ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

Transcript

1

2 ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ Από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ Επιμέλεια P. E. Easterling Μετάφραση επιμέλεια Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής HρΑκλειο 2010

3 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1385, Tηλ , Fax: Aθήνα: Mάνης 5, Tηλ , Fax: ΣΕΙΡΑ: ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ / ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ: Γ. Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ Τίτλος πρωτοτύπου: The Cambridge Companion to Greek Tragedy 1997 Cambridge University Press 1999 για την ελληνική γλώσσα: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Πρώτη έκδοση: Δεκέμβριος 2007 Πρώτη ανατύπωση: Μάιος 2010 Μετάφραση-επιμέλεια: Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας Διόρθωση δοκιμίων: Ειρήνη Λυδάκη (Π.Ε.Κ.) Σελιδοποίηση: Παρασκευή Βλάχου (Π.Ε.Κ.) Εκτύπωση: Γ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΕ Σχεδίαση εξωφύλλου: Αλέκος Βλ. Λεβίδης ISBN

4 Περιεχόμενα Κατάλογος εικόνων Σημειώματα για τους συγγραφείς Πρόλογος Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης Χάρτης της αρχαίας πόλης των Αθηνών ζ ια ιγ ιζ κ ΜΕΡΟΣ Α Η τραγωδiα ως θεσμoς: το ιστορικo πλαiσιο 1. «Θεατρικά έργα με βάθος»: το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας PAUL CARTLEDGE 3 2. Ένα θέαμα προς τιμήν του Διονύσου P. E. EASTERLING Το κοινό της αθηναϊκής τραγωδίας SIMON GOLDHILL Οι μαρτυρίες των εικόνων OLIVER TAPLIN 103 ΜΕΡΟΣ Β Τα θεατρικa eργα 5. Η κοινωνιολογία της αθηναϊκής τραγωδίας EDITH HALL Η γλώσσα της τραγωδίας: ρητορική και επικοινωνία SIMON GOLDHILL Μορφολογία και παράσταση P. E. EASTERLING Πώς ένας μύθος γίνεται μύθος τραγωδίας: η διαμόρφωση της τραγικής πλοκής PETER BURIAN 267 ε

5 ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΜΕΡΟΣ Γ Πρoσληψη 9. Από τη διαμόρφωση ενός ρεπερτορίου ώς τη διαμόρφωση ενός «κανόνα» για την τραγωδία P. E. EASTERLING Διασκευές της τραγωδίας για τη θεατρική σκηνή και την κινηματογραφική οθόνη: από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα PETER BURIAN Η τραγωδία επί σκηνής: θεατρικές παραστάσεις τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα FIONA MACINTOSH Σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας SIMON GOLDHILL 483 Γλωσσάρι 519 Χρονολόγιο 523 Εκδόσεις κειμένων, ερμηνευτικά σχόλια και μεταφράσεις 527 Βιβλιογραφία 531 Συμπληρωματική βιβλιογραφία για την αρχαία ελληνική τραγωδία μετά την έκδοση του Οδηγού το Ευρετήριο αρχαίων και νέων ονομάτων, θεμάτων και αρχαιοελληνικών λέξεων 569 ϛ

6

7 Κατάλογος εικόνων 1. Στήλη από την Αιξωνή προς τιμήν δύο χορηγών. Φωτογραφία: Επιγραφικό Μουσείο, Αθήνα δημοσιεύεται με την έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων, Αθήνα Αττικός καλυκοειδής κρατήρας με αυλητή και χορό ή υποκριτές. Μαλιμπού, Συλλογές του Μουσείου J. Paul Getty 82.ΑΕ Γλυπτή βάση από τη Δήλο. Φωτογραφία: Wim Swaan Αττικός κρατήρας με τους «Χορευτές της Βασιλείας». Βασιλεία, Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής, BS Θραύσματα αττικής υδρίας. Μουσείο Κορίνθου Τ 114. Φωτογραφία: Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αθήνα, Ανασκαφές Κορίνθου Εικόνα από τις Χοηφόρους του Αισχύλου τον πέμπτο αιώνα. Κοπεγχάγη, Εθνικό Μουσείο της Δανίας, Τμήμα αρχαίων έργων της Εγγύς Ανατολής και της Κλασικής Αρχαιότητας αρ. καταλ Το «αγγείο του Προνόμου», που απεικονίζει ομάδα τραγικών υποκριτών με κοστούμια σατυρικού δράματος. Νάπολη, Εθνικό Μουσείο 3240 αρ. καταλ Φωτογραφία: François Lissarrague Κρατήρας από την Απουλία της νότιας Ιταλίας, ο οποίος απεικονίζει πιθανόν τον Διόνυσο. Νέα Υόρκη, Mητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης L , Συλλογή Jan Mitchell & Sons Απουλικό αγγείο με κωμικούς υποκριτές. Νέα Υόρκη, Συλλογή Fleischman F Αττικό αγγείο του τέταρτου αιώνα με σκηνή που προέρχεται από την Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη. Φερράρα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπίνα T 1145 αρ. καταλ Υδρία από την Ηράκλεια, που απεικονίζει τη Μήδεια επάνω στο άρμα της με τους δράκοντες να φεύγει. Πολικόρο, Εθνικό Μουσείο της Σίριδος ζ

8 ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ 12. Κρατήρας του πρώιμου τέταρτου αιώνα από τη νότια Ιταλία, με μία πιο περίτεχνη εικόνα της φυγής της Μήδειας. Κλήβελαντ, Μουσείο Τέχνης, Leonard C. Hanna Jr Fund Απουλικός κρατήρας με σπειροειδείς λαβές, που απεικονίζει μία διαφορετική εκδοχή του μύθου της Μήδειας. Μόναχο, Κρατική Συλλογή Αρχαιοτήτων και Γλυπτοθήκη, Αγγείο με σκηνή εμπνευσμένη από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη. Βρετανικό Μουσείο BM F279. Φωτογραφία (copyright): Βρετανικό Μουσείο Απουλικός καλυκοειδής κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή. Μελβούρνη, Συλλογή Geddes Α5:3. Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση του Graham geddes Απουλική κανάτα, που απεικονίζει τυφλό άνδρα και βασιλιά. Βασιλεία, Μουσείο Αρχαιοτήτων και Γλυπτικής, BS 473. Φωτογραφία: Claire Niggli Σικελικός κρατήρας με σκηνή εμπνευσμένη από τον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή. Συρακούσες, MusArchReg Σκηνή από την παράσταση της όπερας του Hans Werner Henze Βασσαρίδες (Bassarids) στην Όπερα της Σάντα Φε το Φωτογραφία: Νέα Υόρκη, Public Library for the Performing Arts, research Division δημοσιεύεται με την έγκριση της Όπερας της Σάντα Φε Η Αλέκα Κατσέλη ως Κλυταιμήστρα στην κινηματογραφική ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη Ηλέκτρα, Φωτογραφία: Νέα Υόρκη, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Film Stills Archive Η Μελίνα Μερκούρη ως Φαίδρα στην κινηματογραφική ταινία του Jules Dassin Φαίδρα, Φωτογραφία: Νέα Υόρκη, Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Film Stills Archive Ο Franco Citti ως Οιδίπους στην κινηματογραφική ταινία του Pier Paolo Pasolini Οιδίπους τύραννος, Φωτογραφία: Νέα Υόρκη, Mουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Film Stills Archive Σκηνή από παράσταση της Αντιγόνης στο Covent Garden του Λονδίνου το The Illustrated London News, 18 Ιανουαρίου Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ Ο Jean Mounet-Sully στoν Οιδίποδα της Comédie Française το η

9 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 24. Ο χορός του Αίαντα, που ήταν το πρώτο «αρχαιοελληνικό έργο του Καίμπριτζ» το Από το πρόγραμμα της παράστασης για «τα εκατό χρόνια του θεσμού του αρχαιοελληνικού έργου του Καίμπριτζ» («A hundred years of the Cambridge Greek Play») το Δημοσιεύεται με την έγκριση του Cambridge Greek Play Committee Η Ελένη στην Τρωάδα (Helena in Troas) στο Hengler s Circus του Λονδίνου το The Graphic, 5 Ιουνίου Η φωτογραφία δημοσιεύεται με την έγκριση των Επιτρόπων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Καίμπριτζ Από την παράσταση του Οιδίποδα τυράννου του Max Reinhardt στο Covent Garden του Λονδίνου το Φωτογραφία: Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνου δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου Victoria and Albert Η Lillah McCarthy ως Ιφιγένεια στο Kingsway Theatre του Λονδίνου το Φωτογραφία: Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνου δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου Victoria and Albert Προμηθέας δεσμώτης στις Δελφικές Εορτές το Φωτογραφία: Φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα Ο Laurence Olivier στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου στο Old Vic Theatre του Λονδίνου το Φωτογραφία: John Vickers Ο Douglas Campbell στην παράσταση του Οιδίποδα τυράννου σε σκηνοθεσία Tyrone Guthrie για το Φεστιβάλ του Στράτφορντ (Οντάριο). Φωτογραφία: McKague, Τορόντο Ο Tokusaburo Arashi πρωταγωνιστεί στην παράσταση της Μήδειας του Yukio Ninagawa, στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου το Φωτογραφία: John Haynes Από την παράσταση της Ορέστειας του Κάρολου Κουν το Φωτογραφία: Αργυρόπουλος Photopress Οι Ερινύες από την παράσταση της Ορέστειας του Peter Hall στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο του Λονδίνου. Φωτογραφία: Nobby Clark. Συλλογές του Θεατρικού Μουσείου (Theatre Museum) του Λονδίνου δημοσιεύεται με την έγκριση της Επιτροπής Διαχείρισης του Μουσείου Victoria and Albert. 474 θ

10 Σημειώματα για τους συγγραφείς (1997) Peter Burian: Καθηγητής της κλασικής και της συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Ντιουκ. Έχει δημοσιεύσει σειρά θεωρητικών δοκιμίων για τους τρεις αρχαίους έλληνες τραγικούς και μεταφράσεις κειμένων του Αισχύλου και του Ευριπίδη. Επιμελητής του συλλογικού τόμου Κατευθύνσεις της ερμηνευτικής κριτικής του Ευριπίδη (Directions in Euripidean Criticism, Duke University Press 1985). Paul Cartledge: Αναπληρωτής καθηγητής της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ, μέλος του Κολεγίου Clare, διευθυντής σπουδών στον τομέα των κλασικών σπουδών του Κολεγίου Clare. Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται η μελέτη Ο Αριστοφάνης και το δικό του θέατρο του παραλόγου (Aristophanes and his Theatre of the Absurd, Duckworth, αναθεωρημένη έκδοση Bristol Classical Press 1995) και ο τόμος Εικονογραφημένη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge Illustrated History of Ancient Greece, 2002). Pat Easterling: Καθηγήτρια της Βασιλικής Έδρας των Αρχαίων Eλληνικών στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ και μέλος του Κολεγίου Newnham. Συνεπιμελήτρια των δύο τόμων με τίτλο Ιστορία της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ (The Cambridge History of Classical Literature), γενική επιμελήτρια της σειράς «Αρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι Κλασικοί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Καίμπριτζ» («Cambridge Greek and Latin Classics»), στην οποία έχει δημοσιεύσει τη σχολιασμένη έκδοση των Τραχινίων του Σοφοκλή (1982). Για την ίδια σειρά ετοιμάζει τώρα μία σχολιασμένη έκδοση του Οιδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή. Simon Goldhill: Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ, μέλος του Κολεγίου King s. Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται τα ια

11 ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ βιβλία Αναγνώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (Reading Greek Tragedy, 1986), Η φωνή του ποιητή: Δοκίμια για την ποιητική θεωρία και την αρχαία ελληνική λογοτεχνία (The Poet s Voice: Essays on Poetics and Greek Literature, 1991) και Η παρθενικότητα του Foucault: η αρχαία ερωτική μυθοπλασία και η ιστορία της σεξουαλικότητας (Foucault s Virginity: Ancient Erotic Fiction and the History of Sexuality, 1995 όλα δημοσιεύσεις των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων του Καίμπριτζ). Edith Hall: Λέκτορας κλασικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, μέλος του Κολεγίου Somerville. Στα έργα της συμπεριλαμβάνονται το βιβλίο Επινοώντας τον βάρβαρο: ο αυτοπροσδιορισμός των αρχαίων Ελλήνων στην τραγωδία (Inventing the Barbarian: Greek Self-Definition through Tragedy, Oxford University Press 1989) και μία σχολιασμένη έκδοση των Περσών του Αισχύλου (Aris & Phillips 1996). Fiona Macintosh: Λέκτορας αγγλικής φιλολογίας στο Κολέγιο Goldsmith s του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Έχει γράψει τις μελέτες Πράξεις θανάτου: ο θάνατος στο αρχαίο ελληνικό και στο μοντέρνο ιρλανδικό δράμα (Dying Acts: Death in Ancient Greek and Modern Irish Tragic Drama, Cork University Press 1994), Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή: Ιστορία των θεατρικών παραστάσεων (Sophocles Oedipus Rex: A Production History, Cambridge University Press, υπό δημοσίευση) και μαζί με την Edith Hall το βιβλίο Η αρχαία ελληνική τραγωδία και το βρετανικό θέατρο (Greek Tragedy and the British Theatre , Oxford University Press, 2005). Oliver Taplin: Καθηγητής των κλασικών γλωσσών και της κλασικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, μέλος και Επόπτης καθηγητής του Κολεγίου Magdalen. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι οι Κωμικοί Άγγελοι και άλλες αγγειογραφικές προσεγγίσεις του αρχαίου ελληνικού δράματος (Comic Angels and Other Approaches to Greek Drama through Vase-Paintings, Oxford University Press 1993). ιβ

12 Πρόλογος Η σπουδή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας μπορεί να περιγραφεί ως διαρκής διάλογος ανάμεσα σε δύο προσεγγίσεις, η μία από τις οποίες αντιμετωπίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ως ξένο και απόμακρο, και τονίζει με έμφαση ότι προέχει η ανάγκη να αποκωδικοποιηθεί το ιστορικό του πλαίσιο, και η άλλη ερμηνεύει τα θεατρικά έργα ως μέρος της παράδοσής της, ως έργα του «κλασικού ρεπερτορίου» του θεάτρου και του πολιτισμού. Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δικαιώσει και τις δύο προσεγγίσεις, στο πνεύμα του ερωτήματος του Clifford Geertz, «πώς γίνεται τα δημιουργήματα άλλων ανθρώπων να είναι τόσο απόλυτα δική τους έκφραση και συγχρόνως ένα τόσο ουσιαστικό μέρος του εαυτού μας;». Σκοπός του βιβλίου είναι να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική τραγωδία στο πλαίσιο των ερμηνευτικών αναγνώσεων, της θεωρητικής κριτικής και των θεατρικών παραστάσεων στα τέλη του εικοστού αιώνα, και έχει τρεις βασικές επιδιώξεις: να εξετάσει τα έργα σε σχέση με την κοινωνία που δημιούργησε και ανέπτυξε το τραγικό θέατρο, να χρησιμοποιήσει στην πράξη ερμηνευτικές στρατηγικές οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αποδώσει ενδιαφέροντα αποτελέσματα, και να σημειώσει τις αλλαγές στις τυπικές μορφές πρόσληψης της τραγωδίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Όλοι όσοι έχουν συμβάλει στη συγγραφή του βιβλίου, συμμερίζονται αυτές τις επιδιώξεις, αλλά θα ήταν λάθος να προσπαθούσαμε καθ οιονδήποτε τρόπο να καταλήξουμε από θεωρητική άποψη σε ομοφωνία, και κάθε κεφάλαιο οφείλει να εκληφθεί ως ανεξάρτητη και προσωπική γνώμη. Κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί χωριστά από τον υπόλοιπο τόμο, αλλά συνδέεται από πολλές απόψεις με τα άλλα κεφάλαια, κυρίως επειδή η συζήτηση επανέρχεται συχνά σ ένα σχετικά περιορισμένο σύνολο επιλεγμένων βασικών κειμένων (Ορέστεια, Αντιγόνη, Οιδίπους τύραννος, Φιλοκτήτης, τα έργα για την Ηλέκτρα, Βάκχες, Ηρακλείδες, Εκάβη, Ελέ- ιγ

13 ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ νη, Ιππόλυτος, Ίων, Μήδεια, Τρωάδες). Προτάσεις για περαιτέρω μελέτη υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφαλαίου, με εξαίρεση το πρώτο: σ αυτό το κεφάλαιο οι σημειώσεις κάθε παραγράφου είναι εκτενέστερες και αποσκοπούν να παρουσιάσουν μία επισκόπηση σε σχέση με το όλο υπόβαθρο της έρευνας για την αθηναϊκή κοινωνία. Όλες οι σημειώσεις συνδέονται με τον τελικό κατάλογο της βιβλιογραφίας (σσ ). Τα τελευταία χρόνια μεγάλο μέρος των νέων εργασιών για την τραγωδία έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια ένας καλός τρόπος, για να πάρει κανείς μία γεύση από τις σύγχρονες θεωρητικές συζητήσεις, είναι να κοιτάξει ορισμένα δείγματα της έρευνας στις δημοσιεύσεις που έγιναν μετά από τα συνέδρια, ιδίως στους Winkler και Zeitlin (1990), Sommerstein κ.ά. (1993), Scodel (1993), Silk (1996), καθώς και στα βιβλία Tragedy, History, Theory, με επιμέλεια της B. Goff (Austin 1996), και Greek Tragedy and the Historian, με επιμέλεια του C. Pelling (Oxford 1997), που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα, και οι συνεργάτες του τόμου δεν μπόρεσαν να συμπεριλάβουν παραπομπές σ αυτά. Συναφείς με το θέμα είναι επίσης ορισμένοι τόμοι περιοδικών: ΒICS 34 (1987), Mήτις (1988) και Arion 3η σειρά, 3.1 (1995). Για πληροφορίες σχετικά με εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων, ερμηνευτικά σχόλια, αποσπάσματα και μεταφράσεις, ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλεύεται την Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (πρώτο τόμο της Ιστορίας της κλασικής λογοτεχνίας από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ, επιμ. P. E. Easterling και B. M. W. Knox, Καίμπριτζ 1985, μετάφραση Ν. Κονομής κ.ά., Αθήνα 1990) και τις σσ του παρόντος τόμου. Γλωσσάρι αρχαιοελληνικών λέξεων παρατίθεται στις σσ Αυτό το βιβλίο, αποτέλεσμα πράγματι συλλογικής εργασίας, οφείλει πολλά στη γενναιόδωρη προσφορά όλων των συνεργατών, καθώς διέθεσαν χρόνο για να προσφέρουν διεξοδικές κριτικές παρατηρήσεις και υποδείξεις. Προσωπικά είμαι επίσης ευγνώμων στον Eric Handley, καθώς και στις Joyce Reynolds και Charlotte Roueché, για τα σχόλιά τους σχετικά με το υλικό μου, αντιστοίχως στο κεφάλαιο 2 και στο κεφάλαιο 9. Η Fiona Macintosh μοιράστηκε μαζί μου ένα μέρος της ευθύνης της επιμέλειας η βοήθειά της, όπως και η βοήθεια τριών συναδέλφων από τις Εκδόσεις, είχε καθοριστική σημασία για τη συνοχή του συνόλου του τόμου. Η Nancy- Jane Thompson είχε την αρχική ιδέα ενός Οδηγού για την αρχαία ελληνική τραγωδία από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ και αφιέρωσε πολλή ενέργεια για τον σχεδιασμό του, η Pauline Hire μας καθοδήγησε σε περίπλοκες μετέπειτα φάσεις με τη σοφία και τη συνετή προσοχή στη λε- ιδ

14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ πτομέρεια που συνηθίζει να εργάζεται, και η εκδοτική επιμέλεια της Susan Moore ήταν, όπως πάντοτε, ασυναγώνιστη. Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω θερμά την Jennifer Potter για την προσεκτική ανάγνωση των δοκιμίων. Ένα μέρος της αξίας αυτής της δυναμικής φάσης στην οποία βρίσκεται η σύγχρονη θεωρητική έρευνα για την τραγωδία, οφείλεται στην επίδραση που είχε ένας συγγραφέας από το Καίμπριτζ, ο R. P. Winnington-Ingram, μετριόφρων, ευφυής και μεγάλος επιστήμονας, ο οποίος πέθανε το 1993, μετά τη διακεκριμένη σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Ο Οδηγός αυτός αφιερώνεται με ευγνωμοσύνη στη μνήμη του. P. E. Easterling ιε

15 Πρόλογος της ελληνικής μετάφρασης Είναι πολύ ασυνήθιστο ένα επιστημονικό βιβλίο για την αρχαία ελληνική τραγωδία να προσπαθεί με τη βοήθεια σύγχρονων μεθόδων εργασίας να καλύψει το κενό ανάμεσα στις ερμηνείες των φιλολόγων και στις ερμηνείες των ανθρώπων του θεάτρου. Μία πρωτοτυπία αυτού του συλλογικού βιβλίου είναι ότι συνδυάζει σε τρεις ενότητες άρθρα για τις ιστορικές, κοινωνικές, πολιτικές και θεατρικές συνθήκες των αρχαιοελληνικών τραγικών παραστάσεων και για τις σωζόμενες τραγωδίες με άρθρα για την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας από τον αρχαίο και τον νεότερο κόσμο, για τις θεατρικές παραστάσεις, τις θεωρητικές συζητήσεις και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη νεότερη εποχή. Από την άποψη αυτή το βιβλίο δεν απευθύνεται μόνο σε αναγνώστες που ενδιαφέρονται για τη φιλολογική και ιστορική έρευνα του αρχαιοελληνικού θεάτρου, αλλά και στο ευρύτερο θεατρικό κοινό των σύγχρονων παραστάσεων της τραγωδίας, στους καλλιτέχνες του θεάτρου και σε όλους όσους ασχολούνται με ζητήματα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών και ενδιαφέρονται για το αρχαιοελληνικό θέατρο και την πρόσληψή του. Οι ηθοποιοί, οι σκηνοθέτες, οι κριτικοί του θεάτρου και οι θεατρολόγοι, όταν ασχολούνται με τα αρχαία ελληνικά έργα, ερευνούν την ερμηνεία τους, όσο και τη σκηνική τεχνική τους. Όμως οι μελετητές, όπως και εμείς στην εκπαίδευση, πολύ συχνά προβάλλουμε μόνο τις σημασίες των λόγων και ζητούμε οι παραστάσεις να βασίζονται αποκλειστικά στη λογοκεντρική αντίληψη που έχουμε για το θέατρο, σαν να ήταν λογοτεχνία και όχι παράσταση, και συγκεκριμένα για το αρχαίο ελληνικό θέατρο, σαν να ήταν ποιητική και όχι υποκριτική τέχνη. Στο βιβλίο τονίζεται συχνά ότι οι τραγωδίες που σώζονται, πρέπει να εξετάζονται ως κείμενα για θεατρικές παραστάσεις. Θα ήταν ευχής έργο αυτή η αρχή να χρησιμεύσει στη διδασκαλία της τραγωδίας στην εκπαίδευση. Τα κεφάλαια ιδίως για τις θεατρικές ιζ

16 ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ παραστάσεις αρχαιοελληνικών τραγωδιών κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες και για την πρόσληψή τους γενικότερα από τις σύγχρονες παραστατικές τέχνες βασίζονται σε εξίσου σημαντικές θεωρητικές αρχές: τα αρχαιοελληνικά, όπως και τα άλλα έργα του «κλασικού» ρεπερτορίου, είναι μια κληρονομιά του αρχαίου και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού για όλους τους λαούς η διεθνής αξιοποίησή τους δείχνει πως οι τραγικοί μύθοι είναι από τα βασικά υλικά της σύγχρονης τέχνης οι σύγχρονες παραστάσεις φανερώνουν ότι οι αρχαιοελληνικές τραγωδίες είναι ένα μέρος των αναζητήσεων του σύγχρονου θεάτρου και ότι εκείνο που προέχει, είναι να μεταβιβαστεί στον σύγχρονο θεατή με σαφείς τρόπους και σύγχρονες θεατρικές τεχνικές το συχνά συγκρουσιακό, καταγγελτικό ή αινιγματικό περιεχόμενο αυτών των αρχαίων έργων. Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει ιδέες που επικράτησαν σταδιακά προς τα τέλη του εικοστού αιώνα στην έρευνα για την αθηναϊκή τραγωδία, τις αρχαίες και τις νεότερες παραστάσεις της. Εκείνο που χρειάζεται να τονιστεί περισσότερο από την πλευρά της εκπαίδευσης στην Ελλάδα σε σχέση με το πλαίσιο της πρόσληψης της αρχαιότητας από τον σύγχρονο κόσμο, είναι ότι οι τραγωδίες, καθώς και τα άλλα κείμενα, μνημεία και στοιχεία που διασώθηκαν, δεν «μυθοποιούν» μόνο τις δημοκρατικές ελευθερίες και τους θεσμούς στις κοινωνίες της Αθήνας και άλλων αρχαιοελληνικών πόλεων, αλλά και τις πατριαρχικές αντιλήψεις και ρατσισμό και ξενοφοβία και παρεμβατισμό και επεκτατισμό και κοινωνικές και πολιτικές αντιθέσεις, σοβαρά κοινωνικά προβλήματα σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέμου, που πρέπει σαφώς να τα συζητούμε εξίσου με τα μεγάλα επιτεύγματα της αρχαιότητας ή της αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου π.χ. αιώνα. Ο αναγνώστης του βιβλίου καλείται συχνά να σκεφτεί ότι στο πλαίσιο του «διαφωτισμού» και της υπεράσπισης των αρχών της δημοκρατίας εκείνης της εποχής ορισμένες τραγωδίες είναι ένα θέατρο αμφισβήτησης, και αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της αθηναϊκής τραγωδίας με όψεις του σύγχρονου θεάτρου και του σύγχρονου πολιτισμού. Ένα μικρό δείγμα της δουλειάς που χρειάστηκε για τη μετάφραση του τόμου είναι τα σημειώματα των μεταφραστών που κρίθηκε απαραίτητο να προστεθούν, όπως και η επιλογή από τη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας για την τραγωδία στο τέλος. Διευκρινιστικά, σημειώνουμε ότι στην αγγλική έκδοση τα παραθέματα από αρχαίους έλληνες συγγραφείς είναι ως επί το πλείστον μεταφρασμένα υπάρχουν ελάχιστα παραθέματα στα αρχαία ελληνικά. Σε όλες τις περιπτώσεις μεταφράσαμε τα χωρία βά- ιη

17 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ σει των πρωτοτύπων αρχαιοελληνικών κειμένων. Μολονότι θα ήταν ίσως χρήσιμο να συμπεριλάβουμε και τα αρχαία χωρία, καταλήξαμε γενικά να ακολουθήσουμε τη γραμμή της αγγλικής έκδοσης να περιληφθούν τα αρχαιοελληνικά παραθέματα μόνο μεταφρασμένα. Για τα παραθέματα από ευρωπαϊκά και αμερικανικά θεατρικά έργα ή από μεταφράσεις χωρίων αρχαιοελληνικών τραγωδιών στην αγγλική γλώσσα, που εξετάζονται, παραδείγματος χάριν, στο δέκατο κεφάλαιο, έχουμε χρησιμοποιήσει ελληνικές μεταφράσεις, όπου υπάρχουν, ειδάλλως τα μεταφράσαμε. Και στις δύο περιπτώσεις παραθέτουμε, συνήθως στις σημειώσεις, και τα πρωτότυπα που είχαν περιληφθεί στην αγγλική έκδοση. Ευχαριστίες οφείλουμε στους υπεύθυνους του Cambridge University Press και των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για τη συνεργασία τους στην έκδοση της ελληνικής μετάφρασης και την εξαιρετική κατανόησή τους, στην υπεύθυνη για την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης Ειρήνη Λυδάκη, όπως και στον καθηγητή Γρηγόρη Σηφάκη, ο οποίος πρότεινε στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης να μας αναθέσουν τη μετάφραση του τόμου. Για την ίδια τη δουλειά της μετάφρασης και της επιμέλειας, ευχαριστούμε εγκάρδια την επιμελήτρια του τόμου καθηγήτρια Pat Easterling για την αμέριστη, ενισχυτική και ουσιαστική συμπαράστασή της σ αυτό το έργο και για τις επισημάνσεις της όσον αφορά τη συμπληρωματική πρόσφατη βιβλιογραφία την ίδια και τους συγγραφείς κεφαλαίων του τόμου καθηγητές Paul Cartledge και Fiona Macintosh για τη σημαντική βοήθειά τους σε επιμέρους ζητήματα απόδοσης των κεφαλαίων ευχαριστούμε επίσης τους φίλους και συναδέλφους που μας στήριξαν: την Ελένη Παπάζογλου και την Ευγενία Μακρυγιάννη για την ουσιαστική βοήθειά τους στο δέκατο κεφάλαιο τους Άννα Χατζηστεφάνου, Κατερίνα Καλέρη, Νίκο Μάμαλη, Χριστίνα Σπυροπούλου, Ιουλία Πιπινιά, Γιάννη Βαλάκα, Bob Macdonald και Υπακοή Χατζημιχαήλ για τις επιμέρους ενισχυτικές παρατηρήσεις τους και προπάντων την Ελένη Σακαλή και τον Παντελή Μιχελάκη, που σχολίασαν αναλυτικά, υπομονετικά και ενθαρρυντικά τα περισσότερα θέματα της μετάφρασης. Λίνα Ρόζη και Κώστας Βαλάκας ιθ

18 Ακαδημία κ Μακρά τείχη Πύλη Μακρά τείχη Κεραμεικός εκτός των τειχών Πύλη Πύλη Δίπυλο Λόφος Νυμφών Πύλη Πνύκα Πύλη Κεραμεικός εντός τωντειχών Οδός Παναθηναίων Λόφος της Αγοράς Άρειος Πάγος Προπύλαια Λόφος Μουσών Θεμιστόκλειο τείχος ΑΓΟΡΑ Παρθενών Πύλη Πύλη π. Ηριδανός Θέατρο του Διονύσου Ελευθερέως Πύλη Ερέχθειο ΑΚΡΟΠΟΛΗ Πύλη Ωδείο του Περικλέους Πύλη Ολυμπιείο Πύλη Πύλη Λυκαβηττός Β Λύκειο π. Ιλισός Η αρχαία πόλη των Αθηνών 0 1 χλμ.

19 ΜΕΡΟΣ A Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

20

21 1 Paul Cartledge «Θεατρικά έργα με βάθος»: το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας * Η ζωή μιμείται την τέχνη; Το θέατρο όπως το αντιλαμβανόμαστε στη Δύση σήμερα, με όλα τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του, ανακαλύφθηκε στην αρχαία Ελλάδα, και συγκεκριμένα στην κλασική Αθήνα. Ωστόσο, στην Αθήνα το θέατρο ήταν πάντοτε μαζικό κοινωνικό φαινόμενο, και θεωρήθηκε εξαιρετικά σημαντικό, για να παραμείνει αποκλειστικά υπό τον έλεγχο μιας ομάδας ανθρώπων οι οποίοι ειδικεύονταν σ αυτό, ή και να περιοριστεί στα θέατρα που βρίσκονταν είτε στο κέντρο της Αθήνας, είτε σε μερικούς από τους δήμους (τα χωριά ή τις συνοικίες), που συναποτελούσαν τη γύρω από το κέντρο αθηναϊκή πολιτική επικράτεια της Αττικής. Το αθηναϊκό τραγικό δράμα δεν είχε απλώς ως πολιτικό υπόβαθρο, ως παθητικό σκηνικό την πόλη των Αθηναίων. Αλλά μάλλον η ίδια η τραγωδία ήταν ενεργό συστατικό του πολιτικού προσκηνίου, μείζονος σημασίας μάλιστα, και εμφανιζόταν καθημερινά στον συνειδητό κόσμο του αθηναίου πολίτη, ή ακόμη και τις νύχτες στα όνειρά του. Αυτό συνέβη κυρίως μετά την εγκαθίδρυση μιας πρώιμης μορφής της δημοκρατίας στην Αθήνα, που ήταν το πρώτο πολίτευμα αυτού του τύπου * Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και «συγχορευτές» μου Simon Goldhill, Edith Hall και Oliver Taplin, προπαντός όμως την επιμελήτρια της έκδοσης (την κορυφαία και χορηγό) Pat Easterling, για τη βοήθεια που μου προσέφεραν αφειδώς σ αυτό το κεφάλαιο. Δέχομαι όλη την ευθύνη για όσες ατέλειες παραμένουν, και για όσες οφείλονται σε «αμαρτία» σταλμένη από τον ουρανό. Ο τίτλος μου είναι προσαρμογή από το περίφημο άρθρο του πρώτου τη τάξει των πολιτισμικών ανθρωπολόγων Clifford Geertz «Θεατρικό έργο με βάθος: σημειώσεις για τη μπαλινέζικη κοκορομαχία» (βλ. κατάλογο μελετών στη βιβλιογραφία).

22 PAUL CARTLEDGE στον κόσμο, προς τα τέλη του έκτου αιώνα π.χ., αν και ένα είδος τραγικού δράματος φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί και αναγνωριστεί επίσημα αρκετές δεκαετίες νωρίτερα, στη διάρκεια της σχετικά ήπιας και λαϊκιστικής διακυβέρνησης της πόλης από τον αριστοκράτη δικτάτορα Πεισίστρατο (περίπου ). Στην πραγματικότητα, τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα η δημοκρατική πολιτική ζωή στην Αθήνα ήταν κατά βάθος θεατρική και έξω από τους τυπικά καθορισμένους θεατρικούς χώρους. Οι Αθηναίοι δεν θεατροποιούσαν μόνο τις συνήθεις εμπειρίες τους, με τα τελετουργικά δράματα της καθημερινής ζωής, όπως οι αφρικανοί Ndembu, που μελέτησε ο Victor Turner. Υπήρχε μία σχέση τυπικής αναλογίας ή ακόμη και ταύτισης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες που είχαν έξω από το θέατρο, και αυτό αξίζει να το προσέξουμε, προπαντός στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συγκρότησης της κοινότητας. Το τελευταίο αυτό είναι επίσης χρήσιμο, γιατί μας υπενθυμίζει ότι η αρχαία ελληνική τραγωδία, παρ όλο που ως μορφή τέχνης ανέπτυξε δικά της επαγγελματικά θεατρικά ήθη και συμβάσεις, ως τελετουργία της κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις αρχικές λατρευτικές καταβολές της. 1 Η Αθήνα δεν ήταν ολόκληρη η κλασική Ελλάδα. Ήταν μία μόνον ανάμεσα σε χίλιες και πλέον χωριστές πολιτικές κοινότητες, που εκτείνονταν από την Ισπανία στο δυτικό άκρο ώς τη Γεωργία στη Μαύρη Θάλασσα προς ανατολάς, κοινότητες που συνέθεταν όλες μαζί την πολιτισμική οντότητα με το όνομα «Ελλάς». Ωστόσο, η Αθήνα για αρκετούς λόγους, προπάντων από την άποψη της έκτασης, της σύνθετης κοινωνικής δομής της, αλλά κυρίως επειδή ο αθηναϊκός τρόπος ζωής ήταν ριζοσπαστικά δημοκρατικός, καθώς και για οικονομικούς και στρατιωτικούς, πολιτικούς και αισθητικούς λόγους, υπήρξε μία αρχαία ελληνική πόλη με εξαιρετική σημασία και εξαιρετικά σημαντική επιρροή. Αυτή η εξαιρετική ιδιαιτερότητα της πόλης αφορούσε και την ιδιαίτερα έντονη αφοσίωσή της στην πραγμάτωση και στη διάδοση της λογοτεχνίας, των εικαστικών και των παραστατικών τεχνών. Τον πέμπτο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη προσελκύσει τον ανθό της αρχαίας ελληνικής πνευματικής ζωής από όλες τις περιοχές της λεκάνης της 1. Απαρχές-εκδημοκρατισμός της τραγωδίας: βλ. τελευταία ενότητα αυτού του κεφ. και υποσημ. 31. Πεισίστρατος και δράμα: Shapiro (1989) κεφ. 5. Για τους Ndembu: Turner (1973). Θυσία: Detienne και Vernant (1989). Τραγωδία και θρησκεία: βλ. υποσημ. 7 και 19.

23 «ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΒΑΘΟΣ» Μεσογείου, μεταξύ άλλων και αρκετούς τραγικούς ποιητές (τον Ίωνα από τη Χίο, τον Πρατίνα και τον Αριστίωνα από τον Φλειούντα, τον Αχαιό από την Ερέτρια, τον Σπίνθαρο από την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας, και ενδεχομένως τον Ιππία από την Ήλιδα και τον Ακέστορα από τη Θράκη). Καθ όλη τη διάρκεια του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα η Αθήνα αποτελούσε πράγματι το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό κέντρο όλης της Ελλάδας, τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας, κατά την πατριωτική έκφραση του Πλάτωνα. 2 Έτσι η ήττα της Αθήνας από την πόλη που ήταν η κατ εξοχήν ανταγωνίστριά της και ο πολιτισμικός της αντίποδας, τη Σπάρτη, στον δυστυχώς παρατεταμένο Πελοποννησιακό πόλεμο ( π.χ.) δεν αλλοίωσε καθόλου τον ρόλο της ως κέντρου του πολιτισμού. Η τοπική αττική διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μαζί με άλλες χαρακτηριστικές μορφές του αθηναϊκού πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης και της τραγωδίας) αποτέλεσαν τη βάση του ευρύτερου ελληνικού πολιτισμού, ο οποίος, έπειτα από τις κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα ( ), εξαπλώθηκε ανατολικά προς την Ασία μέχρι το Αφγανιστάν και το Παντζάμπ, και εδραιώθηκε περισσότερο σε περιοχές που βρίσκονταν πλησιέστερα στην Ελλάδα, στην Αίγυπτο και στην ανατολική Μεσόγειο, καθώς και στην Τουρκία, όπου ελληνικές κοινότητες είχαν εγκατασταθεί στις ακτές του Αιγαίου από τις αρχές της τελευταίας π.χ. χιλιετίας. Οι νεοσύστατες ή ανανεωμένες πόλεις της Αλεξάνδρειας, της Βηρυτού και της Περγάμου αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία του νεοφανούς ελληνιστικού πολιτισμού των τελευταίων τριών π.χ. αιώνων, και από αυτές τις πόλεις κυρίως, καθώς και από την ίδια την Αθήνα, το σύνολο της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς μεταβιβάστηκε στη Ρώμη και τελικά στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό. 3 Βασικό στοιχείο αυτής της κληρονομιάς είναι η ιδέα του θεάτρου, που ήταν μία πρωτότυπη επινόηση ειδικά της Αθήνας, και παραμένει μέχρι σήμερα ζωτικό και ενεργό τμήμα της ελληνικής παράδοσης γενικότερα. Αν κρίνουμε από τις διάσπαρτες και ανεκδοτολογικές φιλολογικές μας πηγές, αλλά και από την ουσιαστικότερη μαρτυρία της αρχαιολογίας, δηλαδή την απόδοση θεατρικών σκηνών σε ζωγραφικές παραστάσεις αγγείων, η χορδή που άγγιξε το αθηναϊκό θέατρο είχε σημαντική απήχηση στη Σικελία και 2. Αρχαίος ελληνικός κόσμος: Hornblower (1993), Jones κ.ά. (1984). Η Αθήνα πρωτεύουσα του πολιτισμού (Πλάτωνος Πρωταγόρας 337d): Ostwald (1992). 3. Αλέξανδρος και ελληνιστικός κόσμος: Lane Fox (1980).