Αναλυτικός Λόγος και Ποιητική στον Διονύσιο Σολωμό: Μια μεταψυχολογική ανάγνωση του Πόρφυρα Του Φ.Μωρόγιαννη Στo κείμενο αυτό περιγράφεται μια

Transcript

1 Αναλυτικός Λόγος και Ποιητική στον Διονύσιο Σολωμό: Μια μεταψυχολογική ανάγνωση του Πόρφυρα Του Φ.Μωρόγιαννη Στo κείμενο αυτό περιγράφεται μια λογοτεχνική εκφορά της έννοιας της εφηβικής κρίσης (Adolescent Turmoil) και της διαδικασίας αυτογνωσίας κατά τη διάρκεια της, με την διαμεσολάβηση των γονεϊκών αναπαραστάσεων. Η θεωρία των αντικειμενοτρόπων σχέσεων (Winnicot. D) και της οργάνωσης του εαυτού (Kohut), αποτελεί την θεωρητική βάση και οι εικόνες του Ποιητή Διονυσίου Σολωμού στο ποίημα Ο Πόρφυρας, το υλικό, για την εργασία αυτή που αποκαλύπτει τόσο θεωρητικά, όσο και αισθητικά, την συμπύκνωση, την ανάλυση, την υψηλή ποιότητα και τελικά την αλήθεια, έτσι ώστε ο ποιητής να λειτουργεί ως αναλυτής του αναγνώστη. Η σχέση ποίησης και ψυχανάλυσης ήταν ανέκαθεν στενή, σύμφωνα μάλιστα με την παρατήρηση του Μ. Μαρκίδη, συνδέονται με δεσμό αίματος. Προσφέρουν αμφότερες ως «τέχνες» σωτηριολογικές προσεγγίσεις για τον άνθρωπο, την ιστορικότητά του και κάποτε καταθέτουν ενδιαφέρουσες απόψεις (ερμηνείες) που πιθανόν, «θεραπεύουν» αρχαία τραύματα και νεώτερα δεινά. Όπως προανέφερα το θέμα της εργασίας μου θα είναι ένα ψυχολογικό ταξίδι που θυμίζει κύκλο ζωής με ενδιάμεσους σταθμούς. Ο τίτλος της παρούσης εργασίας, θα μπορούσε να είναι «Εφηβεία, Αυτογνωσία και Θάνατος» στο ποίημα «Πόρφυρας» του Δ. Σολωμού, με αναφορικό επίκεντρο το στίχο «Άστραψε φως και εγνώρισεν ο νιος τον εαυτό του». Θα αναφερθώ στην ψυχολογική διεργασία που υποδηλώνεται μ αυτόν τον, μεγάλης αφαιρετικής σύλληψης, στίχο. Δηλαδή στη διαδικασία διαμόρφωσης της ατομικής ταυτότητας στην Εφηβική κρίση και των δυσκολιών που συναντά το υποκείμενο από τη ναρκισσιστική παλινδρόμηση που δοκιμάζει και το θάνατο, συμβολικό ή πραγματικό του υποκειμένου που στο κείμενο προκύπτει. Άλλωστε η γνώμη μου είναι ότι το Σολωμικό έργο και η αποσπασματικότητά του, παραπέμπει μορφολογικά στην ασυνέχεια της δομής του ασυνείδητου, αλλά ταυτόχρονα εμπεριέχει την συνέχεια της επιθυμίας για το αντικείμενο. Επιπλέον και πιο ειδικά είναι ένας ύμνος στη διαδικασία της Εφηβείας και των δυσκολιών της, έτσι ώστε η ταύτιση Εφηβείας με την αυτονομία και τη διεκδίκηση της ελευθερίας, την εξέγερση και τελικώς την πατρίδα -Ελλάδα ( που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ατέλειωτη Εφηβεία) μου φαίνεται ότι συγκλίνει με κάποιες ήδη γνωστές προσεγγίσεις από τη φιλολογική-φιλοσοφική και κοινωνιολογική προσέγγιση. Βασικό εργαλείο της μελέτης αυτής είναι η ψυχαναλυτική θεώρηση, βάσει της θεωρίας των αντικειμενοτρόπων σχέσεων(ίγκρα 1998) που βλέπει το νου σε σχέση με την αργή συσσώρευση εσωτερικών αντικειμένων, «αναπαραστάσεων», που βασίζονται μόνο εν μέρει σε πραγματικές εμπειρίες αλλά και σε συναισθήματα, επιθυμίες και φαντασιώσεις -έναν εσωτερικό κόσμο που διαμορφώνει και παραμορφώνει τις σχέσεις μας με τα πραγματικά άτομα στον εξωτερικό κόσμο, αλλά και η ψυχολογία της εμπειρίας του Εαυτού που βλέπει το νου σε σχέση με τις κεντρικές οργανωτικές, υποκειμενικές καταστάσεις και νοητικές αναπαραστάσεις (όπου η καθεμιά βιώνεται σαν «ο εαυτός μου») και ιδιαίτερα αυτές που έχουν να κάνουν με τις διαστάσεις των ορίων (τη διάκριση του εγώ-εσύ), την αυθεντικότητα (τη διάκριση του αληθινού-ψευδούς εαυτού), την κυριότητα (την αίσθηση ότι ζει κανείς τη ζωή

2 του, αντί να ζει κινούμενος από ακατανόητες δυνάμεις), την αυτοεκτίμηση, τη συνέχεια και ολότητα της αίσθησης του εαυτού (Gabbard 2006). Η προσέγγιση θα είναι κειμενοκεντρική, κειμενοφιλική και κειμενολατρική με παραπομπές στην ψυχολογική διεργασία που υποκίνησαν τη γραφίδα του ποιητή, με απόλυτο σεβασμό, όρια και αποφυγή εκμαυλιστικών απόψεων και αστείων «ψυχιατρικοποιήσεων», αλλά και την ψυχολογική επίπτωση και ανάλυση που μας παρέχει, δωρεάν ως αναγνώστες. Άλλωστε, στο Σολωμό υπάρχει ταύτιση ψυχικής συγκρότησης (ψυχής και νου) και εκφραστικού περιεχομένου (ποιητικού έργου) και αυτό είναι το «αληθές» που εκθειάζει και ταυτίζει με το «εθνικό», παίρνοντας τη μορφή ενός «ιδεώδους του εγώ», ενός ιδεατού εαυτού. Ως εθνικός αναλυτής μας, περιγράφει την πορεία μας και υποδεικνύει ενσυναίσθηση της κοινής ευθύνης έναντι εαυτών και αλλήλων Η ανάδυση του Εαυτού Μακριά από την Παράδεισο/ και συ σ εσέ έχεις μέρος Η περιγραφή της ψυχικής δομής του νεαρού ήρωα οργανώνεται στον άξονα Καλό/Κακό που θα μπορούσε να αναλυθεί ως μια δυναμική ισορροπία μεταξύ επιθετικών και επιθυμητικών ενορμήσεων προς το αντικείμενο. Ο εαυτός περιγράφεται ως ατελής και όχι ως συνεκτικός, γιατί το συ σ εσέ έχεις μέρος, δείχνει την αποσπασματικότητα του ψυχικού οργάνου, αποτέλεσμα της αποτυχίας στη διαδικασία του πρωτογενούς ναρκισσισμού. Το Μητρικό Καθρέφτισμα και ο Πατέρας: Στο Σολωμικό έργο, το μητρικό σώμα, το σώμα της γραφής είναι η μακρινή μητέρα - ελληνική φύση. Ο ποιητής ταυτίζει την Άνοιξη, δηλαδή την αναγέννηση της φύσης, με την αναγέννηση της εθνικής απαίτησης για ελευθερία μέσω ενός μηχανισμού ψυχο-διανοητικού συντονισμού που προυποθέτει τη βίωση της αλήθειας του υποκειμένου. Στον Πόρφυρα ο νέος της εφηβικής και μετεφηβικής ηλικίας με κάτασπρο λαιμό που λάμπει ωσάν τον κύκνο ενώ προετοιμάζεται να γίνει πολεμιστής, αποτυγχάνει και γίνεται απομεινάρι θαυμαστό ερμιάς και μεγαλείου. Η εφηβεία ως καθοριστική μεταβατική περίοδος, επαναφέρει στη συνείδηση τις ανεπίλυτες ψυχοσυγκρούσεις που υποκειμένου που προέρχονται από προγενέστερες φάσεις της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης. Ανεπίλυτες συγκρούσεις π.χ της Οιδιπόδειας φάσης με έναν πατέρα απόντα ή απόμακρο που δεν μπορεί να συνδεθεί άφοβα με το παιδί του, δημιουργούν ατελείς αναπαραστάσεις πατρότητας στο ψυχικό όργανο και οργανώνουν επιθετική ενέργεια, αποδυναμώνοντας το εγώ. Μια μεταγενέστερη, χρονικά, επεξεργασία της σχέσης με τον πατέρα, μέσω μηχανισμών προβλητικής ταυτοποίησης, παρουσιάζει τον Πατέρα ως Κρόνο- Πατέρα-εξολοθρευτή και με την σολωμική μεταφορά, Πόρφυρα-σκυλόψαροτίγρη του πελάγου.οι φόβοι συντριβής, καθημαγμού και εξαφάνισης του σώματος-που σηματοδοτεί ολόκληρο το υποκείμενο, καλλιεργούν την εκδήλωση του άγχους ευνουχισμού και ίσως εξηγούν την αδυναμία του κολυμπιστή να οργανώσει τη στιγμή της θανάσιμης απειλής, την τέχνη του πολεμάρχου, ώστε να επιβιώσει.

3 Το μητρικό μορφοείδωλο που περιγράφεται ως χαριτωμένη βρύση, προαναγγέλλεται με μια εμπρόθετη απορία ποια πηγή τάχα σε γεννά;, ίσως για να αποτυπωθεί καλύτερα η ομολογία ότι καλό στη γη δεν άνθισε, στον ουρανό κανένα καθώς και η ανάγκη επανασύνδεσης με τη μητέρα μέσω του προαναγγελλόμενου στο ποίημα επιθανάτιου αποχωρισμού: Με δυο φιλιά της μάνας μου, μια χούφτα γη της γης μου. Η αποτύπωση της ανεπαρκώς Καλής Μητέρας, δεν προστατεύει το υποκείμενο, την ώρα της κρίσεως, από την έξωθεν επιθετικότητα που συμβολίζει ο Πόρφυρας και δεν προφυλάσσει το άτομο από την υποταγή σε αυτό. Η ρευστότητα της μητρικής αναπαράστασης που είναι ασώματη, αδιαφοροποίητη, ρευστή, προβάλλει ως παράγων αποδυνάμωσης και υπονόμευσης του υποκειμένου, που ομολογεί ότι δεν τόλπιζα ναν η ζωή μέγα καλό και πρώτο γεγονός που αποσυμβολοποιεί το ναρκισσιστικό τραύμα κατά τη φάση σύνδεσης με τη μητέρα. Η εφηβική κρίση και τα γονεϊκά μορφοείδωλα Γελάς και συ στα λούλουδα χάσμα του Βράχου μαύρο Ποια πηγή τάχα σε γεννά χαριτωμένη Βρύση Η σχέση του υποκειμένου, (τόσο του ποιητή, όσο και του αναγνώστη) με την Επανάσταση, μέσω της ταύτισης με εξέγερσης της (δηλαδή συμβολικά την Ελλάδα, κατά τη διάρκεια της της Εφηβείας), επαναφέρει στην επιφάνεια, δηλαδή κοντά στη συνείδηση, τις ανεπίλυτες συγκρούσεις της Οιδιπόδειας φάσης (κακός πατέρας-κατακτητής, Ανεπαρκώς καλή μητέρα Ελλάδα σκλαβωμένη στην προεπανασταστική περίοδο) που μεταμορφώνονται: ο μεν Πατέρας σε Κρόνο, πατέρα εξολοθρευτή, δηλαδή Πόρφυρα-σκυλόψαρο με σαφέστατους τους φόβους συντριβής, καθημαγμού και εεξαφάνισης του σώματος που είναι ισοδύναμα του αισθήματος του ευνουχισμού. Στην αναπαράσταση της η μητέρα προβάλλει ως μείζων απειλή, αδιαφοροποίητη ασώματη και ρευστή, αλλά υλικότατη, μια θάλασσα μήτρα που δέχεται ξανά στους κόλπους της το σώμα του πολεμιστή και του κολυμπιστή, την ώρα που αυτός αμέριμνος, παντοδύναμος, ωραίος σαν Έλληνας (Εγγονόπουλος), πάνοπλος αλλά ναρκισσιστικά τραυματισμένος, παραδίδεται στην ατελείωτη και άναρχη μητρική υγρή και σκοτεινή αγκαλιά. Αλλ όπως έσχιζ εύκολα βάθος τρανό κι εβγήκε, Η μοιραία στιγμή της ανάδυσης του παλαιού ναρκισσιστικού τραύματος, προσφέρει μια διαδικασία αποκαλυπτική, που παρέχει τη γνώση του εαυτού. Ο αναγνώστης αναλύεται σε θραύσματα γεμάτα γνώση, με σκοπό την διορθωτική, εμπειρία της παλινόρθωσης του εαυτού. συναισθηματική

4 Ο Εαυτός και η Αλήθεια Αστραψε φως και γνώρισε ο νιος τον εαυτό του Η αυτογνωσία στον Πόρφυρα, συνίσταται σε μια διαδικασία γνωριμίας με το αληθινό είναι, τον αυθεντικό εαυτό. Στο ποίημα παρουσιάζεται η συνάντηση του Πόρφυρα με τον Άγγλο Στρατιώτη, η μάχη και η κατατρόπωση του ενός, όχι η καταβρόχθισή του, αλλά η υποταγή του ενός στον άλλο. Το κακό νικά, αλλά παύει να λειτουργεί (Πόρφυρας), το καλό χάνεται, αλλά ξεβράζεται στην αμμουδιά και συνεχίζει να υπάρχει δυναμώνοντας από τον θρήνο του δυνατού. Το αρνητικό Οιδιπόδειο και η αποτυχία ταύτισης με τον πατέρα. Απομεινάρι θαυμαστό ερμιάς και μεγαλείου, όμορφε ξένε και καλέ και στον ανθό της νιότης, Άμε και δέξου στο γιαλό του δυνατού την κλάψα Η τελευταία επίκληση προς τον δυνατό Πατέρα, ακριβώς στο τέλος της Εφηβείας, στο τέλος του ποιήματος, αποτελεί έναν υπαινιγμό για τη σωτήρια παρουσία του στο ρόλο του κατά το πέρασμα στην ενήλικη ζωή, τη ζωή ενός πλήρους υποκειμένου. Κάτι ιδιαίτερα σημαντικό στις μέρες μας, με την ολοένα και περισσότερο απουσία του Πατέρα, από τον ενδοψυχικό κόσμο των παιδιών και των εφήβων και την απουσία του ονόματος του στην οικογένεια και την κοινωνία. Υστερόγραφο Νιώθω ευτυχής που παρουσιάζω το τέταρτο κείμενο μου για τον Δ.Σολωμό, κατά την τελευταία δεκαετία, αρχής γενομένης το 1998, στο Μεσολόγγι,με την ανακοίνωσή μου για την Εφηβική κρίση στο Σολωμικό έργο, το δημοσίευμα στον Ηπειρωτικό Αγώνα των Ιωαννίνων για το ανθρώπινο πρόσωπο του Δ.Σολωμού και το τρίτο, ως σχόλιο ψυχαναλυτικής ερμηνείας,με περιγραφή του ενστίκτου του θανάτου, στην Γυναίκα της Ζάκυνθος, που έγινε στο Καπέσοβο των Ζαγοροχωρίων το 1999.Από τότε πρότεινα το σχήμα της αναλυτικής εργασίας και της αυτογνωσίας που μας παρέχει το Σολωμικό έργο.

5 Τελευταία κυκλοφόρησαν δυο σημαντικά βιβλία ψυχαναλυτών για το έργο του Σολωμού. Ελπίζω σε αυτό το κείμενο να τήρησα την ακροτελεύτια προτροπή του Ε.Γ.Ασλανίδη ελάχιστα παραλλαγμένη: Όταν λοιπόν πλησιάζουμε, ψυχαναλυτικώς, πραγματοποιημένες δημιουργικές εργασίες, δηλαδή ποιητικά έργα, δεν είναι βέβαια δυνατόν να έχουμε άλλο σκοπό, παρά μόνο να διδαχθούμε ως ψυχαναλυτές( και ως αναγνώστες).οποιαδήποτε άλλη σκοπιμότητα εκ μέρους μας, δεδομένου ότι το αίτημα δεν είναι των ποιητών, αλλά δικό μας,, θα έπρεπε να μας παραπέμψει στην ανάλυση του φθόνου μας. Ομολογώ όμως ότι υιοθετώ τη δήλωση- σχόλιο της Ε.Καλλιτεράκη: Πράγματι ο ποιητής υπήρξε ο αναλυτής μου για χρόνια και συνεχίζει να είναι. Βιβλιογραφία 1.Ίγκρα Λούντβικ(1998)Αντικειμενοτρόπες σχέσεις και Ψυχοθεραπεία, Εκδόσεις Καστανιώτη. 2.Kohut H. Η Ψυχολογία του Εαυτού. Στο Η Ψυχοδυναμική Ψυχιατρική στην Κλινική Πράξη.Glen O.Gabbard, Εκδ.ΒΗΤΑ (2006). 3.Φ.Μωρόγιαννης(1998) Άστραψε φως και γνώρισε ο νιος τον εαυτό του, Εφηβεία, Αυτογνωσία και Θάνατος στον Πόρφυρα του Δ.Σολωμού, Ανακοίνωση στο Επιστημονικό Συμπόσιο με θέμα: Ο Σολωμός και το Μεσολόγγι, υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Αιτωλοακαρνανίας, Μεσολόγγι 2-4/5/ Φ.Μωρόγιαννης (1998).Το ανθρώπινο πρόσωπο του Δ.Σολωμού.Εφημερίδα Ηπειρωτικός Αγών, 15/7/1998, Ιωάννινα 5. Φ.Μωρόγιαννης (1999).Η παθοφυσιολογία του Έρωτος.Φρουδική Περιδιάβαση με Σολωμικό Φως. Επιστημονική Επετηρίς Παν.Ιωαννίνων, Τόμος ΚΗ, Τρίτο μέρος, σελ , Ιωάννινα

6 6.Ε.Γ.Ασλανίδης(2000).Η γυναίκα της Ζάκυνθος και η ποιητική διαφωνία.εκ.ίκαρος, Αθήνα 7.Ε.Καλλιτεράκη (2005).Διονύσιος Σολωμός-Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση,εκ.γαβριηλίδης, Αθήνα O Φώτης Μωρόγιαννης είναι Ψυχίατρος, Διδάκτωρ της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.