ΑΡΓΥΡΙΟΣ ΜΟΣΧΙΔΗΣ -Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ-

Transcript

1 Θεόδωρος Γρ. Μπελίτσος ΑΡΓΥΡΙΟΣ ΜΟΣΧΙΔΗΣ -Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ- -Διάλεξη- Ιατρικό Συνέδριο «Ιατρικός Σύλλογος Λήμνου» «Ιατρική Σχολή» Πανεπιστημίου Θράκης Ξενοδοχείο Porto Myrina Palace Μύρινα, 11 Σεπτεμβρίου 1998

2 2 ΑΡΓΥΡΙΟΣ ΜΟΣΧΙΔΗΣ -Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ- Όταν άρχισα την έρευνα μου για τον Αργύριο Μοσχίδη, εγώ ο μη Λημνιός, δεν φανταζόμουν το μέγεθος της προσωπικότητας του ατόμου. Νόμισα ότι επρόκειτο απλά για κάποιον φιλόλογο καθηγητή, ο οποίος συνέγραψε και την ιστορία του νησιού του, κάτι μάλλον συνηθισμένο σε πολλά μέρη της πατρίδας μας. Όμως από τα πρώτα στάδια της έρευνας αντιλήφθηκα ότι είχα να κάνω με κάτι το ξεχωριστό. Τα σχόλια όλων ανεξαιρέτως των πνευματικών ανθρώπων, που τον είχαν γνωρίσει δεν ήταν απλές τυπικές φιλοφρονήσεις, αλλά έπαινοι στον υπερθετικό βαθμό: «Ο παιδαγωγικότερος των διευθυντών», χαρακτηρίζεται από τον ιστορικό του Αϊβαλιού, Ιωάννη Καραμπλιά. «Από τους πιο μορφωμένους φιλολόγους της εποχής του», τον αποκαλεί ο ιστορικός των Βουρλών, Νικόλαος Μηλιώρης. «Ένας από τους μεγάλους ιστοριογράφους του περασμένου αιώνα», σχολιάζει γι αυτόν ο Γεώργιος Βαλέτας. Όσοι τον γνώρισαν και συνεργάστηκαν μαζί του, στη Λήμνο, στα Βουρλά, στο Αϊβαλί, στην Αίγυπτο, έχουν να πουν και να γράψουν τα καλύτερα λόγια αναλογιζόμενοι αυτή ακριβώς τη συνεργασία τους. Αλλά και μετά το θάνατό του, όσοι αργότερα χρησιμοποίησαν τις εργασίες του για τη δική τους επιστημονική έρευνα, σχολιάζουν την ακρίβεια και την σχολαστικότητα της δουλειάς του και αναγνωρίζουν τη μεγάλη αξία του έργου του. Ακόμα και σήμερα, αν και έχουν περάσει 90 και πλέον χρόνια από την έκδοση του μοναδικού βιβλίου του, όποιος επιθυμεί να ασχοληθεί με την ιστορία της Λήμνου, οφείλει να ξεκινήσει την έρευνά του από το Μοσχίδη. Και όπως θα δούμε στη συνέχεια, δεν τον απασχόλησε μόνο η Λήμνος. Σημαντικά είναι και τα όσα έγραψε και ανακάλυψε και για άλλους τόπους, στους οποίους εργάστηκε. Όπως σημαντική ήταν και η προσφορά του ως εκπαιδευτικού. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, ώστε να γνωρίσουμε καλύτερα τη σημαντική αυτή προσωπικότητα, έναν άνθρωπο που ενώ γεννήθηκε απλό τσοπανόπουλο κατάφερε με τη θέλησή του και μόνο να γίνει διευθυντής σε μερικά από τα σπουδαιότερα σχολεία της εποχής του. Στην πορεία της αφήγησης θα αναφέρω σε συντομία και ορισμένες πληροφορίες για την κοινωνία της Λήμνου εκείνης της εποχής, ώστε να υπάρχει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο του περίγυρου, στον οποίο έζησε ο Λημνιός ιστορικός. - Το ξεκίνημα - Ο Αργύριος Μοσχίδης γεννήθηκε το 1865 στο χωριό Καμίνια, που βρίσκεται στη νοτιοανατολική άκρη του νησιού. Για τη χρονολογία της γέννησής του υπάρχει κάποια αμφιβολία. Κάποια νεώτερα στοιχεία τον φέρουν γεννημένο τρία χρόνια αργότερα. Το επώνυμο Μοσχίδης προήλθε από το όνομα του πατέρα του, που ονομαζόταν Μόσχος. Το αρχικό επώνυμό του ήταν Κωνστάντιος, επώνυμο το οποίο υπάρχει σήμερα σε αρκετές οικογένειες του χωριού. Συνηθιζόταν τότε τα παιδιά να τα αποκαλούν με το πατρωνυμικό τους και ήταν συχνές οι αλλαγές επωνύμων από γενιά σε γενιά. Οι γονείς του τον είχαν μονάκριβο και φαίνεται πως τον απέκτησαν με δυσκολία, μετά από αρκετά χρόνια γάμου. Κατοικούσαν στη βορινή άκρη του χωριού σε ένα τυπικό σπίτι,

3 3 ανώγειο με αξάτα (εξώστη), κάτω από την οποία έβαζαν τα ζώα τους. Ο πατέρας του ασκούσε το τυπικό επάγγελμα των Λημνιών της εποχής εκείνης, δηλαδή ήταν κεχαγιάς. Να εξηγήσουμε εδώ στους μη Λημνιούς ακροατές ότι οι κεχαγιάδες ήταν τσοπάνηδες, που για να βοσκήσουν τα πρόβατά τους νοίκιαζαν τη μάντρα και τα βοσκοτόπια κάποιου πλούσιου άρχοντα, Έλληνα ή Οθωμανού, ο οποίος συχνά δεν κατοικούσε στο χωριό, αλλά σε κάποιο κεφαλοχώρι. Το αφεντικό απομυζούσε στην κυριολεξία τον κεχαγιά, αφού εκτός από το συμφωνημένο μερίδιο της παραγωγής που εισέπραττε κάθε χρόνο, κάθε βδομάδα ο κεχαγιάς ήταν υποχρεωμένος να του πηγαίνει το ταγίνι, δηλαδή διάφορα τρόφιμα, όπως αυγά, τυριά, γάλα, κρασί, ρακί, κότες, κ.ά. και να κάνει διάφορες αγγαρείες στο σπίτι του αφεντικού. Για να τα βγάλουν πέρα οι φτωχοί κεχαγιάδες στηρίζονταν στη δουλειά των μελών της οικογένειάς τους. Έτσι λοιπόν και ο πατέρας του Μοσχίδη στο πρόσωπο του γιου του έβλεπε ένα βοηθό και συμπαραστάτη στις αγροτικές εργασίες. Μάλιστα τις περισσότερες βραδιές δεν έμενε στο χωριό, αλλά στη μάντρα του, που βρισκόταν στην κορυφή ενός γειτονικού λόφου, στο λεγόμενο «Σώκαστρο». Όμως ο μικρός Αργύρης είχε άλλα όνειρα. Στο τοπικό σχολείο διακρινόταν ιδιαίτερα για τη φιλομάθειά του και ο δάσκαλος τον επαινούσε δημόσια. Τέλειωσε τις τρεις τάξεις στο σχολείο του χωριού του και συνέχισε άλλον ένα χρόνο στο τετρατάξιο σχολείο του Μούδρου, που βρισκόταν σε απόσταση μιας ώρας, με τα πόδια φυσικά. Συνήθως εκεί τελείωναν τα όνειρα των περισσότερων παιδιών του νησιού εκείνη την εποχή. Στη συνέχεια, αφού βοηθούσαν για λίγα χρόνια στις αγροτικές εργασίες της οικογένειας, έφευγαν στην Αίγυπτο, όπου υπήρχε μεγάλη λημνιακή παροικία, ή στη Μικρασία, με σκοπό πρώτα-πρώτα να στεφανώσουν τις αδερφές τους και στη συνέχεια να καζαντίσουν. Στο Μούδρο φαινόταν πως θα τέλειωνε τις σπουδές του και ο μικρός Αργύρης, αφού, παρά τις παρακλήσεις του, ο πατέρας του αρνήθηκε να τον στείλει στο σχολαρχείο του Κάστρου, δηλαδή της σημερινής Μύρινας, για περαιτέρω σπουδές. Το οικονομικό έξοδο ήταν δυσβάσταχτο γι αυτόν, δεδομένου ότι θα έπρεπε να μένει μόνιμα στην πόλη και ταυτόχρονα θα τον έχανε από βοηθό. Μάλιστα τον πήρε μαζί του στη μάντρα και αντί για το σχολαρχείο ο Αργύρης βρέθηκε να βόσκει τα πρόβατα της οικογένειας. Το πάθος του όμως ήταν μεγάλο. Όπως διέσωσε η τοπική προφορική παράδοση, πάνω στο Σώκαστρο, ο Μοσχίδης αντί για ψωμί μες στον ντορβά του κουβαλούσε βιβλία και τα διάβαζε, καθισμένος στις ξερολιθιές. Όμως οι δάσκαλοί του στο Μούδρο δεν τον ξεχνούσαν. Τον καλούσαν στις σχολικές γιορτές να απαγγέλλει ποιήματα και να βγάζει ομιλίες. Παρ όλα αυτά δεν κατάφερναν να πείσουν το γερο-μόσχο να στείλει το γιο του να σπουδάσει. Δυο με τρία χρόνια έμεινε στο χωριό, σε μια κρίσιμη για κάθε φιλομαθή νέο ηλικία, ώσπου τα πολλά παρακάλια και οι παραινέσεις δασκάλων και συγγενών έπεισαν το φτωχό κεχαγιά, να δανειστεί το μυθικό για το βαλάντιό του ποσό της μιας χρυσής λίρας και να το προσφέρει στο γιο του. «Κάμε το λογαριασμό σου!», ήταν τα λόγια του. «Αυτό είναι όλο που μπορώ να σου δώσω!». Η παράδοση αναφέρει ότι τη λίρα του δάνεισε ο κουνιάδος του Γιάννης Καβουρίδης, ώστε ο Μοσχίδης να φοιτήσει μαζί με το γιο του και πρωτοξάδερφο του Μοσχίδη, τον Αργύριο Καβουρίδη για να αλληλοβοηθούνται. Το αναφέρω αυτό, διότι ο Αργύριος Καβουρίδης υπήρξε ένας σημαντικός δάσκαλος. άφησε σπουδαία φήμη εργαζόμενος για είκοσι και πλέον χρόνια ως δάσκαλος στον Κοντιά και στα χρόνια του το σχολείο του χωριού αυτού αποκαλείτο «Μικρό Πανεπιστήμιο». Ανάμεσα στους συμμαθητές του στο Κάστρο, που οι περισσότεροι ήταν παιδιά εύπορων οικογενειών, η φιγούρα του Μοσχίδη έμοιαζε γραφική. Ήταν αρκετά μεγαλύτερος από εκείνους, πλησίαζε πια τα 18 με 20, και η οικονομική ανέχεια τον ανάγκαζε να ντύνεται με τα υφαντά χωριάτικα ρούχα, που του έφτιαχνε η μητέρα του, ενώ στα πόδια του φορούσε τσερβούλια, δηλαδή τσαρούχια από χοιρινό δέρμα, όπως ο τσοπάνης πατέρας του.

4 4 Η φοίτηση στο σχολαρχείο άνοιξε τους ορίζοντες του Μοσχίδη. Άρχισε να βλέπει με άλλο μάτι το περιβάλλον γύρω του. Στο Σωκαστρο, που επέστρεφε τα καλοκαίρια, υπήρχαν ένα σωρό μυστήρια που τώρα προσπαθούσε να τα ερμηνεύσει. Εκατοντάδες φορές είχε ποτίσει τα πρόβατά του στις τέσσερις γούρνες, που υπήρχαν εκεί και οι οποίες αντιλαμβανόταν τώρα, ότι ήταν μνημεία, φτιαγμένα από τα πολύ παλιά χρόνια. Επίσης εκεί κοντά βρίσκονταν τα χαλάσματα μιας εκκλησίας του Αγίου Αλεξάνδρου και ανάμεσά τους έβλεπε σπασμένα μάρμαρα με σταυρούς και άλλα λαξεύματα. Σιγά-σιγά άρχισε να γεννιέται μέσα του η επιθυμία να μάθει την ιστορία τους, να ερευνήσει το παρελθόν τους, να γνωρίσει πότε και ποιοι έζησαν εκεί και δημιούργησαν αυτά τα μνημεία. Και όταν κάποια μέρα, στα 1884 ή 1885, ο ιδιοκτήτης του χωραφιού όπου βρίσκονταν τα χαλάσματα του Αγίου Αλεξάνδρου, αποφάσισε να το καθαρίσει από τις πέτρες, για να το σπείρει, ο Αργύρης αποφάσισε να τον βοηθήσει, κάνοντας έτσι την πρώτη του ανασκαφή. Και ω του θαύματος, ανάμεσα στις πέτρες του ναού βρίσκει μια ενεπίγραφη στήλη. Μια στήλη με δυο επιγραφές, που από τότε απασχόλησε και απασχολεί ακόμα δεκάδες επιστημόνων από όλο τον κόσμο. Μια στήλη μοναδική, αφού περιέχει τις μόνες επιγραφές σε πελασγική γλώσσα που έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα, η οποία θα μείνει γνωστή στον επιστημονικό κόσμο ως «Στήλη των Καμινίων». Ο νεαρός Μοσχίδης συγκλονίζεται. Η ανακάλυψη αυτή τον σφραγίζει κυριολεκτικά. Αργότερα θα γράψει μια εκτενή μελέτη για την στήλη αυτή, την οποία αποκαλεί «πολυθρύλητο μνημείο» και όταν ύστερα από χρόνια οι χωριανοί του θα του ζητήσουν να φτιάξει ένα κτητορικό επίγραμμα για το ναό του χωριού τους, θα το συντάξει σε μια γλώσσα, ομηρική, ακατανόητη, σε μεγαλογράμματη γραφή και χωρίς διάκενα ανάμεσα στις λέξεις, ώστε να μοιάζει με την ανερμήνευτη επιγραφή του Σώκαστρου. ΝΗΟΝ ΤΟΝΔ ΗΓΕΙΡΕΝ ΕΠΗΡΑΤΟΝ ΥΨΙΜΕΛΑΘΡΟΝ ΚΑΜΙΝΙΕΩΝ ΔΗΜΟΣ ΕΥΣΕΒΕΩΝ ΑΝΕΡΩΝ ΛΗΜΝΟΥ Ο ΤΗ ΓΑΘΕΗΣ ΕΡΙΚΥΔΕΑ ΕΖΕΤΟ ΘΩΚΟΝ ΡΥΣΙΟΘΕΝ ΔΑΝΙΗΛ ΠΙΝΥΤΟΣ ΑΡΧΙΘΥΤΗΣ 1852 ΑΥΓ 15 Η ανακάλυψη της Στήλης αποτελεί σταθμό στη ζωή του Μοσχίδη. Τότε αποφασίζει οριστικά να ασχοληθεί με τη μελέτη της ιστορίας της πατρίδας του. Γράφει: «Τότε εγεννήθη εν ημίν ο πόθος να ιστορήσωμεν τας τύχας της ιδιαιτέρας ημών πατρίδος». Η Λήμνος δεν τον χωρά πλέον. Αντιλαμβάνεται ότι για να μελετήσει την ιστορία της πατρίδας του πρέπει να σπουδάσει σε καλύτερα σχολεία. Φεύγει λοιπόν για τη Σμύρνη και γράφεται στην περίφημη «Ευαγγελική Σχολή». Οι λιγοστές οικονομίες του εξαντλούνται γρήγορα και αναγκάζεται να εργαστεί ως προπαιδευτής μικρών μαθητών, για να εξοικονομεί τα προς το ζην. Σύντομα γίνεται γνωστός στην κοινωνία της Σμύρνης για τη φιλοτιμία και τη μεταδοτικότητά του κάτι που θα τον βοηθήσει αργότερα όταν θα αναζητήσει σχολείο για να εργαστεί. Τελειώνει τη Σχολή τον Ιούνιο του 1890 με βαθμό τέσσερα (4), αλλά οι φιλοδοξίες του δεν σταματούν εδώ. Αν και θα μπορούσε να διοριστεί δάσκαλος και μάλιστα Α κατηγορίας, όπως ονομάζονταν τότε οι απόφοιτοι διδασκαλείων, και να επιστρέψει καταξιωμένος στο νησί του, εκείνος το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους εγγράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Όμως η οικονομική ανάγκη τον κρατά στη Σμύρνη, όπου εργάζεται ως οικοδιδάσκαλος παραδίδοντας μαθήματα σε παιδιά εύπορων οικογενειών. Φροντίζει όμως κατά διαστήματα να μεταβαίνει στην Αθήνα και να δίνει εξετάσεις στα μαθήματα της σχολής. Αυτή την περίοδο τα έξοδά του είναι αυξημένα και εργάζεται σκληρά. Ο συνδυασμός της σκληρής εργασίας και της πολύωρης μελέτης τον ρίχνουν στο κρεβάτι με υπερκόπωση, λίγο πριν ξεκινήσει τις πτυχιακές εξετάσεις το καλοκαίρι του Ο γιατρός συνιστά εξάμηνη ανάπαυση, οπότε ο Μοσχίδης έρχεται για λίγους μήνες στη Λήμνο. Το κλίμα του χωριού του και οι περιποιήσεις της μητέρας του τον κάνουν

5 5 γρήγορα καλά. Έτσι το φθινόπωρο πηγαίνει στην Αθήνα, δίνει τις εξετάσεις που όφειλε και στις 24 Νοεμβρίου 1894 παίρνει το πτυχίο του. Επιστρέφει στο νησί γεμάτος όνειρα. Βλέποντας ότι ελευθερώνεται η θέση του διευθυντή της Αστικής Σχολής, απευθύνεται στην «Κεντρική Επιτροπή των Εκπαιδευτικών Καταστημάτων Λήμνου» και ζητά να αναλάβει τη διεύθυνση της Σχολής, σκεπτόμενος ότι εργαζόμενος στο νησί θα μπορούσε παράλληλα να κάνει τις έρευνές του και να προωθήσει το όνειρο του για τη συγγραφή της λημνιακής ιστορίας. Όμως οι υπεύθυνοι του αρνούνται, σε μια επίδειξη μικροκομματισμού θα λέγαμε, αφού θέλοντας να ικανοποιήσουν ορισμένους κομματικούς τους φίλους προσλαμβάνουν κάποιον Βασιλειάδη από την Ίμβρο. Αν και βρισκόμαστε στα χρόνια της τουρκοκρατίας δεν πρέπει να μας ξενίζει η λέξη κομματισμός, διότι ειδικά κατά την τελευταία περίοδο της τουρκοκρατίας τα κομματικά πάθη ήταν ιδιαίτερα έντονα στο νησί και αλληλομαχόμενες φατρίες δημογερόντων προσπαθούσαν να διοικήσουν την κοινότητα, με σκοπό να διαχειρίζονται τις αθρόες εισφορές των Αιγυπτιωτών. - Βουρλά - Ο Μοσχίδης απογοητευμένος φεύγει από το νησί και επιστρέφει στη Σμύρνη, όπου αναζητά σχολείο για να εργαστεί. Είναι τυχερός διότι στα Βουρλά μόλις έχει παραιτηθεί, λόγω ηλικίας, ένας σπουδαίος εκπαιδευτικός, ο Βασίλειος Παπαγιαννίδης και οι υπεύθυνοι, που τον γνωρίζουν από τα χρόνια που ζούσε στη Σμύρνη, του αναθέτουν τη διεύθυνση της «Αναξαγόρειου Σχολής» των Βουρλών. Ο διορισμός αυτός δείχνει και το μέγεθος του λάθους των Λημνιών υπευθύνων, διότι η Αναξαγόρειος ήταν εννεατάξιο σχολείο, στο οποίο φοιτούσαν 800 μαθητές και δίδασκαν 14 δάσκαλοι. Ο ετήσιος μισθός του διευθυντή της σχολής ξεπερνούσε τις 100 χρυσές οθωμανικές λίρες. Αντίθετα η Αστική Σχολή του Κάστρου (Μύρινας) ήταν μια μικρή πεντατάξια σχολή, της οποίας η τελευταία τάξη άλλοτε λειτουργούσε και άλλοτε όχι, λόγω ελλείψεως μαθητών και στην οποία φοιτούσαν λιγότεροι από 100 μαθητές συνολικά και δίδασκαν τρεις ή τέσσερις δάσκαλοι. Ο δε μισθός του διευθυντή της δεν ξεπέρασε τις 50 λίρες κατά τη δεκαετία Ο Μοσχίδης ρίχνεται με πάθος στη δουλειά. Φέρνει νέες ιδέες και σιγά-σιγά η Αναξαγόρειος αποκτά μεγάλη φήμη. Η πρώτη του εντολή έμεινε ιστορική στην πόλη των Βουρλών: «Απαγορεύεται αυστηρώς το δέρειν εν τη Σχολή. Ο ξυλοδαρμός, ως αντιπαιδαγωγικόν μέσον, δέον να εξωστρακισθή εκ των σχολείων και οι διδάσκαλοι, αντί του βαρβάρου τρόπου του ξυλίζειν, προσπαθώσι όπως αναπτύσσουν την φιλοτιμίαν των μαθητών δι άλλων προσφόρων μέσων!». Δάσκαλοι και γονείς αναστατώνονται. Μαθημένοι για δεκαετίες στο άγριο ξυλοκόπημα των μαθητών, δυσπιστούν για την δυνατότητα εφαρμογής του μέτρου. Όμως ο Μοσχίδης είναι ανένδοτος. Επιβλέπει με σχολαστικότητα και τελικά επιβάλλει την απαγόρευση του ξυλοδαρμού ως μέσου παιδεύσεως, συνεπικουρούμενος και από ορισμένους άλλους συναδέλφους του με ανοιχτά μυαλά. Επίσης κάθε Σάββατο καθιερώνει εβδομαδιαίες συνεδριάσεις του συλλόγου των διδασκόντων, στις οποίες διαπραγματεύονται εκπαιδευτικά και παιδαγωγικά ζητήματα. Οι συνεδριάσεις αυτές ήταν υψηλού επιπέδου και δεν εκφυλίζονταν σε θέματα της καθημερινότητας. Κάθε φορά διαπραγματεύονταν ένα συγκεκριμένο θέμα, στο οποίο κάποιος από τους εκπαιδευτικούς προετοίμαζε μια εισήγηση και ακολουθούσε συζήτηση και σχολιασμός. Πάντα δε κατέληγαν σε πρακτικές εφαρμογές των αποφάσεών τους, κάνοντας διάφορους εκπαιδευτικούς πειραματισμούς. Σύντομα η φήμη αυτών των συνεδριάσεων ξεπέρασε τα στενά όρια της πόλης των Βουρλών και συχνά τις παρακολουθούσαν ως ακροατές και δάσκαλοι κοντινών χωριών.

6 6 Η «Αναξαγόρειος» άρχισε να αποκτά τη φήμη πρότυπου σχολείου, την οποία διατήρησε και αργότερα όταν έφυγε ο Μοσχίδης. Οι δάσκαλοι που είχαν εργαστεί σε αυτή τη σχολή θεωρούνταν κατά κάποιο τρόπο ως μετεκπαιδευμένοι, με αποτέλεσμα να είναι περιζήτητοι από άλλα σχολεία, στα οποία διορίζονταν με μισθούς Α κατηγορίας. Η συνεργασία του Μοσχίδη με τη δημογεροντία ήταν άψογη και η θητεία του στη σχολή άφησε εποχή. Όσοι συνεργάστηκαν μαζί του όλοι μιλούσαν με σεβασμό τόσο για τις γνώσεις του όσο και για την οργανωτική του ικανότητα. Παράλληλα με την εκπαιδευτική του δράση δεν ξεχνά την ιστορική και αρχαιολογική έρευνα. Επισκέπτεται τα ερείπια μιας βυζαντινής εκκλησίας στο χωριό Γκιούλ-Μπαξέ κοντά στα Βουρλά και καταγράφει επιγραφές, τις οποίες αργότερα ερμήνευσε και δημοσίευσε στην εφημερίδα «Αμάλθεια» της Σμύρνης. Επίσης ενδιαφέρεται για την ιστορία των Βουρλών και συγκεντρώνει υλικό, το οποίο αργότερα ανακοίνωσε ότι σκοπεύει να δημοσιεύσει, αλλά τελικά μάλλον έμεινε αδημοσίευτο, αφού η έρευνα, τόσο η δική μου όσο και άλλων, δεν το έχει ανακαλύψει. Τελικά με την πόλη των Βουρλών συνδέθηκε και οικογενειακά, αφού εκεί γνώρισε τη μέλλουσα σύζυγό του, τη Φιλίτσα Τενεκίδη, θυγατέρα ενός εύπορου δημογέροντα της πόλης και πρώτη εξαδέρφη με τη μητέρα του Γεωργίου Σεφέρη. Τη Φιλίτσα Τενεκίδη θα παντρευτεί αργότερα, όταν θα επιστρέψει από τη Γερμανία. Ήταν τόση η σύνδεση του με τα Βουρλά, ώστε αργότερα κάποιοι αρθρογράφοι θεώρησαν ότι καταγόταν από εκεί. - Γερμανία - Αλλά το όνειρο του Μοσχίδη και ο στόχος που είχε βάλει όταν έφευγε από τα Καμίνια και τη Λήμνο ήταν διαφορετικός και ακόμα δεν είχε καταφέρει να τον ολοκληρώσει. Ήταν η συγγραφή της ιστορίας του νησιού του. Μέχρι τότε μελετούσε κυρίως τα συγγράμματα του βρετανού ιστορικού Gibbon. Αλλά γρήγορα αντιλήφθηκε ότι αν ήθελε να κάνει μια πλήρη και ολοκληρωμένη έρευνα όφειλε να μεταβεί στην Ευρώπη και μάλιστα στη Γερμανία, όπου εκείνη την εποχή ανθούσαν οι κλασσικές σπουδές, είχαν εκδοθεί πολλά έργα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και στα μουσεία της είχαν συγκεντρωθεί πάρα πολλές ελληνικές αρχαιότητες. Όμως η μετάβαση στη Γερμανία απαιτούσε χρήματα, τα οποία στο μεταξύ εξοικονομούσε εργαζόμενος στα Βουρλά, ενώ παράλληλα πρέπει να μάθαινε γερμανικά. Το 1898, μετά από τρία χρόνια εργασίας του στην «Αναξαγόρειο», ο Μοσχίδης έχει συγκεντρώσει το ποσό που του χρειάζεται και αποφασίζει να μεταβεί στη Λειψία και αργότερα στο Μόναχο. Εκεί εκπονεί τη διδακτορική του διατριβή, την οποία γράφει στη λατινική γλώσσα με τίτλο: «Rerum lemniacarum mythica tempora», δηλαδή: «Τα λημνιακά πράγματα κατά τους μυθικούς χρόνους». Παράλληλα ενημερώνεται για τις νέες εκπαιδευτικές και παιδαγωγικές αντιλήψεις, το λεγόμενο «γερμανικό σύστημα», που τότε επικρατούσε σε όλη την Ευρώπη και αντικαθιστούσε την απαρχαιωμένη «αλληλοδιδακτική μέθοδο». Και βέβαια στις γερμανικές βιβλιοθήκες ψάχνει με σχολαστικότητα και καταγράφει κάθε τι με λημνιακό ενδιαφέρον. Το πέρασμά του από τη Γερμανία δεν πέρασε απαρατήρητο, διατήρησε επαφές με τους εκεί επιστημονικούς κύκλους, όπως αποδεικνύεται από κριτικές που δημοσιεύτηκαν αργότερα σε γερμανικά περιοδικά για το βιβλίο του. Παράλληλα κάνει τις πρώτες του δημοσιεύσεις στην εφημερίδα «Νέα Ημέρα» της Τεργέστης, που αφορούν αρχαίες επιγραφές της Λήμνου από τα Καμίνια και από την Ηφαιστία. Εκεί για πρώτη φορά ανακοινώνει δημόσια την πρόθεσή του να εκδώσει το πρώτο τεύχος της ιστορίας της Λήμνου. Τον επόμενο χρόνο θα δημοσιεύσει και άλλες επιγραφές από την Κώμη, που αφορούσαν το ιερό του Ηρακλέους. Τα εκτεταμένα

7 7 άρθρα του έχουν σημαντική απήχηση μεταξύ των λογίων του νησιού, δεδομένου ότι συνοδεύονται από εύστοχες παρατηρήσεις και σχόλια, με τα οποία αποκαλύπτεται το ιστορικό παρελθόν του, για το οποίο ως τότε ήταν γνωστές κυρίως μυθολογικές αναφορές (η πτώση του Ηφαίστου, ο Φιλοκτήτης, οι Αργοναύτες και η Υψιπύλη κλπ), αλλά ελάχιστες ιστορικές. Η Κεντρική Επιτροπή των Σχολείων, η ίδια που λίγα χρόνια νωρίτερα του είχε αρνηθεί το διορισμό του στην Αστική Σχολή του νησιού, του στέλνει συγχαρητήριο γράμμα με την υπογραφή του ίδιου του μητροπολίτη Διόδωρου. Στο γράμμα αυτό απαντά ο Μοσχίδης διαβεβαιώνοντάς τους ότι όσο αναπνέει δεν θα παύσει να κοπιάζει με όλες του τις δυνάμεις για την πατρίδα του. Στα άρθρα του δίνει πληροφορίες και για άλλες επιγραφές που βρίσκονταν εντοιχισμένες σε διάφορα κτίσματα, όπως σχολεία, ναούς κλπ. Οι πληροφορίες αυτές αργότερα αποδείχτηκαν πολύτιμες, διότι οι επιγραφές αυτές συγκεντρώθηκαν από τους αρχαιολόγους και σήμερα βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Μύρινας. Ο Μοσχίδης στα Καμίνια, γύρω στο Καμίνια - Το φθινόπωρο του 1900 επιστρέφει πρόωρα από τη Γερμανία, για λόγους ανεξάρτητους από τη θέλησή του, όπως ο ίδιος αναφέρει, πιθανότατα διότι αντιμετώπισε κάποιο οικογενειακό πρόβλημα. Μάλλον τότε πέθανε η μητέρα του και ο πατέρας του ζητούσε να ξαναπαντρευτεί, κάτι που ο ίδιος δεν το ήθελε. Ξεχειμωνιάζει στα Καμίνια και βρίσκει την ευκαιρία να ερευνήσει αλλά και να ολοκληρώσει τη συγγραφή του έργου του. Τα απόβραδα κάθεται με τους συντοπίτες του στις ρούγες και στους καφενέδες και τους διηγείται ιστορικά γεγονότα από το παρελθόν της Λήμνου. Τους διαβάζει τα γραπτά του, τους δείχνει εικόνες με επιγραφές, αγάλματα και νομίσματα, που βρίσκει σε ξένα βιβλία, τα οποία έχει κουβαλήσει σε ένα μεγάλο ξύλινο μπαούλο. Παράλληλα καταγράφει αφηγήσεις, θρύλους, τραγούδια, λαογραφικό και λεξιλογικό υλικό, το οποίο σκοπεύει να περιλάβει αργότερα σε ένα δεύτερο τόμο. Καθημερινά ένας όλο και μεγαλύτερος κύκλος ανθρώπων τον περιβάλλει. Συχνά οι συζητήσεις ξεφεύγουν από το ιστορικό και τοπογραφικό τους πλαίσιο και επεκτείνονται στο εθνικό ζήτημα. Βρισκόμαστε στο 1901, ο μακεδονικός αγώνας είναι σε εξέλιξη, οι Έλληνες ασφυκτιούν μέσα στο παρηκμασμένο και σάπιο Οθωμανικό κράτος, το οποίο είναι φανερό ότι παραπαίει. Μοιραία λοιπόν ο Μοσχίδης και οι συντοπίτες του συζητούν για το μέλλον της Λήμνου στην υπό διάλυση Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αλλά κάποια στιγμή οι δημόσιες αυτές συζητήσεις φτάνουν στα αυτιά του Τούρκου διοικητή, ο οποίος στο πρόσωπο του Μοσχίδη διακρίνει έναν επικίνδυνο εθνεγέρτη, που ξεσηκώνει τους γενικά φιλήσυχους και νομοταγείς Λημνιούς. Αποφασίζει να τον συλλάβει και να κατάσχει το υλικό που είχε συγκεντρώσει. Στέλνει δυο χωροφύλακες στα Καμίνια, οι οποίοι αφού συγκεντρώνουν ό,τι με κόπο είχε συλλέξει ο Μοσχίδης ψάχνοντας επί χρόνια σε μουσεία και βιβλιοθήκες, το φορτώνουν

8 8 σε δύο σάκους και κατευθύνονται στο Μούδρο για να διανυκτερεύσουν. Ο Μοσχίδης έχει ήδη συλληφθεί. Όμως με παράκληση του μητροπολίτη δεν έχει φυλακιστεί, αλλά έχει τεθεί υπό περιορισμό στο μητροπολιτικό μέγαρο, δηλαδή στο σημερινό κτίριο της «Παλιάς Μητρόπολης». Οι στιγμές είναι κρίσιμες. Αν το υλικό χαρακτηριζόταν ανατρεπτικό, κάτι που πολύ εύκολα μπορούσε να γίνει, αφού ανάμεσα του βρίσκονταν πολλές και ποικίλες ελληνικές εκδόσεις, τότε αφ ενός μεν κινδύνευε ο συγγραφέας αφ ετέρου ο μακροχρόνιος κόπος και η προσπάθειά του θα πήγαινε χαμένη και σήμερα ίσως δεν θα είχαμε ούτε τον πρώτο και μοναδικό τόμο της «Ιστορίας της Λήμνου». Όμως ο Μοσχίδης φαίνεται πως είχε πολλούς φίλους ανάμεσα στους κατοίκους του νησιού, οι οποίοι αποφάσισαν να δράσουν ερήμην του, με ένα καλοστημένο σχέδιο και να σώσουν τόσο τον ίδιο όσο και το πολύτιμο υλικό. Το βραδάκι μια παρέα πλησίασε τους δύο χωροφύλακες και τους προσκάλεσε σε μια ταβέρνα του Μούδρου, όπου φρόντισαν να τους μεθύσουν για τα καλά. Ταυτόχρονα μια άλλη ομάδα διέρρηξε το κονάκι, όπου φυλάσσονταν οι σάκοι με τα «τεκμήρια» της συνωμοσίας και αφού τους άδειασαν τους γέμισαν με διάφορα «αθώα» σχολικά βιβλία. Τα δε βιβλία και τις σημειώσεις του Μοσχίδη, καλπάζοντας ολονυχτίς με ένα άλογο, τα μετέφεραν στο Κάστρο, και τα ασφάλισαν στο μητροπολιτικό μέγαρο. Έτσι διασώθηκε τόσο ο ιστορικός όσο και το έργο του, αφού ο διοικητής δεν μπόρεσε να του στηρίξει κάποια κατηγορία και τον άφησε ελεύθερο. Όσο και αν κουράζει, αξίζει να αναφέρουμε τα ονόματα εκείνων των ηρωικών Λημνιών, που διακινδύνευσαν για να σώσουν τελικά από την καταστροφή την ίδια την ιστορία του νησιού τους. Αποτελούν πρότυπα για την αλλοτριωμένη εποχή που ζούμε, που οι περισσότεροι αμφιβάλλω αν θα διακινδύνευαν για πολύ πιο σημαντικά πράγματα από τη σωτηρία κάποιων ντοκουμέντων. Συνεργάστηκαν λοιπόν τρεις Μουδρινοί: ο τότε δήμαρχος Μούδρου Βασίλειος Τσέλιος, ο γιατρός Θωμάς Θεοφάνους, και ο δάσκαλος Θεμιστοκλής Ευαγγέλου-Βασιλειάδης. Επίσης, ο αρχιμανδρίτης και δάσκαλος Ιωάννης Αυγερινός από τον Τσεσμέ, ο τότε δάσκαλος και αργότερα γνωστός δικηγόρος και βουλευτής Γεώργιος Καλδής από τη Λέσβο, ο δάσκαλος Τριαντάφυλλος Αβαδέλλης από τις Σαρδές και δυο Αϊβαλιώτες: ο Αλέκος Κοντογιώργης που διέρρηξε το κονάκι και μετέφερε τα έγγραφα στο Κάστρο και ο καπετάν-νικόλας Ατζαμής που αργότερα μετέφερε κρυφά με το καΐκι του το μπαούλο του Μοσχίδη από τη Λήμνο στο Αϊβαλί. Και φυσικά ο τότε μητροπολίτης Λήμνου Διόδωρος Μάσχας. - Αϊβαλί - Μετά την περιπέτεια αυτή ο Μοσχίδης αντιλαμβάνεται ότι στη Λήμνο δεν μπορεί να μείνει μόνιμα, όπως σχεδίαζε. Ο Τούρκος αστυνόμος τον έχει υπό διακριτική παρακολούθηση και περιμένει κάποια νέα αφορμή για να τον συλλάβει. Δεν θέλει όμως να απομακρυνθεί και πολύ από την περιοχή, ώστε να μπορεί να έρχεται και να συνεχίζει τις έρευνές του. Επιλέγει λοιπόν ως τόπο εγκατάστασης και εργασίας του το Αϊβαλί και το φθινόπωρο του 1901 αναλαμβάνει διευθυντής του εκεί γυμνασίου και επόπτης όλων των σχολείων της περιοχής, τα οποία ήταν έξι δημοτικά σχολεία, το σχολαρχείο, το παρθεναγωγείο και φυσικά το γυμνάσιο. Σ αυτά φοιτούσαν μαθητές και δίδασκαν 40 εκπαιδευτικοί. Η θέση αυτή ήταν εξαιρετικά σημαντική, διότι το «Γυμνάσιο Κυδωνιών», δηλαδή του Αϊβαλιού, θεωρείτο ένα από τα 4 ή 5 σπουδαία γυμνάσια της Μικρασίας και συγκέντρωνε μαθητές και από άλλες περιοχές. Είχε πίσω του μια σημαντική προϊστορία, που ξεκινούσε από το 18ο αιώνα, με την περίφημη «Ακαδημία Κυδωνιών», όπου είχαν διδάξει πρωτοπόροι εκπαιδευτικοί, όπως Θεόφιλος Καΐρης και ο Βενιαμίν Λέσβιος και κουβαλούσε ένα ηρωικό παρελθόν, αφού εκείνη η «Ακαδημία» είχε καεί κατά την καταστροφή του Αϊβαλιού το 1821.

9 9 Στις αρχές του αιώνα το Αϊβαλί ήταν ένα πνευματικό κέντρο στην περιοχή του. Αρκεί να θυμηθούμε ότι την εποχή αυτή φοίτησαν στα σχολεία του και πήραν τα πρώτα πνευματικά εφόδια, που τους βοήθησαν να εξελιχθούν αργότερα σε επιφανείς λογοτέχνες, ο Φώτης Κόντογλου και ο Ηλίας Βενέζης που ήταν Αϊβαλιώτες, ο Στρατής Δούκας από τα γειτονικά Μοσχονήσια και ο Στρατής Μυριβήλης από τη Μυτιλήνη. Οι Αϊβαλιώτες λοιπόν είχαν περί πολλού τα σχολεία τους, ήταν πολύ απαιτητικοί από τους εκπαιδευτικούς και τους επέλεγαν με ιδιαίτερη αυστηρότητα. Ταυτόχρονα βέβαια αναγνώριζαν τη σπουδαιότητα του έργου τους και τους άμειβαν με ιδιαίτερα υψηλές αμοιβές. Αρκεί να πούμε ότι ο ετήσιος μισθός του Μοσχίδη ήταν 230 χρυσές οθωμανικές λίρες! Εκτός όμως από τη σπουδαιότητα της θέσης, με την επιλογή του αυτή ο Μοσχίδης δεν ξέκοβε από τη Λήμνο, διότι τότε στο Αϊβαλί και γενικά στη Β.Δ. Μικρασία ζούσαν πολλοί Λημνιοί, άλλοι εγκατεστημένοι μόνιμα και άλλοι ως εποχιακοί εργάτες στα χωράφια και στις οικοδομές. Έτσι είχε συνεχή επικοινωνία με την πατρίδα του. Επίσης συνέχιζε να βρίσκεται σχετικά κοντά στη Σμύρνη, όπου είχε πολλές γνωριμίες και στις εφημερίδες της οποίας συνέχισε να αρθρογραφεί. Στο «Γυμνάσιο Κυδωνιών» έμεινε τέσσερα χρόνια και η θητεία του σε αυτό συνδυάστηκε με μια εντυπωσιακή ανάπτυξη τόσο του σχολείου όσο και της δημοτικής εκπαίδευσης. «Υπήρξε εκ των αρίστων διευθυντών του Γυμνασίου», όπως σημειώνουν οι Αϊβαλιώτες ιστορικοί, όπως ο Καραμπλιάς, ο Κολυφέτης, ο Παπουτσιδάκης, κάποιοι από τους οποίους τον είχαν καθηγητή. Πραγματικά εργάζεται με πάθος και ενθουσιασμό. Ας δούμε κάποιες από τις δραστηριότητές του. Αναδιοργανώνει τη βιβλιοθήκη του σχολείου, το οποίο είχε μια καλή συλλογή τόμων, αχρησιμοποίητων και παραπεταμένων σε αποθήκες. Την εμπλουτίζει με νέες εκδόσεις φθάνοντας τους τόμους και οργανώνει αναγνωστήριο, το οποίο χρησιμοποιούν μαθητές και εκπαιδευτικοί. Προτρέπει τον καθηγητή των φυσικών να φτιάξει εργαστήριο, το οποίο εμπλουτίζεται με πολλά όργανα, χημικές ουσίες, προπλάσματα, χάρτες κλπ. Ζητά από την κοινότητα και πετυχαίνει να ανεγερθεί γυμναστήριο. Παρατηρεί ότι τα περισσότερα παιδιά αδυνατούν να συνεχίσουν το σχολείο μετά το δημοτικό, για οικονομικούς κυρίως λόγους. Συγκινείται, αναλογιζόμενος ίσως τις δυσκολίες που είχε αντιμετωπίσει και ο ίδιος στα χρόνια των σπουδών του και ιδρύει «Ταμείο Ελεημοσύνης», για την οικονομική ενίσχυση των φτωχών μαθητών και των οικογενειών τους. Σύνθημά του «κανείς νέος αγράμματος». Η κοινωνία του Αϊβαλιού στην αρχή παρεξηγεί τις προθέσεις του και αρνείται να συνεισφέρει. Τότε αυτός σε συνεργασία με το σύλλογο των καθηγητών διοργανώνει έρανο μεταξύ των μαθητών και επιβάλλει δυναμικά την ίδρυση του Ταμείου. Η επιτυχία του Ταμείου είναι τεράστια. Σε πρώτη φάση αγοράζει βιβλία, τα οποία δανείζει στους άπορους μαθητές, με την υποχρέωση στο τέλος της χρονιάς να τα επιστρέψουν ώστε να τα χρησιμοποιήσουν οι επόμενοι. Φιλάνθρωποι του Αϊβαλιού συγκινούνται και συμμετέχουν στον έρανο και τελικά αναγκάζουν τη Σχολική Εφορεία να εγκρίνει ένα μικρό ποσό για τη λειτουργία του. Επίσης, διοργανώνει δημοπρασίες, στις οποίες πωλούνται εργόχειρα μαθητριών και χειροτεχνήματα μαθητών. Σταδιακά το απόθεμα του Ταμείου μεγαλώνει και καταργείται ο μαθητικός έρανος. Επίσης το Ταμείο επεκτείνεται σε διάφορες δραστηριότητες. Αγοράζει πολύγραφο, στον οποίο τυπώνονται σημειώσεις για τους μαθητές. στους άπορους εκτός από βιβλία μοιράζει γραφική ύλη, παπούτσια, ύφασμα για τη ραφή ρούχων. πληρώνει γιατρούς και φάρμακα ασθενών κλπ. Υπολογίζεται ότι πάνω από 400 μαθητές έπαιρναν δωρεάν βιβλία και οι 100 από αυτούς ρουχισμό και υποδήματα με χρήματα του «Ταμείου Ελεημοσύνης». Μπορούμε να πούμε λοιπόν ότι ο Μοσχίδης υπήρξε ένας οραματιστής της «δωρεάν παιδείας» στις αρχές του αιώνα μας, που προσπάθησε να εφαρμόσει στην πράξη το όραμά του. Πρέπει να αναφέρουμε επίσης ένα χαρακτηριστικό της τιμιότητάς του. Σε όλη τη διάρκεια της θητείας του στο Αϊβαλί δεν συμμετείχε στη διοίκηση και στη

10 10 διαχείριση του «Ταμείου Ελεημοσύνης», παρά το ότι ο ίδιος το εμπνεύστηκε, ούτε στο ξεκίνημα του Ταμείου αλλά ούτε και αργότερα που η τοπική κοινωνία είχε αποκτήσει πλέον εμπιστοσύνη στο φιλανθρωπικό του ρόλο. Μια άλλη σημαντική του δραστηριότητα είναι η έννοια του για την επιστημονική κατάρτιση των εκπαιδευτικών της περιφέρειάς του, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν απόφοιτοι μικρών τοπικών σχολείων χωρίς ιδιαίτερες σπουδές. Γνωρίζει ότι χωρίς επιμόρφωση η παιδεία που παρείχαν δεν μπορούσε να είναι επαρκής. Έτσι αφ ενός συνεχίζει την εφαρμογή του θεσμού των εβδομαδιαίων ανά Σάββατο παιδαγωγικών συνεδριάσεων, που είχε ξεκινήσει με επιτυχία στα Βουρλά, αλλά δεν του αρκεί αυτό. Ως επόπτης όλων των σχολείων τις Κυριακές καλεί όλους τους δασκάλους της περιοχής σε επιμορφωτικά σεμινάρια, τα οποία συνεχίζει για αρκετούς μήνες. Ενδιαφέρεται για την επιστημονική επάρκεια των εκπαιδευτικών της περιφέρειάς του και συχνά παρακολουθεί τις παραδόσεις τους. Είναι αυστηρός, αλλά δίκαιος, διότι δεν ακούγονται παράπονα. Ταυτόχρονα ασκεί και εκπαιδευτικό έργο στις ανώτερες τάξεις του Γυμνασίου και οι παραδόσεις του στα αρχαία ελληνικά και στην ιστορία αφήνουν εποχή. Επίσης εποχή άφησε η μοναδική στα χρονικά του Γυμνασίου Κυδωνιών πολυήμερη εκπαιδευτική εκδρομή των τελειοφοίτων, που πραγματοποίησε το Επισκέφτηκαν την Πέργαμο, όπου τότε είχαν αποκαλυφθεί περίφημες αρχαιότητες από Γερμανούς αρχαιολόγους. Εκτός από τη σχολική του δραστηριότητα, συμμετέχει ενεργά και στην πνευματική κίνηση της πόλης, διοργανώνοντας κατά καιρούς διαλέξεις με ποικίλα θέματα. Ομιλητές ήταν συνήθως διάφοροι καθηγητές του σχολείου αλλά και ο ίδιος. Ορισμένες από τις διαλέξεις τυπώνονταν σε φυλλάδια ή δημοσιεύονταν αργότερα σε εφημερίδες της Σμύρνης και της Πόλης. Παράλληλα ερευνούσε τους κώδικες και τα αρχεία της κοινότητας και περιχαρής ανακοίνωνε στους Αϊβαλιώτες τα αποτελέσματα των ερευνών του. Από τις έρευνές του αυτές πολύ σημαντική θεωρείται η διάσωση αρχειακών εγγράφων, που αφορούν στην περίφημη «Ακαδημία Κυδωνιών», στην οποία αναφερθήκαμε νωρίτερα. Ουσιαστικά τα μόνα έγγραφα που έχουμε για την «Ακαδημία» αυτή είναι όσα έσωσε ο Μοσχίδης με πολύ κόπο: «εκ κονιορτοβριθών και σητοβρότων χειρογράφων... πολλοίς πολλάκις οχληρός γενόμενος», όπως ο ίδιος αναφέρει, δηλαδή από κατασκονισμένα και σκοροφαγωμένα χαρτιά και αφού έγινε πολλές φορές και σε πολλούς ανθρώπους ενοχλητικός. Την ιστορία της Ακαδημίας και τη δράση των σπουδαίων δασκάλων της: Βενιαμίν Λεσβίου, Θεόφιλου Καΐρη και Γρηγορίου Σαράφη, περιέγραψε στους Αϊβαλιώτες σε τέσσερις συνεχόμενες διαλέξεις το Ειδικά για τον Θεόφιλο Καΐρη είχε ερευνήσει δυσπρόσιτα αρχεία της Άνδρου, του νησιού από το οποίο καταγόταν ο μεγάλος αυτός στοχαστής. Την έρευνά του για την «Ακαδημία Κυδωνιών» σκόπευε να εκδώσει σε έντυπη μορφή. Είχε μάλιστα βρει και τον εκδότη, αλλά η βιαστική αναχώρησή του από το Αϊβαλί για την Αίγυπτο ματαίωσε την έκδοση. Φεύγοντας παρέδωσε τα αρχειακό υλικό στο διάδοχό του στο Γυμνάσιο, το Γεώργιο Σακκάρη, και έστειλε τα κείμενα των διαλέξεών του σε ένα περιοδικό της Σάμου, όπου όμως δημοσιεύτηκαν σε περίληψη, μαζί με μία φωτογραφία του. Αργότερα δημοσίευσε τα πλήρη κείμενα των διαλέξεων στο περιοδικό «Νέα Ζωή» της Αλεξάνδρειας. Ο Γεώργιος Σακκάρης διατήρησε το υλικό που του είχε παραδώσει ο Μοσχίδης και λίγο πριν πεθάνει το παρέδωσε στο γνωστό μυτιληνιό ιστοριοδίφη Γεώργιο Βαλέτα, ο οποίος το αξιοποίησε για να συγγράψει την «Ιστορία της Ακαδημίας Κυδωνιών» το Στο έργο του αυτό ο Βαλέτας σημειώνει ότι η συμβολή του αρχειακού υλικού που είχε διασώσει ο Μοσχίδης ήταν καθοριστική για τη συγγραφή της μελέτης του. Συγκρίνοντας άλλωστε τις δύο εργασίες, δηλαδή τις διαλέξεις του Μοσχίδη, όπως δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό «Νέα Ζωή» της Αλεξάνδρειας το 1907 και τη μελέτη του Βαλέτα που δημοσίευσε το 1948, παρατηρούμε, ότι ο Βαλέτας ουσιαστικά έχει αναδιοργανώσει τις διαλέξεις του Μοσχίδη, ώστε να πάρουν τη μορφή μελέτης. Τα αρχειακά έγγραφα που χρησιμοποιεί

11 11 είναι ακριβώς τα ίδια με όσα είχε ανακαλύψει και δημοσιεύσει ο Μοσχίδης και είναι πραγματικά άδικο, όπου αναφέρεται η «Ακαδημία Κυδωνιών» να μνημονεύεται στη βιβλιογραφία η μελέτη του Βαλέτα και να μην αναφέρεται η εργασία του Μοσχίδη, που είχε δημοσιευτεί σαράντα ολόκληρα χρόνια νωρίτερα! Στο Κάιρο (καθιστός) με τελειόφοιτους της Αμπετείου Σχολής - Αίγυπτος - Όμως η ρόδινη και ανέφελη εποχή του Αϊβαλιού πλησίαζε στο τέλος της. Η οθωμανική διοίκηση ενοχλήθηκε από στις διαλέξεις του για την Ακαδημία, στις οποίες αναφερόταν με πάθος στην καταστροφή της από τους Τούρκους το Το Αϊβαλί απολάμβανε βέβαια ένα είδος ασυλίας και αυτονομίας, αλλά οι Τούρκοι πάντα παρακολουθούσαν διακριτικά τις δραστηριότητες των κατοίκων του. Άρχισαν λοιπόν να κατηγορούν το Μοσχίδη για προπαγάνδα και να πιέζουν την κοινότητα για την αντικατάστασή του. Το κλίμα χειροτέρεψε και από κάποια άλλα γεγονότα που συνέβησαν. Συγκεκριμένα με πρόσχημα την μη πληρωμή κάποιων παλιών φόρων οι Τούρκοι έπαψαν να είναι τόσο ανεκτικοί με τους Αϊβαλιώτες όσο παλιότερα. Μάλιστα στις αρχές του 1905 συνέλαβαν τη δημογεροντία και επέβαλαν κλίμα φοβίας. Ο Μοσχίδης ήταν πια μια πολύ γνωστή προσωπικότητα. Αρθρογραφούσε σε εφημερίδες και περιοδικά, διατηρούσε επαφές με σχολάρχες και άλλες προσωπικότητες πολλών περιοχών και έχαιρε μεγάλης εκτιμήσεως. Το Σεπτέμβριο του 1905 δέχεται μια πρόσκληση από το διευθυντή του «Αβερώφειου Γυμνάσιου» της Αλεξάνδρειας, τον Γεώργιο Παλαιολόγο, τον οποίο παλιά είχε καθηγητή στην Ευαγγελική. Του προτείνει να καταλάβει τη θέση του φιλολόγου στο Αβερώφειο. Ο Μοσχίδης δεν το σκέφτεται και πολύ και εγκαθίσταται στην Αλεξάνδρεια. Άλλωστε μόλις έχει παντρευτεί με τη Φιλίτσα Τενεκίδου από τα Βουρλά και οπωσδήποτε οι συνθήκες στο Αϊβαλί δεν ήταν ευνοϊκές για να στήσει σπιτικό. Αντίθετα στην Αίγυπτο οι προοπτικές είναι ευοίωνες. Εκεί υπήρχε δυναμική ελληνική παροικία, με καλά οργανωμένα σχολεία και κοινότητες. Μεταξύ των Ελλήνων ηγετικό ρόλο διαδραμάτιζαν οι Λημνιοί μετανάστες, που είχαν συστήσει μια οικονομικά

12 12 εύρωστη «Λημνιακή Αδελφότητα», με σκοπό την αλληλοβοήθεια και την ενίσχυση διαφόρων κοινωφελών έργων στο νησί (ανέγερση εκκλησιών, σχολείων κλπ.). Ο Μοσχίδης σύντομα γίνεται γνωστός στους φιλολογικούς κύκλους της πόλης του Καβάφη, οι οποίοι έχουν ιδρύσει έναν όμιλο που εκδίδει το περιοδικό «Νέα Ζωή». Από τον Ιανουάριο του 1906 ο Μοσχίδης γίνεται μόνιμος συνεργάτης του περιοδικού και επί δύο χρόνια δημοσιεύει διάφορες μελέτες του, τόσο ιστορικές, όσο και παιδαγωγικές. Επίσης κείμενά του υπάρχουν στην εφημερίδα «Ταχυδρόμος» της Αλεξάνδρειας. Η εργασία του στο σχολείο είναι σπουδαία, τόσο ώστε όταν η κοινότητα του Καΐρου τού ζητά να μεταβεί εκεί και να εργαστεί στην περίφημη «Αμπέτειο Σχολή» ο διευθυντής του Αβερώφειου δεν τον αφήνει να φύγει και του επιτρέπει μόνο όταν τον διαβεβαιώνουν ότι δεν θέλουν το Μοσχίδη για καθηγητή, αλλά για διευθυντή της Σχολής τους. Στην Αμπέτειο εφαρμόζει πολλές από τις ιδέες που αναφέραμε στα Βουρλά και στο Αϊβαλί. Η σχολή αυτή την περίοδο περνά μια κρίση. Οι Άραβες διεκδικούν το σχολείο για δικό τους και γενικά επικρατεί μια έκρυθμη κατάσταση. Ο Μοσχίδης επανασυνδέει τη Σχολή με την ελληνική παροικία του Καΐρου, από την οποία είχε αποκοπεί για αρκετά χρόνια και επιβάλει τον εορτασμό των εθνικών επετείων. Αφιερώνει όλο του το χρόνο για την επιβολή της πειθαρχίας, ενώ είναι αυστηρός σε θέματα καθαριότητας και τάξης, δεδομένου ότι είχε παραλάβει μια άθλια κατάσταση. Αλλάζει τον εσωτερικό κανονισμό και η αυστηρή πειθαρχία που απαιτεί, όπως είναι φυσικό, στην αρχή δημιουργεί ορισμένες αντιπάθειες από κάποιους κακομαθημένους. Σύντομα αυτοί απομονώνονται και η Σχολή έχει ανοδική πορεία. Επίσης πείθει τους αρμοδίους να κτίσουν νέο μεγαλοπρεπές κτίριο έξω από την πόλη, στο οποίο εγκατέστησε τις μεγάλες τάξεις. Παράλληλα φροντίζει για την υποστήριξη των απόρων μαθητών που έρχονταν από γειτονικά χωριά και δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τα έξοδα διαμονής. Δημιουργεί οικοτροφείο, όπου διέμεναν αντί να εγκαταλείπουν το σχολείο γυρίζοντας στα χωριά τους. Φυσικά συνεχίζει τις δημοσιεύσεις, κυρίως στην εφημερίδα «Αναγέννησις», την οποία εξέδιδε στο Κάιρο ο συμπατριώτης του, από τα Καμίνια, Νικόλαος Ιωάννου Λήμνιος, μια επίσης σπουδαία αλλά αγνοημένη προσωπικότητα της λημνιακής ιστορίας, πρωτοπόρος δημοσιογράφος, εκδότης, ευεργέτης κλπ. Το βιβλίο του Αργ. Μοσχίδη «Η ΛΗΜΝΟΣ»

13 13 - Η έκδοση του βιβλίου «Η ΛΗΜΝΟΣ» - Η σχολική δραστηριότητα απορροφούσε πλέον μεγάλο μέρος του χρόνου του Μοσχίδη. Εν τούτοις δεν παραμελούσε τα λημνιακά ζητήματα. Πονάει το νησί του και τον ενδιαφέρει κυρίως το θέμα της εκπαίδευσης. Από την εποχή που εργαζόταν στο Αϊβαλί είχε στενή συνεργασία με τις εκάστοτε σχολικές επιτροπές του νησιού. Τα καλοκαίρια συμμετέχει σε επιμορφωτικές ημερίδες των δασκάλων. Υποδεικνύει μεθόδους και τρόπους οργάνωσης της εκπαίδευσης της Λήμνου και οι υποδείξεις του λαμβάνονται σοβαρά υπόψη στους σχεδιασμούς των υπευθύνων, όπως προκύπτει από τις εκθέσεις λειτουργίας της κεντρικής επιτροπής των σχολείων των ετών 1903 και Με την άφιξή του στην Αίγυπτο δραστηριοποιείται στη «Λημνιακή Αδελφότητα», η οποία είχε τότε πρόσφατα ανασυγκροτηθεί μετά από ένα μικρό διάστημα αδράνειας, με επικεφαλής το Νικόλαο Ντάλλη από το Βάρος. Το 1906 εκλέγεται στο διοικητικό συμβούλιο και με τη δράση του παροτρύνει τους συμπατριώτες του να ενισχύσουν το έργο της Αδελφότητας, που κυρίως αφορούσε την ενίσχυση της εκπαίδευσης του νησιού. Μάλιστα το Νοέμβριο του 1906 δημοσιεύει στον αιγυπτιακό τύπο σε δώδεκα συνέχειες μια ογκώδη μελέτη, στην οποία διατυπώνει ολοκληρωμένες και τεκμηριωμένες προτάσεις για την αναδιοργάνωση και τη βελτίωση των εκπαιδευτηρίων της Λήμνου, ώστε να καλυφθεί όλο το νησί με στοιχειώδη σχολεία, από τα οποία με ένα πραγματικά εμπνευσμένο πυραμιδωτό σύστημα δικής του επινόησης, οι καλύτεροι μαθητές να φοιτούν σε ανώτερα σχολεία κοντινών χωριών και οι επιφανείς να καταλήγουν στις δυο αστικές σχολές στο Μούδρο και στο Κάστρο. Σκοπός του είναι να μη χάνεται το μαθητικό δυναμικό και τα καλά μυαλά του νησιού για βιοποριστικούς λόγους. Στη μελέτη υπάρχει πρόβλεψη ακόμα και για τα μαθήματα που έπρεπε να διδάσκονται σε κάθε επίπεδο, για την αναδιοργάνωση με διαφάνεια της οικονομικής διαχείρισης και πολλά άλλα, τα οποία σήμερα έχουν πλέον μόνο ιστορική σημασία, αλλά δείχνουν το ενδιαφέρον του. Το άρθρο αυτό είχε σημαντική απήχηση μεταξύ των Αιγυπτιωτών Λημνίων και σχολιάζεται ευμενώς από διαφόρους επιφανείς Λημνιούς σε επόμενα φύλλα των εφημερίδων. Αρκετές από τις υποδείξεις του λήφθηκαν υπόψη από την εδώ κοινότητα, όπως αποδεικνύεται από μεταγενέστερες ενέργειές της. Όμως ο μεγάλος του στόχος παρέμενε πάντα η έκδοση της Ιστορίας της Λήμνου. Ήδη από το 1901 ή 1902 πρέπει να είχε ολοκληρώσει τον πρώτο τόμο της, αλλά, όπως ήδη αναφέραμε, οι συνθήκες δεν ήταν ευνοϊκές για την έκδοση ούτε στη Λήμνο ούτε στο Αϊβαλί. Όταν εγκαθίσταται στην Αίγυπτο δεν έχει πλέον λόγους να φοβάται. Και ξεκινά την διαδικασία της έκδοσης. Όμως διαπιστώνει ότι το κόστος είναι μεγάλο και δεν θέλει να στερήσει από την οικογένειά του χρήματα. Καταφεύγει λοιπόν σε μια συνηθισμένη εκείνη την εποχή πρακτική. Δηλαδή ζητά από τους συμπατριώτες του να προεγγραφούν ως συνδρομητές ώστε να συγκεντρώσει το απαραίτητο κεφάλαιο. Εν τούτοις, παρά την προσμονή και την αδημονία που διατύπωναν όλοι παλιότερα για το βιβλίο, ελάχιστοι ανταποκρίνονται. Οι περισσότεροι κωφεύουν και ο ίδιος αναλογίζεται μήπως έκανε κάποια άστοχη ενέργεια, η οποία αποθάρρυνε τους συμπατριώτες του. Απογοητεύεται και αρχίζει να λησμονά το έργο. Τότε αναλαμβάνει να επιχορηγήσει την έκδοσή του ο πρόεδρος της Λημνιακής Αδελφότητας Νικόλαος Ντάλλης, μια σπάνια και ευγενική μορφή, στον οποίο πολλά οφείλει η λημνιακή κοινωνία - μεταξύ άλλων και την ανέγερση του κτιρίου της Αστικής Σχολής, το οποίο σήμερα στεγάζει το Α Δημοτικό Σχολείο Μύρινας - και ο οποίος Νικόλαος Ντάλλης, αφού έκαμε μύριες ευεργεσίες, χρεοκόπησε και πέθανε πάμφτωχος και σχεδόν λησμονημένος. Έτσι το Μάρτιο του 1907 βλέπει το φως της δημοσιότητας το α τεύχος του βιβλίου του Μοσχίδη, με τίτλο:

14 14 Η ΛΗΜΝΟΣ ΗΤΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ ΔΟΚΙΜΙΟΝ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΤΑΥΤΗΣ Από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ ημάς. ΕΙΣ ΔΥΟ ΤΕΥΧΗ ΤΕΥΧΟΣ Α Από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του Το βιβλίο αυτό είναι γραμμένο με μεγάλη προσοχή και επιστημονική πληρότητα. Αποτελεί το επιστέγασμα ερευνών του Μοσχίδη δεκαπέντε και πλέον ετών. Όπως προκύπτει από τις πηγές που παραθέτει, για τη συγγραφή του μελέτησε δεκάδες αρχαίους Έλληνες, Ρωμαίους και Βυζαντινούς συγγραφείς, αλλά και πάρα πολλούς Γερμανούς, Άγγλους και Γάλλους μελετητές καθώς και είκοσι τουλάχιστον έργα περιηγητών του μεσαίωνα, όλα στο πρωτότυπο, κάτι που μεταξύ των άλλων αποδεικνύει και τη μεγάλη γλωσσομάθεια του συγγραφέα. Το έργο περιλαμβάνει δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος ο συγγραφέας αναφέρεται στη μυθολογία και στην αρχαία ιστορία της Λήμνου. Τον απασχολούν ιδιαίτερα θέματα όπως η καταγωγή των αρχαίων κατοίκων του νησιού -πρόκειται για τους Μινύες και τους Πελασγούς- και οι σχέσεις του νησιού με την αρχαία Αθήνα μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο. Δανείζομαι τα λόγια ενός Γερμανού κριτικού, ο οποίος το Μάρτιο του 1910 έγραφε σε περιοδικό του Βερολίνου για το α μέρος του βιβλίου: «Η παρούσα συγγραφή προσφέρει μια εξαντλητική συλλογή του υλικού που μας παραδόθηκε από την αρχαιότητα σχετικά με τη Λήμνο, με αποτέλεσμα να δημιουργεί τη βάση για μια αρχαιολογική διερεύνηση του νησιού, η οποία μπορεί και να αποφέρει αποκαλύψεις». Βλέπουμε λοιπόν ότι η εργασία του Μοσχίδη έγινε αμέσως δεκτή με ενδιαφέρον από τους φιλολογικούς κύκλους του εξωτερικού, οι οποίοι προέβλεψαν ότι με βάση αυτό το βιβλίο μπορούν να εντοπιστούν οι αρχαιολογικοί χώροι του νησιού. Και πραγματικά αυτό έγινε. Μετά το 1922 που ηρέμησαν τα πράγματα και επανήλθε ο κόσμος στα ειρηνικά του έργα, η αρχαιολογική έρευνα στράφηκε πρώτα-πρώτα προς τις περιοχές που υπεδείκνυε ο Μοσχίδης. Ειδικά μάλιστα για την Πολιόχνη, η οποία δεν μνημονεύεται από τους αρχαίους συγγραφείς, μπορούμε να πούμε ότι αν δεν υπήρχε η υπόδειξη του Μοσχίδη, ίσως να μην είχε προσεχτεί έγκαιρα η περιοχή, που αποκάλυψε την τόσο σημαντική αυτή προϊστορική πόλη, η οποία έχει στην κυριολεξία αλλάξει τις απόψεις των αρχαιολόγων για το Β.Α. Αιγαίο της προϊστορικής περιόδου. Στο δεύτερο μέρος του το βιβλίο περιλαμβάνει καινούργιο υλικό, άγνωστο συχνά στους μελετητές και ξεκινά από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, το βυζάντιο, περιγράφει διεξοδικά την τύχη της Λήμνου κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, την ενετοκρατία, και την οθωμανική κατοχή, μέχρι την καταστροφή που υπέστη το 1770, κατά την αποτυχημένη επανάσταση του Ορλόφ. Ο Γερμανός κριτικός που αναφέραμε νωρίτερα αξιολογεί το υλικό που περιέχεται στο δεύτερο μέρος ως «εντελώς νέο και ουσιώδες». Και πράγματι έτσι είναι αφού ο Μσχίδης αξιοποιεί τα έργα πολλών περιηγητών, αμετάφραστα ακόμη τότε και επομένως δυσπρόσιτα. Για να τονίσουμε την αξία του, αρκεί να πούμε ότι τα περισσότερα από τα περιηγητικά κείμενα που αφορούν τη Λήμνο μεταφράστηκαν και εκδόθηκαν στα ελληνικά μόλις το 1986, δηλαδή σχεδόν 80 χρόνια μετά το βιβλίο του Μοσχίδη. Ακολουθεί ένα παράρτημα με ορισμένα αυτοτελή θέματα, τα οποία επεξεργάζεται πιο διεξοδικά, όπως η επιγραφή των Καμινίων, το ομηρικό επίθετο της Λήμνου ως «αμιχθαλόεσσα» και τα σχετικά με την ίδρυση των αθηναϊκών κληρουχιών στο νησί. Το βιβλίο κλείνει με δυο πίνακες των Ενετών και Γενοβέζων ηγεμόνων της Λήμνου και με ένα αλφαβητικό ευρετήριο, ώστε να είναι εύχρηστο στο μελετητή.

15 15 Παρά το ότι πέρασαν πάνω από 90 χρόνια, το βιβλίο του Μοσχίδη αποτελεί τη βάση για κάθε ιστορικό ερευνητή του νησιού. Δεν υπάρχει ιστορικό σύγγραμμα, που να αφορά τη Λήμνο, το οποίο να μην περιέχει το βιβλίο αυτό στη βιβλιογραφία του. Είναι χαρακτηριστικό ότι περιέχεται στη βιβλιογραφία της συμπληρωμένης επανέκδοσης της «Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους» του Παπαρρηγόπουλου. Είναι τόσο διεξοδική και προσεκτική η επιστημονική τεκμηρίωσή του, που ακόμα και σήμερα που η έρευνα έχει προχωρήσει αρκετά, συχνά επανέρχεται ο ερευνητής για να δει τι αναφέρει ο Μοσχίδης για το θέμα που τον απασχολεί. Και φυσικά αν και πέρασαν τόσα χρόνια, και πολλές μελέτες έχουν δει το φως της δημοσιότητας, αισθανόμαστε έντονα την απώλεια του δεύτερου τόμου που είχε προαναγγείλει, αλλά δεν εξέδωσε. Η υπογραφή του Αργ. Μοσχίδη - Ο χαμένος δεύτερος τόμος - Κλείνοντας τη σημερινή, ελπίζω ενδιαφέρουσα διάλεξη, να πούμε δύο λόγια για το χαμένο δεύτερο τόμο του έργου του Μοσχίδη. Στον πρόλογο του εκδοθέντος βιβλίου του προαναγγέλλει την έκδοση και δευτέρου τεύχους, το οποίο θα περιείχε τη συνέχεια της ιστορίας του νησιού από το 1770 και εξής καθώς και στοιχεία λαογραφικά, γλωσσικά, τοπογραφικά, πληθυσμιακά, οικονομικά και αλλά, που θα απεικόνιζαν τη Λήμνο της εποχής του. Δυστυχώς αυτό το δεύτερο τεύχος δεν το εξέδωσε. Πιθανότατα αναλογιζόμενος τις δυσκολίες που συνάντησε κατά την έκδοση του α τεύχους, όλο και ανέβαλε την έκδοση ως τον ξαφνικό θάνατό του, που συνέβη τον Απρίλιο του 1912, μετά από μια κρίση σκωληκοειδίτιδας. Η σύζυγός του ενδιαφέρθηκε να εκδώσει το βιβλίο, αλλά δεν βρήκε ανταπόκριση από κάποιους που απευθύνθηκε και τελικά εγκατέλειψε την ιδέα, δεδομένου ότι είχε να αντιμετωπίσει επείγοντα βιοποριστικά προβλήματα, αφού έμεινε ξαφνικά χήρα με τρία παιδιά. Επέστρεψε στο πατρικό της, στα Βουρλά της Σμύρνης, μεταφέροντας με σεβασμό το αρχείο του συζύγου της και έζησε εκεί ως το Στα τραγικά γεγονότα της μικρασιατικής καταστροφής, εγκατέλειψε τα πάντα προσπαθώντας να σωθεί. Έτσι μαζί με το βιος της οικογένειας Μοσχίδη έμεινε στα Βουρλά και το αρχείο του, στο οποίο περιλαμβάνεται και ο χαμένος β τόμος. Στην απίθανη περίπτωση που δεν κάηκε και δεν έπεσε σε βέβηλα χέρια, ίσως κατέληξε στο αρχείο κάποιου συλλέκτη. Έκανα μια προσπάθεια, σε συνεργασία με κάποιο γνωστό μου δημοσιογράφο, η οποία μέχρι στιγμής δεν απέδωσε. Δηλαδή για να γίνω πιο συγκεκριμένος, στις δημόσιες βιβλιοθήκες των Βουρλών και της Σμύρνης, που απευθυνθήκαμε, δεν βρέθηκε κάποιο ίχνος από το αρχείο Μοσχίδη. Ας ελπίσουμε ότι στο μέλλον η τύχη θα μας χαμογελάσει. Από όσα αναφέρθηκαν νομίζω ότι αναδεικνύεται μια πραγματικά σημαντική φυσιογνωμία. Ένας άνθρωπος, ο οποίος δεν έχει μόνο λημνιακό ενδιαφέρον, αλλά γενικότερο, αφού με τη δράση του πρόσφερε τόσο στον εκπαιδευτικό τομέα όσο και στην ιστορική έρευνα πάρα πολλά σε πολύ λίγα χρόνια, για την ακρίβεια μόλις δεκαέξι, από το 1896, που διορίστηκε στα Βουρλά ως το 1912, που πέθανε. -ο-ο-ο- Ολοκληρώνοντας, αισθάνομαι την ανάγκη να επαινέσω τους διοικούντες τον Ιατρικό Σύλλογο της Λήμνου για την πρωτοβουλία τους να εντάσσουν στα διάφορα συνέδρια

16 16 που διοργανώνουν και ομιλίες που δεν έχουν ιατρικό αντικείμενο, αλλά είναι γενικότερου ενδιαφέροντος, αφορούν όμως πάντα τη Λήμνο. Αν υπολογίσουμε και τις άλλες σημαντικές πολιτιστικές πρωτοβουλίες τους, όπως τη δημιουργία των λημνιακών σελίδων στο ΙΝΤΕΡΝΕΤ, παρατηρούμε ότι συνεχίζουν μια παλιά παράδοση, που θέλει τον ιατρικό κόσμο να συμμετέχει στενά στα πολιτιστικά δρώμενα της πατρίδας μας. Πραγματικά τους αξίζουν πολλά συγχαρητήρια. -ο-ο-ο- Θεόδωρος Γρ. Μπελίτσος Διάλεξη στο Ιατρικό συνέδριο του «Ιατρικού Συλλόγου Λήμνου» και της «Ιατρικής Σχολής» του Πανεπιστημίου Θράκης Ξενοδοχείο Porto Myrina Palace. Μύρινα, 11 Σεπτεμβρίου 1998.