Βοός Νάπα (Βοϊδοκοιλιά): Ένα σημαντικό Προϊστορικό κέντρο της Μεσσηνίας

Transcript

1 Βοός Νάπα (Βοϊδοκοιλιά): Ένα σημαντικό Προϊστορικό κέντρο της Μεσσηνίας Ο όρμος της Βοϊδοκοιλιάς διατηρεί μέχρι σήμερα, σε μετάφραση, το Ομηρικό της όνομα: Βοός Νάπα. Ταυτίζετε προς το τοπωνύμιο «Βούβοτα» των πινακίδων της γραμμικής γραφής Β του ανακτόρου του λόφου του Επάνω Εγκλιανού, όπου προσελιμενίζοντο τα πλοία του τοπικού ηγεμόνος. Στην πανέμορφη και προστατευμένη αυτή περιοχή της Μεσσηνίας, με την εύφορη ενδοχώρα, εγκαταστάθηκαν οι πρόγονοί μας από τα Νεολιθικά χρόνια. Την Πρωτοελλαδική περίοδο, έως -2200, αναπτύσσετε και ακμάζει οικισμός που διέθετε μεγάλο κτήριο που πιθανώς να υπήρξε διοικητικό κέντρο. Η κατοίκηση στον όρμο συνεχίζετε και στα Μεσοελλαδικά χρόνια, ενώ ως Νεκροταφείο χρησιμοποιείτε στους Μυκηναϊκούς χρόνους, έως Κατά το έτος 1956 ο γραφικός όρμος της Βοϊδοκοιλιάς, προσείλκυσε το ενδιαφέρον του Σπ. Μαρινάτου λόγω μικρού εξάρματος στο βόρειο βραχίονά του. Το έξαρμα αυτό ευρίσκετο στην κεντρική βραχώδη έκταση του βραχίονος έναντι του σπηλαίου του λεγομένου του Νέστορος και του Παλαιού Ναυαρίνου (Παλαιόκαστρο), το οποίο υψούται προς Νότον. Εκεί ανέσκαψε ο Μαρινάτος μεμονωμένο θολωτό τάφο της Μυκηναϊκής εποχής, τον οποίο ονόμασε τάφο «του Θρασυμήδους». Ο τάφος αυτός είχε διάμετρο 5 μ., με την είσοδο προς Νότον και είχε χρησιμοποιηθεί επί μακρόν ως οικογενειακός τάφος για επτά, τουλάχιστον, ταφές και ανακομιδές. Το δάπεδο του ταφικού θαλάμου ήταν βοτσαλόστρωτο καθώς το υλικό αυτό, δηλαδή τα βότσαλα, ήταν πρόσφορο εξ αιτίας της εγγύτητος της θέσεως προς την παραλία. Ο Μαρινάτος ταύτισε την θέση της Βοϊδοκοιλιάς προς το τοπωνύμιο «Βούβοτα» των πινακίδων της γραμμικής γραφής Β του ανακτόρου του λόφου του Επάνω Εγκλιανού, όπου (εις τα Βούβοτα) προσελιμενίζοντο τα πλοία του τοπικού ηγεμόνος. Την άποψη αυτή αποδέχονταν πολλοί ερευνητές, ενώ προσφάτως κατά την διάρκεια νεώτερων ερευνών στην περιοχή, προτάθηκε η ύπαρξις τεχνητού λιμένος στην περιοχή B. του Ρωμανού, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε κατά την Μυκηναϊκή εποχή για την διεξαγωγή του θαλασσίου εμπορίου και την εξυπηρέτηση των αναγκών του ανακτόρου του Επάνω Εγκλιανού. Κατά το έτος 1975 ο καθηγητής Γ.Σ. Κορρές διαπίστωσε στην δεξιά παραστάδα της εισόδου του θολωτού τάφου, την ύπαρξη αγνώστου μέχρι τότε ταφικού πίθου και γι αυτόν ακριβώς τον λόγο κατά τα έτη επανέλαβε την ανασκαφική έρευνα στη θέση της Βοϊδοκοιλιάς. Τα στοιχεία, τα οποία προέκυψαν κατά την διάρκεια της ανασκαφής και της μελέτης των ευρημάτων, συνέβαλαν στην διαμόρφωση σαφούς εικόνας της διαχρονικής χρήσεως της θέσεως της Βοϊδοκοιλιάς κατά την προϊστορική εποχή. Νεολιθικός οικισμός: Αρχικώς, η περιοχή είχε κατοικηθεί κατά τους ύστατους Νεολιθικούς χρόνους, έως , όπως προκύπτει από τα θραύσματα αγγείων, τα οποία εντοπίσθηκαν στις σχισμές και τις κοιλότητες των βράχων.

2 Η ύπαρξη λεπίδων και απολεπισμάτων οψιανού σε μεγάλη ποσότητα πιστοποιεί την ύπαρξη τοπικού εργαστηρίου, καθώς και την στενή σχέση, η οποία υπήρχε σε όλη την διάρκεια της Ύστερης Νεολιθικής και Πρωτοελλαδικής εποχής, μεταξύ της Μήλου, πηγή προέλευσης της πρώτης ύλης και της ΝΔ- Δ. Πελοποννήσου. Πρωτοελλαδικός οικισμός: Στις αρχές της ΠΕ εποχής, -3200, η περιοχή ισοπεδώθη και άρχισε να σχηματίζεται ο ΠΕ οικισμός, με χαρακτηριστικό την δημιουργία ευμεγέθους κτηρίου με παχύτατους διπλούς τοίχους και ειδικό χώρο με δύο μεγάλους αποθηκευτικούς πίθους. Κατά την ΠΕ ΙΙ περίοδο, έως περίπου, η θέση γνωρίζει την μεγάλη ακμή της, όπως μαρτυρεί η ανέγερση μεγάλου κτηρίου, ανάλογου με την «Οικία των Κεράμων» στην Λέρνα Αργολίδος και με το σύγχρονο μέγαρο στα Ακοβίτικα, έξω από την Καλαμάτα. Βοϊδοκοιλιά: Η αρχική φάση της ανασκαφής του Πρωτοελλαδικού οικισμού, - 3η χιλιετία, από ανατολικά. Διακρίνονται, επίσης, ο υπερκείμενος Μεσοελλαδικός τύμβος και ο Θολωτός τάφος, ο λεγόμενος του Θρασυμήδους, , που εκπηδά από τον προγενέστερο Μεσοελλαδικών χρόνων τύμβο. Ο Πρωτοελλαδικός οικισμός φαίνεται μικρός, αν δεν αποτελεί συνέχεια κάποιου μεγαλύτερου, που δεν έχει ακόμη ανασκαφεί. Φαίνεται να καταστράφηκε γύρω στο Πάνω του κατασκευάστηκε ο Μεσοελλαδικός τύμβος στην αρχή της ΜΕ περιόδου, γύρω στο Ο τύμβος της Βοϊδοκοιλιάς είναι ένα τηλεφανές μνήμα, όχι τόσο λόγω του ύψους του, όσο λόγω του σημείου, στο οποίο βρίσκεται. Η θέση αυτή, όπως αναφέρθηκε, χρησιμοποιείται από τα Νεολιθικά χρόνια, κατοικείται στα Πρωτοελληνικά και χρησιμοποιείται ως ταφικός χώρος στα Μεσοελλαδικά και Υστεροελλαδικά χρόνια. Ανοικτό είναι το ερώτημα για την πιθανή θέση του ΜΕ και ΥΕ οικισμού. Οι επιφανειακές έρευνες οδηγούν προς ένα πλάτωμα, που βρίσκεται χαμηλότερα του λόφου της Βοϊδοκοιλιάς και για το οποίο υπάρχουν ενδείξεις, ότι φιλοξενεί μάλλον τη συνέχεια ή μια άλλη φάση του ΠΕ οικισμού της κορυφής του λόφου. Το πλάτωμα αυτό «χωρίζει» τον λόφο της Βοϊδοκοιλιάς από τον λόφο του Προφήτη Ηλία προς Βορρά. Ο λόφος αυτός φιλοξενεί ένα άλλο ΜΕ τύμβο με πίθους, όπως αποκαλύφθηκε

3 μετά από μία λαθρανασκαφή κάτω από το εκκλησάκι της κορυφής. Απέναντι από τη Βοϊδοκοιλιά, ο λόφος του Παληόκαστρου πιθανώς κρύβει άλλη ΜΕ ή ΥΕ κατοίκηση. Ο Παυσανίας αυτή την περιοχή ταυτίζει με την Πύλο του Νέστορα, λέγοντας ότι οι κάτοικοι ( της πόλης του Κορυφασίου της εποχής του) του έδειξαν μέσα στην πόλη τους την κατοικία του βασιληά και το σπήλαιο, όπου φύλαγε τα κοπάδια του, και, έξω από την πόλη, τον τάφο του αλλά και τον τάφο του γυιού του, του Θρασυμήδη. Έτσι ο Μαρινάτος προχώρησε στην ταύτιση του θολωτού τάφου του λόφου της Βοϊδοκοιλιάς με αυτόν του Θρασυμήδη. Ο Τύμβος: Κατά τα τέλη της ΠΕ ΙΙ ή τις αρχές της ΜΕ εποχής κατεστράφη το μεγάλο κτήριο και από το οικοδομικό του υλικό εσχηματίσθη με συσσώρευση χώματος στον πυρήνα του, χθαμαλός, κωνικού σχήματος τύμβος, ύψους 2 μ., με ταφές σε πίθους, τοποθετημένους οριζοντίως στο εσωτερικό, ως επί το πλείστον, περιβόλου από μεγαλύτερες πέτρες, διαμέτρου 12,60-13,20 μ. Όλοι οι ταφικοί πίθοι του τύμβου είχαν το στόμιό τους προς τον περίβολο,83 ήταν ύψους 1,50-1,80 μ. και συχνά έφεραν ζεύγος παραλλήλων καλυπτηρίων πλακών ως πώμα. Ο κάθε πίθος περιείχε ένα τουλάχιστον νεκρό, ο οποίος συνοδευόταν, αν και όχι σε όλες τις περιπτώσεις, από κτερίσματα.

4 Ο ΜΕ τύμβος της Βοϊδοκοιλιάς είναι κωνικός, ύψους 2μ. και διαμέτρου 12-13μ. Έχει σχετικώς λίγες ταφές και οι ταφές σχετικώς λίγα κτερίσματα - ίσως γιατί οι νεκροί δεν ήταν ιδιαίτερα πλούσιοι. Οι μεγάλοι πίθοι με τις ταφές είχαν τοποθετηθεί ακτινωτά κάτω από τις πέτρες τού τύμβου και με το στόμιο προς την περιφέρεια του. Σώζονται μερικές από τις καλυπτήριες πλάκες των στομίων των πίθων. Έξω από τον περίβολο του τύμβου σώζονται δύο τετράπλευροι, βοτσαλόστρωτοι τάφοι της ίδιας εποχής. Οι νεκροί των πίθων και των τάφων ήταν σε "συνεσταλμένη" στάση, συνήθως ένας ή δύο μαζί, και είχαν κυρίως αγγεία ως κτερίσματα. Ενας είχε ασημένιο "σφηκωτήρα" για την στερέωση των μαλλιών και ένα χάλκινο μαχαίρι. Είναι ενδιαφέρουσα η ερώτηση γιατί στην Βοϊδοκοιλιά έχουν ταφεί μόνο τόσοι νεκροί στον τύμβο. Πρακτικά χώρος υπήρχε. Μήπως όμως για εκείνους δεν υπήρχε; Δηλαδή δεν επιτρεπόταν να στριμώξουν άλλο τα πιθάρια στον τύμβο η να κάνουν άλλες πλαϊνές ταφές, θεωρώντας το κορεσμένο μπορεί να δημιούργησαν αλλού άλλο νεκροταφείο. Αλλη πιθανότητα είναι να εγκαταλείφθηκε ο οικισμός και, κατά συνέπεια, και το νεκροταφείο. Και ακόμη, να κρίθηκε άλλη θέση καταλληλότερη για νεκροταφείο για κάποιους λόγους. Το πιθανότερο είναι πως ο συγκεκριμένος χώρος περιελάμβανε τους νεκρούς ενός μόνο γένους.

5 Κύμβη (σαλτσιέρα), χαρακτηριστικό αγγείο της Πρωτοελλαδικής εποχής για την μεταφορά υγρών. Βοϊδοκοιλιά: έως Σε αυτή την περίπτωση, θα πρέπει ίσως να θεωρηθεί ότι οι δυο εκτός τύμβου τάφοι (ο Νότιος και ο Ανατολικός) είναι λίγο μεταγενέστεροι των τάφων του τύμβου (πίθων), γιατί ίσως να έγιναν όταν είχε "γεμίσει" ο τύμβος. Τα αγγεία, όμως, δεν είναι μεταγενέστερα των αγγείων των πίθων. Στο κέντρο του τύμβου της Βοϊδοκοιλιάς μάλλον δεν υπήρχε "κενοτάφιο» - μνημείο, γιατί σ' αυτήν την περίπτωση δεν θα το κατέστρεφαν- όπως το σεβάστηκαν στα Παπούλια και ίσως γι αυτό κατασκεύασαν αλλού θολωτούς τάφους. Στο κέντρο πιθανόν να υπήρχε ένας (τουλάχιστον) πίθος. Οι Μυκηναίοι, εάν και δεν είναι πολύ πιθανό να γνώριζαν τη "σημαντικότητα" αυτών των ατόμων ίσως την συνεπαίραναν λόγω της "κεντρικής" θέσης τους στον τύμβο. Έτσι σεβάστηκαν τον πίθο αυτό, όπως και τους άλλους, και τους μετέφεραν σε σημείο που δεν τους εμπόδιζε να θάψουν τα δικά τους σημαντικά άτομα. Το γεγονός, πάντως, ότι σε μία ύστερη ΜΕ φάση, κατά την οποία δεν εχρησιμοποιείτο πλέον ο τύμβος, τοποθετήθηκε μέσα στον περίβολο του το διπλό αγγείο σημαίνει ότι ο τύμβος και ορατός ήταν και γνωστός και σεβαστός. Ο τύμβος της Βοϊδοκοιλιάς χρησιμοποιήθηκε σε μία πρώιμη φάση της ΜΕ εποχής, όπως φάνηκε από τα πρώιμα κτερίσματα των πίθων.

6 Θολωτός τάφος: Βοϊδοκοιλιά: Ο Θολωτός τάφος του "Θρασυμήδη", Μετά από μιά περίοδο εγκατάλειψης του τύμβου, οι Μυκηναίοι, περίπου στο -1600, κατασκευάζουν στον ίδιο χώρο ένα θολωτό τάφο. Ο κυλινδρικός θάλαμος του τάφου, διαμέτρου περίπου 5μ., ανοίχτηκε στο κέντρο του τύμβου καταστρέφοντας το, ενώ γιά την κατασκευή του "δρόμου" του τάφου μετακινήθηκαν κάποιοι πίθοι του τύμβου σε άλλη θέση. Σύμφωνα με τον ανασκαφέα του τύμβου, καθηγητή Γ. Κορρέ, ο τρόπος, με τον οποίο ο θολωτός τάφος "ξεπήδησε" μέσα από τον τύμβο, αποτελεί μαρτυρία γιά την προέλευση του θολωτού τάφου της ηπειρωτικής Ελλάδας από τον Προμυκηναικό τύμβο της Μεσσηνίας.

7 Κατά την ΥΕ Ι περίοδο, κατεστράφη το κεντρικό και νότιο τμήμα του τύμβου, για να δημιουργηθεί ο νέος θολωτός τάφος και πρόσβαση προς αυτόν. Το νέο ταφικό μνημείο εκτίσθη με πλακωτούς λίθους από ψαμμιτικά, κατά το πλείστον, πετρώματα καθώς και άλλα (αμυγδαλίτες και σπανιώτερον ασβεστολιθικά) και προσαρμόσθηκε επιτυχώς στο εσωτερικό του παλαιοτέρου τύμβου, ο οποίος δεν εχρησιμοποιείτο πλέον. Ο τάφος αυτός περιλαμβάνεται στην κατηγορία των υπέργειων θολωτών τάφων της Μεσσηνίας καθώς το ανώτερο ήμισυ της θόλου, της οποίας το ύψος υπολογίζεται ολίγον μικρότερο των 5 μ., υπερείχε εν σχέσει προς τον περιβάλλοντα τύμβο. Η μακρόχρονη χρήσις του τάφου πιστοποιείται από την μελέτη του κεραμεικού υλικού, το οποίο προέρχεται από το εσωτερικό και την πρόσοψη του τάφου. Χαρακτηριστικώς αναφέρομε τον μόνωτο ημισφαιρικό κύαθο με διακόσμηση εφαπτομένης σπείρας στην ανώτερη ζώνη και δύο ολόβαφες ταινίες κάτω από το κύριο μοτίβο, ο οποίος ανευρέθη στο Ανατολικό σημείο του δαπέδου. Αποτελεί ένα από τα παλαιότερα κτερίσματα του τάφου, καθώς ανήκει στην ΥΕ Ι περίοδο και η σημασία του έγκειται στο γεγονός ότι συμβάλλει στον χρονολογικό προσδιορισμό της ανεγέρσεως του τάφου. Από το δάπεδο του στομίου του τάφου προέρχονται θραύσματα, πιθανόν ευρύστομου αγγείου, της ΥΜ ΙΑ/ΥΕ Ι περιόδου, με διακόσμηση διαγωνίων φυλλοφόρων κλάδων. Ολίγα όστρακα ενός ή δύο κυπέλλων Κεφτί, τα οποία ανευρέθησαν στον «δρόμον» του τάφου, ακριβώς πριν την είσοδο, υποδηλώνουν ότι ο τάφος ήταν σε χρήση κατά την ΥΕ Ι περίοδο. Ο τάφος χρησιμοποιήθηκε, όπως δείχνουν τα κεραμικά ευρήματα, στην ΥΕΙΙ και κατά την επομένη ΥΕ ΙΙΙ περίοδο και μάλιστα μέχρι και την εποχή κατά την οποία ήκμαζε το ανάκτορο στον λόφο του Επάνω Εγκλιανού. Εκτός από το κεραμεικό υλικό, ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα άλλα ευρήματα του τάφου, όπως κοσμήματα (χρυσή ταινία, ψήφοι αμεθύστου και σαρδίου), αιχμές βελών, λίθινα σφονδύλια και περίαπτον από στεατίτη. Από το εσωτερικό του τάφου πιθανόν προέρχονται και δύο πήλινα ειδώλια Μυκηναϊκής εποχής, τα οποία προστίθενται στα λίγα παραδείγματα, τα οποία είναι γνωστά από μυκηναϊκούς τάφους της Μεσσηνίας.

8 Προγονολατρεία

9 Αριστερά: Πήλινο Ανάθημα με ανάγλυφη διακόσμηση που χρονολογείται στα τέλη -4ου/ -3ος αι. Ανάθημα στον τάφο του Θρασυμήδη κατά την Ελληνιστική Περίοδο. Είναι ένα πλακίδιο ορθογωνίου σχήματος κατασκευασμένο σε μήτρα από πηλό (αποχρώσεων μεταξύ ανοιχτού καστανού και κιτρινέρυθρου) με λευκές προσμίξεις. Η παράσταση εντάσσεται σε έξεργο πλαίσιο που αναδεικνύει το θέμα. Φέρει μελανή βαφή και στις δύο όψεις. Απεικονίζεται μία τριάδα σχηματοποιημένων γυναικείων μορφών (ομάδα γ) διαδοχικά παρατεταγμένων σε μετωπική στάση. Παρά την κακή διατήρηση του πλακιδίου, μπορούμε να υποθέσουμε ότι διακρίνεται η τέλεση, μάλλον, κάποιου τελετουργικού καθώς οι γυναίκες απεικονίζονται στην ίδια στάση: σηκώνουν το δεξί τους χέρι σε ορθή γωνία με λυγισμένο τον αγκώνα. Επειδή η σύνθεση μαρτυρά τυπικό ιεροπραξίας, η γυναικεία τριάδα θεωρήθηκε ότι αποδίδει σεβίζουσες μορφές, δηλαδή προσκυνήτριες που απεικονίζονται δεδόμενες. Οι γυναικείες μορφές αποδίδονται πανομοιότυπα σχεδόν με τις ίδιες διαστάσεις. Φορούν ποδήρες ένδυμα (πιθανότατα άζωστο πέπλο). Αν και δε διακρίνονται με ακρίβεια οι λεπτομέρειες μάλλον φέρουν καλύπτρα στο κεφάλι, ενώ η πλούσια επιμελημένη κώμη τους αφήνει βοστρύχους να πλαισιώνουν το λαιμό ως τους ώμους. Ανασκαφικά δεδομένα σε διάφορες θέσεις της ευρύτερης μεσσηνιακής γης έχουν τεκμηριώσει σε επόμενες ιστορικές περιόδους την επανάχρηση παλαιότερων μυκηναϊκών τάφων. Η μελέτη των κεραμεικών κτερισμάτων σε θαλαμοειδείς τάφους στα Βολιμίδια πιστοποιεί την πρακτική νέων ταφών κατά τους πρωτογεωμετρικούς και γεωμετρικούς χρόνους σε παλιότερα υστεροελλαδικά ταφικά μνημεία και σχετίζεται με ιεροτελεστίες προς τιμήν των νεκρών προγόνων. Η εκτεταμένη χρήση της μυκηναϊκής νεκρόπολης των Βολιμιδίων κατά τους ιστορικούς χρόνους, αλλά και ανασκαφικά ευρήματα σε θολωτούς τάφους όμορων περιοχών, όπως π.χ. στον τάφο του Θρασυμήδους (Βοϊδολοιλιά) ενισχύουν την άποψη ότι ίσχυαν έθιμα που σχετίζονταν με την προγονολατρεία ή την ηρωολατρεία, ιδιαίτερα μετά από την απελευθέρωση της Μεσσηνίας από το σπαρτιατικό ζυγό. Η χερσόνησος του αρχαίου Κορυφασίου, του οποίου η μικρή εγκατάσταση έφερε το όνομα Πύλος ήδη από τον 5ο αι. Ο Παυσανίας βρήκε εκεί έναν μικρό συνοικισμό που οι σύγχρονοι του θεωρούσαν ως την Πύλο του Νέστορα. 1. Ύψωμα στα βόρεια του Κορυφασίου που κατά μία άποψη έφερε το όνομα Βουφράς άκρα. 2. Ο Θολωτός Μυκηναϊκός τάφος που θεωρούνταν ως ο τάφος του Θρασυμήδη.

10 3. Όρμος Βοϊδοκοιλιάς. 4, 5, 14, 15. Κατοικημένες θέσεις της αρχαίας κώμης του Κορυφασίου ή Πύλου. 6. Σπηλιά Νέστορα. 7, 8, 9, 10. Αρχαία και μεσαιωνικά μονοπάτια. 11. Είσοδος μεσαιωνικού κάστρου οχυρωμένη με ισχυρό πύργο. 12, 13. Μονοπάτι ανόδου προς την είσοδο του κάστρου από το λιμάνι. 16, 17. Ανατολική απόκρημνη και ανοχύρωτη πλευρά της χερσονήσου. Το Διβάρι ήταν στην αρχαιότητα χώρος χωρίς νερά και χρησιμοποιούταν ως νεκροταφείο της κώμης του Κορυφασίου. Κατακλύστηκε από νερό στο μεσαίωνα. Άμεση είναι η διασύνδεση των Προϊστορικών ευρημάτων του όρμου της Βοϊδοκοιλιάς με τον σπουδαίο αρχαιολογικό χώρο του Ρωμανού, 2 χιλιόμετρα βορειότερα. Εκεί ανασκάφηκε εκτεταμένη Πρωτοελλαδική εγκατάσταση, έως -2200, με σπουδαία και εντυπωσιακά ευρήματα. Περισσότερα: Ρωμανός: Πρωτοελλαδικός οικισμός, Θολωτός τάφος και εγκατάσταση εποχής Σιδήρου Τα αρχαιολογικά ευρήματα καταδεικνύουν ακμάζοντα Πολιτισμό στην περιοχή αυτή από την -4η χιλιετία, ο οποίος συνεχίζετε ομαλά δια μέσω των αιώνων αποδεικνύοντας έτσι το αδιαίρετο και συνεχές της Ελληνικής Φυλής. Βιβλιογραφία: Μαρία Αντωνίου: "Οι σχέσεις της ΝΔ Πελοποννήσου με την Μινωική Κρήτη" Αφροδίτη Χασιάκου: "Μεσοελλαδική κεραμική από την Μεσσηνία" Αριστομένης ο Μεσσήνιος

11 Κεραμική από τον Πρωτοελλαδικό οικισμό της Βοϊδοκοιλιάς. Μουσείο Καλαμάτας.