-ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΟΙ ΝΟΜΟΙ ΠΟΥ ΙΕΠΟΥΝ ΤΟΝ ΤΥΠΟ

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ -ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -ΕΙΣΑΓΩΓΗ -ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ -ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Α. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Β. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ Γ. ΓΕΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΕΙ ΙΚΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Α ΙΚΗΜΑΤΑ ΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ -ΠΕΡΙΥΒΡΙΣΗ ΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ -ΕΠΙΛΟΓΟΣ -ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΟΙ ΝΟΜΟΙ ΠΟΥ ΙΕΠΟΥΝ ΤΟΝ ΤΥΠΟ

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αν βασιστεί κανείς στην άποψη που διατύπωσε η διακεκριµένη Βρετανή συγγραφέας Rebecca West, σύµφωνα µε την οποία «κάθε κοινωνία χρειάζεται ειδήσεις για τον ίδιο λόγο που κάθε άνθρωπος χρειάζεται µάτια για να βλέπει δηλ. προς τα πού πηγαίνει», µπορεί να υποστηρίξει ότι η αναγκαιότητα για την ύπαρξη του Τύπου είναι τόσο παλιά όσο ο πολιτισµός. Από τη διασάλπιση των σηµαντικών ειδήσεων από τον τελάλη της πόλης και την τοιχοκόλληση διακηρύξεων µέχρι τη σύγχρονη έκδοση καθηµερινής εφηµερίδας, µεσολάβησαν γεγονότα ιστορικά σε τοµέα τόσο επιστηµονικό όσο και κοινωνικό, τα οποία µετέβαλαν την ποικιλία και ποσότητα των πληροφοριών, την συχνότητα και ταχύτητα της δηµοσίευσής τους, καθώς και τον αριθµό των ανθρώπων που γίνονταν κάτοχοί τους, σε βαθµό που προηγούµενες γενιές δεν τολµούσαν καν να ονειρευτούν. Η πρωτοφανής αυτή εξέλιξη αποδόθηκε κυρίως στις τεχνικές προόδους της τυπογραφίας και των επικοινωνιών, αλλά και στο γενικότερο κλίµα που ευνόησε την ανάπτυξη νέων ιδεών στον πολιτικό, οικονοµικό και πολιτιστικό χώρο. Υποδιαιρώντας την εξέλιξη του Τύπου σε τρεις ευρείες φάσεις, θα λέγαµε ότι η πορεία του ξεκίνησε από σποραδικούς προδρόµους, προχώρησε σε πιο τακτικές εκδόσεις που ήταν ωστόσο υποκείµενες σε λογοκρισία και σε κίνδυνο διακοπής της κυκλοφορίας τους, καταλήγοντας έτσι σε µια τρίτη φάση, όπου η άµεση λογοκρισία εγκαταλείφθηκε, όχι όµως και η έµµεση επιβολή ελέγχου, παρέχοντας µε τον τρόπο αυτό ένα σηµαντικό βαθµό ανεξαρτησίας στον Τύπο, υπάγοντάς τον ταυτοχρόνως στα όρια συγκεκριµένων συνταγµατικών

3 διατάξεων, οι οποίες του παραχώρησαν προνόµια, αλλά και υποχρεώσεις. Ως την εφεύρεση της τυπογραφίας, για την ενηµέρωσή τους οι άνθρωποι αρκούνταν σε ό,τι έφθανε σ αυτούς από φήµες και διαδόσεις, αλλά και από µέσα ενηµέρωσης, τα οποία ήταν στη διάθεση των κυβερνήσεων ή των ισχυρών και εξυπηρετούσαν τους δικούς τους σκοπούς και τα δικά τους συµφέροντα. Η νέα αντίληψη που ενστάλλαξε στο πνεύµα των ανθρώπων, η άφιξη της τυπογραφίας, οδήγησε στην διεκδίκηση του δικαιώµατος ενηµέρωσης από ελεύθερη και ανιδιοτελή πηγή µε δικές της ηθικές αρχές, µε ευθύνη για την εξασφάλιση της αλήθειας και της πληρότητας των πληροφοριών και µε σκοπό όχι µονάχα την ικανοποίηση της περιέργειας, αλλά την ίδια τη συµµετοχή στις δηµόσιες υποθέσεις. Με τον τρόπο αυτό, ο Τύπος έγινε µέτρο της ανάπτυξης ή της καταστολής των δηµοκρατικών ιδεών και η ελευθερία που παρεχωρείτο σ αυτόν, ένδειξη της ποιότητας ενός κράτους. Σε ιστορικά πλαίσια, η θεµελιώδης αυτή έννοια ισοδυναµεί κυρίως µε την ελευθερία του πολιτικού Τύπου από την λογοκρισία και την προηγούµενη διοικητική άδεια, αντικατοπτρίζει τη µετάβαση από το φιλελεύθερο ατοµικό δικαίωµα (status libertatis) στο δηµοκρατικό πολιτικό δικαίωµα του πολίτη (status activus) 1. Για το σύνταγµα µίας χώρας, ο Τύπος, είναι όργανο έκφρασης γνώµης και άσκησης οικονοµικής και επαγγελµατικής δραστηριότητας ορισµένων ανθρώπων, ως φορέων των αντιστοίχων δικαιωµάτων, ενώ κατά το άρθρο 1 εδ. 1 του αναγκαστικού νόµου 1092/1938 «περί τύπου», «τύπος και έντυπο 1 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα 1989, σελ. 31

4 είναι παν ό,τι εκ τυπογραφίας ή οιουδήποτε άλλου µηχανικού ή χηµικού µέσου παράγεται εις όµοια αντίτυπα και χρησιµεύει εις πολλαπλασιασµόν ή διάδοσιν χειρογράφων, εικόνων, παραστάσεων µετά ή άνευ σηµειώσεων, ή µουσικών έργων µετά κειµένου ή επεξηγήσεων ή φωνογραφικών πλακών». Ωστόσο, ακριβέστερος και πληρέστερος ορισµός σύµφωνα µε τον Π.. αγτόγλου 2 θα ήταν ο εξής: «Έντυπο είναι κάθε κείµενο, κάθε όχι απλώς διακοσµητική εικαστική παράσταση, κάθε εγγραφή µουσικού έργου µε κείµενο ή επεξηγήσεις και κάθε ηχητικό αποτύπωµα απλού ή µελωδικού λόγου, εφόσον έχει παραχθεί µε µηχανική ή φυσικοχηµική ή ηλεκτρονική διαδικασία κατάλληλη για παραγωγή σηµαντικού αριθµού αντιτύπων, και προορίζεται για διάδοση». Εδώ πρέπει να σηµειωθεί ότι κατά την παραδοσιακή αντίληψη η έννοια του «εντύπου» ταυτίζεται µε αυτήν του «Τύπου», ωστόσο σύµφωνα µε το Σύνταγµα ο Τύπος περιλαµβάνει όλα τα έντυπα που είναι κατάλληλα και προορισµένα για διάδοση, ενώ σηµαίνει κάθε µέθοδο εκτύπωσης του λόγου, της γραφής ή της εικόνας, ανεξαρτήτως από τον σκοπό της διάδοσης 3. υο πρωταρχικά στοιχεία που αναδεικνύουν τον Τύπο ως θεσµό που κατοχυρώνει την ανοδική πορεία του δηµοκρατικού βίου µιας χώρας είναι πρώτον, η ανά πάσα στιγµή και προς πάσα κατεύθυνση ενηµέρωση του λαού επί παντός θέµατος, µέσω της ακέραιης προβολής των ειδήσεων και δεύτερον, η αντικειµενική άσκηση κοινωνικού ελέγχου 2 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα 1989, σελ Άρθρο 14 παρ. 1 και 2 Συντ.

5 χωρίς καµία ένοχη προσπάθεια διαστρέβλωσης της πραγµατικότητας 4, λειτουργίες, που έχουν ως άµεση προϋπόθεση την παραχώρηση ελευθεριών στον Τύπο, οι οποίες όµως δεν θα θίγουν τα άλλα έννοµα αγαθά που προστατεύονται από το σύνταγµα. Από τα παραπάνω, συνάγεται το συµπέρασµα ότι, βασικό µέληµα µίας δηµοκρατίας πρέπει να είναι η προάσπιση της ελευθερίας του Τύπου, χωρίς ωστόσο τη θυσία των υπόλοιπων θεσπισµένων και αναγνωρισµένων συνταγµατικά ελευθεριών και δικαιωµάτων, ώστε να περιορίζονται γεγονότα, όπως η περιύβριση µέσω του Τύπου, τα οποία πλήττουν τις θεµελιώδεις αρχές του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, καθώς και την ανθρώπινη αξία. 4 Βλ. Τ. Ε. Παπαγιαννόπουλος, Γενικαί αρχαί της ελευθερίας της δηµοσιότητος και δηµοσιογραφική ηθική, τευχ. Α, 1980, σελ. 35

6 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ Ανατρέχοντας στις σελίδες της Ιστορίας µε σκοπό την ανεύρεση στοιχείων, τα οποία στο σύνολό τους θα αποδίδουν περιεκτικώς την πορεία της ελευθερίας του Τύπου, το ξεκίνηµά της και τον αγώνα που χρειάστηκε υπό συνθήκες κυρίως αντίξοες, για την επίτευξή της, στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό, τίθεται ως σηµείο αφετηρίας η εποχή της ανακάλυψης της τυπογραφίας, γεγονός που προξένησε τη ραγδαία µεταβολή που ακολούθησε τα επόµενα χρόνια. Στο Ελληνικό χώρο, καθ όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι υπόδουλοι Έλληνες στερήθηκαν της ελευθερίας της σκέψης, της έκφρασης, της γνώµης και βεβαίως του Τύπου, χωρίς ωστόσο να ισχύει το ίδιο και για την ανθούσα τότε ελληνική κοινότητα του εξωτερικού, η οποία επιδόθηκε στην έκδοση βιβλίων, περιοδικών κι εφηµερίδων και δικαίως, αναγνωρίστηκε ως η γενέτειρα του ελεύθερου ελληνικού Τύπου. Την ίδια περίοδο, πολλοί φωτισµένοι άνθρωποι, όπως ο Ρήγας Βελεστινλής (Φεραίος), διατηρούσαν ζωντανό στις συνειδήσεις των Ελλήνων το δικαίωµα για την ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης µέσα από έργα, όπως η «Νέα Πολιτική ιοίκηση των κατοίκων της Ρούµελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχοµπογδανίας», στηλιτεύοντας την τυραννία. Η ελευθερία της γνώµης, της έκφρασης, της σκέψης, του Τύπου διακηρύσσονταν και στα πρώτα ελληνικά συντάγµατα (Νόµος της Επιδαύρου, 1823 και Πολιτικό Σύνταγµα της Τροιζήνας, 1827), ενώ µε την άφιξη του Καποδίστρια εκδόθηκαν πολλές εφηµερίδες, οι οποίες ασκούσαν σφοδρή

7 αντιπολίτευση εναντίον του, ωθώντας τον Κυβερνήτη να λάβει το 1831 τα πρώτα µέτρα κατά της ελευθεροτυπίας. Ιδιαιτέρως δεσµευτικά µέτρα για τον Τύπο, τα οποία αποσκοπούσαν στην παρεµπόδιση έκδοσης εφηµερίδων, στην επιβολή αυστηρών ποινών στους δηµοσιογράφους και στη γενικότερη κατάλυση της ελευθεροτυπίας, λήφθηκαν από τον Όθωνα όταν ήρθε στη βασιλεία. Στη συνέχεια, ωστόσο, µε το άρθρο 10 του Σ. του 1844, κατοχυρώθηκε η ελευθερία της γνώµης, της σκέψης και της έκφρασης, υπό την προϋπόθεση της τήρησης των νόµων και ιδιαιτέρως κατοχυρώθηκε η ελευθερία του Τύπου, προϋποθέτοντας την απαγόρευση των προληπτικών προς αυτήν µέτρων (λογοκρισία, παροχή χρηµατικής εγγύησης). Λίγα χρόνια αργότερα, στο Σύνταγµα του 1864, και συγκεκριµένα στο άρθρο 14, αναφέρονταν ακριβώς οι ίδιες διακηρύξεις µε το άρθρο 10 του Συντάγµατος του 1844, µε ορισµένες διατάξεις περιοριστικές ώστε να εξασφαλιστεί η πληρέστερη λειτουργία της ελευθεροτυπίας. Η ελευθερία του Τύπου ρυθµίστηκε λεπτοµερέστερα στο Σύνταγµα του 1911, όπου επιτεύχθηκε και η προστασία της ατοµικής αυτής ελευθερίας, καθώς επίσης και η αποτροπή της κατάχρησής της από το κοινωνικό σύνολο ή από επιµέρους άτοµα (άρθρο 14 του Σ. 1911) 5. Παρ όλ αυτά, οι βαλκανικοί πόλεµοι, ο διχασµός, ο Α Παγκόσµιος Πόλεµος και η Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή συνετέλεσαν στην οπισθοδρόµηση γενικότερα της Ελλάδας και του 5 Πρ. Βλ. Ν. Α. Αντωνόπουλος, Η ελευθερία του Τύπου εν Ελλάδι, 1973, σελ

8 Τύπου ειδικότερα. Κατά τις περιόδους που ακολούθησαν, από το 1927 έως το 1952, τα συντάγµατα ακολουθούσαν τις βουλήσεις των βασιλέων και των στρατιωτικών κι έτσι η ελευθεροτυπία έζησε µαζί µε ολόκληρη την Ελλάδα χρόνια κατοχικά µέχρι τη λύτρωση της απελευθέρωσης και το ψήφισµα του Σ. του 1952 (αρθρ.14). Από τότε µέχρι σήµερα, η τεχνολογική εξέλιξη κι η αύξηση των µέσων µαζικής επικοινωνίας κατέστησαν την ενηµέρωση ταχύτερη κι εγκυρότερη από ποτέ, ενώ το ενδιαφέρον στράφηκε και προς τα διεθνή και παγκόσµια προβλήµατα, χωρίς αυτό φυσικά να σηµαίνει ότι ο Τύπος εξυγιάνθηκε εξ ολοκλήρου. Όσον αφορά τώρα στην αναγνώριση της ελευθερίας του Τύπου σε άλλες χώρες, αυτή υπήρξε βραδεία, ανισοταχής και συχνά παλίνδροµη, όπως µας αναφέρει ο αγτόγλου 6. Η πρώτη χώρα που απέκτησε από πολύ νωρίς πλήρη ελευθερία του Τύπου, εξαιτίας της κυρίαρχης αντίληψης κατά της λογοκρισίας και της καθοδήγησης της κοινής γνώµης που επικράτησε σ αυτήν, ήταν η Αγγλία, ενώ την ίδια και ευνοϊκότερη για τον Τύπο οδό ακολούθησαν οι Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής. Η ελευθεροτυπία στις µη αγγλοσαξωνικές χώρες άργησε να επικρατήσει, αφού κύρια µέριµνα των κρατών ήταν η επέµβαση στη διαµόρφωση της κοινής γνώµης και η κηδεµόνευση του έντυπου λόγου. Το υπόδειγµα για τη θεµελίωση της ευρωπαϊκής συνταγµατικής απαγόρευσης της λογοκρισίας και της διακήρυξης της ελευθερίας του Τύπου ήταν το άρθρο 18 του βελγικού συντάγµατος του 1831 και σήµερα όλες οι δυτικές χώρες και ορισµένες από τον «τρίτο κόσµο» έχουν κατοχυρώσει και σεβαστεί την ελευθερία του Τύπου. 6 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ

9 Με λίγα λόγια και σε µορφή σχεδιαγράµµατος, θα έλεγε κανείς ότι, µέσα στους αιώνες και από τις διάφορες ιστορικές περιόδους, όπου εντοπίζονται δείγµατα του τρόπου αντιµετώπισης της ελευθερίας του Τύπου, κυριάρχησαν τρεις επικρατούσες θεωρίες αναφορικά µε το ιδεώδες αυτό: α) η ολοκληρωτική, κατά την οποία το κράτος αποφάσιζε εξ ολοκλήρου για το είδος των δηµοσιευµάτων, προφανώς ώστε αυτά να µην θίγουν τα συµφέροντά του, β) η φιλελεύθερη, όπου δεν διακρινόταν καµία κρατική παρέµβαση, γεγονός που πιθανώς να προκαλούσε καταπάτηση άλλων δικαιωµάτων κι ελευθεριών, και γ) η θεωρία κοινωνικής ευθύνης του Τύπου, σύµφωνα µε την οποία αναγνωρίζεται η ελευθερία του Τύπου, ο περιορισµός εποµένως της κρατικής παρέµβασης, αλλά επίσης αναγνωρίζεται και η ευθύνη του Τύπου απέναντι στο κοινωνικό σύνολο και στις συνταγµατικές διατάξεις 7. 7 Πρ. Βλ. Γ. Κρίππας, Η ελευθερία του Τύπου έναντι του δικαιώµατος επί του ιδιωτικού βίου, 1972, σελ.32

10

11 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Α. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Προτού αναλυθεί το περιεχόµενο της ελευθερίας του Τύπου, παρουσιάζονται εδώ ορισµένα χαρακτηριστικά της. Πρόκειται για ατοµικό δικαίωµα, όπως αυτό νοείται στο Σύνταγµα, όχι αστικό ή πολιτικό, του οποίου η προστασία για το λόγο αυτόν επεκτείνεται σε κάθε άνθρωπο που βρίσκεται στην Επικράτεια χωρίς καµία εξαίρεση. Είναι ένα ατοµικό δικαίωµα που αφορά στην πνευµατική ελευθερία και είναι τέτοιας σπουδαιότητας, ώστε χρησιµεύει ως έρεισµα και µέσο άµυνας έναντι του κράτους για τη διατήρηση των άλλων ατοµικών ελευθεριών. Τέλος, πρόκειται για ατοµική ελευθερία σχετικώς και όχι απολύτως προστατευόµενη από συνταγµατική διάταξη, που υπόκειται σε αναθεώρηση, όχι όµως και σε ολοκληρωτική κατάργηση 8. Β. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ Το περιεχόµενο της ελευθερίας του Τύπου αποτελείται από έξι επιµέρους ελευθερίες που συνδέονται µε αυτόν και τις οποίες θα αναπτύξουµε λεπτοµερώς στη συνέχεια. Έτσι διακρίνονται: α) η ελευθερία της, σε οποιονδήποτε χρόνο, τρόπο, σχήµα, µε οποιονδήποτε νοµικό τίτλο σε οποιονδήποτε τόπο και αριθµό, έκδοσης, σύνταξης, εκτύπωσης, κυκλοφορίας (αποστολής, 8 Βλ. Ν. Α. Αντωνόπουλος, Η ελευθερία του Τύπου εν Ελλάδι, 1973, σελ

12 διανοµής, πωλήσεως) και εν γένει διάδοσης εντύπων στο εσωτερικό και εξωτερικό β) η ελευθερία ίδρυσης και λειτουργίας επιχείρησης Τύπου µε οποιαδήποτε µορφή ιδιωτικού δικαίου την ελευθερία επιλογής και προµήθειας από οπουδήποτε των αναγκαίων µηχανηµάτων, του τυπογραφικού χαρτιού και λοιπού υλικού γ) η ελευθερία της µε νόµιµο τρόπο συλλογής πληροφοριών και φωτογραφικών, ηχητικών ή άλλων στοιχείων από το εσωτερικό και εξωτερικό, καθώς και η ελευθερία εκλογής πηγής πληροφοριών δ) η ελευθερία της σε κάθε χρόνο και µε κάθε τρόπο δηµοσίευσης ειδήσεων, σχολίων, γενικής ή ειδικής ύλης, αγγελιών και διαφηµίσεων ε) η ελευθερία εκλογής και ασκήσεως του δηµοσιογραφικού επαγγέλµατος και άλλων συναφών προς τον Τύπο επαγγελµάτων στ) η ελευθερία ίδρυσης και λειτουργίας προαιρετικών, ισότιµων και απαλλαγµένων από κάθε κρατική ανάµειξη δηµοσιογραφικών ή άλλων συναφών προς τον Τύπο οργανώσεων 9. Αναλυτικότερα, στην ελευθερία έκδοσης συµπεριλαµβάνεται, αρχικά, η ελευθερία κάθε ατόµου ή οµάδας ατόµων να εκδώσουν οποτεδήποτε, οποιοδήποτε έντυπο, άρα ουσιαστικά, η απαγόρευση θέσπισης προσόντων ή 9 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ. 54

13 προϋποθέσεων, προσωπικών ή πραγµατικών, ηθικών ή υλικών προς την έκδοση εντύπων. Με τη διάταξη αυτή, εποµένως, εξασφαλίζεται το δικαίωµα έκδοσης εντύπων, έστω θεωρητικά, σε οποιονδήποτε πολίτη δηµοκρατικού κράτους. Ειδικότερα, από τη ρητή απαγόρευση της λογοκρισίας και κάθε άλλου προληπτικού µέτρου 10, συνάγεται ότι απαγορεύεται η καθιέρωση οποιασδήποτε άδειας (διοικητικής, δικαστικής ή και νοµοθετικής) ή εγγυοδοσίας για την έκδοση εντύπου. Έτσι λοιπόν, δεν περιλαµβάνονται προληπτικά µέτρα σχετικά µε τον Τύπο όσον αφορά στην κατά το νόµο εξουσία της αστυνοµίας 11. Γενικότερα, θα λέγαµε ότι η µόνη συνταγµατική προϋπόθεση για την έκδοση εντύπου, απορρέει από την ανάγκη να υπάρχουν πάντοτε αστικώς και ποινικώς υπεύθυνοι για κάθε εφηµερίδα ή περιοδικό, φυσικά πρόσωπα δηλαδή που, ανεξαρτήτως υπηκοότητας, διαµένουν µόνιµα στην Ελλάδα και δεν έχουν λόγους άρσης του αξιόποινου ή παρακώλυσης της ποινικής δίωξης, όπως π.χ. οι βουλευτές λόγω της ασυλίας τους 12. Η ελευθερία εκδόσεως συνεπάγεται επίσης την ελευθερία ίδρυσης και διεύθυνσης επιχείρησης Τύπου, κάτι που για λόγους πρακτικούς δεν µπορεί παρά να ισχύει για πολύ λίγους µονάχα. Είναι σηµαντικό εδώ να τονίσουµε αυτής για τη δηµοκρατία και την ελευθεροτυπία, καθώς αυτές 10 Άρθρο 14 παρ. 2 εδ.2 Συντ. 11 Βλ. αναλυτικότερα Αρ. Μάνεση, Η συνταγµατική προστασία της ελευθ. κυκλοφ. των εντύπων και η εφαρµογή της στην πράξη, ΤοΣ 1977, σελ Άρθρο 62 Συντ.

14 µπορούν να διατηρηθούν µονάχα εφόσον ο Τύπος διατηρείται σε ιδιωτική κι όχι δηµόσια ιδιοκτησία, για λόγους προφανείς και ευνόητους. Ωστόσο, τα παραπάνω δεν σηµαίνουν ότι απαγορεύεται στη δηµόσια εξουσία να εκδίδει έντυπα, µε τη διαφορά ότι αυτά τα τελευταία δεν αποτελούν µέρος του Τύπου, η ελευθερία του οποίου διακηρύσσεται στο άρθρο 14 παρ. 2 του Συντάγµατος, κάτι που όµως ισχύει για τις εφηµερίδες που εκδίδουν τα πολιτικά κόµµατα. Βεβαίως, επειδή αναφερόµαστε σε ίδρυση και διεύθυνση επιχειρήσεων, όροι που δεν µπορούν παρά να συνοδεύονται από συγκεκριµένους άλλους, όπως η επέκταση και συγχώνευση σε επιχειρησιακό επίπεδο, το Σύνταγµα κατοχυρώνει το δικαίωµα αυτό, θέτοντας όµως όρια µέχρι το σηµείο όπου παρατηρείται άµεσος κίνδυνος µονοπώλησης ή συγκέντρωσης του Τύπου. Ελευθερία έκδοσης σηµαίνει τέλος την ανυπαρξία καθορισµού του είδους, του τόπου και του χρόνου έκδοσης εντύπων, ενώ οι µόνοι χρονικοί περιορισµοί που µπορούν να επιβληθούν µε νόµο αφορούν στην τήρηση της Κυριακής αργίας του προσωπικού των ηµερήσιων εφηµερίδων καθώς και στην απαγόρευση πρωινής κυκλοφορίας των εµφανιζόµενων ως «απογευµατινών» εφηµερίδων. Η ελευθερία επιλογής τίτλου του εντύπου εντάσσεται στα όρια της νοµοθεσίας περί σηµάτων 13, ενώ η ελευθερία διορισµού προσωπικού σηµαίνει ότι αντίκειται στο σύνταγµα οποιαδήποτε υποχρέωση ή 13 Το άρθρο 1 παρ. 2 του α.ν. 1998/1939 χαρακτηρίζει τον τίτλο εφηµερίδας ή περιοδικού ως σήµα

15 απαγόρευση πρόσληψης ορισµένου προσώπου ως συντάκτη ή αρχισυντάκτη του εντύπου ή εξάρτηση της πρόσληψής του από κρατική ή συνδικαλιστική συναίνεση. Περνώντας τώρα στην ελευθερία σύνταξης, αυτή περιλαµβάνει πρωταρχικά, την ελευθερία συγκέντρωσης της ύλης. Σύµφωνα µε το άρθρο 14 του Συντάγµατος, δεν κατοχυρώνεται αξίωση του Τύπου προς παροχή πληροφοριών από δηµόσιες υπηρεσίες, ωστόσο όλες οι διατάξεις που ισχύουν στο Ελληνικό Σύνταγµα είναι προσανατολισµένες αντίστροφα. Όπως γράφει ο Γ. Μιχαηλίδης Νουάρος, «από τις διατάξεις των άρθρων 14 2 και 16 1 του Συντάγµατος και από τις γενικές αρχές λειτουργίας του δηµοκρατικού πολιτεύµατος συνάγεται ότι το κράτος έχει υποχρέωση να παρέχει στους πολίτες πληροφορίες για θέµατα που αφορούν στο δηµόσιο (µε την ευρεία έννοια) τοµέα της ζωής και ότι η υποχρέωση αυτή θεµελιώνει ένα αντίστοιχο αλλά µη αγώγιµο δικαίωµα πληροφόρησης των πολιτών πάνω στα θέµατα αυτά» 14. Από την ελευθερία συγκέντρωσης της ύλης συνάγεται το ανεπίτρεπτο οποιασδήποτε διάκρισης µεταξύ των εφηµερίδων και η αξίωση των εκπροσώπων του Τύπου για πρόσβαση σε όλες τις δηµόσια προσιτές ιδιωτικές συγκεντρώσεις, η οποία δεν υφίσταται όταν πρόκειται για µη δηµόσια προσιτές κρατικές ή ιδιωτικές συγκεντρώσεις. Μια αναφερόµενη στη συγκέντρωση της ύλης κατοχύρωση, την 14 Βλ. Γ. Μιχαηλίδης Νουάρος, Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και η ελευθερία του Τύπου, ΤοΣ 1983, σελ , υποσ. 34

16 οποία ωστόσο το ελληνικό Σύνταγµα δεν περιλαµβάνει ρητώς µε ανάλογες διατάξεις, είναι η τήρηση του απορρήτου των πηγών των δηµοσιογραφικών πληροφοριών που δηµοσιεύονται, η ανυπαρξία της οποίας, όχι µόνο δυσχεραίνει τη συλλογή υλικού, αλλά ενίοτε την καθιστά αδύνατη. Ένα ακόµα κοµµάτι της ελευθερίας συγκέντρωσης ύλης αποτελεί η ελευθερία χρησιµοποίησης οποιωνδήποτε νόµιµων µέσων και εγκαταστάσεων υποδοχής και µετάδοσης των ειδήσεων, καθώς και η χρήση οποιουδήποτε ηµεδαπού ή αλλοδαπού πρακτορείου ειδήσεων και η αποστολή ανταποκριτών οπουδήποτε εντός ή εκτός εθνικών συνόρων. Βασικός πυρήνας της ελευθερίας συντάξεως είναι και η ελευθερία κατεύθυνσης και περιεχοµένου του εντύπου, κατά την οποία ο καθορισµός της πολιτικής ή άλλης κατεύθυνσης του εντύπου είναι ανεξάρτητος της θέλησης, έγκρισης ή ανοχής του κράτους και η επιλογή και παρουσίαση της ύλης είναι απολύτως ελεύθερη, εφόσον δεν υπερβαίνει τα όρια που θέτουν ή αναγνωρίζουν οι σύµφωνοι µε το Σύνταγµα νόµοι. Στα πλαίσια του δικαιώµατος αυτού εντάσσεται η ελευθερία καθορισµού διατήρησης, αλλαγής και υλοποίησης του προσανατολισµού της εφηµερίδας ή του περιοδικού, ενώ ενάντια στο δικαίωµα αυτό στρέφεται κάθε κρατική επιβολή απαγόρευση ή ποσόστωση της ύλης του εντύπου, είτε γίνεται άµεσα είτε έµµεσα, και ανεξαρτήτως απαξίας ή αξίας του νοµοθετικού σκοπού. Να σηµειωθεί ότι µε την ελευθερία

17 παρουσίασης του εντύπου, µια ακόµη προσθήκη στην ελευθερία της σύνταξης, η γλώσσα ή ο γλωσσικός τύπος ή η διάταξη της ύλης δεν επιβάλλονται ούτε καθορίζονται από τις συνταγµατικές διατάξεις. Ωστόσο, στην ελευθερία του περιεχοµένου του εντύπου αφορά η απαγόρευση της λογοκρισίας και κάθε άλλου προληπτικού µέτρου 15, που αποτελούν τους δυο βασικότερους λόγους για την κατάλυση αυτού που ονοµάζεται «ελευθερία του Τύπου». Ορίζοντας την λογοκρισία θα λέγαµε ότι αποτελεί τον προληπτικό έλεγχο του έντυπου λόγου, πριν την κυκλοφορία του, από τις κρατικές αρχές µε σκοπό την προστασία της κυβέρνησης από την κριτική για την πολιτική που ακολουθεί, καθώς και την καθοδήγηση της κοινής γνώµης υπέρ της. Στην ελευθερία του περιεχοµένου εντοπίζεται επίσης και η ελευθερία δηµοσίευσης αγγελιών και διαφηµίσεων, χωρίς ωστόσο αυτό να σηµαίνει ότι το έντυπο είναι έδαφος πρόσφορο για τις έµµεσες ή υποβολιµαίες διαφηµίσεις, που αποκρύπτουν την ιδιότητά τους ως διαφηµίσεων 16. Μια περαιτέρω ελευθερία, η οποία θα αναλυθεί εδώ στα επιµέρους συστατικά της ουσίας της, είναι αυτή της εκτύπωσης του έντυπου λόγου, που µπορεί να εµφανίζεται ως δευτερεύουσας σηµασίας, αλλά κατέχει παρ όλ αυτά αξιόλογη θέση για την εξασφάλιση της ελευθεροτυπίας. Στην ελευθερία εκτύπωσης λοιπόν, συµπεριλαµβάνονται η ελευθερία επιλογής 15 Άρθρο 14 παρ. 2 εδ. 2 Συντ. 16 Πρ. Βλ. άρθρο 3 παρ. 9 υποπαρ. 2 ν. 1730/1987

18 οχήµατος, επιφάνειας έκδοσης και αριθµού αντιτύπων των εντύπων και η ελευθερία επιλογής µεθόδου και προσωπικού εκτύπωσης, η οποία κατά κύριο λόγο αναφέρεται στην ελευθερία της οποτεδήποτε εφαρµογής οποιασδήποτε µεθόδου εκτύπωσης του εντύπου, πρόσληψης του κατάλληλου προσωπικού και εγκατάστασης των αναγκαίων µηχανηµάτων. Με λίγα λόγια, πρόκειται για την εξασφάλιση ελευθερίας πεδίου δράσης αναφορικά µε τον τεχνικό τοµέα της ελευθεροτυπίας, µε τους τρόπους και τα µέσα, δηλαδή, µέσω των οποίων ο λόγος θα τυπωθεί σε χαρτί για να προσεγγίσει αργότερα τους απανταχού αναγνώστες. Η τελευταία διαδικασία που θίχτηκε παραπάνω κατοχυρώνεται στο Σύνταγµα µε την ελευθερία κυκλοφορίας, η οποία αποδίδει στην ελευθερία του Τύπου το πρακτικό της περιεχόµενο. Σ αυτήν πρόσκεινται η ελευθερία αποστολής µε οποιονδήποτε τρόπο από τον τόπο παραγωγής στον τόπο πώλησης, η ελευθερία διανοµής στους αναγνώστες µε ή χωρίς την µεσολάβηση πρακτορείων διανοµής Τύπου και η ελευθερία πώλησης σε όλους µε οποιονδήποτε τρόπο και σε οποιονδήποτε χρόνο και δηµόσιο τόπο. Η ελευθερία κυκλοφορίας καλύπτει όλες τις πιθανές περιπτώσεις αποστολής, είτε αυτή πραγµατοποιείται µε ίδια µέσα, είτε µέσω ταχυδροµείου ή άλλων µεταφορικών επιχειρήσεων, είτε µε ειδικά πρακτορεία Τύπου, ενώ για όλες τις παραπάνω µεθόδους αποστολής υπάρχουν αντίστοιχες διατάξεις που

19 καθορίζουν την λειτουργία τους. Όσον αφορά στην ελευθερία πώλησης, το Σύνταγµα κατοχυρώνει την ελευθερία επιλογής πωλητών και µεθόδων πώλησης, συγκεκριµένα την ελευθερία πώλησης εντύπων µε εγγραφή συνδροµητών δια µέσου καταστηµάτων ή περιπτέρων, µε υπαίθριους ή πλανόδιους πωλητές ή µε αυτόµατα µηχανήµατα, καθώς και την σε κάθε χρόνο και τόπο πώληση εντύπων, οι οποίες δεν θίγονται και δεν προσβάλλεται η συνταγµατική διάταξη από άλλες που αφορούν αποκλειστικά στην προστασία του ελεύθερου ανταγωνισµού και ειδικά στην απαγόρευση του αθέµιτου ανταγωνισµού. Τα όρια πάντως µεταξύ αθέµιτου ανταγωνισµού και ελευθερίας του Τύπου δεν είναι πάντοτε σαφή και σε περίπτωση αµφιβολίας πρέπει να επικρατεί η τελευταία που προστατεύεται απευθείας από το Σύνταγµα. Από την ελευθερία του Τύπου πρέπει να διακρίνονται διατάξεις που απαγορεύουν (στα όρια που θέτει η συνταγµατικά κατοχυρωµένη οικονοµική ελευθερία) τον «αθέµιτο» ανταγωνισµό, κατά το άρθρο 1 του ν. 146/1914 «περί αθέµιτου ανταγωνισµού». Έτσι, η ελευθερία του Τύπου πρέπει να διαχωρίζεται, κατά το δυνατόν, από την οικονοµική ελευθερία, κάτι που είναι δύσκολο αφού ο Τύπος είναι στην ουσία µια ιδιωτική επιχείρηση, η οποία εξ ορισµού αποσκοπεί στο µέγιστο κέρδος. Γι αυτό, ενώ ο κρατικός καθορισµός της τιµής των αγαθών και υπηρεσιών δεν αντίκειται πάντοτε στην οικονοµική ελευθερία, ο κρατικός καθορισµός της τιµής

20 πώλησης εντύπων και µάλιστα των εφηµερίδων προσκρούει στην ελευθερία του Τύπου, διότι εντελώς απλοϊκά αν όλοι δεν έχουν ίσες ευκαιρίες σχετικά µε την αγορά εντύπων, πώς είναι δυνατόν να προωθεί η ελευθερία του Τύπου και η δηµοκρατία. Τελειώνοντας µε το θέµα της ελεύθερης κυκλοφορίας, αναφέρουµε δυο ακόµα ελευθερίες αυτή της διάδοσης του εντύπου µέσα στα όρια που θέτει η γενική νοµοθεσία του αστικού και ποινικού δικαίου, και του δικαίου της πολεοδοµίας, οδικής κυκλοφορίας, προστασίας του περιβάλλοντος κ.ο.κ., καθώς και την ελευθερία διαφήµισης του Τύπου (εν αντιθέσει προς τη διαφήµιση δια του Τύπου) µε όλα τα σχετικά και προβλεπόµενα µέσα. Κλείνοντας το κεφάλαιο περιεχόµενο της ελευθερίας του Τύπου, δεν πρέπει να παραλείψουµε την ελευθερία άσκησης επαγγελµάτων του Τύπου χωρίς την όποια υπονοµεύεται ή και είναι κενή περιεχοµένου η προαναφερθείσα. Εδώ αντίκεινται διατάξεις που θεσπίζουν διοικητικές άδειες επαγγελµάτων σχετικών µε τον Τύπο, που εγκαθιδρύουν «κλειστό επάγγελµα», δηλαδή επιβάλλουν ή επιτρέπουν την απασχόληση µε τον Τύπο σε ορισµένα µέλη σωµατείων, που θεσπίζουν αναγκαστική συµµετοχή των επαγγελµάτων σε ανάλογες οργανώσεις, που επιβάλλουν την κρατική κηδεµόνευση οποιασδήποτε οργάνωσης του Τύπου. Την ελευθερία άσκησης του δηµοσιογραφικού επαγγέλµατος

21 περιορίζει σηµαντικά το ίδιο το Σύνταγµα 17, ενώ προβλέπεται σ αυτό ότι «νόµος ορίζει τις προϋποθέσεις και τα προσόντα άσκησης του δηµοσιογραφικού επαγγέλµατος» 18. Τέλος, εφόσον η ελευθερία του Τύπου ισχύει µονάχα µε την αναγνώριση δικαιωµάτων σε δυο πλευρές, ενεργητική και παθητική, δηλαδή στην πλευρά της παραγωγής του εντύπου, αλλά και στην πλευρά του αναγνώστη του εντύπου, χωρίς την οποία όλες οι λοιπές σχετικές συνταγµατικές διατάξεις περί ελευθεροτυπίας θα ήταν µάταιες, προβλέπεται µια τελευταία ελευθερία η ελευθερία προµήθειας και ανάγνωσης του Τύπου, σύµφωνα µε την οποία καθένας είναι ελεύθερος να προµηθεύεται και να διαβάζει οποιοδήποτε έντυπο, ξένο ή ελληνικό Άρθρο 14 παρ. 6 Συντ. 18 Άρθρο 14 παρ. 8 Συντ. 19 Το κεφάλαιο αυτό περιέχει αποσπάσµατα από το βιβλίο του Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ

22 Γ. ΓΕΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΕΙ ΙΚΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Όπως είναι γνωστό, για την οµαλή διεξαγωγή της δηµοκρατίας και της ελευθερίας σε γενικότερο επίπεδο είναι απαραίτητη η ύπαρξη όχι µόνο δικαιωµάτων και προνοµίων, αλλά πολύ περισσότερο υποχρεώσεων και περιορισµών, οι οποίοι θα οριοθετούν τη δράση των πρώτων, έτσι ώστε «η ελευθερία του ενός να σταµατά εκεί οπού αρχίζει να θίγεται η ελευθερία του άλλου». Με γνώµονα λοιπόν τη ρήση αυτή, υποβάλλονται µέσω του Συντάγµατος, περιορισµοί στην ελευθερία του Τύπου µε απώτερο στόχο, όχι τη χαλιναγώγησή της, αλλά τη διαφύλαξη της ακεραιότητας της ισχύος άλλων έννοµων αγαθών, τα οποία πιθανώς να µετατρέπονται σε θύµατα της κακώς εννοούµενης «ελευθεροτυπίας». Άρα, οι περιορισµοί αυτοί δεν νοθεύουν την κύρια ουσία της ελευθερίας του Τύπου, αφού αφορούν µόνο στην παραγωγή και διάδοση των εντύπων και όχι στην προµήθεια και διάδοσή τους, στοιχεία µε περιεχόµενο σαφώς σηµαντικότερο για το γενικότερο ατοµικό δικαίωµα της ελευθερίας του Τύπου. Πολλοί συγγραφείς 20 κάνουν το διαχωρισµό ανάµεσα σε γενικούς και ειδικούς περιορισµούς της ελευθερίας του Τύπου, κάτι που θα υιοθετηθεί και στην παρούσα εκπόνηση για µια πιο εµπεριστατωµένη ανάλυση των περιορισµών αυτών. Οι 20 Βλ. Ν.Α. Αντωνόπουλο, Π.. αγτόγλου, Γ. Κ. Καράκωστα κ.α.

23 γενικοί περιορισµοί 21 προβλέπουν την υπαγωγή σ αυτούς κάθε έκφρασης και διάδοσης γνώµης ή πληροφορίας, την υπαγωγή δηλαδή της ελευθερίας του Τύπου στους γενικότερους κανόνες συµβίωσης, µε την έννοια ότι ελευθερία του Τύπου δεν σηµαίνει απαλλαγή από τις δεσµεύσεις των γενικών νόµων. Έτσι, η ελευθερία του Τύπου δεν περιλαµβάνει π.χ. και την ελευθερία της δια του Τύπου εξύβρισης και συκοφάντησης ή της αποκάλυψης νοµίµως προστατευόµενων απορρήτων 22. Αντιθέτως, ειδικοί περιορισµοί της ελευθερίας του Τύπου είναι εκείνοι που προχωρούν πέρα από τους περιορισµούς των γενικών νόµων και αφορούν ειδικά τον Τύπο, οι οποίοι δεν µπορούν να θεσπιστούν παρά µόνο σε περιπτώσεις και στο µέτρο που επιτρέπει το Σύνταγµα 23. Ας προχωρήσουµε όµως σε µια ξεχωριστή ανάλυση για τον κάθε τύπο περιορισµών ξεκινώντας από τους γενικούς. Οι γενικοί περιορισµοί που θέτουν οι «νόµοι του κράτους» πρέπει να εφαρµόζονται µόνο εφόσον, καθόσον και στο µέτρο που αυτοί είναι αναγκαίοι και πρόσφοροι για την προστασία του συγκρουόµενου µε την ελευθερία του Τύπου έννοµου αγαθού και µη δυσανάλογα επαχθείς σε σχέση µε το επιδιωκόµενο ή επιτυγχανόµενο αποτέλεσµα (αρχή της αναλογικότητας 24 ). Όµως τι εννοούµε µε τον όρο «νόµοι του 21 Πρ. Βλ. Β. Φιλια, Το συνταγµατικό δικαίωµα της ελευθεροτυπίας και η κατά το άρθρο 367 Π.Κ. πρόσθετος προστασία, 1966, σελ Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ Βλ. Π.. αγτόγλου, Γενικό ιοικητικό ίκαιο, β έκδ. 1984, περιθ. Αρ. 394

24 κράτους»; «Νόµοι του κράτους» είναι µόνο οι προσωπικά και αντικειµενικά γενικοί νόµοι, εκείνοι δηλαδή που δεν στρέφονται κατά ορισµένου προσώπου (ή εντύπου) ούτε κατά ορισµένης γνώµης (ή πολιτικής κατεύθυνσης), αλλά αντιθέτως προστατεύουν ένα έννοµο αγαθό εν γένει, ανεξαρτήτως προσώπων ή γνωµών, όπως π.χ. γενικές απαγορεύσεις, των οποίων η παραβίαση επισύρει ποινικό κολασµό. Πολλά από τα εγκλήµατα αυτά του κοινού ποινικού δικαίου µπορούν να διαπραχθούν και δια του Τύπου, µε τη δηµοσίευση δηλαδή των σχετικών πληροφοριών ή εκφράσεων σε έντυπο, οπότε αποτελούν «αδικήµατα του Τύπου» 25, για τα οποία θα γίνει λόγος παρακάτω. Ιδιαίτερη ωστόσο θεωρητική και πρακτική σηµασία παρουσιάζει το ζήτηµα των περιορισµών της ελευθερίας του Τύπου που προκύπτουν από το απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής (ιδιωτικού βίου). Το έννοµο αυτό αγαθό προστατεύεται από το ίδιο το Σύνταγµα 26 καθώς και από τις διεθνείς διακηρύξεις των δικαιωµάτων του ανθρώπου 27 και, σε επίπεδο απλού νόµου, από το άρθρο 57 του Αστικού Κώδικα που αναγνωρίζει το γενικό δικαίωµα της προσωπικότητας, στο οποίο περιέχεται και η προστασία του απορρήτου της ιδιωτικής ζωής. Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου προστατεύεται επίσης από το άρθρο 366 του Ποινικού Κώδικα, το οποίο 25 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ Άρθρο 9 παρ. 1 Συντ. 27 Άρθρα 8 Ε.Σ..Α.. 17.Σ.Α.Π.. και 12 Οικ. ιακήρυξης

25 προβλέπει το ατιµώρητο της δυσφήµισης, αν το δυσφηµιστικό γεγονός είναι αληθινό, αλλά απαγορεύει την απόδειξη της αλήθειας του γεγονότος αυτού όσον αυτό αφορά αποκλειστικά στις σχέσεις του οικογενειακού ή ιδιωτικού βίου, µη θίγοντας το δηµόσιο συµφέρον, και ο ισχυρισµός ή η διάδοση έγινε κακοβούλως. Το έννοµο αυτό αγαθό θίγεται κάθε φορά που στοιχεία της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής κοινοποιούνται χωρίς τη συναίνεση του θιγόµενου προσώπου. Στο σηµείο αυτό προκύπτει ένα ζήτηµα που αφορά από τη µια στην αξίωση ενηµέρωσης του κοινού και από την άλλη στο δικαίωµα του ιδιωτικού βίου, και ρυθµίζεται µε βάση την αρχή της αναλογικότητας 28, που αναφέρθηκε νωρίτερα στο κεφάλαιο αυτό. Θα λέγαµε πάνω σ αυτό, ότι ο ιδιωτικός βίος και το ενδιαφέρον του κοινού σε µια δηµοκρατική κοινωνία είναι δύο σηµεία διαδοχικά, οπού το ένα (ιδιωτικός βίος) θα προηγείται πάντα του άλλου (ενδιαφέρον κοινού) εφόσον το Σύνταγµα προστατεύει τον απαραβίαστο πυρήνα της ιδιωτικής ζωής που καθορίζεται από την ίδια την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αγαθό που και αυτό προστατεύεται από το Σύνταγµα 29 µε ανάλογες διατάξεις 30. Κατά τρόπο έµµεσο τριτενεργεί στο ιδιωτικό δίκαιο και το συνταγµατικώς κατοχυρωµένο δικαίωµα του «πληροφορείν» και «πληροφορείσθαι» µέσω των µέσων 28 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ Άρθρο 2 1 Συντ. (σεβασµός και προστασία της αξίας του ανθρώπου) και άρθρο 7 2 Συντ. (απαγόρευση προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας) 30 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ. 115

26 µαζικής ενηµέρωσης, το οποίο εισέρχεται στο πεδίο του αστικού δικαίου µέσω της έννοιας του δικαιολογηµένου ενδιαφέροντος 31, της ενασκήσεως δικαιώµατος ή εκπλήρωσης καθήκοντος που επιβάλλεται από το νόµο 32 και των διατάξεων περί κατάστασης ανάγκης 33, και θεµελιώνει λόγο αποκλεισµού του παράνοµου χαρακτήρα της προσβολής της προσωπικότητας 34. Στους γενικούς περιορισµούς για την ελευθερία του Τύπου ανήκουν εποµένως απαγορεύσεις δηµοσιεύσεων που αφορούν στην ιδιωτική ζωή και είναι οι εξής: α) Η απαγόρευση δηµοσίευσης κατά τη διάρκεια και µετά την περάτωση ποινικής δίωξης ή δίκης εγκληµάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας, άµεσων ή έµµεσων πληροφοριών για την ταυτότητα των θυµάτων. β) Η απαγόρευση δηµοσίευσης επί ποινικής δίωξης ή δίκης εγκληµάτων κατά της τιµής πληροφοριών για την ουσία της υπόθεσης. γ) Η απαγόρευση δηµοσίευσης επί δικών περί διαζυγίου ή ακύρωσης γάµου πληροφοριών για την ουσία της υπόθεσης. δ) Η απαγόρευση δηµοσίευσης επί δικών περί αµφισβήτησης, αποκήρυξης ή αναγνώρισης πατρότητας πληροφοριών για την ουσία της υπόθεσης ή (χωρίς την έγγραφη συναίνεση όλων 31 Άρθρο Π.Κ. 32 Άρθρο 20 Π.Κ. 33 Άρθρο 25 Π.Κ. 34 Βλ. Γ. Κ. Καράκωστα, Το ίκαιο των Μ.Μ.Ε., 1998, σελ

27 των διαδίκων) άµεσων ή έµµεσων πληροφοριών για την ταυτότητα ενός εκ των διαδίκων. ε) Η απαγόρευση δηµοσίευσης λεπτοµερειών περί των αιτιών και του τρόπου τέλεσης πρόσφατης αυτοκτονίας ή απόπειρας αυτοκτονίας, καθώς και της αναγραφής άµεσων ή έµµεσων πληροφοριών για την ταυτότητα του αποπειραθέντος 35. Θα λέγαµε κατά συνέπεια, ότι οι υποχρεώσεις του Τύπου που απορρέουν από τους γενικούς περιορισµούς που επιβάλλει το Σύνταγµα σ αυτόν συµπίπτουν σε γενικές γραµµές µε τους γενικότερους νόµους ενός κράτους, καθώς και µε τους δεοντολογικούς κανόνες που συνοδεύουν κάθε λειτούργηµα και εκφράζονται σε διακηρύξεις και κώδικες δηµοσιογραφικής ηθικής στις περισσότερες δηµοκρατικές χώρες, µε πρωτοστάτη ανάµεσα σ αυτούς το σεβασµό στην ανθρώπινη προσωπικότητα και αξιοπρέπεια καθώς και στην ιδιωτική ζωή. Συνεχίζοντας τώρα µε τους ειδικούς περιορισµούς σχετικά µε την ελευθεροτυπία, παρατηρούµε ότι το ελληνικό σύνταγµα διαθέτει ένα µακρύ κατάλογο µε τέτοιους σε σύγκριση µε άλλες δυτικές δηµοκρατίες. Οι ειδικοί περιορισµοί διέπουν όλα τα έντυπα που νοούνται και προστατεύονται συνταγµατικά, µε εξαίρεση εκείνα που αποτελούν συγχρόνως έργα τέχνης και επιστήµης και προστατεύονται από το άρθρο 16 παρ. 1 του Συντάγµατος. Το περιεχόµενο των ειδικών περιορισµών ωστόσο, αναφέρεται κυρίως στην «κατ 35 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ. 117

28 εξαίρεση» επιτρεπόµενη κατάσχεση εντύπων, στη δυνατότητα της δικαστικής παύσης του εντύπου, στην απαγόρευση της άσκησης του δηµοσιογραφικού επαγγέλµατος, στην επανόρθωση εκ µέρους του Τύπου ανακριβών δηµοσιευµάτων καθώς και σε θέµατα επαγγελµατικών σχέσεων και µέσων χρηµατοδότησης των εφηµερίδων και των περιοδικών, ζητήµατα των οποίων η ανάλυση ξεφεύγει από τα όρια του παρόντος συγγράµµατος. Παρατίθενται µονάχα οι περιστάσεις στις οποίες επιτρέπεται η κατάσχεση ενός εντύπου µετά την κυκλοφορία του, όπως προβλέπεται από το άρθρο 14 παρ. 3 του Συντ. Οι περιστάσεις αυτές είναι: «ένεκα προσβολής της χριστιανικής και πάσης άλλης γνωστής θρησκείας» «ένεκα προσβολής του προσώπου του Προέδρου της ηµοκρατίας» 36 «ένεκα δηµοσιεύµατος το οποίο αποκαλύπτει πληροφορίες για τη σύνθεση, τον εξοπλισµό και τη διάταξη των ενόπλων δυνάµεων ή για την οχύρωση της χώρας» «ένεκα δηµοσιεύµατος το οποίο αποσκοπεί στη βίαια ανατροπή του πολιτεύµατος ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητας τους κράτους» 36 Εδώ η προσβολή δεν νοείται ως περιύβριση του αξιώµατος του Προέδρου της ηµοκρατίας, αλλά ως προσβολή της τιµής του συγκεκριµένου φορέα του αξιώµατος κατά το άρθρο 168 Π.Κ.

29 «ένεκα άσεµνων δηµοσιευµάτων που προσβάλλουν καταφανώς τη δηµόσια αιδώ κατά τις υπό του νόµου οριζόµενες περιπτώσεις» 37. Εκτός από τις παραπάνω περιπτώσεις, σε καµία άλλη περίπτωση δεν µπορεί να επιβληθεί κατάσχεση εντύπου. Εδώ πρέπει να σηµειωθεί ότι, µε άρθρο του ν. 2243/94 (ΦΕΚ Α 162/ ) καταργήθηκαν οι ποινικές περί του Τύπου διατάξεις, ουσιαστικές και δικονοµικές. Ειδικότερα, καταργήθηκαν οι διατάξεις του ν. 5060/31 (περί δια του Τύπου προσβολών της τιµής εν γένει και άλλων σχετικών αδικηµάτων) πλην των άρθρων 29 και 30, που αφορούν στα άσεµνα δηµοσιεύµατα, καθώς και οι ποινικές διατάξεις του ν. 1092/38. Οι ισχύουσες πλέον περί του Τύπου διατάξεις ρυθµίζουν κυρίως το ζήτηµα της προστασίας της προσωπικότητας από τις µέσω του Τύπου προσβολές και σε µικρότερο βαθµό λειτουργικά θέµατα του Τύπου 38. Έτσι λοιπόν το ατοµικό δικαίωµα της ελευθερίας του Τύπου υπόκειται µεν στους περιορισµούς του Συντάγµατος, γενικούς και ειδικούς, είναι όµως απαλλαγµένο από νοµικά καθήκοντα σε αντίθεση µε τη θεσµική εγγύηση, η οποία συνδέεται µε καθήκοντα και κατευθύνεται προς ορισµένους σκοπούς. Με τον τρόπο αυτό και στην περίπτωση που όλα τα παραπάνω τηρούνται, επιτυγχάνεται η ουσιαστική ελευθερία 37 Βλ. Π. Α. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ Βλ. Γ. Κ. Καράκωστα, Το ίκαιο των Μ.Μ.Ε., 1998, σελ. 27

30 του Τύπου, η οποία προωθεί την σηµαντική αποστολή της, σεβόµενη τα όρια των υπόλοιπων ελευθεριών του ανθρώπου και του πολίτη.

31 Α ΙΚΗΜΑΤΑ ΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Όπως είναι φυσικό, πολλά εγκλήµατα του κοινού ποινικού δικαίου είναι δυνατό να διαπραχθούν και δια του Τύπου, µέσω δηλαδή της δηµοσίευσης ανάλογων εκφράσεων σε έντυπα, µε αποτέλεσµα να αποκαλούνται «αδικήµατα του Τύπου» 39. Πρόκειται λοιπόν, για τα εγκλήµατα: της εσχάτης προδοσίας (άρθρα Π.Κ.) της προσβολής ξένων κρατών ή διπλωµατικών αντιπροσώπων (άρθρα Π.Κ.) της περιύβρισης συµβόλων (άρθρο 155 Π.Κ.) της περιύβρισης της Βουλής (άρθρο Π.Κ.) της προσβολής του Προέδρου της ηµοκρατίας (άρθρο 168 Π.Κ.) της περιύβρισης αρχής (άρθρο 181 Π.Κ.) της επιβουλής της δηµόσιας τάξης (άρθρα και Π.Κ.) της καθύβρισης θρησκευµάτων (άρθρο 190 Π.Κ.) της παραβίασης της µυστικότητας δικαστικών συνεδριάσεων (άρθρο 234 Π.Κ.) της παραβίασης απορρήτων (άρθρα Π.Κ.) κατά της τιµής (άρθρα Π.Κ.) καθώς και διάφορα άλλα εγκλήµατα προβλεπόµενα σε ειδικούς ποινικούς νόµους, συµπεριλαµβανοµένων των νόµων περί 39 Βλ. Άρθρα 14 παρ. 7 και 97 παρ. 3 του Συντ.

32 Τύπου 40. Όλα τα παραπάνω αδικήµατα που διαπράττονται δια του Τύπου χαρακτηρίζονται από το Σύνταγµα ως αυτόφωρα 41, πράγµα που σηµαίνει ότι ανεξαρτήτως από το χρόνο τέλεσής τους, υπόκεινται στους κανόνες συνοπτικής διαδικασίας που διέπουν τα εγκλήµατα που διαπιστώθηκαν «εν τω πράττεσθαι» ή τελέσθηκαν προσφάτως 42,43. Οι πρακτικές συνέπειες του αυτόφωρου χαρακτήρα των αδικηµάτων είναι πολλαπλές, καθώς το αποτέλεσµα πολλών εγκληµάτων παίρνει µεγαλύτερες διαστάσεις όταν αυτά διαπράττονται δια του Τύπου, διότι δεν πρέπει να παραβλεφθεί η απήχηση που έχουν τα δηµοσιεύµατα των εντύπων στην κοινή γνώµη, παρ όλο τον εθισµό πλέον των αναγνωστών σε τέτοιου είδους θεµατογραφία. Ωστόσο, το δυστύχηµα στην υπόθεση αυτή είναι ότι παρά την πολυσχιδέστατη σε ειδικές διατάξεις εις βάρος του Τύπου νοµοθεσία του ελληνικού κράτους, τα περισσότερα δηµοσιογραφικά αδικήµατα παραγράφονται προτού καν εκδικαστούν καθώς η εκδίκασή τους τυγχάνει εξαιρετικής βραδυπορίας 44. Η εφαρµογή του κοινού δικαίου και σ αυτής της µορφής τα αδικήµατα κατοχυρώνεται από το Σύνταγµα, όπου αναφέρεται ότι «τα δια του Τύπου διαπραττόµενα εγκλήµατα παντός βαθµού υπάγονται στα 40 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ. 107, υποσ Βλ. Άρθρα 14 παρ. 7 του Συντ. και 242 παρ. 3 Κ. Ποιν.. που προστέθηκε µε το άρθρο 10 ν.δ. 2493/ Άρθρο 242 παρ. 1 και 2 Κ.Ποιν.. 43 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ. 132

33 τακτικά ποινικά δικαστήρια, ως νόµος ορίζει» 45, νοµοθετική πρόβλεψη, η οποία συµβαδίζει µε τη συνταγµατική κατοχυρωµένη ελευθερία του Τύπου Άρθρο 97 παρ. 3 Συντ. 45 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ. 133

34 ΠΕΡΙΥΒΡΙΣΗ ΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ (εγκλήµατα κατά της τιµής / παραβίαση του απορρήτου του ιδιωτικού βίου) Από τα προαναφερθέντα «αδικήµατα του Τύπου», περισσότερο θα σταθούµε στα εγκλήµατα κατά της τιµής και στην παραβίαση του απορρήτου του ιδιωτικού βίου, τα οποία εξάλλου αποτελούν και το βασικό περιεχόµενο της παρούσας συγγραφής. Ξεκινώντας την αναφορά στον όρο «τιµή», χρήσιµο θα ήταν να παραθέσουµε στο σηµείο αυτό τις δυνατές έννοιες της κατά την επικρατούσα νοµική ορολογία, χωρίς κάτι τέτοιο να σηµαίνει ότι η έννοια της τιµής περιορίζεται µονάχα σ αυτό το φάσµα σηµασιών. Καταρχήν, η έννοια της τιµής διακατέχεται από µια «αντικειµενικότητα» και µια «υποκειµενικότητα», οι οποίες αναφέρονται στην υφή την οποία έχει θεωρητικά η τιµή, ενώ υπάρχει και το περιεχόµενο της αξίας της, βάσει του οποίου αυτή προσδιορίζεται. Την «αντικειµενική» πλευρά της τιµής συναποτελούν η εσωτερική και η εξωτερική τιµή. Η πρώτη αντιπροσωπεύει την αξία, την οποία πράγµατι έχει το πρόσωπο, ανεξαρτήτως αν αυτή είναι γνωστή στους συνανθρώπους του προσώπου ή αν είναι προσιτή στη γνώση τους. Η δεύτερη, αποτελεί την εκτίµηση των συνανθρώπων προς το πρόσωπο ως µέλους της κοινωνίας, ανεξαρτήτως της πραγµατικής αξίας (εσωτερικής τιµής), προς την οποία είναι δυνατόν να µην ανταποκρίνεται, ακόµη δε και να αντιτίθεται. Υποκειµενικώς, τώρα, η τιµή είναι δυνατόν να

35 σηµαίνει είτε την περί τιµής συνείδηση, δηλαδή την παράσταση του προσώπου για την ίδια του την αξία ή για την από τους άλλους εκτίµησή του, είτε το περί τιµής συναίσθηµα, τη βούληση του ατόµου για τη διατήρηση της αξίας του και της από τους άλλους εκτίµησής του. Τέλος, όσον αφορά στο περιεχόµενο της τιµής, έχουµε την ηθική αξία του προσώπου, την οποία αυτό διαθέτει δυνάµει της ηθικής και νοµικής συµπεριφοράς του, και την κοινωνική αξία του προσώπου, την οποία αυτό διαθέτει δυνάµει των ιδιοτήτων και ικανοτήτων του προς εκπλήρωση των ιδιαίτερων κοινωνικών του έργων 47. Ωστόσο, πέρα από αυτές τις πιθανές έννοιες της τιµής, αυτό καθεαυτό ο όρος δεν χρήζει ορισµού «διότι θεωρείται γνωστός και δεδοµένος ζώντας στη συνείδηση του λαού µε τρόπο ώστε να είναι προτιµότερη η παράλειψη οποιουδήποτε ορισµού, παρά η εισαγωγή ενός τέτοιου που ίσως δηµιουργήσει ζητήµατα και αµφιβολίες» 48. Βεβαίως η ζητούµενη έννοια της τιµής στο συγκεκριµένο θέµα, είναι εκείνη η οποία ανταποκρίνεται προς το υπό των διατάξεων του Π.Κ. προστατευόµενο έννοµο αγαθό, ο βασικός λόγος προστασίας του οποίου είναι η αξία του ανθρώπου, όπως αυτή ορίζεται στο άρθρο 2 1 του Συντάγµατος του 1975/ Βλ... Σπινέλλη, Το έννοµον αγαθόν της τιµής και αι αξιόποινοι αυτού προσβολαί, 1976, σελ Βλ... Σπινέλλη, Το έννοµον αγαθόν της τιµής και αι αξιόποινοι αυτού προσβολαί, 1976, σελ , καθώς και Αιτιολογική Έκθεση Σχεδίου Ελληνικού Ποινικού Κώδικα 1933, σελ Βλ... Σπινέλλη, Το έννοµον αγαθόν της τιµής και αι αξιόποινοι αυτού προσβολαί, 1976, σελ. 24 & 208

36 Έτσι λοιπόν η αξιολογική πλευρά της τιµής στηρίζεται στην αξία της προσωπικότητας και κατ αυτόν τον τρόπο εξηγείται και δικαιολογείται το ότι όλοι απολαµβάνουν της προστασίας της τιµής εφόσον βρίσκονται εντός του εδάφους της Ελληνικής Επικράτειας. Εξάλλου, η αξιολογική πλευρά της τιµής στηρίζεται και στις άλλες επόψεις της προσωπικότητας, δηλαδή στην ατοµικότητα και στις προσωπικές σχέσεις µε άλλους ανθρώπους στα πλαίσια της κοινωνίας, οι οποίες εµφανίζονται αφενός ως δυνατότητες και προδιαθέσεις, υπό στατική δηλαδή έποψη, αφετέρου ως χρησιµοποίηση και δραστηριοποίησή τους, δηλαδή υπό δυναµική έποψη 50. Βασικά, δυο είναι τα εγκλήµατα κατά της τιµής: η εξύβριση και η δυσφήµιση. Η προσβολή της τιµής πρέπει γενικώς να αποτελεί εκούσια, εξωτερική συµπεριφορά ανθρώπου, να πρόκειται δηλαδή για µη εσωτερική κατάσταση, όπως σκέψεις ή συναισθήµατα και να αναφέρεται στο κοινωνικό περιβάλλον, να είναι δηλαδή συµπεριφορά «προς έτερον». Η εξωτερίκευση µπορεί να λαµβάνει χώρα µέσω του προφορικού ή του γραπτού λόγου 51, µε την ευρεία έννοιά τους, και είναι ακριβώς η δεύτερη περίπτωση που θα µας απασχολήσει εδώ και συγκεκριµένα η προερχόµενη εκ του 50 Βλ... Σπινέλλη, Το έννοµον αγαθόν της τιµής και αι αξιόποινοι αυτού προσβολαί, 1976, σελ Βλ... Σπινέλλη, Το έννοµον αγαθόν της τιµής και αι αξιόποινοι αυτού προσβολαί, 1976, σελ. 248

37 Τύπου προσβολή της τιµής. Στην περίπτωση αυτή, οι κατά της τιµής προσβολές εµφανίζονται υπό δυο θεµελιώδεις µορφές: α) ως συµπεριφορά δυνάµενη να βλάψει την (υπό των άλλων) εκτίµηση του προσβαλλόµενου και β) ως συµπεριφορά εκφράζουσα καταφρόνηση εκ µέρους του πράττοντος. Περαιτέρω, η προσβλητική εκδήλωση, µπορεί να αφορά στην ηθική ή στην κοινωνική αξία του προσώπου. Όσον αφορά στην εξύβριση δια του Τύπου, τετελεσµένο είναι το αδίκηµα από της δηµοσίευσης, δηλ. της διανοµής, της έκθεσης κ.λ.π., ενώ στη δυσφήµιση, το γεγονός πρέπει να αναφέρεται στο παρελθόν ή στο παρόν και να υποπίπτει στις αισθήσεις (δεν απαιτείται ειδικότερος προσδιορισµός τόπου, χρόνου, περιστάσεων ΑΠ 103/40), περιλαµβάνει δε πράξεις, συµβάντα ή και σχέσεις που είναι συγκεκριµένα. Απλές όµως κρίσεις ή γνώµες συνιστούν ενδεχοµένως εξύβριση (ΑΠ 289/55). Η πεποίθηση του δράστη επί της αλήθειας του γεγονότος (αν αυτό δεν είναι πράγµατι αληθές) δεν αποκλείει το δόλο αυτού αφού δεν απαιτείται και η παρ αυτού γνώση της αναλήθειας του γεγονότος (ΑΠ 200/56, 245/55). Η δυσφήµιση αφορά στην υπόληψη του άλλου ή στη βλάβη της τιµής του. Γενικά ισχυρισµός, σηµαίνει ανακοίνωση προσωπικής πεποίθησης, ανεξαρτήτως αν αυτή οφείλεται σε προσωπική αντίληψη ή σε πληροφορίες τρίτου, ενώ διάδοση είναι η περαιτέρω µετάδοση (έστω και κρυφίως) της παρ άλλου πραγµατοποιηµένης ανακοίνωσης. Να τονιστεί ότι, η

38 απλή αναδηµοσίευση προηγούµενων υβριστικών ή δυσφηµιστικών γεγονότων δεν είναι βασικά αξιόποινη. Στην εξύβριση η τιµή του προσώπου προσβάλλεται καθ οιονδήποτε τρόπο και πάντοτε ερευνάται η προσωπικότητα του ατόµου, ενώ σύµφωνα µε το άρθρο 361 Π.Κ. για τη στοιχειοθέτηση του εγκλήµατος κατά της τιµής απαιτείται να διατυπωθούν από το δράστη γραπτώς (ή προφορικώς) για κάποιον άλλο, λέξεις ή φράσεις που κατά κοινή αντίληψη περιέχουν είτε αµφισβήτηση της ηθικής και κοινωνικής αξίας του προσώπου του είτε περιφρόνηση του δράστη γι αυτόν, ηθεληµένη και εν γνώσει του (πρβλ. άρθρο 46 παρ. 1β του α.ν. 1092/38, που επανήλθε σε ισχύ µε το άρθρο 2 του ν. 10/1975, όπως το άρθρο αυτό αριθµήθηκε µε το άρθρο 1 παρ. 13 του α.ν. 1683/39 και τροποποιήθηκε µε το άρθρο 28 του ν. 2493/53 και το άρθρο 1 του ν.δ. 3824/58) 52. Ειδικώς, η παρ. 1 του άρθρου 367 Π.Κ. δεν έχει εφαρµογή όταν από τον τρόπο της εκδήλωσης ή των περιστάσεων υπό τις οποίες έλαβε χώρα η κριτική προκύπτει σκοπός εξύβρισης (πρβλ. ΑΠ 399/55, 588/50 και 203/54). Η τιµή του προσώπου λαµβάνεται εδώ υπό την πλέον ευρεία έννοιά του και συνιστά εξύβριση και ο εµπαιγµός ή το πείραγµα, όταν προσλαµβάνουν τον χαρακτήρα ονειδισµού ενώ µπορούν να είναι επίσης εξυβριστικές η σάτιρα, η ειρωνεία, η γελοιογραφία όταν προξενούν εντύπωση 52 Βλ. Β. Λ. Κυπραίο, Προσβολές της τιµής και της προσωπικότητας, 1989, σελ

39 καταφρόνησης 53. Στο ίδιο άρθρο τέλος, περιέχεται για τα εγκλήµατα κατά της τιµής µια διάταξη που αποτρέπει την εφαρµογή των άρθρων 361 Π.Κ. κατά τρόπο που παραβιάζει τον πυρήνα της ελευθερίας του Τύπου 54. Εν συνεχεία, η άσκηση πολιτικής ή / και άλλης κριτικής ή η αποκάλυψη γεγονότων από µέρος του Τύπου γίνεται, κατά κανόνα, λόγω της ιδιότητας του Τύπου ως συστατικού στοιχείου της δηµοκρατίας, «εκ δεδικαιολογηµένου ενδιαφέροντος» και εποµένως δεν συνιστά, καταρχήν, εξύβριση ή (απλή) δυσφήµιση. Όταν δηλαδή ο Τύπος δεν δικαιούται να αποδείξει την αλήθεια του γεγονότος (διότι το δυσφηµιστικό γεγονός αφορά αποκλειστικώς στις σχέσεις του οικογενειακού ή ιδιωτικού βίου 55 ), µπορεί, εφόσον η κριτική του θίγει το δηµόσιο συµφέρον, να επικαλεσθεί «δικαιολογηµένο ενδιαφέρον». Η κριτική του Τύπου εποµένως, θίγει το δηµόσιο συµφέρον πάντοτε όταν αφορά στον δηµόσιο βίο, ενδεχοµένως δε και όταν αναφέρεται στον ιδιωτικό βίο, αν το προβαλλόµενο γεγονός µπορεί να έχει αξιόλογο αντίκτυπο και στη δηµόσια ζωή 56. Στο λεπτό αυτό ζήτηµα που προκύπτει από τη στάθµιση του δικαιώµατος της ιδιωτικής ζωής και του δικαιώµατος για ενηµέρωση, κρίνεται αναγκαίος ο εγγύτερος προσδιορισµός και ενδεχοµένως η διαβάθµιση 53 Βλ. Β. Λ. Κυπραίο, Προσβολές της τιµής και της προσωπικότητας, 1989, σελ Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ Άρθρο 366 παρ. 1 εδ. 2 Π.Κ. 56 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ

40 τόσο της προστατευτέας ιδιωτικής ζωής όσο και του επίσης προστατευτέου ενδιαφέροντος του κοινού και, κατ ακολουθία, του Τύπου. Είναι όµως φυσικό, ανάλογα µε τις περιστάσεις και τις υποκειµενικές συνθήκες, ο προσδιορισµός αυτών των δυο παραγόντων ιδιωτικού βίου και Τύπου να ποικίλλει, µε τον εξής περιορισµό: ότι ποτέ σε µια δηµοκρατική κοινωνία δεν είναι δυνατό να δηµοσιοποιηθεί πλήρως η ιδιωτική ζωή αλλά ούτε και να καταργηθεί πλήρως η δηµοσιότητα της κοινωνικής ζωής 57. Μετά απ όλα τα παραπάνω εποµένως, θα λέγαµε ότι ναι µεν από τη µια πλευρά υπάρχει η αναγκαιότητα για την περιστολή της δράσης του Τύπου εν ονόµατι της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όµως από την άλλη δε προκύπτει η «απαίτηση» για την απόκτηση γνώσης σχετικά µε ζητήµατα που αφορούν στη δηµόσια ζωή, τα οποία ωστόσο πολλές φορές αναφέρονται και στην ιδιωτική ζωή των εµπλεκοµένων σ αυτά προσώπων. Ακριβώς εκεί έγκειται λοιπόν ο ρόλος του Συντάγµατος, έτσι ώστε ούτε η ανθρώπινη προσωπικότητα να υποστεί προσβολή προς χάριν οικονοµικών ενδιαφερόντων εκ µέρους του Τύπου µέσω σκανδαλοθηρικών δηµοσιευµάτων, αλλά ούτε και το αναγνωστικό κοινό να στερηθεί του δικαιώµατος να µαθαίνει και να συµµετέχει µε τον τρόπο στα κοινά, αλλά και να ασκεί έλεγχο µε τη γενικότερη στάση του απέναντι στην κρατική εξουσία, η οποία 57 Βλ. Π.. αγτόγλου, Τύπος και Σύνταγµα, 1989, σελ

41 ουκ ολίγες φορές προστατεύεται πίσω από το «άσυλο» που της έχει άτυπα ή µη παραχωρηθεί.

42 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Συµπερασµατικά, θα λέγαµε ότι ο Τύπος αποτελεί βασικό όργανο κουλτούρας, κοινωνικού ελέγχου και ανάπτυξης και οι φορείς του ασκούν το καθήκον της επίκρισης και του ελέγχου των πράξεων των δηµοσίων υπηρεσιών και γενικώς όσων εξασκούν έργο δηµοσίου ενδιαφέροντος 58, προασπίζοντας αµέσως και εµµέσως την ελευθερία και την δηµοκρατία, όταν η λειτουργία του διέπεται από υπευθυνότητα και πνευµατικότητα και δεν καθοδηγείται από ποταπές συµφεροντολογικές σκοπιµότητες. Προς το σκοπό αυτό θεσπίστηκαν ποικίλες συνταγµατικές διατάξεις και καταργήθηκαν ή τροποποιήθηκαν άλλες, οι οποίες, όχι µόνο κατοχυρώνουν την ελευθερία του Τύπου, αλλά πολύ περισσότερο προλαµβάνουν την υπέρβαση των ηθικών και όχι µόνο ορίων, προστατεύοντας αυτήν και τις λοιπές ελευθερίες από τους φορείς που τις επιβουλεύονται. Έτσι παρ όλο που η άσκηση του δηµοσιογραφικού λειτουργήµατος διακηρύσσεται ως απολύτως ελεύθερη 59 για την προαγωγή του κοινού συµφέροντος, η φανερή έλλειψη σοβαρότητας και ηθικότητας που επικρατεί πλέον στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης και επικοινωνίας µπορεί να αποβεί ολέθρια για τον πολιτισµό ενός έθνους και ακριβώς αυτή την καταστροφική συνέπεια προσπαθεί να περιορίσει η αντίστοιχη νοµοθεσία. Επειδή 58 Βλ. Β. Λ. Κυπραίο, Προσβολές της τιµής και της προσωπικότητας, 1989, σελ Άρθρο 14 Συντ.

43 λοιπόν η ελευθερία του Τύπου είναι η πιο έντονη και καθηµερινή εκδήλωση της πνευµατικής ελευθερίας, ή αλλιώς της ελευθερίας του λόγου, που τόσο επίπονα κερδίσθηκε και θεµελιώθηκε, και βρίσκεται στην καρδιά της δηµοκρατίας, για το λόγο αυτό πρέπει να λειτουργεί σωστά και ηθικά, διότι κάθε αρρυθµία στους παλµούς αυτής της καρδιάς βλάπτει άµεσα και καίρια την ίδια τη λειτουργία της δηµοκρατίας 60. Η περιύβριση δια του Τύπου, η προσβολή κατά της τιµής, η παραβίαση του απορρήτου της ιδιωτικής ζωής και η δυσφήµιση προσώπων µέσω των εντύπων αποτελούν σοβαρό κίνδυνο για την οµαλή και δίκαιη διεξαγωγή της κοινωνικής συµβίωσης αλλά και γι αυτή καθεαυτή την ανθρώπινη αξία. Ο Τύπος χωρίς αµφιβολία είναι ένα ισχυρό όπλο µε πολυδιάστατες δυνατότητες, το αποτέλεσµα των οποίων µπορεί να είναι από ολέθριο έως ευεργετικό, αναλόγως µε την κινητήρια δύναµη που ορίζει τη χρήση του, γι αυτό και, όχι τυχαία, επονοµάζεται «τέταρτη εξουσία», καθώς διαφωτίζει, καθοδηγεί και διαµορφώνει την κοινή γνώµη. Μονάχα η σωστή χρήση µιας τέτοιας εξουσίας µπορεί να αποφέρει καρπούς που θα απολαµβάνει όλο το κοινωνικό σύνολο, µα κάτι τέτοιο προϋποθέτει τη συναίσθηση της εξουσίας αυτής. Χρησιµοποιώντας τα λόγια του Τ. Ε. Παπαγιαννόπουλου, αποστολή του Τύπου είναι να εκφράζει 60 Βλ. Β. Λ. Κυπραίο, Προσβολές της τιµής και της προσωπικότητας, 1989, σελ. 155