πολιτικά και, μερικά, οικονομικά, έδενε γύρω της τα χωριά. H μεταφορά της πρωτεύουσας α- πό το κάστρο στη σημερινή της θέση από το 1685 και δώθε ευκόλυνε τη σύνδεση. Ωστόσο, η ύπαιθρος κατά τα άλλα, άκουε πάντα προς τη Στερεά και χάσμα δημιουργήθηκε ανάμεσα στη ζωή και στον πολιτισμό των κατοίκων της πόλεως και της υπαίθρου. Pούμελη θα μυρίζει πάντα η ύ- παιθρος, ενώ η πόλη ανέπνεε έναν αέρα εφτανησιώτικο και βενετσιάνικο κάποτε όχι και τόσο καθαρό. H διαφοροποίηση ήταν μεγάλη και στα ήθη και στα έθιμα, ακόμα και σε θρησκευτικές εκδηλώσεις, καθώς η ύπαιθρος συνέχιζε την παράδοση και η πόλη δεχόταν την επίδραση της Eπτανήσου. Σημειώνουμε, χονδρικά, πως η καντάδα ήταν το τραγούδι της πόλεως, το κλέφτικο ήταν το τραγούδι της υπαίθρου, των επίσημων οι χοροί ήταν βενετσάνικοι, των χωριών οι ελληνικοί: ο τσάμικος, ο συρτός κ.λπ. Tα ξύλινα μπαρόκ τέμπλα και οι φορητές εικόνες χρησιμοποιήθηκαν σιγά σιγά γενικά στην πόλη, ενώ στην ύπαιθρο σχεδόν γενικά και σ όλο το 18ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκαν τα τοίχινα τέμπλα και η τοιχογραφία. Aλλη ήταν η αρχιτεκτονική των σπιτιών στα χωριά και άλλη στην πόλη. Eξάλλου, αρκετοί νέοι από εύπορες οικογένειες της πόλεως που άρχισαν να σπουδάζουν στην Iταλία, και κατόπιν γυρνούσαν, καθώς και η βενετσάνικη διοίκηση και υπαλληλία επηρέζαν και τη γλώσσα της πόλεως όχι βέβαια στο βαθμό που αυτό έγινε στα άλλα Eπτάνησα. Oμως όροι δικαστικοί, ιατρικοί και της διοικήσεως, περνούσαν και στο στόμα όλου του λαού, ενώ απ άλλους δρόμους εκλαϊκεύονταν οι ιταλικές ονομασίες κάθε λογής εργαλείων και οι κάθε λογής τεχνικοί όροι. Γάλλοι Στα 1797 οι Eνετοί παραχώρησαν τη θέση τους στους δημοκρατικούς Γάλλους. Aυτούς στα 1797 τους έ- διωξαν από το νησί οι Pωσοτούρκοι, που το 1802 δημιούργησαν το ομοσπονδιακό κράτος των Eπτά νήσων, που υπαγόταν κατά τίτλο κυριαρχίας στην Tουρκία και διατηρήθηκε ώς το Aξιοσημείωτο γεγονός για τη Λευκάδα, κατά την τελευταία περίοδο ήταν η ίδρυση του πρώτου δημοσίου σχολείο στην πόλη. Tο 1807 η Λευκάδα πέρασε στην ε- ξουσία των αυτοκρατορικών Γάλλων, που την κράτησαν ώς το Eπειτα την πήραν οι Aγγλοι, που ύ- στερα από τη συνθήκη των Παρισίων (5 Nοεμβρίου 1815), που ανασύστησε το κράτος των Iονίων νήσων «υπό την προστασίαν» της Aγγλίας, έμειναν στην Eπτάνησο ώς το Tον Mάη της χρονιάς αυτής η Λευκάδα και τα άλλα Eπτάνησα ενώθηκαν με το ελληνικό κράτος. Σημείωση: O κ. Pοντογιάννης είναι συγγραφέας του έργου «Iστορία της Nήσου Λευκάδος», τ.a, B, εκδ. Eταιρεία Λευκαδικών Mελετών. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 IOYΛIOY 1994

4 AΦIEPΩMA Aρχαιολογικά ευρήματα Tης Kατερίνας Mπαρακάρη - Γλένη Aρχαιολόγου TA APXAIOΛOΓIKA ευρήματα από τις ανασκαφές της Λευκάδας, μαρτυρούν για τη σημαντική της δραστηριότητα από τη Nεολιθική εποχή (μέσα 4ης χιλιετ. π.x), μέχρι τη Pωμαιοκρατία. H Λευκάδα πρωτοκατοικήθηκε στη νεολιθική εποχή όπως μαρτυρούν, τα ευρήματα από την έρευνα που διεξήγαγε, ο Γερμανός αρχαιολόγος Dörpfeld στη «χοιροσπηλιά» του Eύγηρου. Oι κάτοικοι της πρώιμης εποχής του χαλκού βρήκαν καταφύγιο στην «Aσβότρυπα» στο Φρύνι, αλλά και στο δίδυμο σπήλαιο στη Xοιρότρυπα, κοντά στην πρωτεύουσα του νησιού. Στην πρώιμη και μέση εποχή του χαλκού, αναπτύχθηκε σημαντικός συνοικισμός και αποκαλύφθηκε τριάντα τρεις μεγάλοι κυκλικοί τύμβοι. Στους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους αναπτύχθηκε λατρεία των αγροτικών θεοτήτων, του Πανός και των Nυμφών, όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα από την «Aσβότρυπα» και το μικρό ιερό των Nυμφών στη χερσόνησο της Aγίας Kυριακής. Tο πλήθος των σημαντικών ευρημάτων, όπως ενεπίγραφες στήλες χρυσά κοσμήματα και αγγεία, που προέρχονται από τα νεκροταφεία της πόλης, το Nότιο, στη θέση «Σπασμένη Bρύση», στους Kαρυώτες, και το Bόρειο Nεκροταφείο, στη θέση «Tσεχλιμπού», βεβαιώνουν για την έκταση και την ακμή της αρχαίας πόλης από την αρχαϊκή εποχή μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους. H αρχαία πόλη σώζεται νότια της σύγχρονης και καταλαμβάνει τις α- νατολικές υπώρειες της λοφοσειράς του «Kούλμου» και τη συνεχόμενη πεδινή περιοχή στο «Kαλιγόνι» μέχρι την παραλία. H πόλη προστατευόταν από τείχος, τμήματα του οποίου είναι ο- ρατά πάνω στο λόφο του «Kούλμου» και κατέληγε στη θάλασσα, κοντά στις αλυκές. Oι πρόσφατες ανασκαφές απεκάλυψαν, σε επαφή σχεδόν με το τείχος, εργαστήριο παραγωγής αμφορέων του 13ου αι. π.x., ενώ παράλληλα υπήρχαν ε- μπορικές σχέσεις με την Θάσο, την Aττική, την Kνίδο και την Kέρκυρα. Aποκαλύφθηκαν επίσης οικοδομικά λείψανα, αρχαίοι δρόμοι, δεξαμενές που ανήκουν στους κλασικούς και ελκυστικούς χρόνους. Aρχαιολογική συλλογή H αρχαιολογική συλλογή της Λευκάδας, βρίσκεται σε κτίριο της οδού Φανερωμένης, αριθ. 21. O ε- πισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τα Λείψανα αρχαιοτήτων στην περιοχή «Kαλιγόνι». Mαρτυρούν τη δραστηριότητα του νησιού από την αρχαιότηταν έως τη Pωμαιοκρατία ευρήματα που προέρχονται: α) Aπό τις πολυετείς έευνες που διεξήγαγε στο νησί, ο Γερμανός αρχαιολόγος Dorpfeld και οι συνεργάτες του, από το , στη «Xοιροσπηλιά» του Eύγηρου και στην πεδιάδα του Nυδριού. Aγγεία οστέινα εργαλεία και ό- στρακα από τη Nοελιθική μέχρι την κλασική εποχή. Λίθινο εργαλείο α- πό το Mεγανήσι. Λίθινα και χάλκινα εργαλεία και όπλα που προέρχονται από τους πρωτοελλαδικούς τύμβους και τους μεσοελλαδικούς τάφους του Στενού και του Σκάρου, της πεδιάδας του Nυδριού, τα οποία ο Dorpteld χαρακτήρισε «αρχαϊκά» της 2ης χιλιετηρίδας π.χ. αγγεία όπως τα σημαντικά αγγεία της Xοιροσπηλιάς, φαίνεται ότι ή- ταν σκεύη πολυτελείας και χρησιμοποιούνταν σε σπάνιες περιπτώσεις. Aνάλογα ευρήματα έχουν βρεθεί στη Θεσσαλία, αλλά και στη Mακεδονία και τη Θράκη. Oπως χαρακτήρισε ο αείμνηστος καθηγητής Klaus Kilian, τα ευρήματα της Xοιροσπηλιάς δείχνουν ότι ο χώρος της Λευκάδας ανήκει σ ένα ευρύτερο πολιτιστικό ορίζοντα της υστερολιθικής εποχής. Tα ευρήματα της πρώιμης εποχής του χαλκού, κυρίως από την πεδιάδα του Nυδριού, αλλά και τη Xοιροσπηλιά, δείχνουν καθαρή πολιτιστική συνάρτηση της Λευκάδας με την εξέλιξη στην ηπειρωτική Eλλάδα και στα νησιά του Aιγαίου. Oι τριάντα τρεις τάφοι που απεκάλυψε ο Dörpfeld είναι ως τώρα μοναδικοί για την πρώιμη εποχή του χαλκού στην Eλλάδα. Oι άνθρωποι που είχαν ταφεί στο Στενό, συμμετείχαν στο εμπόριο μετάλλων της πρωτοχαλκής εποχής, ό- πως αποδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα. Tον πλούτο τους χρωστούσαν στη γεωγραφική τους θέση μεταξύ της Tρωάδας και των κοιτασμάτων που βρίσκονται στο δυτικό τμήμα της Σικελίας, στη Σαρδηνία και στο μεσαίο τμήμα της Δυτικής Iταλίας. Aπό τη συνεργασία του Dörpfeld με τον Schliemann γεννήθηκε το ενδιαφέρον του για τον ομηρικό κόσμο. Oι απροσδόκητες επιτυχίες των ανασκαφών στην Tροία, στις Mυκήνες, στην Tίρυνθα και τον Oρχομενό της Bοιωτίας, είχαν πείσει και τον Dörpfeld ότι τα ομηρικά έπη δεν αποτελούσαν μύθους, αλλά ότι αντικαθρέπτιζαν την πραγματικότητα της εποχής τους. Mε βάση τις γεωγραφικές του παρατηρήσεις, έφθασε στην πεποίθηση ό- τι δεν ήταν η Iθάκη αλλά η Λευκάδα, το νησί που περιγράφει ο Oμηρος, σαν την πατρίδα του Oδυσσέα. Mετά από έρευνες δώδεκα χρόνων δημοσίευσε τα αποτελέσματα των ερευνών του στο βιβλίο του «Aρχαία Iθάκη» (Alt Ithaka, 1927). Oπως ο ίδιος αναφέρει «κατά τις εργασίες μας στη νήσο Λευκάδα, δεν προσπαθήσαμε να βρούμε την κατοικία και τους τάφους του Oδυσσέα και των προγόνων του μόνο, αλλά είχαμε διαρκώς ανοιχτά τα μάτια για να ανακαλύψουμε τα οποιαδήποτε αξιόλογα κατάλοιπα της αρχαιότητας, παλιότερα ή νεώτερα απ την εποχή του Oδυσσέα, είτε ήταν σπηλιές της νεολιθικής εποχής, είτε ιερά των πανάρχαιων κατοίκων, είτε ελληνικά οχυρωματικά έργα και κατοικίες». Δεν είχε όμως την τύχη να αποκαλύψει ευρήματα από την νεοτεροελλαδική εποχή των Mυκηνών και των Oμηρικών ηρώων. B) Eυρήματα που προέρχονται από τις ανασκαφές που διεξάγει η IB Eφορεία Προϊστορικών και Kλασική Aρχαιοτήτων Iωαννίνων, τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια. O επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τον πλούτο των ευρημάτων που προέρχονται από την «Aσβότρυπα», όπως αναθηματικά αγγεία, ειδώλια και ανάγλυφα πλακίδια που αποδεικνύουν ότι η λατρεία των αγροτικών θεοτήτων του Πανός και των Nυμφών άρχισε στα τέλη του 6ου αι. π.x. και συνεχίστηκε μέχρι το τέλος των ελληνιστικών χρόνων. Eυρήματα Σημαντικά είναι και τα ευρήματα από το N. Nεκροταφείο της πόλης, από τη θέση «Σπασμένη Bρύση» στους Kαρυώτες. Oι τάφοι, διευθετημένοι κατά συστάδες, περιβάλλονταν από κτιστούς περιβόλους και ανήκαν σε οικογενειακά νεκροταφεία. Στα ευρήματα συγκαταλέγεται μεγάλος αριθμός από αγγεία, στεφάνια με χρυσά φύλλα δρυός, λύχνους κ.ά. Oι τάφοι χρονολογούνται στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους. Aξιόλογα είναι και τα ευρήματα από το B. νεκροταφείο της πόλης στη θέση «Tσεχλιμπού». Iδιαίτερη εντύπωση προκαλεί στον επισκέπτη της Aρχαιολογικής Συλλογής της Λευκάδας ο μεγάλος αριθμός από ενεπίγραφες αετωματικές στήλες. O περιορισμένος χώρος της Aρχαιολογικής Συλλογής της Λευκάδας αποκαλύπτει με τα αξιόλογα ευρήματα του την αρχαιολογική σημασία του νησιού. Eνα σύγχρονο ό- μως Mουσείο στη Λευκάδα θα επέτρεπε στους Λευκαδίτες αλλά και τους επισκέπτες του νησιού, να ε- κτιμήσουν τη σημαντική δραστηριότητα του νησιού από τους προϊστορικούς χρόνους ως τη Pωμαιοκρατία. Πηγές: 1) Klaus Kilian, «Aρχαιολογικές έρευνες στα Eπτάνησα, Eπετηρίδα Eταιρείας Λευκαδικών μελετών», τόμος E , Aθήνα 1982 σ ) Γιάννα Aνδρέου, «Eλληνιστική Kεραμεική της Λευκάδας», Aθήνα 1990 σ ) Aρχαιολογικό Δελτίο του υπουργείου Πολιτισμού, AΔ 23, A1 42. KYPIAKH 3 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 5

5 AΦIEPΩMA Eίναι η Λευκάδα η Oμηρική Iθάκη; H αναζήτηση του βασιλείου του Oδυσσέα από τον Γερμανό αρχαιολόγο DörpFeld K. Θ. Φωτεινού Φιλολόγου ΓYPΩ από το πρόβλημα της Oμηρικής Iθάκης έχει δημιουργηθεί μια τεράστια βιβλιογραφία και στη διαμάχη γύρω από τον εντοπισμό της νήσου Iθάκης, που περιγράφει ο Oμηρος, έ- χουν κατά καιρούς λάβει μέρος φιλόλογοι και αρχαιολόγοι. Tο πρόβλημα επανήλθε στην επικαιρότητα ύ- στερα από πρόσφατα δημοσιεύματα (αναφέρουμε ενδεικτικά τις αξιόλογες παρατηρήσεις του Kώστα Δούκα Eφημ. Nέα Kεφαλονιά, φ. 138, 20 Oκτωβρίου 1993 και του Kων. B. Kουτρουβέλη περ. Δαυλός, τ. 103, 131, 144) καθώς και μετά τις ανασκαφές που έγιναν στην Kεφαλληνία. O πρώτος που αναζήτησε την Iθάκη πέρα από το σημερινό Θιάκι και μάλιστα στη γειτονική Λευκάδα, είναι ο Γερμανός αρχαιολόγος Dörpfeld. Σ αυτή την αναζήτηση τον ώθησε κυρίως το γεγονός ότι η σημερινή Iθάκη δεν ανταποκρίνεται ούτε στην ομηρική περιγραφή ούτε και στ αντίστοιχα γεγονότα που διαδραματίζονται λίγο πριν και κατά την ε- πιστροφή του Oδυσσέα στην πατρίδα του. H θεωρία του Dörpfeld αποδόθηκε στα ελληνικά και συμπληρώθηκε με άριστα σχόλια με τη μορφή μονογραφιών από τον αείμνηστο καθηγητή Bασίλειο Φραγκούλη και εκδόθηκε από την εταιρία Λευκαδικών Mελετών το Tο πρόβλημα της Oμηρικής Iθάκης δεν είναι πρόσφατο. Hδη ο γεωγράφος των Pωμαϊκών χρόνων Στράβων στα «Γεωγραφικά» του δεν καταγράφει μόνο τη δική του άποψη ως προς την ονομασία των Oμηρικών νήσων, αλλά αναφέρει και γνώμες άλλων αρχαίων Eλλήνων συγγραφέων που σχετικά τους κείμενα δεν διασώθηκαν. 1. Tο βασίλειο του Oδυσσέα Σύμφωνα με το έπος, το βασίλειο του Oδυσσέα το αποτελούσαν: η Iθάκη, το Δουλίχιο, η Σάμη και η Zάκυνθος: Nαιετάω δ Iθάκην ευδείελον εν δ όρος αυτή Nήριτον εινοσίφυλλον, αριπρεπές αμφί δε νήσοι πολλαί ναιετάουσι μάλα σχεδόν αλλήλησιν, Δουλίχιόν τε Σάμη τε και υλήεσσα Zάκυνθος, αυτή δε χθαμαλή πανυπερτάτη εν α- λί κείται προς ξόφον, αι δε τ άνευθε προς ηώ τ ηέλιόν τε... (1, 21-26) Δεν αμφισβητήθηκε η Iθάκη, αφού εύκολα ταυτίστηκε με το σημερινό Θιάκι. Aναζητήθηκε το Δουλίχιο και η Σάμη, τα οποία ο Στράβων τοποθετεί αντίστοιχα στις Eχινάδες και στη Kεφαλληνία, ο Eλλάνικος, πάλι κατά τη μαρτυρία του Στράβωνα, τοποθετεί το Δουλίχιο στην Kεφαλληνία κι ο Φερεκύδης ταυτίζει το Δουλίχιο με την περιοχή της Kεφαληνίας Πάλλη. H Zάκυνθος διατήρησε το όνομά της και η Λευκάδα θεωρήθηκε η «ακτή η- πείροιο», που αποτελούσε μέρος του βασιλείου του Oδυσσέα, εφ όσον σ αυτή τη «μέλανα ακτή ηπείροιο» ο πολύπραγος βασιλιάς της Iθάκης είχε το μεγαλύτερο μέρος των βοσκημάτων του. Aυτή η άποψη ωστόσο α- νασκευάζεται και από τον Dörpfeld και από τον καθηγητή Φραγκούλη. Στις απόψεις τους προστίθενται και οι αξιόλογες παρατηρήσεις των Δούκα και Kων. B. Kουτρουβέλη. Kατ αρχήν τίθεται το πρόβλημα αν η Λευκάδα κατά την Oμηρική εποχή ήταν νησί ή μπορούσε να χαρακτηριστεί χερσόνησος, αφού στο βόρειο άκρο της χωρίζεται απ την Aκαρνανία με αβαθή τενάγη κι αργότερα χρειάστηκε ν ανασκάψουν οι Kορίνθιοι και να δημιουργήσουν διώρυγα. O Dörpfeld υποστηρίζει ότι πραγματικά η Λευκάδα μπορούσε να χαρακτηριστεί κάλλιστα νησί με την α- σαφή της μορφή στο B.Δ. τμήμα της. Eίναι γεγονός, όπως άλλωστε σημειώνει και ο Partsch, ότι «μετά την υπό των Kορινθίων αποίκησιν, η Λευκάς χαρακτηρίζεται παντού και πάντοτε ως νήσος». Kαι καταλήγει ο Dörpfeld. «Mε την παραδοχήν της Λευκάδος ως τετάρτης ομηρικής νήσου καταρρέουν όλαι μαζί αι θεωρίαι αι διατυπωθείσαι κατά την αρχαιότητα και εις την σύγχρονον εποχήν ως προς την ελλείπουσαν τετάρτην νήσον, αλλά και την ταυτότητα των άλλων νήσων». Aντίθετα, ο B. Φραγκούλης με τη μονογραφία του «H Oμηρική Iθάκη ως νήσος» τονίζει ότι δεν προάγει τη λύση του όλου προβλήματος η προσπάθεια του Dörpfeld να αποδείξει αν κατά την ομηρική εποχή η Λευκάδα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως νήσος. Στηρίζεται αποκλειστικά στο έπος κι απ αυτό εξάγει την άποψη ό- τι ο όρος «νήσος» με εξαίρεσιν του στίχου V95 όπου ανωνύμως αναφέρεται «νήσω προσεπίλναντο» (επλησίασαν το νησί), ουδαμού της Oδυσσείας συνοδεύει την Iθάκην». 2. Tο υποτιθέμενο βασίλειο του Oδυσσέα Mε την παραδοχή ότι η Λευκάδα είναι η Oμηρική Iθάκη εύκολα θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε τα όρια του υποτιθέμενου κράτους του Oδυσσέα. Tο Δουλίχιο και κατά τον D. είναι η Kεφαλληνία, η Σάμη, το σημερινό Θιάκι. O Λαέρτης είχε προσαρτήσει στο κράτος του και τη χερσόνησο Kεφαλλήνων (πιθανόν «ακτή ηπείροιο»). α. H Iθάκη και η φύση της Tα επίθετα, με τα οποία χαρακτηρίζει ο Oμηρος την Iθάκη («κραναή», «τραχεία», «παιπαλόεσσα») ταιριάζουν και στη Λευκάδα και στην Iθάκη. Kύριο χαρακτηριστικό της Λευκάδας είναι το «τραχύ του εδάφους της», πιο πολύ στα δυτικά, με τον δεσπόζοντα όγκο της Eλάτης. Eξάλλου η Iθάκη ονομάζεται από τον Oμηρο «αιγίβοτος» και «βούβοτος» (με γίδια και βόδια) αλλ όχι «ιππήλατιος». H Λευκάδα υπήρξε ανέκαθεν κτηνοτροφική κυρίως και γεωργική, ελάχιστα ή καθόλου ναυτική. Kαι ο χαρακτήρας αυτός της οικονομίας ποτέ δεν θα ταίριαζε στη σημερινή Iθάκη. Hταν λοιπόν η Oμηρική Iθάκη «αιγίβοτος» και «βούβοτος» κι είχε πολλά «συβόσια» (Σύμαιος ο χοιροβοσκός, χοιροσπηλιά, σύβοτα και Σύβρος). Eπειδή το έδαφός της ήταν τραχύ, περισσότερο ορεινό, ε- λάχιστα πεδινό, δεν έτρεφε άλογα. Kτηνοτροφικός άλλωστε υπήρξε κατ εξοχήν ο χαρακτήρας της οικονομίας στη Λευκάδα και μέχρι λίγο πριν από το B παγκόσμιο πόλεμο. β. H Iθάκη και η θέση της Σύμφωνα πάντα με το ομηρικό έ- πος, ο Oδυσσέας δεν είχε κοπάδια γιδιών, βοδιών κ.λπ. μονάχα στην Iθάκη. Tο μεγαλύτερο μέρος των βοσκημάτων του το είχε στην «ακτή η- πείροιο», στη χερσόνησο Πλαγιάς που την κατέλαβε ο Λαέρτης. H «μαυροχώματη» αυτή γη μπορούσε να θρέψει πολλά κοπάδια. O έλεγχος της «ακτής ηπείροιο», εφ όσον τοποθετήσουμε στο σημερινό Θιάκι την Oμηρική Iθάκη, θ απαιτούσε ο- πωσδήποτε δύναμη ναυτική ικανή, δεδομένου ότι με τα μέσα της εποχής εκείνης, η απόσταση θα δημιουργούσε απλώς σκιά «επικυριαρχίας» και ο έλεγχος των κοπαδιών θα ήταν σχεδόν αδύνατος. Mόνο η τοποθέτηση της Oμηρικής Iθάκης κοντά στην «ακτή ηπείροιο» δίνει τη 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 IOYΛIOY 1994

6 «Oι κήποι του Λαέρτη» σύμφωνα με τη θεωρία του Γερμανού αρχαιολόγου Dörpfeld. Φωτογραφία του Antoine Bon από το έργο «Retour en Grèce», Παρίσι λογική λύση στο πρόβλημα. Kαι αυτή είναι μόνο η Λευκάδα, που ανέκαθεν διατήρησε στενότατους δεσμούς με την απέναντι ακαρνανική ακτή. γ. H Iθάκη και τα άλλα νησιά Zήτημα δημιουργούν οι περίφημοι στίχοι της Oδύσσειας L, Kατοικώ, λέει ο Oδυσσές, στην Iθάκη κ.λπ. Γύρα της υπάρχουν νησιά που δεν απέχουν πολύ ανάμεσά τους («μάλα σχεδόν αλλήλησι») και το Δουλίχιο και η Σάμη και η δασωμένη Zάκυνθος. Aυτή (η Iθάκη) βρίσκεται στη στεριά κοντά, η πιο τελευταία προς τη δύση. O D. παρατηρεί σχετικά με τη θέση της Oμηρικής Iθάκης σε σχέση με τα άλλα νησιά: «3. Eξ ί- σου ολίγον ανταποκρίνεται το Θιάκι εις τας απαιτήσεις του έπους ως προς τα σημεία του ορίζοντος. H Oμηρική Iθάκη πρέπει να είναι η δυτικωτέρα των νήσων, το Θιάκι όμως είναι η ανατολικωτέρα... Eνταύθα παρεμβαίνει μια σπουδαία παρατήρησις ως προς τον προσανατολισμόν των Iονίων νήσων, την ο- ποίαν οφείλομεν εις τον J. Partsch. Eις την Mονογραφίαν του περί Kερκύρας (1877, 73) και περί Kεφαλληνίας και Iθάκης απέδειξεν ο βαθύς ούτος γνώστης των Iονίων νήσων, ότι μαρτυρείται η τάσις των κατοίκων και επισκεπτών των νήσων τούτων να θεωρούν την νοτίαν ή νοτιοανατολικήν κατεύθυνσιν της ηπειρωτικής ακαρνανικής ακτής και των νήσων ως καθαρώς ανατολικήν. Συγκεκριμένως, απέδειξεν ότι όλοι οι αρχαίοι και μεσαιωνικοί συγγραφείς, α- κόμη και γεωγράφοι, ως ο Στράβων, ε- πίστευον ότι η γραμμή της ακτής από της Kερκύρας, μέσω του στομίου του Aμβρακικού Kόλπου μέχρι του Kορινθιακού είχε κατεύθυνσιν από Δυσμών προς Aνατολάς και την ιδίαν κατεύθυνσιν είχον και αι παρά την γραμμήν ταύτην νήσοι». Eτσι ο Oμηρος είχε υπόψη του τον εσφαλμένο προσανατολισμό των αρχαίων, όπως αυτό συνάγεται από δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις: α) O Oμηρος οδηγεί τον Oδυσσέα στην ε- πιστροφή του από Θρινακία (Kάτω Iταλία) και Σχερία (Kέρκυρα) δηλ. α- κολουθείται η γνωστή στους αρχαίους πορεία από τη Σικελία στην Eλλάδα. β) Προκειμένου ο Tηλέμαχος να ταξιδέψει στην Πύλο για να πληροφορηθεί για τον πατέρα του, η Aθηνά του στέλνει ευνοϊκό (ούριο) άνεμο δυτικό (Oδυσ. β, 421), ενώ, αν ο Oμηρος είχε υπόψη του τον ορθό προσανατολισμό, η Aθηνά θα έστελνε Bορειοδυτικό ή Bόρειο άνεμο. H Iθάκη, σύμφωνα μ αυτό τον προσανατολισμό, είναι το δυτικότερο νησί, πράγμα που μόνο για τη Λευκάδα ι- σχύει. Mε βάση τη Λευκάδα Oμηρική Iθάκη ο D. τοποθετεί στο σημερινό Aρκούδι την Oμηρική Aστερίδα, τόπο ενέδρας των μνηστήρων για το φόνο του Tηλέμαχου που θα επέστρεφε από την Πύλο. O Kων. B. Kουτρουβέλης τοποθετεί την Aστερίδα στο σημερινό Θιάκι, παρέχει δε και τη σχετική επιχειρηματολογία. 3. Tο όνομα Iθάκη O Dörpfeld δέχεται τη μετονομασία της Λευκάδας (Oμηρική Iθάκη) ως αποτέλεσμα της δωρικής επιδρομής. Oι Δωριείς κατέλαβαν στην αρχή την περιοχή των Kεφαλλήνων κι αυτοί κατέφυγαν στο Δουλίχιο σημερινή Kεφαλληνία. Kαι η (Oμηρική) Iθάκη δέχτηκε την επιδρομή των Δωρικών και οι Iθακήσιοι πέρασαν στο σημερινό Θιάκι, στο οποίο και έδωσαν το όνομα της παλαιότερης πατρίδας τους. Oπως και να έχει το πράγμα, σύγχυση και ταραχή επικρατεί και σ αυτή την περιοχή με την κάθοδο των Δωριέων. Eπίλογος Πέρ από όλα τούτα, εξακολουθεί και σήμερα να μας απασχολεί το πρόβλημα της Oμηρικής Iθάκης. Kάθε άποψη σχετικά με την τοποθέτησή της έχει τα δικά της επιχειρήματα, που είναι πάντα σεβαστά. Eυχής έργο θα ήταν η αρχαιολογική σκαπάνη να φέρει κάποτε στο φως ευρήματα τέτοια που θα δώσουν στο μέτρο του δυνατού απάντηση στο πρόβλημα. KYPIAKH 3 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 7

7 AΦIEPΩMA O σχεδιασμός της Xώρας O πολεοδομικός ιστός σφραγίζει τη μορφολογία και εξέλιξη από το Mεσαίωνα έως σήμερα Tης Xαράς Παπαδάτου - Γιαννοπούλου Aρχιτέκτονος H ΛEYKAΔA είναι το μόνο νησί των Iονίων το οποίο εφάπτεται σχεδόν της Στερεάς Eλλάδας. «Πανυπερτάτη προς ζόφον», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Oμηρος. Tο γεγονός αυτός είχε σαν συνέπεια την ύπαρξη κοινών χαρακτηριστικών ιδίως των χωρών του νησιού με την ηπειρωτική Eλλάδα (αρχιτεκτονική σπιτιών, δημοτική μουσική, ήθη, έθιμα, γλωσσικό ιδίωμα κ.λπ.). Παρά το αναμφισβήτητο αυτό γεγονός, η Λευκάδα σαν αναπόσπαστο επίσης τμήμα των Eπτανήσων γίνεται φορέας των δυτικών επιρροών, οι οποίες γίνονται αντιληπτές κυρίως στην πρωτεύουσα του νησιού, τη Xώρα (Λευκάδα). Mια κεφαλαιώδους σημασίας επίδραση, η οποία έχει μάλιστα διαχρονικό χαρακτήρα, είναι ο πολεοδομικός ιστός της Xώρας, ο οποίος σφραγίζει την μορφολογία του οικισμού μέχρι σήμερα, σε συνδυασμό με την ιδιότυπη στατικά διπολική, κατασκευή των κτιρίων της. Σαν πρωτεύουσα του νησιού η Λευκάδα (Xώρα) όπως σήμερα λέγεται, υπάρχει από το τέλος του 17ου αιώνα, όταν οι Eνετοί μεταφέρανε την πρωτεύουσα του νησιού από το Kάστρο στη θέση Aμαξική, στη σημερινή δηλαδή τοποθεσία. Πριν από τη μεταφορά της πρωτεύουσας, τα σημαντικότερα μορφολογικά στοιχεία που κυριαρχούσαν στο χώρο ήταν το κάστρο και το υδραγωγείο. Tο κάστρο κατασκευάστηκε από τον I. Oρσίνι το μ.x. περίπου. Eίναι σχετικά απλό στην κατασκευή του, και αντιπροσωπεύει τις αμυντικές α- ντιλήψεις της εποχής. Tο υδραγωγείο, το οποίο θα πρέπει με τα 360 τόξα του, όπως μαρτυρούν περιηγητές της εποχής, να ήτανε ένα εντυπωσιακό οικοδόμημα, κατασκευάστηκε από τους Tούρκους. Nέα πρωτεύουσα Tην εξέλιξη της νέας πρωτεύουσας σημάδεψαν δύο σημαντικά γεγονότα: α) η ίδρυσή της από τους Eνετούς, φορείς του δυτικού πολιτισμού και β) οι συχνοί και καταστρεπτικοί σεισμοί. Tο πρώτο έχει σχέση με τον πολεοδομικό σχεδιασμό της. Tο δεύτερο έχει σχέση με τον τρόπο κατασκευής των κτιρίων, και κατ επέκταση με τη μορφολογία τους. Aντικείμενο της σημερινής μικρής αναφοράς είναι ο πολεοδομικός ι- στός. O πολεοδομικός ιστός της Xώρας ακολουθεί πιστά τις συνταγές της πολεοδομίας της μεσαιωνικής Eυρώπης, όπως εξελίχθηκε μέχρι τις αρχές της Aναγέννησης, πράγμα που δεν συμβαίνει τόσο χτυπητά με τις πρωτεύουσες των άλλων νησιών, ό- πως η Zάκυνθος, το Aργοστόλι ή η Kέρκυρα. Eνώ στα άλλα νησιά ο πολεοδομικός ιστός δείχνει την αυθόρμητη α- νάπτυξη των πόλεων με βάση δηλαδή τις ανάγκες που κατά καιρούς δημιουργηθήκανε, στην Λευκάδα υ- πάρχει ένα ελεγχόμενο σχέδιο, που αντανακλά τη μεσαιωνική αντίληψη της πόλεως, όχι μόνον σαν οικιστικό αλλά και σαν πολιτικοκοινωνικό κύτταρο, με κάθε ακρίβεια. Θα πρέπει να υποθέσουμε, ότι οι Eνετοί δεν μεταφέρανε απλά την πρωτεύουσα, αλλά σχεδίασαν μια καινούργια, έχοντας σαν πρότυπο την συγκρότηση των δικών τους πόλεων. Eδώ θα πρέπει να κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή. H τάση για εγκατάσταση των αγροτών στις πόλεις για λόγους προστασίας, για α- πόκτηση περισσοτέρων ελευθεριών και για εξασφάλιση εργασίας (κυρίως σαν μισθοφόρων), έδωσε μια καινούργια ώθηση στις πόλεις, γύρω στον 11ο αιώνα μ.x. Πρώτες συντεχνίες Aποψη (αεροφωτογραφία) της Xώρας, πρωτεύουσας της Λευκάδας. H πόλη είναι κτισμένη ε- πάνω σε μια γλώσσα γης που εισβάλλει στη θάλασσα. Tο ακραίο τμήμα της βρίσκεται κάτω α- πό την επιφάνεια της θάλασσας και προστατεύεται από το Iόνιο από την κυκλική αμμουδιά της Γύρας. Kάτω: Xάρτης πόλεως Λευκάδας. H συσσώρευση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα, δημιουργεί καινούργιες δυνατότητες ζωής. Aρχίζει το ξαναζωντάνεμα του εμπορίου. H εκκλησία αποκτά όλο και περισσότερα δικαιώματα και προνόμια. Tην ε- ποχή αυτή δημιουργούνται οι πρώτες συντεχνίες κατά επαγγέλματα. Mια καινούρια τάξη δημιουργείται, η εμπορική, η οποία μαζί με την τάξη των αρχόντων και την εκκλησία, α- ποτελούν το τρίπτυχο της μεσαιωνικής κοινωνίας. Στις πρώτες μεσαιωνικές πόλεις δεσπόζουν το παλάτι, η εκκλησία ή το μοναστήρι. H πλατεία της εκκλησίας γίνεται σιγά σιγά εμπορική πλατεία όπου αργότερα προστίθεται και το δημαρχείο. Oι δρόμοι είναι ακτινωτά διατεταγμένοι γύρω από τα σημεία αναφοράς της κοινωνίας, παλάτι, εκκλησία, εμπορικό κέντρο, που γίνονται και σημεία αναφοράς του πολεοδομικού ιστού. Aυτά είναι τα κέντρα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, αυτά είναι και τα κέντρα του δομημένου χώρου, ο οποίος αντανακλά πιστά τις κοινωνικές σχέσεις ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές τάξεις. H Λευκάδα, η Xώρα δεν αναπτύχθηκε σιγά σιγά ανάλογα με την ε- κάστοτε αύξηση του πληθυσμού. (Eίναι σχετικά μια νέα πόλη). Eδώ έχουμε μια μεταφορά πόλεως και μάλιστα της πρωτεύουσας του νησιού και το σχεδιασμό της από την αρχή. Oι Eνετοί που την σχεδίασαν, παρ όλο που ο Mεσαίωνας έχει προ πολλού δώσει τη σκυτάλη σε άλλα πολεοδομικά και κοινωνικά πρότυπα, χρησιμοποίησαν την παλιά γνωστή μέθοδο της πολεοδομίας που τους ήτανε γνωστή (...). Tοπογραφικό Tο παλαιότερο ίσως τοπογραφικό του οικισμού (Λευκάδα) σώζεται στο Aρχειοφυλακείο Λευκάδας με ημερομηνία Σχεδιάστηκε από τον μηχανικό Semitecolo και μας δίνει το πρώτο ίσως ρυμοτομικό σχέδιο του οικισμού. H φιλοσοφία του πολεοδομικού σχεδιασμού είναι προφανής. H κεντρική πλατεία με δύο εκκλησίες Oρθόδοξη και Kαθολική (η ο- ποία δεν υπάρχει σήμερα), ο κεντρικός εμπορικός δρόμος, δακτυλιοειδής δρόμος που περιβάλλει και προσδιορίζει τον κεντρικό αυτό πυρήνα, τέλος δε τα ακτινωτά διατεταγμένα γύρω από τον πυρήνα τα στενά οικοδομικά τετράγωνα με 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 IOYΛIOY 1994

8 τους ακόμα πιο στενούς δρόμους που καταλήγουν όλοι στο κέντρο. Oι Aγγλοι Eκατό χρόνια αργότερα οι Aγγλοι επιχειρούν μια αναδιάρθρωση του σχεδίου με σημαντικές επεμβάσεις στον πολεοδομικό ιστό, όπως φαίνεται σε τοπογραφικό σχέδιο του 1826 (Yποθηκοφυλακείο Λευκάδας). Παρατηρούμε ότι η πόλις έχει αρχίσει να επεκτείνεται νοτιοδυτικά κατά μήκος του κεντρικού εμπορικού δρόμου. Oι προτάσεις που γίνονται είναι πολλές. Eάν δε, είχαν πραγματοποιηθεί θα είχαν εντελώς αλλοιώσει την αρχική πολεοδομική συγκρότηση του σχεδίου. Eίναι σαφές ότι παρά την προσπάθεια εμπλουτίσεως της πόλεως με νέα οικοδομήματα κοινοφελούς χαρακτήρα διαφαίνεται συγχρόνως η πρόθεση των Aγγλων να διασπάσουν τον συνεκτικό, συγκεντρωτικό χαρακτήρα του οικισμού για λόγους οι οποίοι θα πρέπει να α- ποδοθούν στη δυνατότητα στρατιωτικού ελέγχου του χώρου. Παρ όλα αυτά, η αρχική πολεοδομική σύλληψη, τους αναγκάζει να σχεδιάσουν έναν κυκλικό περιφερειακό δρόμο ο οποίος επαναπροσδιορίζει τον αρχικό χαρακτήρα του οικισμού. Mετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 1948 ο οικισμός αυτός σχεδόν διπλασιάσθηκε. Tο γεγονός αυτό βοήθησε στη διατήρηση του παλαιού πυρήνα χωρίς αλλοιώσεις σχεδόν μέχρι σήμερα. H πόλις είναι χτισμένη επάνω σε μια γλώσσα γης που εισβάλλει στην θάλασσα. Tο ακραίο τμήμα της βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας και προστατεύεται από το Iόνιο από την κυκλική αμμουδιά της Γύρας η οποία περιβάλλει το βορειότερο άκρο του νησιού περικλείοντας έτσι και δημιουργώντας τη μια από τις δύο λιμνοθάλασσες (ιβάρια) της Xώρας. Oι βασικές κυκλοφοριακές αρτηρίες του παλαιού τμήματος περιβάλλουν με επάλληλους δακτυλίους τον κεντρικό πυρήνα του οικισμού. H πολεοδομική σύλληψη διαγράφεται έ- τσι μονοσήμαντα και με κάθε καθαρότητα αναπαράγει το μοντέλο της μεσαιωνικής πόλεως. Eπέκταση Στη δεκαετία του 80 η πόλη επεκτάθηκε ακόμη πιο πολύ και αναθεωρήθηκε. Eυτυχώς, όπως και στην περίπτωση των Aγγλων, οι προτάσεις διαπλάτυνσης του δεύτερου δακτυλίου με παράλληλη κατεδάφιση ό- λων των παροδίων παραδοσιακών κτιρίων σε οικισμό, που ήδη είχε κηρυχθεί ο πολεοδομικός του ιστός διατηρητέος από το 1982 δεν τελεσφόρησαν. Eτσι ο πολεοδομικός ιστός του παραδοσιακού τμήματος παρά τις φιλότιμες προσπάθειες αλλοιώσεώς του από Aγγλους και Eλληνες αντέχει α- κόμα. Tο ίδιο δυστυχώς δεν συνέβη με τον αιωνόβιο «Θείο Eλαιώνα» (Σικελιανός) που περιβάλλει την πόλη και ο οποίος και αυτός έχει κηρυχθεί διατηρητέος ως τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Hδη εντάχθηκε στο Σχέδιο, οικοπεδοποιήθηκε και χτίζεται χωρίς καμιά αιδώ. KYPIAKH 3 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 9

9 AΦIEPΩMA Λευκάδα Eνα ιδιότυπο υπόδειγμα κοινωνικής δυναμικής Tου Θανάση Kαλαφάτη Iστορικού MONIMO χαρακτηριστικό του νησιού είναι η αναντιστοιχία ανάμεσα στους ανθρώπινους και τους ανεπαρκείς ή κακώς αναπτυγμένους υλικούς σπόρους. Για 130 χρόνια, όσα μεσολαβούν από την Eνωση της Eπτανήσου με την Eλλάδα το πρόβλημα επιλύεται με συνδρομή εξωτερικών παραγόντων, παλιότερα με την αυξημένη ζήτηση αγροτικών εξαγώγιμων προϊόντων ή τη μαζική μετανάστευση και σήμερα με την επέκταση της τουριστικής ζήτησης. H εξάντληση των ορίων κάθε μέτρου δημιουργεί κάθε φορά από μια τοπική κρίση ανεξάρτητα από τις γενικότερες πολιτικές και οικονομικές μεταβολές, η παρεμβολή των οποίων καθιστά το πρόβλημα πιο δύσκολο. Mέσα από τις αλληλοδιάδοχες φάσεις ανάπτυξης και ύφεσης ανατρέπεται στην αρχή η σχέση αμπελοκαλλιέργειας προς την ελαιοκαλλιέργεια και εν συνεχεία εξαφανίζεται ο αγροτικός χαρακτήρας της τοπικής οικονομίας, δημιουργούνται 2 ή 3 νέες Λευκάδες εκτός νησιού και μεταβάλλονται οι οικονομικές και πολιτιστικές σχέσεις, μεταξύ της πόλης (χώρας) και των χωριών. H ισχυρή πολιτιστική παράδοση (επτανησιακός πολιτισμός) και η αντιστασιακή ψυχοσύνθεση του αγροτικού στοιχείου συνιστούν βασικές παράμετρους που παρεμβάλλονται θετικά σε περιόδους κρίσεων για να υπάρξουν καινούργιες.προς τα ε- μπρός συνθέσεις. Tαυτόχρονα όμως, δημιουργούνται και αντισώματα πελατειακών εξαρτήσεων οικονομικοπολιτιστικής υφής που τείνουν να ε- παναφέρουν την ισορροπία στο χαμηλότερο κάθε φορά δυνατό σημείο. Aπό την Eνωση στον A Παγκόσμιο Πόλεμο H περίοδος σ ότι αφορά τις οικονομικές εξελίξεις χαρακτηρίζεται κατ αρχήν από μια μεγάλη οικονομική κάμψη που θα τη διαδεχθεί το εμπορικό μπούμ του κρασιού και λιγότερο της σταφίδας που θα προκληθεί από την γαλλική ζήτηση στη διεθνή αγορά οίνου και σταφίδας, που θα εκφρασθεί τοπικά σ όρους παραγωγής με την επέκταση των αμπελοφυτειών στη N. Λευκάδα για να ακολουθήσει μια περίοδος διαδοχικών οινικών κρίσεων στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου αιώνα με ιδιαίτερους σταθμούς το 1895, 1905 και το Στην πρώτη ημιπερίοδο ( ) είναι αισθητές οι αμυντικές προσπάθειες των τοπικών εμπορικών ομάδων, που οδηγούν στη δημιουργία των πρώτων συνδικαλιστικών συσπειρώσεων ώστε να αμβλυθούν οι αρνητικές επιπτώσεις της οικονομικής και εμπορικής κρίσης. Στην δεύτερη ημιπερίοδο είναι διακριτά τα χρώματα της «μπέλ επόκ» που αποτελεί την πρόσοψη της στυγνής εκμετάλλευσης και αθλιότητας των αγροτικών και εργατικών στρωμάτων, και που θα λάβει μεγαλύτερες διαστάσεις στο παραλιακό βορειοδυτικό τόξο της Πελοποννήσου την ίδια περίοδο. Eνώ στην τρίτη ημιπερίοδο θα διακρίνουμε κατ αρχήν τις συσπειρώσεις του αγροτικού κόσμου να προστατεύσει το εισόδημά του, συσπειρώσεις που αποκτήσουν μια συστηματική μορφή με την δημιουργία του T.A.O.Λ. (Tαμείον Aμύνης Oινοπαραγωγών Λευκάδος) το 1910, και εν συνεχεία τις προσπάθειες του ε- παγγελματικού κόσμου και των εργατών με τη δημιουργία το 1902, της Eργατικής αδελφότητας, του Πανεργατικού Kέντρου το 1912, και του ε- παγγελματικού σωματείου Aγία Tριάς το Ως το τέλος του 19ου αιώνα, κυρίαρχες ομάδες είναι οι έμποροι και οι μεγάλοι κτηματίες. Παρά το γεγονός ότι η συγκεκριμένη μορφή οικονομικής ανάπτυξης θα δώσει νέα ώ- θηση στην τάξη των εμποροκτηματιών, πολιτικά κυρίαρχη ομάδα παραμένει η παλιά αριστοκρατική τάξη που έχει τις ρίζες της στην περίοδο της Bενετοκρατίας. Eτσι, τα πολιτικά α- ξιώματα καταλαμβάνονται από γόνους αυτής της τάξης ή από πειθήνια όργανά της που προέρχονται από υ- ποδεέστερες ομάδες. Oι κινήσεις για αλλαγή του ιδιοκτησιακού συστήματος γης, είναι περιορισμένες μέχρι α- νύπαρκτες, παρά το γεγονός ότι οι σχέσεις εκμετάλλευσης της γης, κύρια αγροληστικές σχέσεις, τείνουν να εξαντλήσουν τον εξισορροπητικό κύκλο ζωής τους. H ενδυνάμωση των ε- μπορικών σχέσεων με τη Δύση, από την δεύτερη ημιπερίοδο (κύρια με Iταλία και Γαλλία), θα ενισχύσει τη δυτική παρουσία στην πόλη (επέκταση προξενικών γραφείων, εγκαθίδρυση ξένων εταιρειών, παρουσία Δυτικού κλήρου), αλλά ταυτόχρονα και το Mιακρακιστικό κίνημα ιδιαίτερα στη B. Λευκάδα. Tο μοντέλο της κοινωνικής ισορροπίας θα διαταραχθεί έτσι βίαια στη στροφή του αιώνα. Mέσα σ αυτό το πλαίσιο, αλλά και κάτω από την επικρατούσα κοινωνική ρευστότητα σ όλο τον ελλαδικό χώρο, την ίδια περίοδο. Θα αρχίσει τοπικά μια μεγάλη αμφισβήτηση του κυρίαρχου πολιτικού ρόλου της παλιάς αριστοκρατικής τάξης, αλλά και της οικονομικής υπεροχής της εμποροκτηματικής ο- μάδας. H αμφισβήτηση θα γίνει κύρια από την ομάδα των ελευθέρων επαγγελμάτων που θα έλκουν την καταγωγή τους κύρια από την ύπαιθρο. H ομάδα αυτή θα εκφράσει συστηματικά το αίτημα του πολιτικού και κοινωνικού εκσυγχρονισμού, καθώς θα αρχίζουν οι πρώτες μορφοποιήσεις των κανονικών διεργασιών ανάμεσα στους αγρότες και τους εργάτες. Δεδομένης και της προϊστορίας της έ- ντασης των οικονομικών και πολιτιστικών σχέσεων μεταξύ της πόλης (χώρας) και της υπαίθρου (χωριά) στην προηγούμενη αμφισβήτηση θα περιβληθούν και στοιχεία από την α- ντίθεση πόλης και χωριού. Mεσ σ αυτή την περίοδο οικονομικής δυσπραγίας θα χουμε στις αρχές του αιώνα μια πολιτιστική άνθηση που θα αγκαλιάσει κύρια το χώρο του θεάτρου, της μουσικής και του περιοδικού τύπου. Aυτή η άνθιση αν και στηρίζεται σε μια πλούσια πολιτιστική παράδοση (ποίηση ζωγραφική μουσική ιστοριογραφία) αποτελεί ταυτόχρονα και μια απάντηση στις δυσκολίες του παρόντος και ενέχει τα στοιχεία μιας αντιστασιακής εκδήλωσης. Πόλεμοι και παρακμή H περίοδος σ ό,τι αφορά τις οικονομικές εξελίξεις χαρακτηρίζεται από την συνεχόμενη οικονομική ύφεση σ όλη την διάρκειά της. H ύφεση αυτή συνδέεται με την υποχώρηση της αγροτικής παραγωγής και ιδιαίτερα του κύριου εξαγώγιμου προϊόντος του κρασιού. H ύφεση αυτή θα επιφέρει την εξαφάνιση της εμποροκτηματικής τάξης που θα χάσει το κύριο αντικείμενο απασχόλησής της. Tην ίδια στιγμή, το σταμάτημα της μετανάστευσης από τις υπερπόντιες χώρες, θα συγκρατήσει την πληθυσμιακή πτώση αλλά θα εντείνει την πίεση των ανθρώπινων πόρων πάνω στους υλικούς. Kάτω απ αυτή την ε- ξέλιξη, η πόλη έρχεται να διαμορφώσει ένα νέο προφίλ ως κέντρο διοικητικών λειτουργιών παρά οικονομικών και να αποκτήσει μια νέα χωροταξική σχεδίαση με τον Xάρτη Kαραβέλα το Στην ημιπερίοδο είναι έ- ντονες οι κινήσεις των αγροτών για την αναδιανομή της γης και στη συνέχεια για την υπεράσπιση των τιμών των αγροτικών προϊόντων. Oι προσπάθειες τώρα της αγροτικής τάξης ενισχύονται από τη νέα εργατική συσπείρωση που επιτυγχάνεται στις αρχές της δεκαετίας του 1930 με τη δημιουργία νέων εργατικών συνδικάτων και που εκφράζεται με την μεγάλη α- περγία των τσαγκαράδων το 1933 και τη συνδρομή τους στο μεγάλο αγροτικό συλλαλητήριο του Mέσα στις τραγικές συνθήκες που διανοίγει για την τοπική κοινωνία, και ιδιαίτερα την αγροτική τάξη, ή μεγάλη οικονομική κρίση που θα αγκαλιάσει την ελληνική οικονομία από το 1932 και μετά, διαμορφώνεται σε τοπικό επίπεδο ένα υπόδειγμα εργατοαγροτικής συμμαχίας όπως δείχνεται και από τη συμπαράσταση των εργατών της πόλης στους ρακένδυτους χωρικούς που εργάζονται κάτω από άθλιες συνθήκες στις Aλυκές του νησιού. Για πρώτη φορά την περίοδο του μεσοπολέμου γίνεται προσπάθεια να υπάρξει μια κρατική παρέμβαση στους διάφορους κοινωνικούς τομείς, υγεία, παιδεία, κατοικία, που ό- μως αποδεικνύεται ανεπαρκής. Tαυτόχρονα είναι και η εποχή δημιουργίας των διαφόρων κοινωνικών τάξεων που απλώς υπογραμμίζουν το πρόβλημα. Δεδομένης της προηγούμενης κρατικής αδυναμίας αλλά και του ιδιαίτερου ρόλου που παίζει στον τομέα αυτό παραδοσιακά η τοπική αυτοδιοίκηση, η τοπική κοινότητα (Δήμος) αναδεικνύεται το Kέντρο στήριγμα σ όλη αυτή την προσπάθεια κοινωνικής αρωγής. H γρήγορη πελατειακή σύνδεση της δημοτικής εξουσίας μ ενδιαφερόμενα εργατικά συνδικάτα (κυρίως φορτοεκφορτωτές και λιμενεργάτες), δημιουργεί κάτω από την κυριαρχία της νέας μεσοε- 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 IOYΛIOY 1994

10 Iστορική φωτογραφία. Aπεργία Tσαγκαράδων το μπορικής ομάδας που αναδεικνύεται αυτή την περίοδο και ελέγχει την κοινότητα (Δήμο) ένα ισχυρό κέντρο πολιτικού ελέγχου. Πρόκειται για ένα σώμα μικροσυμφερόντων που καθηλώνει και ισορροπεί προς τα κάτω την κοινωνική ζωή. H πολιτική επιρροή αυτού του πλέγματος, το οποίο θα κυριαρχήσει στις τοπικές πολιτικές υποθέσεις για 30 χρόνια, καθώς θα επανεμφανισθεί και για ένα διάστημα στην αμέσως μετά τον εμφύλιο πόλεμο περίοδο, θα εμποδίσει για ορισμένες περιόδους την ανάπτυξη ενός ισχυρού φιλελεύθερου κέντρου, μαζί με τον αρνητικό ρόλο που έπαιξαν βασικοί του εκπρόσωποι στο πρόβλημα της διανομής της γης. H ένταση της τοπικής οικονομικής κρίσης, η οποία θα συνδεθεί με την κρίση που μαστίζει την ελληνική οικονομία στις αρχές του 1930, δεν θα ε- νισχύσει απλώς τους κοινωνικούς α- γώνες των αγροτών και εργατών, αλλά θα έχει σαν αποτέλεσμα να έχουμε ένα καινούργιο πολιτιστικό ξέσπασμα, που τώρα συνδέεται με την αναζωπύρηση των φιλολογικών ενδιαφερόντων και την δημιουργία σημαντικών καλλιτεχνικών σχολείων, ως την φιλοπρόοδον νέων, που στην συνέχεια θα οδηγήσουν στην σύσταση το 1937 μουσικοφιλολογικού Oμίλου Oρφέα. Oι πολιτικοί και κοινωνικοί αγώνες αυτή την περίοδο αποκτούν μια μεγάλη ένταση, καθώς συμπίπτουν με εποχές πολέμων και εμφύλιων διαμαχών. Oι εσωτερικοί αγώνες και εμφύλιες διαμάχες διακρίνονται από μια μεγάλη τραχύτητα και απάνθρωπη σκληρότητα. Δύο χαρακτηριστικές στιγμές αυτής της έντασης και σκληρότητας είναι οι περίοδοι και Στην διετία φτάνει στο αποκορύφωμα η διαμάχη Bενιζελικών αντιβενιζελικών. H Λευκάδα αποκλείεται από τις «σύμμαχες δυνάμεις» και μέσα σε μικρό διάστημα καταλαμβάνει και ανακαταλαμβάνει από τις αντίπαλες δυνάμεις το ανάθεμα κατά του Bενιζέλου, οι διώξεις των α- ντιβενιζελικών, οι αθλιότητες της Bασιλικής ένωσης επιστράτων συνιστούν αλληλοδιάδοχες φάσεις μιας οικογενειακής τραγωδίας που παραπέμπουν σε αρχαίες τραγωδίες. Στην τετραετία έχουμε την σφοδρή αντιπαράθεση των αριστερών δυνάμεων με τις αυτόνομες ένοπλες ομάδες της δεξιάς που θα προσχωρήσουν αργότερα στις δυνάμεις του EΔEΣ. H αντιπαράθεση θα καταλήξει το 1944 σε μια αιματηρή έ- νοπλη σύγκρουση, στην οποία θα λάβουν μέρος γερμανικές δυνάμεις που θα πολεμήσουν στο πλευρό των αυτόνομων ομάδων της δεξιάς, με ε- κατοντάδες νεκρούς που θα χωρίσει το νησί σε δύο ζώνες την Bόρεια και την Nότια. Mέσα σε λίγο διάστημα η Λευκάδα θα καταληφθεί και θα ανακαταληφθεί από τις αντίπαλες δυνάμεις. Kάτω απ αυτές τις συνθήκες, η Λευκάδα δεν θα μπορέσει να γιορτάσει την ημέρα της απελευθέρωσης. O εμφύλιος πόλεμος για την Λευκάδα έχοντας αρχίσει ενωρίς από το 1943 θα λήξει το 1947 όταν τα τελευταία τμήματα της ένοπλης αριστεράς θα δώσουν και θα χάσουν την μάχη της Ποώτας (Aκτιο) έχοντας ανάμεσα στους νεκρούς τους το σύμβολο της τοπικής Eθνικής Aντίστασης Πάνο Γιαννούλη. H περίοδος διακρίνεται σ ό,τι αφορά τις οικονομικές εξελίξεις στην περίοδο της ανασυγκρότησης και της αργόσυρτης εξέλιξης που καλύπτει το διάστημα και την περίοδο της τουριστικής επέκτασης Mέχρι το 1964 που α- νακαλύπτεται τουριστικά η Λευκάδα, τα δύο βασικά προϊόντα παραμένουν το λάδι και το κρασί. O πρωτογενής τομέας την ίδια χρονιά καλύπτει το 72% του συνολικού πληθυσμού και α- ποδίδει το μεγαλύτερο μέρος του του τοπικού εισοδήματος, εισοδήματος όμως ανεπαρκέστατου δεδομένου των χαμηλών τιμών που απελάμβανον μέχρι τότε τα αγροτικά προϊόντα. Στα επόμενα χρόνια χρόνια μεταβατικά για την οικονομία και δύσκολα πολιτικά θα αρχίζει να αλλάζει η ισορροπία μεταξύ των διαφόρων κλάδων οικονομικής δραστηριότητας, ώστε την επόμενη περίοδο η οικονομική πλάστιγγα να μετατοπισθεί στο τριτογενή τομέα και συγκεκριμένα στον κλάδο του τουρισμού. H ραγδαία ανάπτυξη του θα σημάνει την πλήρη αγροτοποίηση της τοπικής οικονομίας, χωρίς την δημιουργία ισχυρού δευτερογενούς τομέα, με ό,τι συνεπάγεται μια τέτοια εξέλιξη, ενώ η επέκταση αυτή θα δώσει ισχυρή ώ- θηση στην οικοδομική δραστηριότητα. H μέχρι σήμερα τουριστική επέκταση διακρίνεται σε δύο φάσεις. H πρώτη ξεχωρίζει από την προσπάθεια στοιχειώδους κάλυψης των τουριστικών αναγκών με ξενοδοχειακές κλίνες και ενοικιαζόμενα δωμάτια, χωρίς την κατάλληλη επιχειρηματική - οργανωτική υποδομή και την ύπαρξη της απαραίτητης οικονομικής και κοινωνικής υποδομής. H δεύτερη από το 1985 μέχρι σήμερα διακρίνεται από την παρέμβαση στον τουριστικό κλάδο των ξένων εταιριών και την πραγματοποίηση μεγάλων έργων οικονομικής υποδομής. Oι τοπικοί κοινωνικοί αγώνες μέχρι το 1964 γίνονται μέσα σ ένα δυσμενές πολιτικό κλίμα όπως το διαμορφώνει η νικήτρια παράταξη του εμφυλίου πολέμου. H συνδικαλιστική έκφραση είναι ημιαπαγορευμένη, καθώς τα εργατικά συνδικάτα ελέγχονται από τις δυνάμεις του κρατικού συνδικαλισμού, ενώ κάποιες ρωγμές στο σύστημα δημιουργούνται με τις σχετικές συσπειρώσεις των αγροτών με επικεφαλής το T.A.OΛ. Στο πολιτικό επίπεδο, ένα ισχυρό κίνημα από τα αριστερά που έχει τις ρίζες του στην εθνική αντίσταση κατορθώνει να δημιουργήσει μια νέα δυναμική που βάζει αποφασιστικά την σφραγίδα του στις τοπικές πολιτικές εξελίξεις μέχρι το Aπό το 1974 και μετά η παρέμβαση του ΠAΣOK δημιουργεί νέους πολιτικούς συσχετισμούς. H τουριστική άνθηση που διαρκεί τώρα 20 χρόνια δημιουργεί πολλές οικονομικές και κοινωνικές μετατοπίσεις και πολιτισμικές αλλοιώσεις και οδηγεί σε νέες συμπεριφορές και κοινωνικά πρότυπα. H κατάρρευση της αγροτικής οικονομίας και η ανάδειξη του τουρισμού σε κύρια οικονομική δραστηριότητα καταργεί τις παλιές οικονομικές εξαρτήσεις πόλης - χωριού. Στη θέση του παλιού εμποροεργατικού πλέγματος που θα κλείσει το κύκλο του στις αρχές της δεκαετίας του 1960, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 θα έχουμε την δημιουργία ενός νέου αναπτυξιοπολιτιοτικού, ε- ξίσου συντηρητικής υφής, που θα λειτουργεί τώρα κάτω από συνθήκες σχετικής ανάπτυξης σε αντίθεση μ ό- τι συνέβαινε στο παρελθόν. Kαι στην τρίτη περίοδο και ιδιαίτερα στην πρώτη ημιπερίοδο που η αφετηρία της συμπίπτει με ένα καταστρεπτικό σεισμό παίρνει δραματική μορφή το πρόβλημα της πίεσης των ανθρώπινων πόρων πάνω στου υλικούς. H φυγή όμως είναι πιο μεγάλη, καθώς τώρα φεύγουν όχι μονάχα οι οικονομικά στερημένοι αλλά και οι πολιτικά διωγμένοι. Σ αντίθεση με τη φυγή του μεσοπολέμου είναι τώρα τα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα της πόλης που πυκνώνουν τις στρατιές των μεταναστών είτε στις μεγάλες πόλεις του εσωτερικού είτε στην Bραζιλία, την Aυστραλία, τον Kαναδά και αργότερα στη Δ. Γερμανία. Kαι σ αυτή την περίοδο θάχουμε μια αμυντικού ή αντιστασιακού χαρακτήρα πολιτιστική έξαρση που θα εκδηλωθεί από τα μέσα της δεκαετίας του 1950, κυρίως με τις κινήσεις για την δημιουργία του τοπικού φεστιβάλ λαϊκών χορών και των Eορτών Λόγου και Tέχνης που θα εξελιχθούν αργότερα σ ένα σοβαρό θεσμό ο οποίος θά αξιοποιήσει πολιτιστικά την παλαιά Eπτανησιακή παράδοση και θα βοηθήσει στην γενικότερη Oικονομική και τουριστική ανάπτυξη του νησιού. Aυτή όμως η πολιτιστική πρωτοβουλία που ξεκίνησε επιθετικά σε συνθήκες σχετικής οικονομικής κρίσης έχει εμπλακεί σε μια προς τα κάτω ισορροπία σήμερα σε συνθήκες σχετικής ανάπτυξης. KYPIAKH 3 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 11

11 AΦIEPΩMA H Eκκλησία και οι ναοί H ίδρυση της Eκκλησίας και οι σημαντικότεροι ναοί του νησιού ΣYMΦΩNA με την παράδοση, ο απόστολος Παύλος, κατά την Δ αποστολική περιοδεία το 63 μ.x. «παρεχείμασε» στη Nικόπολη Πρεβέζης. Tην άλλη χρονιά (64 μ.x.) ιδρύθηκε πιθανότατα η εκκλησία Λευκάδος από τους συνεργάτες του Παύλου Aκύλα, Hρωδίωνα και Σωσίωνα, που ήταν και ο πρώτος επίσκοπος. Aν και οι ιστορικές μαρτυρίες για τα πρώτα χρόνια της Xριστιανικής εκκλησίας στη Λευκάδα είναι σπάνιες, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα χρόνια αυτά στάθηκαν δύσκολα, όπως και για ολόκληρο το Xριστιανισμό. Xαρακτηριστικό τους γνώρισμα οι διωγμοί, που και στο νησί ήταν συνεχείας. Eπί Διοκλητιανού, μάλιστα και συγκεκριμένα το 303 μ.x. μαρτύρησε και ο τότε επίσκοπος Λευκάδος Δονάτος, που στ όνομά του τιμάται το ιστορικό εκκλησάκι, στο χωριό Eγκλουβή. H ιστορία της εκκλησίας της Λευκάδος μπορεί να διαιρεθεί, χρονικά, σε πέντε περιόδους: 1) Tην A από την ίδρυσή της μέχρι τις αποφάσεις των Mεδιολάνων (313 μ.x.), που χαρακτηρίζεται ως εποχή των διωγμών. 2) Tη B, από τις αποφάσεις των Mεδιολάνων (313 μ.x.) ώς την υπαγωγή της Eπτανήσου στο Oικουμενικό Πατριαρχείο (732/733 μ.x.), που είναι και η εποχή των Oικουμενικών Συνόδων. Σ αυτές πήραν μέρος και οι επίσκοποι Λευκάδος Aγάθαρχος (στην A ), Zαχαρίας (στη B ) και Πελάγιος (στην ΣT ). 3) Tην Γ, από το 732/733 μ.x. ώς την κατάληψη της Kωνσταντινουπόλεως από τους Φράγκους (1204), στην οποία η Λευκάδα, κατά το «τακτικό» Λέοντος, φέρεται ως αρχιεπισκοπή και κατέχει την 30ή θέση. 4) Tην Δ ( ), που είναι η εποχή της ξένης Kατοχής. Tο 1204 η Λευκάδα γίνεται τμήμα του Δεσποτάτου της Hπείρου και τον επόμενο χρόνο (1205) καταργείται από τους Φράγκους η ορθόδοξη επισκοπή. Mταξύ επανιδρύεται ο θρόνος και το 1513 η επισκοπή Λευκάδος προάγεται σε αρχιεπισκοπή. Iδρύονται πολλά μοναστήρια στο νησί κι ανάμεσά τους και η ιστορική μονή της Φανερωμένης. Στην ε- ποχή της Eνετικής κατοχής ο επίσκοπος εκλέγεται α- πό τον ιερό κλήρο και η εκλογή του εγκρίνεται από το Oικουμενικό Πατριαρχείο. Tέλος, το 1864, πραγματοποιείται η ένωση της Eπτανήσου με την Eλλάδα. 5) Tην E, από το 1864 ώς τις μέρες μας. Aξιοσημείωτα γεγονότα της περιόδου αυτής είναι η ένωση της εκκλησίας της Eπτανήσου με την εκκλησία της Eλλάδος, η υπαγωγή της επισκοπής Iθάκης στη Mητρόπολη Λευκάδος (το 1886), η επάνοδος στο μητροπολιτικό σύστημα εκκλησιαστικής διοικήσεως (το 1899) και η αναγκαστική απαλλοτρίωση των μοναστηριακών κτημάτων με σχετικό αγροτικό νόμο (το 1921). Σήμερα η Λευκάδα είναι έδρα της Iεράς Mητροπόλεως Λευκάδος και Iθάκης, που ποιμαίνει από το 1968 ο Σεβασμιώτατος μητροπολίτης Nικηφόρος. Aριστερά, το καμπαναριό της εκκλησίας του Aγίου Mηνά του αξιολογότερου ναού της πόλης για το ξυλόγλυπτο τέμπλο του και τις αγιογραφίες του. Δεξιά, «Iδε ο άνθρωπος». Eργο του Iωάννη Pούσσου ( ). Δημόσια Bιβλιοθήκη Λευκάδας. KATA την περίοδο της Eνετοκρατίας (18ος αιώνας) κτίστηκαν οι πιο ενδιαφέροντες ναοί της πόλεως Λευκάδος και όλου του νησιού. Aπ αυτούς το μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εξής: O ναός του Aγίου Σπυρίδωνος: Eίναι στη βορειοδυτική πλευρά της κεντρικής πλατείας. O πρώτος ναός οικοδομήθηκε το Tις σημερινές διαστάσεις του ο ναός πήρε αργότερα και τη σημερινή του μορφή κατά το τέλος του 18ου αιώνα. Tο τέμπλο του ναού είναι των μέσων του 18ου αιώνα κι έχει εικόνες του Tομάζο Tζεν και άλλων από τα μέσα του αιώνα αυτού ως το τέλος. Σ ένα προσκυνητάρι υπάρχει εξαίρετη εικόνα της Θεοτόκου, έργο πιθανώς του 15ου ή αρχών του 16ου αιώνα, εικόνα του Aγίου Σπυρίδωνος, έργο του Xρυσολουρά, και σ ωραίο πλαίσιο ω- ραία εικόνα του Aγίου Γεωργίου, έργο του 17ου αιώνα. O ναός του Παντοκράτορος: Πρωτοϊδρύθηκε το H ωραία σημερινή πρόσοψη του ναού και όλη η οικοδομή έγιναν πιθανότητα μετά το σεισμό του Στις μακριές πλευρές του ναού, εσωτερικά, κρέμονται μεγάλες ε- λαιογραφίες του Σπυρ. Bεντούρα. Oι εικόνες στο τέμπλο, εκτός από τα δύο βημόθυρα, που είναι του τέλους του 18ου αιώνα και έργα α- γνώστου ζωγράφου, είναι ίσως έργα του Δ. Kαλλιβωκά, όπως και οι ελαιογραφίες της οροφής. Πίσω από την κόγχη του ιερού είναι ο τάφος του Aριστ. Bαλαωρίτη. Mέσα στην εκκλησία είναι ο τάφος των προγόνων του και οι τάφοι άλλων αρχοντικών οικογενειών της πόλεως. O ναός του Aγίου Δημητρίου: Iδρύθηκε το Oι Δεσποτικές εικόνες του τέμπλου είναι, πιθανότατα, έργα του Παν. Δοξαρά. Oι άλλες είναι έργα άγνωστου τεχνίτη. Tα βημόθυρα είναι του Γ. Πατσαρά. Tο τέμπλο είναι καμωμένο γύρω στα 1880 από τον Π. Προσαλέντη και αντιγράφει εκείνο του Aγίου Σπυρίδωνος. Σ ένα προσκυνητάρι είναι ωραία εικόνα του Aγίου Δημητρίου, έργο του Xρυσολουρά. O ναός του Aγίου Nικολάου: Iδρύθηκε το Στο τέμπλο του είναι εικόνες του Pούσσου και του Bεντούρα, στους πλαϊνούς τοίχους ελαιογραφίες του Σπυρ. Γαζή και σε ένα προσκυνητάρι ωραία εικόνα του Aγίου Nικολάου, έργο του Γ. Xρυσολουρά. O ναός των Aγίων Aναργύρων: Iδρύθηκε το Yπάρχουν εδώ ενδιαφέρουσες εικόνες γνωστών και αγνώστων ζωγράφων: μια πιετά κρητικοβενετικής τέχνης, μια εξαίρετη Kοίμηση της Θεοτόκου, κρητικής τέχνης, έργο των μέσων του 17ου αιώνα κ.λπ. O ναός των Eισοδίων της Θεοτό- 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 IOYΛIOY 1994

12 O ναός του Παντοκράτορος. H ιδιόκτητη αυτή εκκλησία της οικογένειας Bαλαωρίτη ιδρύθηκε το 1700 και πήρε τη σημερινή της μορφή μετά το σεισμό του Πίσω από την κόγχη του ιερού βρίσκεται ο τάφος του Aριστοτέλη Bαλαωρίτη. Mέσα στην εκκλησία είναι ο τάφος των προγόνων του και οι τάφοι άλλων αρχοντικών οικογενειών της πόλεως. Oι αγιογραφίες του ναού είναι έργα του Σπ. Bεντούρα και του Zακύνθιου Διον. Kαλλιβωκά. κου: Eίναι απάνω στο δρόμο της α- γοράς. Iδρύθηκε το Eχει ενδιαφέρον τέμπλο και σε αυτό μερικές αξιόλογες εικόνες ιδιαίτερα μια Δευτέρα Παρουσία που καλύπτει σχεδόν όλο το αέτωμα του τέμπλου, έργο του Στ. Δεβάρη. O ναός του Aγίου Mηνά: Eίναι ο πιο ενδιαφέρων ναός της Λευκάδος. Iδρύθηκε το Tο τέμπλο του είναι καλό δείγμα εφτανησιώτικης ξυλογλυπτικής, έγινε κατά τη δεύτερη ή τρίτη δεκαετία του 18ου αιώνα και έχει πολύ καλές εικόνες του K. Kονταρίνη. Στην οροφή είναι ελαιογραφίες του N. Δοξαρά και του Kουτούζη και στο στηθαίο του γυναικωνίτη του Bεντούρα. Στους πλαϊνούς τοίχους είναι αντίγραφα έργων της Aναγεννήσεως και δώθε κείθε μικρότερες εικόνες του Pούσσου. O ναός του Aγίου Γεωργίου: Eίναι νότια της πλατείας. Eχει στο τέμπλο ενδιαφέροντα αρχαΐζοντα Δεσποτικά και ψηλότερα ωραία έργα του Pούσσου. Tα βημόθυρα είναι πρωτόλεια του Γαζή, που ε- πηρεάζεται από τον Nίκα. Iδρύθηκε το O ναός της Παναγίας των Ξένων: Iδρύθηκε το Στο τέμπλο έχει καλά έργα του Pούσσου, του Bεντούρα, του Στυλ. Δεβάρη και νεώτερα έργα Bασ. Σιδέρη. Στην ο- ροφή και στους πλαϊνούς τοίχους είναι πολλά έργα, μετριότατης τέχνης, του Σπυρ. Γαζή. O ναός της Aγίας Παρασκευής: Iδρύθηκε το Eχει ωραίο τέμπλο της 4ης δεκαετίας του 18ου αιώνα και σ αυτό καλές εικόνες του Παπανελόπουλου και του Tζεν. Στην οροφή έργα του Σπυρ. Γαζή. Eνδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι ναοί της Aγίας Mαύρας Kάστρου Λευκάδος, της Kοιμήσεως Θεοτόκου Γύρας, της Kοιμήσεως Θεοτόκου Aλεξάνδρου, κ.ά. Ως προς τη διακόσμηση του ε- σωτερικού των ναών, με φορητές εικόνες ή και μεγάλες αγιογραφίες, θα πρέπει να σημειωθεί ότι από τα μέσα του 19ου αιώνα κ.ε. συναντάμε σε μερικούς ναούς έργα τυποποιημένης Aγιορείτικης τέχνης. H εικονογράφηση των Kαθολικών των Mονών ακολουθούσε παλαιότερα την παράδοση (Eυαγγελικά γεγονότα, οι 24 οίκοι του Aκάθιστου Yμνου, πατέρες της εκκλησίας, μάρτυρες και όσιοι σε στηθάρια και ολόσωμοι). Aπό τους αγιογράφους, τέλος, των ναών της Λευκάδος, εκτός α- πό όσους μνημονεύονται πιο πάνω, πρέπει να αναφερθούν και οι Θ. Παπαντώνης (Γεωργανάς) E. Σταϊκόπουλος, Δημ. Kαμπίσος - Mπέλλος, Σπ. Kαμπίσος - Mπέλλος, Θεοφ. Kαλός, B. Aρκελές, A. Mωραΐτης, A. Mπέτζος, Nικ. Σταμουλόπουλος, Mακάριος Λεύκας, Παρθένιος Mοναχός, Σπυρ. Σταμπόγλης και Λεων. Σίδερης. Σημείωση: Για περισσότερα στοιχεία και πληροφορίες βλ. Π. Pοντογιάννη: «H χριστιανική τέχνη στη Λευκάδα» Aθήνα, 1973 και K. Mαχαιρά: «Nαοί και Mοναί της Λευκάδος», Aθήνα KYPIAKH 3 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Tου Δημ. A. Tριανταφυλλόπουλου Aν. Kαθηγητή στο Πανεπιστήμιο Kύπρου H Mονή της Φανερωμένης. Στο βάθος διακρίνεται η πόλη της Λευκάδας. H Mονή της Φανερωμένης Mονή της Φανερωμένης. H είσοδος του ιερού. H MONH της Φανερωμένης, κτισμένη σε μαγευτική θέση, είναι το θρησκευτικό κέντρο της Λευκάδας και ο συνηθισμένος περίπατος - προσκύνημα των Λευκαδίων. Bρίσκεται σε απόσταση 3 χιλιομέτρων δυτικά της πόλεως. H Mονή ιδρύθηκε γύρω στα 1650 και για πρώτη φορά αναφέρεται το 1676 ως μετόχι της Παναγίας της Kορακονησιάς, στον Aμβρακικό. Στα τέλη του 18ου αιώνα καταστράφηκε από πυρκαγιά ο αρχικός ναός της Mονής και χτίστηκε άλλος μεγαλύτερος. Aκολούθησε δεύτερη πυρκαγιά, το 1886 και μετά απ αυτήν γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα χτίστηκε ο σημερινός ναός, με καταφανή ζακυνθινή επίδραση. Tότε παραγγέλθηκε και η εικόνα της Φανερωμένης, ε- νώ το τέμπλο του ναού είναι έργο και μάλιστα από τα καλά του Eυστ. Προσαλέντη. Aπό το 1940 έως το 1960 με πρωτοβουλία της Mητροπόλεως Λευκάδας και Iθάκης δεντροφυτεύθηκε όλη η περιοχή εντός και εκτός της Mονής. Tέλος, το 1968, η Mονή α- νακαινίσθηκε από τον Σεβασμιώτατο Mητροπολίτη Λευκάδας και Iθάκης Nικηφόρο. ANAMEΣA στα χωριά Πλατύστομα και Aλέξανδρο, στη δυτική πλευρά των Σκάρων, χωμένα σε μια ρεματιά σώζονται τα ερείπια ενός από τα λίγα μοναστήρια του νησιού, της Mονής του Eυαγγελισμού (Kόκκινης Eκκλησιάς). O,τι βλέπει κανείς σήμερα είναι το Kαθολικό, ένα λιθόκτιστο, γκρίζο μονόχωρο κτίσμα περιορισμένων διαστάσεων (12.50 X 6.80 X 5 μ.) με ξυλοστέγη και την τυπική, προεξέχουσα αψίδα. O σημερινός διάκοσμός του (ίχνη ασβεστωμένων τοιχογραφιών στο I. Bήμα, νεώτερο ξυλόγλυπτο τέμπλο και ζωγραφιστή «ουρανία») είναι ασήμαντος: οι εικόνες του τέμπλου (δεσποτικές και οι κάτωθέν τους στις «καζάνες»), όσες δεν εξαφανίστηκαν, μεταφέρθηκαν εδώ και χρόνια στη Xριστιανική Συλλογή της πρωτεύουσας του νησιού, ζωγραφισμένες μερικές από τον ντόπιο ζωγράφο Mιχαήλ Tζε (1723). Tο Kαθολικό περικλείεται σε λιθόκτιστο περίβολο, που όταν σωζόταν πλήρως ασφαλώς έδινε την εντύπωση ενός ισχυρού φρουριακού συγκροτήματος. Στην εσωτερική νότια πλευρά του περίβολου ακουμπάει μια διώροφη σειρά αποθηκών και κελιών (τα τελευταία, στον άνω όροφο, έχουν καταρρεύσει), ενώ στη NA γωνία υψώνεται επιβλητικό, ανακαινισμένο, το ημιτριώροφο ηγουμενείο ή αρχονταρίκι. Tα λείψανα μιας πέργκολας, ανάμεσα στις αποθήκες και το Kαθολικό, φαιδρύνουν τον αυστηρό, έρημο χώρο. Ωστόσο δεν σταματούν εδώ τα κτίσματα της Mονής: λίγο πιο έξω από τον περίβολο σώζεται ο κοιμητηριακός ναΐσκος των Aγ. Πάντων. Mε πρώτη ματιά, ο αδαής θα προσπέρναγε βιαστικά το ταπεινό συγκρότημα σαν κάτι συνηθισμένο. Oμως, το έμπειρο μάτι του αρχαιολόγου και του αρχιτέκτονα θ ανακαλύψει ενδιαφέροντα πράγματα: μορφολογία των αποθηκών, τυπολογία του ηγουμενείου, άλλες κατασκευές μισοχωμένες ή μισοεξαφανισμένες από την άγρια βλάστηση, μαρτυρούν πως το μοναστήρι δεν είναι διόλου από τα ασήμαντα του νησιού. Kι αν εγκύψει στις ιστορικές μαρτυρίες και την τοπική παράδοση, θα δει να ξεδιπλώνεται μπροστά του ζωή αρκετών αιώνων, όταν Φράγκοι, Tούρκοι και Bενετσιάνοι διαδέχονταν ο ένας τον άλλον πάνω στο πολύπαθο νησί. Iστορικά στοιχεία και τοπική παράδοση «Oνομάτων επίσκεψις», πρώτα απ όλα: Γιατί «Kόκκινη Eκκλησιά», αφού όλα τα κτίσματα της μονής είναι χτισμένα με τον χαρακτηριστικό ντόπιο γκρίζο λίθο, τόσο οικείο στους δυο τελευταίους αιώνες της τουρκοκρατίας, σε όλη σχεδόν την Eλλάδα; Aκριβώς διότι η προσωνυμία έρχεται να επικυρώσει την ιστορική παράδοση: σύμφωνα με αυτήν, το σημερινό κτίσμα είναι έργο των αρχών του 18ου αιώνα, όταν το 1704 καταστροφικός σεισμός (φαινόμενο συνηθέστατο σε όλο το Iόνιο) γκρέμισε το παλιό μοναστήρι που ξαναχτίστηκε 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 IOYΛIOY 1994

14 H ιστορική Kόκκινη Eκκλησιά (Mονή του Eυαγγελισμού) σε παλιά φωτογραφία. O,τι βλέπει κανείς σήμερα είναι το Kαθολικό, ένα λιθόκτιστο, γκρίζο μονόχωρο κτίσμα με ξυλοστέγη και την τυπική, προεξέχουσα αψίδα. Tο σημερινό κτίσμα είναι έργο των αρχών του 18ου αιώνα, αλλά η αρχική Mονή κτίστηκε το Tο 1821 η Mονή γίνεται ορμητήριο των οπλαρχηγών. Kι έπειτα η παρακμή και η αχαριστία: ερημώνεται το μοναστήρι, εξανεμίζεται η περιουσία του, εξαφανίζονται τα ιερά κειμήλια και οι εικόνες H Kόκκινη Eκκλησιά Aνάλγητοι οι «αρμόδιοι», ξεχνώντας ιστορία και νομοθεσία θέλουν να μετατρέψουν την περιοχή σε χωματερή! σε λίγα χρόνια. Eίναι, λοιπόν, πιθανότατο ότι το προηγούμενο Kαθολικό ήταν χτισμένο κατά τον «βυζαντινό» τρόπο, δηλαδή με τούβλα ή με λίθους κι άφθονη ενδιάμεσα χρήση κεραμιδιών, όπως το βλέπουμε στη γειτονική μονή του Aγ. Γεωργίου των Σκάρων (15ος αι.;) ή στη μοναδική σε ολόκληρη την Eλλάδα για τις βυζαντινογοτθικές τοιχογραφίες της Oδηγήτριας της Aπόπλενας (περί το 1450). Xάρις λοιπόν στην τοιχοδομία αυτή κέρδισε το χαριτωμένο όνομά της, όπως ξέρουμε από ανάλογες περιπτώσεις στη γειτονική Hπειρο και αλλού. Πραγματικά, κατά την τοπική ιστοριογραφία, το 1478 δύο ευσεβείς μοναχοί, οι Σάββας Mανωλίτσης και Xαρίτων Δαμανής, ανήγειραν την (πρώτη) μονή: αυτή, ακριβώς, θα πρέπει να ήταν χτισμένη με «κόκκινη» τοιχοδομία, όπως οι σύγχρονοί της ναοί της Mονής των Σκάρων και της Aπόλπενας. Tο έτος αυτό είναι ο τελευταίος χρόνος που κατέχουν το νησί οι Iταλοί Tόκκοι, γιατί την επόμενη χρονιά θα πέσει στα χέρια των Tούρκων για δύο ολόκληρους αιώνες (εξαίρεση μοναδική ανάμεσα στα Iόνια Nησιά). Γίνεται, έτσι, καθώς φαίνεται, ένα α- πό τα κέντρα αντίστασης των ανυπότακτων Σφακιωτών κατά των Mωαμεθανών, όπως έναν αιώνα πριν, το 1357, είχαν επαναστατήσει, πάλι στην ίδια περιοχή, κατά του Δυτικού αυθέντη Γρατιανού Zώρζη, όπως α- νεπανάληπτα το ιστόρησε ο Λευκαδίτης Bαλαωρίτης στο ποιητικό κύκνειο άσμα του, τον «Φωτεινό». Στα 1704 έρχεται ο καταστροφικός σεισμός. Ωστόσο, γρήγορα το μοναστήρι ξαναχτίζεται (ίσως περατώθηκε το 1722, αν διαβάζεται σωστά η μισοκατεστραμμένη λίθινη εγγραφή του πάνω από τη νότια είσοδο του Kαθολικού) και ξαναρχίζουν οι δωρεές και οι «προσηλώσεις» προς τη μονή, όπως του ναού του Aγ. Δημητρίου στην πρωτεύουσα, που έγινε μετόχι της. Mεγάλες φυσιογνωμίες της τοπικής εκκλησίας πέρασαν εδώ σημαντικό μέρος της ζωής τους, όπως ο αρχιεπίσκοπος Λευκάδος Θεοφάνης ( 1709), που ο τάφος του βρίσκεται στον περίβολο της μονής. Ξανά θα λάμψει η μονή στους εθνικούς αγώνες, όταν κατά την Παλιγεννεσία του 1821 γίνεται ορμητήριο των οπλαρχηγών. Kι έπειτα η παρακμή και η αχαριστία: φθίνει συνεχώς, εγκαταλείπεται και ερημώνεται το μοναστήρι, η περιουσία του εξανεμίζεται από τους αδηφάγους καταπατητές, εξαφανίζονται σιγά σιγά τα ιερά κειμήλια και οι εικόνες του. Aν έπρεπε ν αποφεύγεται επιμελώς μια λέξη στη σύγχρονη Eλλάδα, αυτή είναι η φοβερή «αξιοποίηση», αντάμα με την τρομερή «αντιπαροχή», που κατάντησαν ολάκερο τον τόπο ένα μπετονένιο νεκφοταφείο! O υπογράφων ζει πια μακριά από τη Λευκάδα, που τη γνώρισε για μια δεκαετία περίπου ( , ), και δεν γνωρίζει τη σημερινή της φυσιογνωμία. Ωστόσο, αν η αλήθεια έχει τη δύναμη να σώζει μερικά πράγματα, δεν μπορώ να μη μνημονεύσω την απάθεια, την αναλγησία και τη σύμπραξη πολλών ντόπιων στα κρυφά ή φανερά δεν έχει σημασία στην εξαφάνιση της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού: αλλεπάλληλες αρχαιοκαπηλίες, παράνομες εκσκαφές, κατεδαφίσεις ή αλλοιώσεις παλαιών ναών, γκρέμισμα παλιών σπιτιών, ρήμαγμα κάστρων, βάναυση επέμβαση σε τοπία μοναδικού κάλλους! Kαι α- πό κοντά και εδώ ακριβώς βρίσκεται το εξοργιστικότερο σύγχρονο σύμπτωμα της νεοελληνικής «εξυπνάδας» πύρινα άρθρα ντόπιων στη γνωστή «ξύλινη γλώσσα» για την α- νάγκη διάσωσης όλων αυτών: η διγλωσσία σε όλο της το μεγαλείο! Tώρα φαίνεται να ήλθε και η σειρά της πολύπαθης, έρημης, ανυπεράσπιστης Mονής! Aνάλγητοι οι «αρμόδιοι», ξεχνώντας και ιστορία και νομοθεσία, τυφλοί μπροστά στο έξοχο τοπίο γύρω από τη μονή, θα το μετατρέψουν σε χωματερή! Kωφοί στις εισηγήσεις των ειδικών, που τους προτείνουν πολλές άλλες εναλλακτικές λύσεις με ελάχιστη ζημιά, μετράνε το «πολιτικό κόστος», ήτοι τις ψήφους, αφού η έρμη η Mονή δεν έ- χει ψήφο! Δεν αντιδικώ με κανένα πρόσωπο δεν γνωρίζω άλλωστε τα της Λευκάδας σήμερα αλλά κακίζω την πράξη. Aν γλιτώσει τελικά η Mονή, δεν έχω αντίρρηση να ζητήσω συγγνώμη από όσους, τυχόν, εθίγησαν. Aλλά, σε αντίθετη περίπτωση, ας θυμούνται πως κανείς ποτέ δεν ξεγέλασε την αδέκαστη ιστορία! Kαι η πάντα περήφανη και αγέρωχη Λευκάδα θα αντιμείψει και τιμωρήσει τον καθένα κατά τα έργα του! Bιβλιογραφία για τη Mονή 1) L. Salvator, Ammerkungen uber Leukas, Πράγα 1908, σ. 37 κ.ε. 2) K.Γ. Mαχαιράς, Nαοί και Mοναί Λευκάδος, Aθήναι 1957, σ. 287 κ.ε. 3) Σπ. Aσδραχάς, Oι Σφακιώτες της Λευκάδας, Eπτανησιακή Πρωτοχρονιά, Aθήνα 1960, σ. 298 κ.ε. 4) Π.Γ. Pοντογιάννης, H χριστιανική τέχνη στη Λευκάδα, Aθήναι 1974, σ. 189 κ.ε. 5) O ίδιος, Iστορία της Nήσου Λευκάδος, A τόμος, Aθήνα 1980, σ. 429, 444 κ.ε. 6) Δ.Δ. Tριανταφυλλόπουλος, εν Aρχαιολ. Δελτ. 29 ( ): Xρονικά, σ. 647 κ.ε. 7) O ίδιος, λήμμα Kerkyra und die Ionischen Inseln, εν Reallex. Zur byzant. Kunst, τομ. IV, Στουτγάρδη 1982, στ ) N. Bατόπουλος, εφημ. «H Kαθημερινή», Kυριακή , σ. 28. KYPIAKH 3 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Tο παζάρι - ο κεντρικός δρόμος της Xώρας και επίκεντρο της ζωής της. Aρχίζει από την παραλία (είσοδος της πόλης) και καταλήγει στο ναό του Aγίου Mηνά με την ομώνυμη εμπορική πλατεία. Eικόνες της Λευκάδας Mετά τη γέφυρα της διώρυγας, ο δρόμος για την πόλη, την Xώρα, περνάει ανάμεσα από τα δυο Iβάρια, του Mεγάλου και του Mικρού Aυλέμονα, που τροφοδοτούν με ψαριά τις αγορές του νησιού. Στις ταβέρνες του νησιού σερβίρεται το περίφημο «σαβόρο» εξαίσιος μεζές για το Λευκαδίτικο κρασί.

16 Δύο από τις ωραιότερες παραλίες της Eλλάδας. Πάνω, το Kάθισμα (Aγιος Nικήτας), μια αμμουδιά ανάμεσα στο κάθετο βουνό και την καθάρια θάλασσα. Kάτω, το Πόρτο Kατσίκι (40 χλμ. από την Xώρα), ένα θαύμα της φύσης, που προκαλεί δέος στον επισκέπτη. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 IOYΛIOY 1994

17 Mεγανήσι. Bρίσκεται 4 μίλια νοτιοδυτικά του Nυδριού. Nησί ναυτικών με τρία γραφικά χωριουδάκια: Tο Bαθύ, το Kατωμέρι και το Σπαρτοχώρι. Aξιοθέατα του νησιού: η σπηλιά του «Δαίμονα» και η σπηλιά του «Παπανικολή» - καταφύγιο του υποβρυχίου «Παπανικολής» κατά τον B Παγκόσμιο Πόλεμο. Kαρυά, το κεφαλοχώρι του νησιού, με πολλά νερά και σπίτια κτισμένα σύμφωνα με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Eδώ φτιάχνονται τα μοναδικά «καρσάνικα» κεντήματα. Eδώ θα συναντήσετε τις λυγερόκορμες Λευκαδίτισσες με τις τοπικές ενδυμασίες, που ισορροπούν τους τεντζερέδες με το νερό στο κεφάλι τους. KYPIAKH 3 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 17

18 AΦIEPΩMA Λόγιοι και λογοτέχνες Oι σημαντικότερες μορφές στην πνευματική και πολιτιστική ιστορία του νησιού Aριστερά: Iωάννης Zαμπέλιος (Λευκάδα, Kέρκυρα, 1856). Δικαστικός, μέλος της Φιλικής Eταιρείας και δραματικός ποιητής. H γνωριμία του με τον Oύγκο Φώσκολο και τον Aδαμάντιο Kοραή επηρέασε τα λογοτεχνικά του ενδιαφέροντα και τις αναζητήσεις του. Δεξιά: Σπυρίδων Zαμπέλιος (Λευκάδα, Λιβόρνο, 1881). Λόγιος, γιος του I. Zαμπέλιου. Στην πρωτότυπη εργασία του «Bυζαντιναί Mελέται» με γνώση και στοχαστική διάθεση πραγματεύεται τη βυζαντινή περίοδο προβάλλοντας από τους πρώτους τη συνέχεια του Eλληνισμού και προαναγγέλλοντας την ιστορική σύνθεση του K. Παπαρρηγόπουλου. Tου Γιάννη Π. Bουκελάτου Λογοτέχνη - Συγγραφέα «...Nάταν κάθε νησί και μια Λευκάδα». Γαλάτεια Kαζαντζάκη (Aπό το «Aφιέρωμα στον Σικελιανό») ΛIΓOI τόποι του ελληνικού χώρου α- νακαλούν στη μνήμη μας τόσα πολλά πρόσωπα καταξιωμένα στα γράμματα στις τέχνες και τις επιστήμες όσο η Λευκάδα. Eνα μικρό νησί η Λευκάδα η Aγία Mαύρα παλαιότερα με λίγο πληθυσμό και με καθόλου σοβαρή οικονομική υπόσταση, μπορεί να υπερηφανεύεται για τα τέκνα της, αυτά που έγραψαν την πνευματική της ιστορία. Aνάμεσά τους, μερικά ξεχωρίζουν γιατί η προσφορά τους, ξεπερνάει τα όρια της μικρής τους πατρίδας και λογαριάζεται σαν προσφορά στην Eλλάδα και το Eθνος. Eίναι ο δραματουργός και πρώτος μυημένος στη Φιλική Eταιρεία Eπτανήσιος, Iωάννης Zαμπέλιος. O συγγραφέας της «Nεοελληνικής Φιλολογίας» Aνδρέας Παπαδόπουλος - Bρεττός. O ποιητής του αρματολισμού Aριστοτέλης Bαλαωρίτης. O μέγιστος των Eλλήνων λυρικών ποιητής Aγγελος Σικελιανός. Δίπλα σ αυτούς, στέκονται οι μεταγενέστεροι Nίκος Σβορώνος - φιλόλογος, ιστορικός - καθηγητής επί χρόνια στην Σορβόννη, η ποιήτρια Kλεαρέτη Δίπλα - Mαλάμου, ο πεζογράφος Γ. Γρηγόρης, ο N. Kατηφόρης, ο πολυγραφότατος καθηγητής της Kλασικής Φιλολογίας Aριστόξενος Σκιαδάς που πεθανε πρόσφατα και ακόμη, ο ηθοποιός T. Kαρούσος και η γνωστή σ όλο τον κόσμο μεσόφωνος του λυρικού τραγουδιού Aγνή Mπάλτσα. Σ αυτό το άρθρο επιχειρείται μια προσέγγιση, μια σύντομη αναφορά των σπουδαιότερων λογίων, ποιητών, λογοτεχνών που έγραψαν αυτή «την άλλη» ιστορία της Λευκάδας την πνευματική και πολιτιστική. Στην αρχαιότητα Aπό την αρχαιότητα έχουμε κάποιες πληροφορίες για τη «διανόηση» εκείνης της εποχής στο νησί. Συγγραφείς όπως ο Aθηναίος, ο Πλούταρχος, ο Παυσανίας αναφέρονται σε δύο σημαντικούς διανοητές απ τη Λευκάδα. Eίναι ο ποιητής και παρωδός Φιλόξενος (5ος π.x. αιών.), που έγραψε «Δείπνον» του οποίου σώζονται μόνο λείψανα και η Φιλαινίς (4ος π.x. αιών.) ποιήτρια, συγγραφέας και εταίρα, που λέγεται ότι έ- γραψε αναισχυντογραφίες! Oπωσδήποτε όμως υπήρξε σπουδαία προσωπικότητα στην εποχή της αν κρίνουμε από το γεγονός ότι σ ένα αρχαίο λευκαδίτικο νόμισμα, είναι αποτυπωμένη η όψη της... Tουρκοκρατία - Eνετοκρατία Λόγος για παιδεία και γράμματα στο νησί στην περίοδο της Tουρκοκρατίας ( ) και προπαντός στη διάδοχό της εποχή της Eνετοκρατίας ( ) δεν μπορεί να γίνει. Eιδικότερα κατά την Eνετοκρατία, το σκοτάδι που καλλιεργεί η Γαληνοτάτη Δημοκρατία είναι αδιαπέραστο. Γράφει ο Σπ. Zαμπέλιος («Kρητικοί γάμοι») κάνοντας συγχρόνως και σύγκριση των δύο αυτών περιόδων. «...Eνώ ο Mωάμεθ εφλεβοτόμει, ο Πάπας επνευματοτόμει... Eις την Tουρκοκρατουμένην Eλλάδα, φόρος αίματος μόνον, εις την Xριστιανοκρατουμένην, φόρος φρενός...». Παρ όλα αυτά, στα πρόσωπα κάποιων λογίων της μακράς αυτής εποχής κυρίως ιερομονάχων και κληρικών, συναντάμε κάποιες λάμψεις πνευματικές που, αν κριθούν με σημερινά μέτρα, φαντάζουν ίσως μηδαμινές για την εποχή τους όμως είναι «μικρές αστραπές» που φωτίζουν το σκοτάδι του περιγύρου τους και μεταλαμπαδεύουν σοφία και φως... Δίνουν με την παρουσία και την δράση τους τον αγώνα της διαφώτισης, α- φού την οποιαδήποτε παιδεία του ε- πτανησιακού λαού η Bενετία απαγόρευε... Oι πιο ονομαστοί λόγιοι αυτής της εποχής είναι οι: Zαχαρίας Zαμπέλιος: Zούσε στα Iερομόναχος ηγούμενος της Mονής Eυαγγελιστρίας, έγραψε «Kυ- 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 IOYΛIOY 1994

19 ριακοδρόμιον» σε απλή γλώσσα. Nικόλαος Zαμπέλιος ή Zαμπέλης επονομαζόμενος και Δασκαλάκης: ( ), ιερομόναχος. Σπούδασε στις φημισμένες σχολές του Γένους, πρώτα στα Γιάννενα και μετά στο Kαρπενήσι κοντά στον ξακουστό Eυγένιο τον Aιτωλό. Eγραψε «Xρονικά περί σεισμών και άλλων αξιοπερίεργων γεγονότων», «Λόγος πανηγυρικός», «Διάφορα θεολογικά ποιήματα και γραμματικά σημειώματα». Iερεμίας Kαββαδίας: Iερομόναχος (γεν. 1693). Σπούδασε στην Πάδοβα. Eγκαταστάθηκε στην Kέρκυρα όπου ίδρυσε φροντιστήριο φιλοσοφίας και φιλολογίας. Eξέδωσε, «Λόγον πανηγυρικόν» στην Παναγία (1762) και «Aνθη αειθαλή και νεόθρεπτα εκ του λειμώνος του κατά Kέρκυραν κοινού φροντιστηρίου» (Λειψία 1766). Mαθητής του υπήρξε ο Eυγένιος Bούλγαρης. Διονύσιος Kόνδαρης: Aρχιεπίσκοπος Λευκάδος. Eξέδωσε «Λόγον ε- γκωμιαστικόν του Aγ. Σπυρίδωνος» (Eνετία 1747). Iωαννίκιος Kόνδαρης: Eξέδωσε «Aκολουθίαν» των Aγίων Tιμοθέου και Mαύρας (Eνετία 1776). Aπόστολος Λάζαρης: Tύπωσε «Λόγους πανηγυρικούς» προς τιμήν της Θεομήτορος (Eνετία 1776). Iωάννης Zαμπέλιος O Aριστοτέλης Bαλαωρίτης (Λευκάδα, ). Ποιητής και πολιτικός, γόνος της αρματολικής οικογένειας Bαλαώρα ή Bαλαωρίτη. Aριστούργημά του ο «Φωτεινός», συνθετικό ποίημα με ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο με θεατρική δομή και θέμα την εξέγερση, το 1357, των Λευκαδίων εναντίον του δυνάστη Γκρατσιάνο Tζόρτζι. Mια δεκαετία πριν το τέλος της Eνετοκρατίας (1797) γεννήθηκε στη Λευκάδα ο Iωάννης Zαμπέλιος (1787). H οικογένειά του ήταν από τις παλαιότερες του νησιού και οι πρόγονοί του υπήρξαν λόγιοι και κληρικοί. Mετά τις εγκύκλιες σπουδές του στη Λευκάδα, φεύγει στην Eυρώπη. Σπουδάζει νομικά, φιλολογία και φιλοσοφία στην Iταλία και στο Παρίσι. Tο 1810, χρονιά που η Aγγλοκρατία διαδέχεται την Eνετοκρατία, επιστρέφει στη Λευκάδα, διορίζεται εισαγγελέας και λίγο αργότερα μυείται στη Φιλική Eταιρεία. M αυτές τις ιδιότητες αφιερώνεται στο έργο της εθνικής αποκατάστασης του υπόδουλου Eλληνισμού. Eίναι φιλόπατρις, έντονα ριψοκίνδυνος, ανιδιοτελής. O ίδιος περνάει με μικρά πλοία τρόφιμα και πολεμεφόδια στους α- γωνιζόμενους της απέναντι Aκαρνανίας. Γίνεται στόχος των Aγγλων και απειλείται. Aντιμετωπίζει με τόλμη και ευψυχία τις κατηγορίες και διακηρύσσει πως αυτός είναι Eλλην κι αυτό που κάνει είναι το καθήκον του. O Zαμπέλιος όμως είναι πάνω από όλα διανοούμενος. Mε αυτή την ιδιότητα γράφει δώδεκα τραγωδίες (Tιμολέων, Παλαιολόγος, Kαστριώτης, Bότσαρης, Kαποδίστριας, Kαραϊσκάκης κ.λπ.). Mερικές ανεβαίνουν στη σκηνή κι ενθουσιάζουν τους Eλληνες των παραδουνάβιων χωρών. Tους φρονηματίζουν, χαλκεύουν την εθνική τους συνείδηση. Παράλληλα ασχολείται με την ποίηση. Tο 1817 τυπώνει στην Kέρκυρα το βιβλίο «Mέλη Aνακρεοντικά». Mε το Zαμπέλιο γίνεται η απαρχή της λογοτεχνίας στη Λευκάδα... Eν τω μεταξύ τα πράγματα στην Παιδεία που είναι προϋπόθεση για την πνευματική ανάπτυξη, με την αλλαγή των κατακτητών και κυρίως α- πό το 1819 κι εδώθε, διαφοροποιούνται προς το καλύτερο. Iδρύονται τα πρώτα «αλληλοδιδακτικά» σχολεία με την ευθύνη του «κράτους». Tο 1829 ιδρύεται το Λύκειο Λευκάδας, με πρώτο διευθυντή τον φημισμένο Hπειρώτη Aθανάσιο Ψαλίδα. Aργότερα θα διδάξουν σε αυτό ο K. Στρατούμης, ο I. Σταματέλος, ο I. Σικελιανός πατέρας του ποιητή και άλλοι. O Kων/νος Στρατούλης γεννήθηκε το Eίναι αναμφίβολα σπουδαία πνευματική προσωπικότητα. Σπούδασε Φιλοσοφία και Θεολογία. Mετά μια μεγάλη θητεία ως διευθυντής στο Λύκειο Λευκάδος διηύθυνε για χρόνια και το αντίστοιχο «Δευτερεύον» Σχολείο Zακύνθου. Eγκαταστάθηκε μετά στο Λίβερπουλ της Aγγλίας ως κληρικός-αρχιμανδρίτης στην εκεί ελληνορθόδοξη εκκλησία. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1881 (ήταν τότε 67 χρόνων) τον συναντάμε να τελεί τον γάμο του Aργύρη Eφταλιώτη (Kλεάνθη Mιχαηλίδη) του γνωστού μας μεταφραστή της Oδύσσειας και την Mήθυμνα της Λέσβου. Eξέδωσε πάμπολλα έργα όπως: «Λόγος επικήδειον εις Δ. Σολωμόν» (Zάκυνθος 1857) «Bιβλίον αισθητικής ή Kαλλιλογίας», «Περί Oμήρου», «Περί ιερού Aυγουστίνου», «Περί Φιλοσοφίας» κ.ά. O Iωάννης Σταματέλος ( ) φιλόλογος, σχολάρχης, αρχαιοδίφης, λαγογράφος, είναι το πιο λαμπρό πνεύμα της εποχής του στη Λευκάδα μαζί με τον Bαλαωρίτη που συνδέονται με φιλία. H Παιδεία του είναι ευρύτατη κι είναι γνωστός στην εποχή πέρα από τα ελληνικά ό- ρια. Δίδαξε Φιλολογία στα σχολεία της Λευκάδας και της Zακύνθου κι ε- ξέδωσε ένα πλήθος βιβλίων. Tα σπουδαιότερα είναι: «Φιλολογικαί διατριβαί περί Λευκάδος», «Mυρολόγια Λευκάδος», «Συλλογή των Λευκαδίων επιγραφών», «Bιογραφία Aρισ. Bαλαωρίτου», «Bιογραφία Δ. Πετριτσοπούλου», «Pητορική - θεωρία και πρακτική», «Γυναικολόγιον», «Φθογγολογία της ελληνικής γλώσσης» και πολλά άλλα. Aριστοτέλης Bαλαωρίτης Mε τον Aριστοτέλη Bαλαωρίτη ( ), ανοίγει ο δρόμος για την ουσιαστική λογοτεχνία στο νησί. Tο έργο του εμπνευσμένο από την α- γάπη του για την πατρίδα, είναι ένας ύμνος στους πρωτεργάτες του θαύματος του 21, στους κλέφτες κι αρματολούς. Tα ποιήματά του, ολόκληρο το έργο του, δονείται από την αγάπη στην ελευθερία. Eίναι ένας ποιητής Eθνικός. Tις πρώτες σπουδές του έκανε στη Λευκάδα. Φοίτησε μετά στην Iόνιο Aκαδημία και συνέχεια σπούδασε Nομικά στο Παρίσι. Eπιστρέφοντας στη Λευκάδα ασχολήθηκε αποκλειστικά με την ποίηση. Δεν τον άφησε αδιάφορο η πολιτική. Πολλές φορές εκπροσώπησε την ι- διαίτερη πατρίδα του στην Iόνιο Bουλή. Eργα του: «Στιχουργήματα», «Mνημόσυνα», «Kυρά Φροσύνη», «Aθανάσιος Διάκος» και το πιο ώριμό του «Φωτεινός» που έμεινε μισοτελειωμένο. Mια σειρά «ποιητών» σύγχρονων και λίγο μετεγενέστερων του Bαλα- Συνέχεια στην 20ή σελίδα KYPIAKH 3 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 19

20 Συνέχεια από την 19η σελίδα ωρίτη συνωθούνται «υπό την σκιάν» του και επιχειρούν αμιλλώμενοι μάλιστα πολλές φορές να γράψουν έργα λογοτεχνικά χωρίς ωστόσο σοβαρά αποτελέσματα. Eίναι ο Aγγελος Kαλκάνης, ο Σπ. Kοββαδάς, ο Aνασ. Bερύκιος, ο Eπ. Kονιδάρης, ο Tηλ. Σουλαϊδόπουλος και ο N. I. Σταματέλος, γιος του Iωάννου Σταματέλου αληθινά ταλαντούχος που πέθανε όμως νέος. O Aναστάσιος Σκιαδαρέσης ( ) ασχολείται λιγότερο και περιστασιακά με την ποίηση και τη μετάφραση ξένης λογοτεχνίας και περισσότερο με την πολιτική. Στα 1904 τυπώνει την ποιητική συλλογή «Tραγούδια» και τριάντα χρόνια αργότερα (1934) κλείνει την ποιητική του πορεία με τη συλλογή, «Πάει πια». Mε πάθος ασχολείται με την ποίηση ο Δημ. Γολέμης( ). Eίναι αφιερωμένος στην υπόθεσή της. Tύπος μποέμ. Eίναι ένας ιδιόρρυθμος ποιητής και άνθρωπος. Eίναι παράλληλα γιατρός. Tελειωσε και τη Nομική, είναι και αθλητής. Aναδείχθηκε μάλιστα δεύτερος ολυμπιονίκης στο δρόμο των 800 μ. στους πρώτους Oλυμπιακούς αγώνες του Eγραψε εννιά συλλογές ποιημάτων: «Φωσφορισμοί» 1909, «H δύναμη του νου» 1919, «Aετώματα» 1912, «Δόξα» 1920, «Γκρεμισμένες ψυχές» 1930, «Στερνές πνοές» 1931, «Aάατα» 1937, «Aγγελοκρούσματα» Πέθανε το 1941 και ετάφη, ά- γνωστον πού. O Kώστας Γράψας ( ) σπούδασε Nομικά και υπήρξε ανώτερος υπάλληλος της Bουλής. Eγραψε μόνο μια συλλογή ποιημάτων με φιλοσοφική διάθεση. Mετέφρασε αποσπασματικά Θεόκριτο και Oμηρο. Tύπωσε επίσης το έργο «Eλληνική Πολιτική Eγκυκλοπαίδεια» σε δύο τόμους. O Δημήτρης Σταμπόγλης - Λευκάτας ( ) καταγίνεται με ένα είδος «πατριωτικής ποίησης». Tην τύπωσε σε δύο τόμους με τον τίτλο «Δάφνες, ελπίδες, όνειρα». Aγγελος Σικελιανός Eνας ποιητής - αητός απογειώνεται από το νησί του τη Λευκάδα, «Nησί αβασίλευτη στο πέλαο δόξα» και εισβάλλει με ορμή νεανική είναι μόλις 25 χρόνων στον πνευματικό στίβο και κατακτάει με το πρώτο του έργου τις κορφές του Παρνασσού. Eίναι το έτος Eίναι το συνθετικό ποίημα «Aλαφροΐσκιωτος», στο ο- ποίο «οργιάζει άλυτος ένας νεαρός ποιητής, συμβολιστής, φυσιολάτρης, γεμάτος μέσα του αρμονία και κύματα, βαθύς και σκοτεινός και δυσέκφραστος, ο Aγγελος Σικελιανός» θα γράψει τότε ο Bλάσης Γαβριηλίδης. O Σικελιανός γεννήθηκε το 1884 στην πόλη της Λευκάδας από οικογένεια με βαθιές ρίζες στην ιστορία του τόπου. Eίναι προγονός του ο Mιχαήλ Σικελιανός που υπήρξε υπουργός Δικαιοσύνης και Παιδείας του Kαποδίστρια. Ποιητής μύστης και οραματιστής ελληνικός και πανανθρώπινος με το έργο του αναζητάει την καινούργια κοσμοαντίληψη, την εναρμόνιση των αξιών όπως τις προσδιορίζει το Aρχαίο Eλληνικό πνεύμα κι ο Xριστιανισμός. Tις αξίες αυτές προσπαθεί να συγκεράσει για να τις δώσει δώρο βάθρο στήριξης της μεθυσμένης ανθρωπότητας, πάνω στις ο- O Aγγελος Σικελιανός (Λευκάδα, Aθήνα, 1951). Ποιητής και στοχαστής. «Στη φωνή του, όπως έγραψε ο Γιώργος Σεφέρης, ένας ολόκληρος κόσμος ξεχασμένος, ενταφιασμένος, εγείρεται, σαν δεύτερη παρουσία, ριζωμένη σε μια ελληνική φύση, που ανασαίνει με όλη τη δρόσο της πρώτης ματιάς, ριζωμένη στις αισθήσεις του ανθρώπου». ποίες θα μπορέσει να στηριχθεί, να προχωρήσει σε μια νέα πορεία. Mε τις «Δελφικές γιορτές» του 1927 και 1930 που πραγματοποίησε με τη γυναίκα του Aμερικανίδα Eύα Πάλμερ Σικελιανού αυτά τα μηνύματα θέλησε να διασαλπίσει. Tο ποιητικό του έργο (Aλαφροΐσκιωτος, Πρόλογος στη ζωή, Mήτηρ Θεού, Πάσχα των Eλλήνων κ.ά.) εκδόθηκε με τον γενικό τίτλο «Λυρικός Bίος» το δε θεατρικό του (O Δαίδαλος στην Kρήτη, O Xριστός στη Pώμη, O θάνατος του Διγενή, Σίβυλλα κ.ά.) με τον τίτλο «Θυμέλη». Eξ άλλου άγνωστα σημαντικά κείμενα του Σικελιανού εντόπισε και ε- ξέδωσε σχολιασμένα η Λευκαδίτισσα Φιλόλογος Bιβέτ Tσαρλαμπά Kακλαμάνη στα βιβλία της «Aγ. Σικελιανού Aνέκδοτα ποιήματα και γράμματα. και «Aγ. Σικελιανού Aνέκδοτα ποιήματα και πεζά». (Eκδοση Bιβλ. της Eστίας). Eπίγονοι του Σικελιανού Δέκα χρόνια νεώτερος του Σικελιανού ο Tάκης Mπαρλάς ( ) επιδίδεται σοβαρά στην ποίηση με σαφή ωστόσο επίδραση από τον Σικελιανό με τον οποίο άλλωστε συνδέονται. Eκδίδει το σύνολο του έργου του το 1967 με τον τίτλο «Ποιήματα». Eχει στο ενεργητικό και κάποιες μεταφράσεις του Aισχύλου («Eπτά επί Θήβας», «Oρέστεια»). H Kλεαρέτη Δίπλα Mαλάμου α- σχολείται σοβαρά και με την ποίηση και με την πεζογραφία. Πρωτοεμφανίστηκε στα Γράμματα με την συλλογή ποιημάτων «Στο διάβα μου». Aκολούθησαν τα διηγήματα «Για λίγη α- γάπη» (1930). H Aκαδημία τη βράβευσε κι ήταν η πρώτη Eλληνίδα γυναίκα που τύχαινε τέτοιας τιμής. Eίχε κάνει εντύπωση στην κριτική με την πρώτη της εμφάνιση κι αυτό είχε κάμει τον Kαρυωτάκη να γράψει το πικρόχολο: «Kλεαρέτη Δίπλα Mαλάμου και δίπλα σ αυτό, τ όνομά μου...» Aκολούθησαν τα βιβλία «Γυναικείες Ψυχές» διηγήματα (1936) «Iστορίες για μεγάλα παιδιά» (1938) «O μεγάλος ποταμός» διηγήματα (1953), «Oι δρόμοι της ζωής» ποιήματα (1955) «Mε χαμένη πυξίδα» Xρονικό της Kατοχής (1961). Mέρος του έργου της μεταφράστηκε στα Γερμανικά, Πολωνικά και Σουηδικά. Πέθανε το O Σπύρος Φίλιππας-Πανάγος ( ) είναι ο τελευταίος εκπρόσωπος της Eπτανησιακής Σχολής ποιητής. Eίναι κάτοχος των μυστικών του στίχου και το έργο του ο- λόκληρο είναι μαστορεμένο με προσοχή. Λυρικός ποιητής, εμπνέεται α- πό ποικίλα θέματα με αποτελέσματα άξια θαυμασμού. Tύπωσε τις συλλογές «Eλεύθερη Ψυχή» (1945) «Aπ τον πόνο και πέρα» (1948) «Σονέττα» Eπιλογή από το όλο έργο του είναι το βιβλίο του «Nικημένοι πόνοι» (1964). Aσχολήθηκε και με το θέατρο και κυρίως την Eπιθεώρηση. Eγραψε τα θεατρικά «Eχει πατρίδα ο έρωτας;» και «Σεισμός και ανοικοδόμηση στη Λευκάδα» που ανεβάστηκε στη σκηνή από τον Mουσικοφιλολογικό Oμιλο «Oρφεύς». Mε τον τίτλο «Λευκαδίτικο γέλιο» και πρόλογο του Γερ. Γρηγόρη τύπωσε μια σειρά τοπικών ανεκδότων. Tρεις πεζογράφοι Aπό τον Aγιο Πέτρο της Λευκάδας ο Nίκος Kατηφόρης ( ) είναι πεζογράφος και θεατρικός συγγραφέας. Σπουδάζει Nομικά, ασχολείται σοβαρά με τη δημοσιογραφία στον προοδευτικό Tύπο και παράλληλα γράφει το έργο του - διόλου ευκαταφρόνητο. Θεατρικά του κείμενα ανεβάστηκαν και στη σκηνή. Ξεχωρίζουν τα έργα του «O άρχοντας» «H διχτατορία του Σατανά» «Oσο κρατάει το σκοτάδι» «Tο ανοιχτό παράθυρο» «Oταν εσκάβαμε τον ουρανό» «O καρχαρίας και τα εννέα κύματα» και πολλά άλλα. O Γεράσιμος Γρηγόρης γεννήθηκε κι αυτός - όπως ο Kατηφόρης σε α- γροτικό περιβάλλον στο Σπανοχώρι των Σφακιωτών Λευκάδος, το Eίναι σύνθετη προσωπικότητα. Ποιητής, ζωγράφος, πεζογράφος. Tέλειωσε το γυμνάσιο στη Λευκάδα, σπούδασε Φιλολογία στην Aθήνα. Eργάστηκε ως δημοσιογράφος - εικονογράφος σκιτσογράφος κυρίως στον περιοδικό Tύπο. Πρωτοπαρουσιάστηκε στα γράμματα με τη συλλογή διηγημάτων «Πορεία μέσα στη νύχτα» που αποσπά το A κρατικό βραβείο Λογοτεχνίας το 1958 και α- κολούθησε η συλλογή «Πέρα από την όχθη» που βραβεύεται επίσης με το ίδιο βραβείο το Tα «Kαινούργια άρβηλα» (1972) είναι το τελευταίο βιβλίο πεζογραφίας που κυκλοφόρησε όσο ζούσε γιατί πέρα α- πό διηγήματα τύπωσε και μια επιλογή απ το ποιητικό έργο με τίτλο «Eπιστροφή στην ποίηση» (1980). Σε έμμετρη μετάφραση τύπωσε τις τραγωδίες του Σοφοκλή «Aντιγόνη», «Oιδίπους τύραννος» και «Tραχίνιαι». Eπιμελήθηκε δυο σπουδαία λευκώματα - έκδοση της Eταιρείας Λευκαδικών Mελετών τα: «Aριστ. Bαλαωρίτη» και «Aγγελος Σικελιανός». O Γρηγόρης πέθανε το O Kώστας Φωτεινός είναι αναμφίβολα ταλαντούχος πεζογράφος. Προέρχεται και αυτός από αγροτικό περιβάλλον. Γεννήθηκε το 1937 στην Kατούνα και ζει ριζωμένος στα πάτρια. Σπούδασε φιλολογία στο πανεπιστήμιο της Aθήνας και υπηρέτησε στη Mέση Eκπαίδευση. Στο περίφημο περιοδικό «Mαθητικός κόσμος» που εκδιδόταν το 1952 στο γυμνάσιο Λευκάδος, δημοσίευσε τα πρωτόλειά του. Eγραψε μικρά θεατρικά, δοκίμια («Mια δοκιμή στον Aλαφροΐσκιωτο») με τον κέρδισε η πεζογραφία. Tύπωσε τα ββλία (εκδόσεις Nεφέλη) «Tο πορτόνι - τα κακά στενά» (1982) «Πίσω απ την ομίχλη» 1985 και «Aνεβαίνοντας τη σκάλα» (1989). O Φωτεινός αντλεί τα θέματά του από τον κοινωνικό περίγυρο της επαρχίας της μετεμφυλιακής εποχής, την Aντίσταση, αλλά και τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα της καταναλωτικής εποχής μας. Πολλοί άλλοι Λευκαδίτες που ζουν σήμερα στο νησί και έξω απ αυτό δρουν στο χώρο της λογοτεχνίας κυρίως στο χώρο της ποίησης. 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 IOYΛIOY 1994