Συντομογραφίες 11 Εισαγωγή 13

Transcript

1

2 Περιεχόμενα Συντομογραφίες 11 Εισαγωγή 13 1 Οι αμαρτίες του πατέρα 19 2 Ένας ορεινός, δύσβατος δρόμος 51 3 Δρ Σοπενχάουερ 71 4 Το μείζον έργο 95 5 Η τέχνη της ιδιοφυΐας Το μυστήριο της συμπόνιας Ο Άγιος της Φρανκφούρτης «Οι μέλλουσες γενιές θα ανεγείρουν μνημεία για μένα» 205 Βιβλιογραφικές παραπομπές 213 Βιβλιογραφία 225 Ευχαριστίες 229 Ευχαριστίες για το εικονογραφικό υλικό 230

3 Εισαγωγή Ο Άρτουρ Σοπενχάουερ είχε ιδιαίτερη κλίση στη φιλοσοφία, κλίση που καθόρισε την πορεία της ζωής του, παρότι δεν συνειδητοποίησε το χάρισμά του αυτό παρά μόνο όταν έφτασε στην ηλικία των είκοσι. Μια ανάλογη περίπτωση ήταν έναν αιώνα αργότερα αυτή του Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν. Όμως, παρότι η φιλοσοφική ιδιοφυΐα του Βίτγκενσταϊν αναγνωρίστηκε πολύ γρήγορα και με μεγάλο ενθουσιασμό από τους πιο εξέχοντες διανοουμένους της εποχής του, ο Σοπενχάουερ αναγκάστηκε να περιμένει την αναγνώριση έως το 66ο έτος της ζωής του. Στη διάρ κεια των 35 ετών που έμεινε στην αφάνεια από την έκδοση του αριστουργήματός του, Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση, έως την εδραίωση της φήμης του ο Σοπενχάουερ δεν αμφέβαλλε ποτέ πως θα ακουστεί κάποτε η φωνή του. Γιατί πίστευε πως είχε θεμελιώσει μια φιλοσοφία για τον κόσμο, μια φιλοσοφία που θα ωφελούσε την ανθρωπότητα παρέχοντας τη λύση στον γρίφο της ύπαρξης. Ο Σοπενχάουερ έζησε μόνο επτά χρόνια ακόμα και έτσι δεν μπόρεσε να απολαύσει περισσότερο τη δόξα του. Όμως για πενήντα ή και περισσότερα χρόνια μετά τον θάνατό του, οι ιδέες του επαινούνταν από κορυφαίους διανοουμένους, συγγραφείς και καλλιτέχνες, και το όνομά του είχε γίνει συνώνυμο του φιλοσοφικού μεγαλείου. «Θα μπορούσα να είμαι ένας Σοπενχάουερ ή Ντοστογέφσκι!» αναφωνούσε ο Θείος Βάνια το

4 14 ΑΡΤΟΥΡ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ Το όνομα του Σοπενχάουερ δεν έχει πια το ίδιο κύρος, καθώς ο τίτλος του δημοφιλούς φιλοσόφου έχει μεταβιβαστεί σε εμβληματικές μορφές του 20ού αιώνα, όπως ο Χάιντεγκερ, ο Σαρτρ και ο Βίτγκενσταϊν. Ωστόσο, έχοντας κατακτήσει μια σίγουρη θέση ανάμεσα στους κορυφαίους φιλοσόφους, έχει την παράδοξη φήμη του υπέρτατου φιλοσόφου του πεσιμισμού, αλλά ταυτόχρονα και ενός φιλοσόφου από τους λίγους του οποίου το έργο απολαμβάνει ο αναγνώστης. Η σαφήνεια, η ευθύτητα και η ευφυΐα του καθιστούν τις ιδέες του, ιδιαίτερα αυτές που αναπτύσσονται στα τελευταία δοκίμιά του, περισσότερο προσιτές από τα πομπώδη έργα άλλων γερμανών φιλοσόφων του 19ου αιώνα. Και παρότι το έργο του παρέχει τη δυνατότητα τεχνικών συζητήσεων που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για τους ειδικούς, το κύριο ζητούμενο για τον Σοπενχάουερ παραμένει πάντα η ενασχόληση με τα μεγάλα φιλοσοφικά ζητήματα: με το νόημα και την αξία της ζωής, τη φύση της τέχνης και της ηθικής. Δεν υπάρχει πιο εύγλωττη απεικόνιση, με εξαίρεση την Παλαιά Διαθήκη, της δυστυχίας και της ματαιοδοξίας της ματαιότητας της ζωής από αυτήν που δημιούργησε ο Σοπενχάουερ. Θεωρώντας τον εαυτό του ιεραπόστολο που φέρνει την αλήθεια στην ανθρώπινη φυλή (MR IV, σ. 487), ο Σοπενχάουερ αφιέρωσε τη ζωή του στην καλλιέργεια της ιδιοφυΐας του. Ο μεγαλύτερος φόβος του ήταν μήπως οι συνθήκες, είτε η ανέχεια, είτε ο πόλεμος, είτε ο γάμος, τον απέτρεπαν από το να συνεχίσει το φιλοσοφικό του έργο. Ζούσε μοναχικό βίο, εντός των ορίων που έθετε το προσωπικό του εισόδημα, και κρατούσε αποστάσεις από την οικογένεια και τους φίλους του. Πέρα από την εκ φύσεως απαισιόδοξη ιδιοσυγκρασία του, είχε επιπρόσθετα πικραθεί από τη μη αναγνώριση του επιτεύγματός του, έτσι είχε την τάση να μη διατηρεί την ψυχραιμία του στις συναναστροφές του με τα άλλα άτομα. Η εξέταση της ζωής ενός τέτοιου ανθρώπου ξεχωριστά από το έργο του θα είχε ως αποτέλεσμα τελικά, σύμφωνα με την άποψη της

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15 Σιμόν Βέιλ, να υπερτονιστούν τα ελαττώματά του. Ο Σοπενχάουερ αφιέρωσε το καλύτερο κομμάτι του εαυτού του στο φιλοσοφικό του έργο. Επομένως, η βιογραφία του πρέπει να εξετάζει τη ζωή του σε σχέση πάντα με τη σκέψη του. Οι αποτυχίες της ζωής του δεν ωραιοποιούνται, αλλά αναγνωρίζονται «περισσότερο ως περιορισμοί παρά ως απαραίτητα στοιχεία της ιδιοφυΐας του». 2 Όλως περιέργως, δεδομένου του ενθουσιασμού των Βρετανών για τον Σοπενχάουερ, η πρώτη ολοκληρωμένη βιογραφία του στην αγγλική γλώσσα δεν εμφανίστηκε παρά μόλις το Η λεπτομερής μελέτη του Ντέιβιντ Ε. Καρτράιτ πολύ σωστά αποτίει φόρο τιμής στα πολλά πρωτοπόρα έργα που εκδόθηκαν για τον Σοπενχάουερ στη γερμανική γλώσσα, από τα οποία οι πιο σημαντικές και ευφυείς βιογραφίες ήταν αυτές του Ρούντιγκερ Σαφράνσκι και του εκλιπόντος Άρτουρ Χούμπσερ, των πιο αναγνωρισμένων από τους μελετητές του. 3 Παρότι τούτη η βιογραφία χρωστά πολλά και στους τρεις, έμπνευση γι αυτήν αποτέλεσε ο τόμος που εκδόθηκε το 1890 από τον Γουίλιαμ Γουάλας, τότε καθηγητή ηθικής φιλοσοφίας στην έδρα Γουάιτ στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. 4 Εμφανίστηκε σε μια σειρά κριτικών βιογραφιών σε χαμηλή τιμή, υπό τον γενικό τίτλο «Σπουδαίοι Συγγραφείς», οι οποίες περιλάμβαναν ποιητές, μυθιστοριογράφους και θετικούς επιστήμονες, καθώς και φιλοσόφους. Όπως οι τόμοι της σειράς Reaktion Critical Lives, έτσι κι εκείνες απευθύνονταν σε μορφωμένο κοινό. Μολονότι τα έργα του Σοπενχάουερ είναι διαθέσιμα εδώ και πολύ καιρό σε αγγλική μετάφραση, οι πρώτοι τόμοι μιας ενιαίας σχολιασμένης έκδοσης εμφανίστηκαν το 2009 πρόκειται για μια έκδοση που θα ολοκληρωθεί σε μερικά χρόνια. 5 Οι μεταφράσεις που συμπεριλήφθηκαν σε αυτό τον τόμο είναι από τον Ε.Φ.Τζ. Πέιν (και, στην περίπτωση ενός δοκιμίου, του Κ. Κολέντα) εμφανίστηκαν τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, και πρόκειται για τις μεταφράσεις στις οποίες πολύ συχνά βασίζο

6 16 ΑΡΤΟΥΡ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ νται οι άγγλοι φοιτητές που μελετούν τα έργα του Σοπενχάουερ. Οι μεταφράσεις των επιστολών του Σοπενχάουερ και της οικογένειάς του, οι οποίες δεν είναι διαθέσιμες στην αγγλική γλώσσα, έγιναν από εμένα τον ίδιο, εκτός και αν αναφέρεται κάτι διαφορετικό.

7 Τι είναι η ζωή; Μια τρέλα. Τι είναι η ζωή; Μια ψευδαίσθηση, μια σκιά, μια μυθοπλασία, και το μεγαλύτερο κέρδος είναι μικρό γιατί όλη η ζωή είναι ένα όνειρο, και τα όνειρα δεν είναι τίποτε άλλο από όνειρα. Πέδρο Καλντερόν δε λα Μπάρκα, Η ζωή είναι όνειρο,

8

9 1 Οι αμαρτίες του πατέρα Το Σάββατο 20 Απριλίου 1805 ήταν η πιο καταλυτική μέρα στη ζωή του Σοπενχάουερ: ήταν η μέρα που ο πατέρας του βρέθηκε νεκρός στο κανάλι πίσω από το σπίτι τους στο Αμβούργο. Είχε αυτοκτονήσει. Ο Άρτουρ Σοπενχάουερ ήταν δεκαεπτά ετών και μαθήτευε δίπλα σε έναν ντόπιο έμπορο, σύμφωνα με το σχέδιο του πατέρα του που προέβλεπε ότι σύντομα ο γιος του θα αναλάμβανε την οικογενειακή επιχείρηση. Ήταν ένα σχέδιο που ο ίδιος ο Σοπενχάουερ έβρισκε όλο και πιο δύσκολο να συμβιβάσει με τη λαχτάρα του για ακαδημαϊκή μόρφωση. Μέσα σε δύο χρόνια από τον θάνατο του πατέρα του, έκανε τα πρώτα του βήματα στον ακαδημαϊκό στίβο, μια πορεία που θα κατέληγε στην ανάδειξή του σε κορυφαίο φιλόσοφο. Αν και εναντιώθηκε στην επιθυμία του πατέρα του, ο Σοπενχάουερ δεν σταμάτησε ποτέ να εξαίρει την επιρροή που είχε εκείνος στη ζωή του και η πιο ολοκληρωμένη αναφορά σ αυτή είναι στην αδημοσίευτη αφιέρωση στη δεύτερη έκδοση του Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση: Για το γεγονός ότι κατάφερα να αναπτύξω και να χρησιμοποιήσω τις δυνάμεις που μου δόθηκαν από τη φύση για τον σκοπό για τον οποίο ήταν προορισμένες για το γεγονός ότι κατάφερα να ακολουθήσω την έμφυτη ορμή μου και ότι σκέφτηκα για λογαριασμό αμέτρητων ανθρώπων, ενώ κανείς δεν έκανε ποτέ τίποτε για μένα για όλα αυτά σε ευχα

10 20 ΑΡΤΟΥΡ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ ριστώ, πατέρα, σε ευχαριστώ για την ενεργητικότητά σου, τη λογική σου, την αίσθηση της οικονομίας και την προνοητικότητά σου σε ό,τι αφορά το μέλλον (MR III, σ ). Ο πατέρας του, ο Χάινριχ Φλόρις Σοπενχάουερ, όχι μόνο προσπάθησε και απέτυχε να κάνει τον γιο του επιχειρηματία, αλλά απέτυχε να τον κάνει και Άγγλο. Το 1787, τον τρίτο χρόνο του γάμου τους, ο Χάινριχ και η Γιοχάνα Τροζίνερ, ενώ ήταν σε ταξίδι αναψυχής στην Ευρώπη με τελικό προορισμό το Λονδίνο, συνειδητοποίησαν πως η Γιοχάνα ήταν έγκυος. Ο Χάινριχ είχε αποφασίσει ο μέλλων γιος του, όπως έλπιζε, να γεννηθεί στην Αγγλία, για να αποκτήσει όλα τα δικαιώματα του άγγλου πολίτη, γεγονός ευεργετικό για έναν έμπορο. Παρά το εύλογο άγχος της Γιοχάνα που θα γεννούσε το πρώτο της παιδί σε μια ξένη χώρα χωρίς τη στήριξη της οικογένειάς της, το ζευγάρι εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο στα τέλη του φθινοπώρου του Τα ποσοστά παιδικής θνησιμότητας ήταν υψηλά στην πόλη φαίνεται πως οι φόβοι του Χάινριχ για την υγεία της Γιοχάνα και του παιδιού τελικά τους οδήγησαν στην απόφαση στα τέλη Νοεμβρίου παρά το μακρύ και κοπιαστικό ταξίδι να επιστρέψουν στην πατρίδα. Το ταξίδι είχε πολλούς κινδύνους, καθώς η άμαξά τους συχνά κολλούσε αναποδογύρισε κιόλας στα απάτητα σχεδόν μονοπάτια της Βεστφαλίας, αλλά τους προσέφερε και απολαύσεις: η Γιοχάνα ενθουσιάστηκε με το Ντίσελντορφ και την περίφημη πινακοθήκη του. Επέστρεψαν στο σπίτι τους στο Ντάντσιχ την Πρωτοχρονιά του 1788 και, «με την αγάπη και τη φροντίδα της μητέρας, των αδερφών και των συγγενών της», η Γιοχάνα «έγινε η ευτυχισμένη μητέρα ενός υγιούς και ζωηρού αγοριού», στις 22 Φεβρουαρίου Το παιδί βαφτίστηκε στις 3 Μαρτίου Άρτουρ. Το όνομα επιλέχτηκε από τον Χάινριχ, ρομαντικό αγγλόφιλο, που επιπλέον πίστευε πως ένα όνομα κοινό σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες θα ήταν χρήσιμο για έναν επιχειρηματία.

11 ΟΙ ΑΜΑΡΤΊΕΣ ΤΟΥ ΠΑΤΈΡΑ 21 Ακουαρέλα ανώνυμου καλλιτέχνη (μινιατούρα) με τον Χάινριχ Φλόρις Σοπενχάουερ, πατέρα του φιλοσόφου, «όταν ήταν περίπου σαράντα ετών», σύμφωνα με τον Σοπενχάουερ, επομένως γύρω στο Ο Χάινριχ Φλόρις Σοπενχάουερ γεννήθηκε στην ελεύθερη πόλη του Ντάντσιχ (σημ. Γκντανσκ, στην Πολωνία) το 1747, σε μια οικογένεια ολλανδικής καταγωγής που είχε αναδείξει πολλούς γαιοκτήμονες, εμπόρους και τραπεζίτες. Η μόρφωσή του αποκτήθηκε μέσα στον κόσμο του διε

12 22 ΑΡΤΟΥΡ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ θνούς εμπορίου. Η παραμονή του για πολλά χρόνια στη Γαλλία και στην Αγγλία τού ενέπνευσε θαυμασμό για τον πολιτισμό και των δύο αυτών χωρών, οι οποίες εκείνη την εποχή ήταν πολύ πιο προηγμένες, πολιτικά και πολιτισμικά, από τις γερμανόφωνες χώρες. Ο Χάινριχ θαύμαζε ιδιαίτερα τα έργα του Βολταίρου και επηρεάστηκε από τον ενθουσιασμό του για τις πολιτικές ελευθερίες που υπήρχαν στην Αγγλία και για την αγγλική λογοτεχνία, αλλά η πραγματική αιτία της αγγλοφιλίας του ήταν η παραμονή του στο Λονδίνο επί επτά χρόνια, από το 1773 ως το Εκτός του ότι διάβαζε τους Times κάθε μέρα μια συνήθεια που κληροδότησε στον γιο του, ο Χάινριχ επέλεξε να διαμορφώσει το εξοχικό του στο Ολίβα, βορειοδυτικά του Ντάντσιχ, σε αγγλικό στιλ και με τις αντίστοιχες ανέσεις, όπως μια πλούσια βιβλιοθήκη και ένας κήπος στα αγγλικά πρότυπα. 2 Η ισχυρή προσωπικότητα του Χάινριχ τονιζόταν από ένα βραχύ, αλλά μυώδες σώμα και ένα μεγάλο κεφάλι με πλατύ στόμα και πεταχτό σαγόνι, τα οποία ως σύνολο έκαναν έντονη εντύπωση. Πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά κληροδοτήθηκαν και στον γιο του: «Θα γίνει όμορφος μπαμπουίνος αν μοιάσει στον πατέρα του» ήταν το σχόλιο του λογιστή τού Χάινριχ, όταν έμαθε πως ο εργοδότης του απέκτησε γιο. 3 Παρότι ο Χάινριχ δεν εμφάνιζε την έντονη διανοητική αστάθεια από την οποία υπέφεραν η μητέρα του και δύο από τους αδερφούς του, φαίνεται πως είχε κληρονομήσει μια προδιάθεση που τον έκανε ευάλωτο στην κατάθλιψη, στο άγχος και στην απώλεια της ψυχραιμίας. Και την ίδια προδιάθεση είχε και ο Άρτουρ, μια κληρονομιά που τον βασάνιζε σε όλη του τη ζωή. Με την επιστροφή του στο Ντάντσιχ το 1780, ο Χάινριχ πήρε στα χέρια του τον έλεγχο της οικογενειακής επιχείρησης, και μαζί με τον μεγαλύτερο αδερφό του ίδρυσαν μια καινούργια εμπορική εταιρεία. Σε συνδυασμό με τις παραδοσιακές τραπεζικές και χρηματομεσιτικές τους δραστηριότητες, εισήγαν έτσι βιομηχανικά προϊόντα από τη Βρετανία και εξήγαν σιτηρά και πρώτες ύλες από την περιοχή της Βαλτικής. Καθώς η

13 ΟΙ ΑΜΑΡΤΊΕΣ ΤΟΥ ΠΑΤΈΡΑ 23 Η Γιοχάνα Σοπενχάουερ ( ), το γένος Τροζίνερ, σε νεαρή ηλικία: μυθιστοριογράφος, κοσμική κυρία, μητέρα του φιλοσόφου.

14 Το πατρικό σπίτι του Σοπενχάουερ στο Γκντανσκ (πρώην Ντάντσιχ).

15 ΟΙ ΑΜΑΡΤΊΕΣ ΤΟΥ ΠΑΤΈΡΑ 25 επιχείρηση άρχισε να ανθεί, η αποφασιστικότητα του Χάινριχ, το κοσμοπολίτικο πνεύμα και η ορθή κρίση του του προσέδωσαν και κοινωνικό κύρος στο Ντάντσιχ, πέρα από αυτό του επιτυχημένου εμπόρου. Είχε κερδίσει τον σεβασμό όλων για το ανεξάρτητο πνεύμα του, καθώς και για τις «πεφωτισμένες» απόψεις του. Σε μια εποχή που το Ντάντσιχ βρισκόταν υπό την απειλή των ανταγωνιστριών δυνάμεων της Πρωσίας, της Ρωσίας και της αυτοκρατορίας των Αψβούργων, ο Χάινριχ υποστήριζε την παραδοσιακή ανεξαρτησία και τη διατήρηση των πολιτικών ελευθεριών της πόλης. Είχε δείξει τη δύναμη του χαρακτήρα και των πεποιθήσεών του όταν, σε μια επίσκεψή του στο Βερολίνο το 1773, είχε υπερήφανα αρνηθεί να μεταφέρει την επιχείρησή του στην Πρωσία, παρά την επίμονη πίεση από τον ίδιο τον Φρειδερίκο τον Μέγα. Και στη διάρκεια του αποκλεισμού του Ντάντσιχ το 1783, όταν ο πρώσος στρατηγός που είχε εγκατασταθεί στην ιδιοκτησία του πατέρα του στην Όχρα προσφέρθηκε να επιτρέψει κατ εξαίρεση την εισαγωγή ζωοτροφής για τα ξακουστά άλογα του Χάινριχ, εκείνος τον ευχαρίστησε, αλλά του διεμήνυσε ότι ήταν αποφασισμένος να βάλει να σκοτώσουν τα άλογα όταν θα τελείωνε η διαθέσιμη τροφή. Αυτό το περιστατικό ενίσχυσε τη φήμη του Χάινριχ στους κόλπους εκείνων που βρίσκονταν στην κορυφή της ιεραρχίας της πόλης, αλλά έμελλε να έχει σχεδόν καταστροφικές συνέπειες για τον ίδιο. Έπειτα από σχεδόν σαράντα χρόνια ως εργένης, ο Χάινριχ έκανε πρόταση γάμου στη δεκαοκτάχρονη Γιοχάνα Τροζίνερ, η οποία είχε επίσης γεννηθεί στο Ντάντσιχ, αλλά είχε ζήσει όλη τη ζωή της στις οικίες της οικογένειάς της στην πόλη και στα περίχωρα. Όπως και ο Χάινριχ, η Γιοχάνα προερχόταν από οικογένεια εμπόρων, αν και λιγότερο ονομαστή από τη δική του. Ο πατέρας της ήταν πολιτικός αντίπαλος του Χάινριχ και ως δημοτικός σύμβουλος προσπάθησε να πείσει τους πολίτες του Ντάντσιχ να αποκηρύξουν την ανεξαρτησία τους και να γίνουν υπήκοοι του

16 26 ΑΡΤΟΥΡ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ βασιλιά της Πρωσίας. Είχε επίσης έναν προπάππο από τη μεριά της μητέρας της, ολλανδικής καταγωγής, που ήταν κληρικός στην Ολλανδία. 4 Η Γιοχάνα ήταν η μεγαλύτερη από τις τρεις κόρες της οικογένειας γεννήθηκε το Από μικρή είχε φιλικές σχέσεις με τον Ρίτσαρντ Τζέιμ σον, τον σκότο εφημέριο στη βρετανική αποικία του Ντάντσιχ. Ως γείτονας των Τροζίνερ, έγινε ο ανεπίσημος δάσκαλος της Γιοχάνα, καθώς και καθοδηγητής και σύμβουλός της. Κάτω από την καλοπροαίρετη επιρροή του, έμαθε να μιλάει άπταιστα αγγλικά και γνώρισε τους κλασικούς άγγλους πεζογράφους και ποιητές, μεταδίδοντας αργότερα την αγάπη της γι αυτούς στον γιο της. Με τη νεανική, λεπτή σιλουέτα της, τα καστανά μαλλιά και τα γαλάζια μάτια της, τους γοητευτικούς τρόπους και τις κοινωνικές της δεξιότητες, καθώς και την κοσμοπολίτικη έφεσή της και την αγάπη για την αγγλική κουλτούρα και κοινωνία, η Γιοχάνα προφανώς ήταν ιδιαίτερα ελκυστική για έναν σκληρό και όχι ιδιαίτερα εμφανίσιμο εργένη σαν τον Χάινριχ. Η Γιοχάνα παραδέχτηκε στα απομνημονεύματα που έγραψε πως η σχέση τους δεν βασιζόταν στην αγάπη: ο γάμος έδινε την ευκαιρία στον Χάινριχ να αποκτήσει έναν κληρονόμο της επιχείρησής του, ενώ για τη Γιοχάνα διανοιγόταν η εξαιρετική προοπτική της απόκτησης του δικού της σπιτιού, και συνάμα όλων όσων μπορούσε να αγοράσει ο πλούτος. Ο Χάινριχ και η Γιοχάνα παντρεύτηκαν στις 16 Μαΐου Κατοικούσαν στην οδό Χάιλιγκενγκαϊστ 117, όπου γεννήθηκε και ο γιος τους. Τους καλοκαιρινούς μήνες έμεναν στην εξοχική κατοικία του Χάινριχ στην Ολίβα, αν και ο Χάινριχ περνούσε τις εργάσιμες ημέρες στο Ντάντσιχ και επέστρεφε μόνο τα Σαββατοκύριακα, συνήθως με φίλους. Η Γιοχάνα απολάμβανε μια ζωή άνεσης και πολυτέλειας, αλλά με εξαίρεση τους χειμερινούς μήνες ήταν σχετικά απομονωμένη, μακριά από τους πολύβουους δρόμους και την κοινωνική ζωή της πόλης. Δυστυχώς για τη Γιοχάνα, ο αιδεσιμότατος Τζέιμσον είχε υποχρεωθεί να επιστρέψει στη

17 ΟΙ ΑΜΑΡΤΊΕΣ ΤΟΥ ΠΑΤΈΡΑ 27 Σκοτία σχεδόν αμέσως μόλις εκείνη παντρεύτηκε. Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς, λοιπόν, τη χαρά της όταν άκουσε, τον πρώτο καιρό του γάμου τους, τον Χάινριχ να της προτείνει μια μεγάλη περιήγηση στην Ευρώπη, η οποία θα κατέληγε στην Αγγλία. Και τη διαβεβαίωσε πως δεν επρόκειτο για επαγγελματικό ταξίδι αν και ο ίδιος σκόπευε να διερευνήσει πώς ήταν η ζωή στη χώρα της ελευθερίας, όπως την αποκαλούσε. 5 Ο Χάινριχ ξεκαθάρισε στη Γιοχάνα πως οι μεταβαλλόμενες πολιτικές συνθήκες μπορεί να τον ανάγκαζαν να μεταφέρει την επιχείρησή του μακριά από το Ντάντσιχ, και η Αγγλία ίσως ήταν ο καταλληλότερος τόπος για να μείνουν. Όμως με την επιστροφή τους η σκέψη του ξεριζωμού έμοιαζε πρώιμη, καθώς ξαναμπήκαν στη γνώριμη ρουτίνα, ενώ ήρθε να προστεθεί και το χαρμόσυνο γεγονός της γέννησης του γιου τους. Επιπρόσθετα, η οικογένεια της Γιοχάνα επρόκειτο να μετακομίσει εκεί κοντά, καθώς ο πατέρας της αγόρασε ένα αγρόκτημα κοντά στο Στούτχοφ, αφού η αποτυχία των πολιτικών του μεθοδεύσεων τον ανάγκασε να παραιτηθεί από τη θέση του στο Συμβούλιο και να αποχωρήσει από την επιχείρησή του. Η Γιοχάνα περιγράφει, εμφανώς ευχαριστημένη, πόσο όμορφα περνούσε ο καιρός, απολαμβάνοντας την «πραγματική ζωή στην εξοχή» μαζί με τον μικρό της γιο. 6 Αναπολώντας αυτή την περίοδο ξεγνοιασιάς, ο ίδιος ισχυρίστηκε αργότερα πως «τα χρόνια της παιδικής μας ηλικίας αποτελούν ένα συνεχές ποίημα» (ΠΠ I, σ. 477). Ωστόσο, τα ανησυχητικά σημάδια άρχισαν να διαφαίνονται ήδη από τον Ιούλιο του 1789, όταν, για πρώτη φορά στη διάρκεια μιας εργάσιμης εβδομάδας, ο Χάινριχ επισκέφθηκε τη Γιοχάνα για να της πει τα νέα για την πτώση της Βαστίλης. Η αστάθεια που εξαπλώθηκε στην Ευρώπη μετά τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης δεν γινόταν να μην επηρεάσει τις δραστηριότητες των εμπόρων του Ντάντσιχ. Όμως χρειάστηκε να περάσουν ακόμα τέσσερα χρόνια για να έρθει το χτύπημα. Τον Μάρτιο του 1793 η Πρωσία και η Ρωσία συμφώνησαν να προχωρήσουν στον δεύτερο διαμελισμό

18 28 ΑΡΤΟΥΡ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ της Πολωνίας, με το Ντάντσιχ να προσαρτάται στην Πρωσία. Τα πράγματα έγιναν ακόμα χειρότερα για τον Χάινριχ όταν ο επικεφαλής του στρατού κατοχής αποδείχτηκε πως δεν ήταν άλλος από τον πρώσο στρατηγό με τον οποίο είχε αντιπαρατεθεί σθεναρά δέκα χρόνια πριν. Ο Χάι ν ριχ δεν είχε άλλη επιλογή από το να φύγει μαζί με την οικογένειά του. Επέλεξε να μεταφέρει το σπιτικό και την επιχείρησή του στο Αμβούργο. Εφόσον το Λονδίνο είχε απορριφθεί, τότε το Αμβούργο αποτελούσε την πιο λογική εναλλακτική επιλογή. Ήταν αδελφή πόλη με το Ντάντσιχ στο πλαίσιο της Χανσεατικής Ένωσης και είχε αντίστοιχη, αν και όχι τόσο σταθερή, παράδοση αντιμοναρχισμού και ελευθεριών. Όπως και το Ντάντσιχ, ήταν λιμάνι, όπου ανθούσε το εμπόριο, ενώ είχε ισχυρούς εμπορικούς δεσμούς με τη Βρετανία και τη Γαλλία. Στην πραγματικότητα, εκείνη την εποχή το Αμβούργο γνώριζε οικονομική άνθηση, καθώς είχε επωφεληθεί από την αποδιοργάνωση των παραδοσιακών εμπορικών δικτύων της ηπειρωτικής Ευρώπης που προκλήθηκε από τις επαναστατικές εξελίξεις στη Γαλλία. Η πόλη παρείχε στον Χάινριχ μια καλή ευκαιρία να ξαναστήσει την επιχείρησή του μετά τη ζημία που υπέστη λόγω της βιαστικής αναχώρησής του από το Ντάντσιχ. Σε τρία μόλις χρόνια, οι Σοπενχάουερ κατάφεραν να μετακομίσουν από τη νοικιασμένη κατοικία τους στην παλιά συνοικία σε μια έπαυλη στη Νόιερ Βάντραμ 92, έχοντας ως γείτονες την αφρόκρεμα των εμπόρων της πόλης. Το νέο τους σπίτι, που έβλεπε στο κανάλι, λειτουργούσε και ως έδρα των επιχειρηματικών τους δραστηριοτήτων, ενώ τα μαρμάρινα δάπεδά του, η αίθουσα χορού, η πινακοθήκη και η βιβλιοθήκη του ήταν προφανείς αποδείξεις της θέσης των Σοπενχάουερ στην κοινωνία του Αμβούργου. Σε αυτό το περιβάλλον η Γιοχάνα άνθησε όπως ποτέ άλλοτε. Εντάχθηκε πλήρως στην έντονη κοινωνική ζωή της πόλης καλώντας κόσμο στο μεγάλο της σπίτι και πηγαίνοντας στις συγκεντρώσεις άλλων. Πρώτη φορά μετά τον γάμο της η Γιοχάνα βρήκε μια κοινωνική ταυτότητα

19 ΟΙ ΑΜΑΡΤΊΕΣ ΤΟΥ ΠΑΤΈΡΑ 29 ξεχωριστή από αυτήν του συζύγου της. Και απολάμβανε τον ρόλο. Με τους γοητευτικούς τρόπους και το εύθυμο ταμπεραμέντο της, την άπταιστη γνώση διάφορων γλωσσών και την ικανότητά της να κάνει εύκολα φιλίες με διαφορετικούς ανθρώπους, έγινε μια λαμπερή κοσμική κυρία. Η δραστηριότητά της όμως αυτή δεν εναρμονιζόταν με τους πιο σοβαρούς χαρακτήρες του Χάινριχ και του Άρτουρ, που δεν συγκινούνταν με τις επιπόλαιες απολαύσεις της Γιοχάνα. Αργότερα ο Σοπενχάουερ θα μιλούσε με περιφρόνηση για την επιδίωξη της μητέρας του να συνάπτει διαρκώς κοινωνικές σχέσεις. Παραπονούνταν πως η μητέρα του διασκέδαζε ενώ ο πατέρας του ήταν άρρωστος και στενοχωρημένος (G, σ. 152). Παρ όλα αυτά, η κοινωνικότητα της Γιοχάνα θα αποδεικνυόταν πολύτιμη τα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατο του συζύγου της. Μεταξύ των γνωριμιών των Σοπενχάουερ, και των καλεσμένων της Γιοχάνα, ήταν ένας αυξανόμενος αριθμός εμιγκρέδων από την επαναστατική Γαλλία. Ανάμεσά τους ήταν ο βαρόνος Ντε Σταλ-Χόλσταϊν, σύζυγος της διάσημης μαντάμ Ντε Σταλ, που ήταν συγγραφέας και εξέχουσα προσωπικότητα των παρισινών σαλονιών, μια γυναίκα που αργότερα θα προσπαθούσε να τη μιμηθεί η Γιοχάνα. Η επιρροή των Γάλλων προσέδωσε ακόμα πιο εύθυμο χαρακτήρα στην κοινωνική ζωή του Αμβούργου, που είχε ως επίκεντρο συνήθως τα πρακτικά εμπορικά ζητήματα. Παρότι το Αμβούργο δεν ήταν σημαντικό πολιτιστικό κέντρο ο γηραιός ποιητής Φρίντριχ Γκότλιπ Κλόπστοκ ήταν ο μοναδικός πεφωτισμένος εκπρόσωπός του σε αυτό τον χώρο, αποτελούσε δημοφιλή προορισμό για τους ευρωπαίους ταξιδιώτες, ιδιαίτερα τους Άγγλους. Υπήρχε μεγάλη και εμφανής αγγλική παρουσία, η οποία γοήτευε την αγγλόφιλη οικογένεια των Σοπενχάουερ. Τόσο ο Γουίλιαμ όσο και η Ντόροθι Γουέρντσγουερθ σχολίασαν στα γράμματα και στα ημερολόγιά τους τον αγγλικό χαρακτήρα των σπιτιών των εμπόρων, την αγγλική μόδα στο ντύσιμο, αναφέροντας ακόμα πόσο διαδεδομένη ήταν η αγγλική γλώσ

20 30 ΑΡΤΟΥΡ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ σα. 7 Το κορυφαίο γεγονός από αυτή την άποψη ήταν η επίσκεψη του λόρδου Νέλσον και της λαίδης Χάμιλτον για μια εβδομάδα τον Οκτώβριο του 1800, καθώς κατευθύνονταν προς το Λονδίνο μετά την πρόσφατη νίκη του Νέλσον επί του Ναπολέοντα στη μάχη του Νείλου. Ο Χάινριχ και η Γιοχάνα προσκλήθηκαν, όπως ήταν φυσικό, στο μεγάλο γκαλά που οργανώθηκε προς τιμήν των επισκεπτών, αλλά δεν είναι ξεκάθαρο αν πήραν μαζί τους και τον δωδεκάχρονο Άρτουρ. Με τον πατέρα του αφοσιωμένο στην επιχείρησή του και τη μητέρα του βυθισμένη σε έναν κυκεώνα κοινωνικών συναναστροφών, δεν θα πρέπει να προκαλεί έκπληξη όπως και για καμία από τις οικογένειες της τάξης του το γεγονός ότι ο μικρός Άρτουρ μεγάλωσε ως επί το πλείστον έχοντας δίπλα του νταντάδες και υπηρέτες. Είχε ήδη αρχίσει να υποφέρει από τις κρίσεις πανικού που θα τον συνόδευαν σε όλη του τη ζωή. Στις αυτοβιογραφικές σημειώσεις του έγραψε πως κάποτε, στην ηλικία των 6 ετών, την ώρα που οι γονείς του έλειπαν από το σπίτι, φαντάστηκε ξαφνικά πως τον είχαν εγκαταλείψει για πάντα (MR IV, σ. 507). 8 Ίσως η πρόσφατη αναστάτωση λόγω της μετακόμισης από το Ντάντσιχ στο Αμβούργο να είχε παίξει κάποιο ρόλο σε αυτό, προκαλώντας του ένα αίσθημα ξεριζωμού. Τα πρώτα χρόνια της ζωής του σημαδεύτηκαν από απρόβλεπτες αλλαγές μόνιμης κατοικίας, αφού, παρότι τα περισσότερα χρόνια μεταξύ πέντε και δεκαεννέα ετών τα έζησε στο Αμβούργο μόνο όταν εγκαταστάθηκε στη Φρανκφούρτη στα 45 του απέκτησε πάλι σταθερή κατοικία, βρισκόταν συχνά και για μεγάλες περιόδους μακριά από την πόλη, συνήθως μαζί με τους γονείς του, σε ταξίδια στην Ευρώπη. Ένα μέρος που δεν επισκέφθηκαν όμως ποτέ ξανά ήταν το Ντάντσιχ. Αν και επιτρεπόταν στη Γιοχάνα να επισκέπτεται τους γονείς της κάθε λίγα χρόνια, ο Χάινριχ θεωρούσε ότι ο ίδιος θα ταπεινωνόταν επιστρέφοντας. Πάνω σ αυτό ο Χάινριχ δεν σήκωνε κουβέντα, όπως και σε ό,τι άλλο αφορούσε την οικογένειά του. Η εκπαίδευση του Άρτουρ, η οποία ξεκί

21 ΟΙ ΑΜΑΡΤΊΕΣ ΤΟΥ ΠΑΤΈΡΑ 31 νησε επισήμως στο Αμβούργο όταν έγινε έντεκα ετών, διακοπτόταν αναπόφευκτα από τα ταξίδια της οικογένειας. Ο απώτερος σκοπός του Χάινριχ όμως ήταν να παράσχει στον Άρτουρ την ευκαιρία να αποκτήσει προσωπικές εμπειρίες, πέρα από την έμμεση επαφή με διαφορετικούς τρόπους ζωής, με διαφορετικές γλώσσες και κουλτούρες μέσω των βιβλίων και των δασκάλων θεωρούσε πως έτσι ο γιος του θα εκπαιδευόταν ώστε να μπορεί να δραστηριοποιηθεί στο μέλλον επιχειρηματικά σε διεθνή κλίμακα. Ο Χάινριχ πίστευε πως έτσι «διάβαζε από το βιβλίο του κόσμου» (G, σ. 264), τα διδάγματα του οποίου δηλαδή, την προτεραιότητα της άμεσης παρατήρησης έναντι της θεωρίας ο Άρτουρ θα ενσωμάτωνε στη φιλοσοφία του. Στις 12 Ιουνίου 1797 γεννήθηκε η μοναδική αδερφή του Άρτουρ, η Λουίζε Αντελαΐντε, γνωστή ως Αντέλε. Τον επόμενο μήνα, στη διάρκεια μιας ανακωχής ανάμεσα στους Γάλλους και τις γειτονικές τους ευρωπαϊκές δυνάμεις, ο πατέρας του Άρτουρ τον πήρε μαζί του σε ένα ταξίδι στη Γαλλία, προετοιμάζοντάς τον ώστε να γίνει «πολίτης του κόσμου». Μετά το Παρίσι ο Χάινριχ πήγε τον Άρτουρ στη Χάβρη για να μείνει με την οικογένεια του μεσιέ Γκρεγκουάρ ντε Μπλεσιμέρ, ενός συνεργάτη του. Τα δύο χρόνια που πέρασε ο Άρτουρ με την οικογένεια αυτή ήταν, όπως θα έλεγε αργότερα, «μακράν τα καλύτερα» παιδικά του χρόνια. 9 Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί. Από το γράμμα που του έστειλαν όταν επέστρεψε στο Αμβούργο, φαίνεται πως ο μεσιέ και η μαντάμ Γκρεγκουάρ ανέπτυξαν μια πιο θερμή και πιο τρυφερή σχέση μαζί του από αυτήν που είχε με τους γονείς του. 10 Ο Σοπενχάουερ έγραψε πως του φέρονταν σαν να ήταν δεύτερος γιος τους (GB, σ. 649). Επιπλέον, στο πρόσωπο του δικού τους γιου, του Αντίμ, βρήκε έναν στενό φίλο που είχε σχεδόν την ηλικία του, ο καλύτερος φίλος που είχε ποτέ, μια σχέση που διήρκεσε και πέρα από τα παιδικά τους χρόνια. Ο Άρτουρ και ο Αντίμ έκαναν μαζί μάθημα με τον οικογενειακό δάσκαλο, μελετώντας μεταξύ άλλων μαθηματικά, λατινικά και

22 32 ΑΡΤΟΥΡ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ Το φιλντισένιο φλάουτο του Σοπενχάουερ. γαλλική λογοτεχνία, διδάχτηκαν μάλιστα και το ποίημα του Βολταίρου Η Ερρικειάδα, που επιτίθεται στον θρησκευτικό φανατισμό. Εκείνη την εποχή ο Άρτουρ αγόρασε αφού ζήτησε την άδεια του πατέρα του ένα φιλντισένιο φλάουτο, το οποίο έμελλε να αποτελέσει πηγή παρηγοριάς και χαράς σε όλη του τη ζωή. Την άνοιξη του 1799 ο Άρτουρ πήρε μόνος του, ακτοπλοϊκώς, τον δρόμο της επιστροφής στο Αμβούργο, ένα κατόρθωμα για το οποίο περηφανευόταν όχι μόνο επειδή ήταν μόλις έντεκα ετών, αλλά και λόγω των κινδύνων που ελλόχευαν εξαιτίας της εμπόλεμης κατάστασης στην οποία βρίσκονταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις. Ωστόσο, είχε εντρυφήσει τόσο πολύ στη γαλλική γλώσσα και στον γαλλικό τρόπο ζωής, που όταν έφτασε στο σπίτι δυσκολευόταν προς ευχαρίστηση του πατέρα του να τους δώσει να καταλάβουν τις σκέψεις του στη γερμανική. Μέσα σε λίγους μήνες από την επιστροφή του από τη Χάβρη, στο πλαίσιο πάντα του σχεδίου του πατέρα του για την εκπαίδευσή του, στάλθηκε σε ένα ιδιωτικό σχολείο ώστε να μάθει ό,τι έπρεπε να γνωρίζει ένας έμπορος (GB, σ. 649). Ο Άρτουρ στάθηκε τυχερός, αφού ο διευ θυντής του, ο δρ Γιόχαν Χάινριχ Κρίστιαν Ρούγκε, ήταν ένας ευσεβιστής θεολόγος,

23 ΟΙ ΑΜΑΡΤΊΕΣ ΤΟΥ ΠΑΤΈΡΑ 33 φωτισμένος θεωρητικός της εκπαίδευσης και δάσκαλος που ενέπνεε τους μαθητές του. Του Ρούγκε δεν του άρεσε η αυστηρότητα άλλων σχολείων, προτιμώντας αντί για «την πειθώ και τον ορθό λόγο, τους κανόνες και το παράδειγμα». 11 Πίστευε επίσης στην ανάγκη σύναψης προσωπικής σχέσης με τους μαθητές του, καθώς και στη συνεργασία με τους γονείς τους για τη δημιουργία βαθιά μορφωμένων ατόμων με σωστό χαρακτήρα. Η διδασκαλία των λατινικών και των κλασικών συγγραφέων ερχόταν σε δεύτερη μοίρα, καθώς δινόταν προτεραιότητα στις σύγχρονες ξένες γλώσσες που ήταν απαραίτητες για έναν ευρωπαίο επιχειρηματία. Οι συνάδελφοι του Ρούγκε δίδασκαν γεωγραφία και τοπογραφία, μαθηματικά και ιστορία, ενώ εκείνος δίδασκε θεολογία, κατά την οποία η συζήτηση θεμάτων ηθικής έπαιρνε τη θέση του δογματισμού. Ο Ρούγκε τόνιζε τη σημασία της «φιλίας, της καλοσύνης, της συμπόνιας, της γενναιοδωρίας, της φιλευσπλαχνίας και της παροχής βοήθειας σε άλλους στον κόσμο των επιχειρήσεων», 12 αξίες που εντοπίζονται στην ηθική θεωρία του έργου Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση. Αργότερα, στο βιογραφικό του σημείωμα, ο Άρτουρ έγραψε πως για περίπου τέσσερα χρόνια απολάμβανε στο σχολείο του Ρούγκε τη διδασκαλία «αυτού του εξαιρετικού άντρα, αλλά και των υπολοίπων» (GB, σ. 649). Σε αυτή τη φάση της ζωής του, ο Άρτουρ ζούσε ξεκάθαρα σύμφωνα με τις αρχές που περιμένει κάποιος να έχει ένα μέλος της πλούσιας εμπορικής τάξης. Τα ημερολόγια των φίλων του από το σχολείο αποκαλύπτουν πως έμπλεκε και εκείνος σε καβγάδες και αψηφούσε τους κανόνες, όπως και οι ίδιοι. Όταν τελείωνε το μάθημα, γινόταν ένας νεαρός τζέντλεμαν που έκανε ξιφασκία, ιππασία, έπαιζε ουίστ, κάπνιζε πούρα, έπινε και χόρευε στις συγκεντρώσεις και στις χοροεσπερίδες. Φαίνεται πως του άρεσε να χορεύει, παρότι, σε αντίθεση με άλλους φίλους του, δεν παντρεύτηκε κάποια από τις ντάμες του. Όμως κι αν οι συμμαθητές του δεν έκαναν όλοι καριέρα στο εμπόριο, εξασφάλισαν τουλάχιστον θέσεις

24 34 ΑΡΤΟΥΡ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ αντίστοιχες με την τάξη από την οποία προέρχονταν. 13 Ο Άρτουρ, από την άλλη, είχε επιθυμίες που τελικά τον οδήγησαν προς μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση: κατεύθυνση αντίθετη με τις επιθυμίες του πατέρα του και τα σχέδιά του για τη ζωή του γιου του. Δεν ήταν μια απλή εφηβική επανάσταση ενάντια στη γονεϊκή θέληση. Στη διάρκεια της εφηβείας του, ο Άρτουρ ανακάλυψε πως τον έλκυαν περισσότερο οι κλασικές σπουδές, η λογοτεχνία και η φιλοσοφία. Η ειρωνεία είναι πως η ελευθερία και η ανεξαρτησία πνεύματος που είχε μοχθήσει να του εμφυσήσει ο πατέρας του ήταν ίσως εκείνες που έδωσαν στον Άρτουρ την ευκαιρία να ανακαλύψει αυτή την κλίση του. Του επιτρεπόταν να τριγυρνάει στη βιβλιοθήκη του πατέρα του συμμεριζόταν από πολύ νεαρή ηλικία τον ενθουσιασμό των γονιών του για τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία της Γαλλίας και της Αγγλίας και επίσης τον είχε εντυπωσιάσει κατά τη διάρκεια των μαθημάτων θεολογίας του Ρούγκε η έμφασή του στη συζήτηση και στην επιχειρηματολογία. Στην πραγματικότητα, ο Ρούγκε τον στήριξε όταν εκδήλωσε την επιθυμία να εγγραφεί σε ένα Γυμνάσιο ερχόμενος σε αντίθεση, όπως ήταν αναμενόμενο, με τον Χάινριχ, καθώς δήλωνε την απόφασή του να απαρνηθεί την επί μακρόν σχεδιαζόμενη γι αυτόν καριέρα του εμπόρου.

25