ΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΩΣ ΜΕΣΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ

Transcript

1 ΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΩΣ ΜΕΣΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ Άρης Ψιλοβίκος 1 και Αγγελική. Ρόκκα 2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η συγκριτική µελέτη τοπογραφικών και θεµατικών χαρτών διαφόρων εκδόσεων της Ελλάδας κατά τον 20ο αιώνα δίνει την πληρέστερη εικόνα των αλλαγών του περιβάλλοντος στη χώρα µας µε παραστατικό τρόπο και επιβεβαιώνει την άποψη ότι ο άνθρωπος έχει καταστεί ο κύριος παράγοντας αλλαγών και εξέλιξης του περιβάλλοντος σήµερα. Οι ανθρωπογενείς αλλαγές του περιβάλλοντος είναι εντυπωσιακές στα µεγάλα υγροτοπικά συστήµατα της χώρας µας, τα οποία βρίσκονται κυρίως σε µικρά και µεγάλα βυθίσµατα. Στους χάρτες των αρχών του 20ου αιώνα απεικονίζεται η φυσική κατάσταση του περιβάλλοντος, µε κύρια στοιχεία τις αλλαγές στην πορεία της κοίτης των ποταµών, τις αυξοµειώσεις της έκτασης των λιµνών και των ελών, τις επεκτάσεις της χέρσου σε βάρος της θάλασσας σε δελταϊκές εκβολές κ.ά. Στους χάρτες των µέσων του 20ου αιώνα απεικονίζονται οι αλλαγές που προκλήθηκαν από τις µεγάλης κλίµακας πρωτογενείς επεµβάσεις του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον όπου σε ελάχιστο χρονικό διάστηµα για τη φύση, εξαφανίστηκαν από τους χάρτες µεγάλες λίµνες και έλη πεδινών περιοχών της χώρας (Υγρότοποι Μακεδονίας) λόγω κατασκευής υδραυλικών έργων όπως αποξηράνσεις και αποστραγγίσεις. Στους χάρτες του τέλους του 20ου αιώνα απεικονίζονται οι νεώτερες αλλαγές του φυσικού περιβάλλοντος, οι οποίες οφείλονται σε δευτερογενείς επεµβάσεις του ανθρώπου όπως είναι η κατασκευή µεγάλων αρδευτικών έργων και η αντικατάσταση της φυσικής βλάστησης από αρδευόµενες καλλιέργειες. ABSTRACT Comparative studies on topographic and thematic maps of several editions of Greece, during the 20 th century, give us a better knowledge of the drastic changes in the environment and prove that the human impact on the natural processes is responsible for these changes. The anthropogenic processes, caused drastic environmental changes, are very impressive and widely imposed to the large Wetlands of Macedonia. The corresponding maps of the beginning of the 20 th century, give us information on the natural environment processes, such as changes in the course of the rivers increasing and decreasing of the lake - marsh landings of the deltaic platforms etc. 1 Α. Ψιλοβίκος, Τοµέας Συγκοινωνιακών και Υδραυλικών Έργων, ΤΑΤΜ, ΑΠΘ 2 Α. Ρόκκα, Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης, ηµοκρίτειο Παν. Θράκης 33

2 The corresponding maps of the middle times of the 20 th century show us the drastic changes, caused by the human impact on the natural processes of the environment when rapidly, extensive fresh and salt water marshes of the deltaic platforms disappeared from the maps (Axios Delta, Nestos Delta) Finally, the corresponding maps of the end of the 20 th century give us information on the recent minor changes in the environment (deltaic processes) due to the recent physical processes and human intervention. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μεταξύ των βασικών µορφολογικών στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος είναι οι υγρότοποι. Η µελέτη τους περιλαµβάνει τόσο τη µελέτη των γεοµορφολογικών τους συνθηκών όσο και των φυσικών διεργασιών οι οποίες λαµβάνουν χώρα στο χώρο του υγροτόπου. Οι γεωµορφολογικές συνθήκες και διεργασίες στο χώρο του υγροτόπου αφορούν στα τοπογραφικά στοιχεία (ανάγλυφο) της λεκάνης απορροής και στη φυσική και ανθρωπογενή είσοδο και έξοδο υλικών. Έτσι καθορίζεται ο τύπος και ο χαρακτήρας του υγρότοπου, ώστε να µπορεί να γίνει µία σωστή εκτίµηση της µελλοντικής του εξέλιξης. Επίσης η παλαιογεωγραφία ενός υγρότοπου, η οποία αναφέρεται στην εξελικτική του πορεία κατά το παρελθόν, περιγράφει την ιστορία των εξελικτικών διεργασιών που ευθύνονται για το σχηµατισµό και τις αλλαγές του υγρότοπου. Τα στοιχεία της παλαιογεωγραφικής έρευνας έχουν πηγές τοπογραφικούς και θεµατικούς χάρτες διαφόρων εκδόσεων της Ελλάδος, η συγκριτική µελέτη των οποίων οδηγεί στο συµπέρασµα ότι τα δέλτα αποτελούν εξαιρετικά δυναµικά συστήµατα του φυσικού περιβάλλοντος στα οποία η ταχύτητα των εξελικτικών διεργασιών και µεταβολών είναι µεγάλη. Προκύπτουν επίσης συµπεράσµατα για την ταχύτητα των αλλαγών στη µορφολογία τους, οι οποίες οφείλονται κατά κύριο λόγο σε φυσικές διεργασίες. Τις τελευταίες, όµως, δεκαετίες ουσιαστικό ρόλο διαδραµατίζει η επέµβαση του ανθρώπου. Ανθρωπογενείς διεργασίες όπως αλλαγές στην κοίτη ροής, αποξηράνσεις ελών, λιµνών, κατασκευή αρδευτικών δικτύων, καλλιέργεια εκτάσεων και εκµετάλλευση του χώρου των έλτα από τον άνθρωπο διατάραξαν σηµαντικά τη φυσική ισορροπία. Τα αποτελέσµατα αυτής της διαταραχής άρχισαν ήδη να γίνονται αντιληπτά από τον άνθρωπο ο οποίος αγωνίζεται τα τελευταία χρόνια να διαφυλάξει το φυσικό περιβάλλον. Στην εργασία αυτή παρουσιάζονται οι φυσικές και ανθρωπογενείς αλλαγές του περιβάλλοντος στα σηµαντικότερα υγροτοπικά συστήµατα της Μακεδονίας (Σχήµα 1), όπως αυτές προκύπτουν από τη συγκριτική µελέτη τοπογραφικών και θεµατικών χαρτών των διαφόρων εκδόσεων της Ελλάδος κατά τον 20ο αιώνα. 2. ΕΛΤΑ ΑΞΙΟΥ - Β ΤΜΗΜΑ ΘΕΡΜΑΙΚΟΥ ΚΟΛΠΟΥ Για τη µελέτη του έλτα του ποταµού Αξιού και της ευρύτερης περιοχής του Β τµήµατος του Θερµαϊκού κόλπου χρησιµοποιήθηκαν παλαιοί χάρτες του Γαλλικού εκστρατευτικού σώµατος, εκδόσεως 1918 και κλίµακας 1: (Κόλπος Θεσσαλονίκης) και 1: ( έλτα Αξιού). Επίσης χρησιµοποιήθηκαν χάρτες της Γ.Υ.Σ. κλίµακας 1: εκδόσεως 1927, 1: εκδόσεως 1928, 34

3 1: εκδόσεως Η συγκριτική µελέτη των χαρτών αυτών οδήγησε στην κατασκευή χαρτών κλίµακας 1: , οι οποίο αντιπροσωπεύουν τις γεωγραφικές καταστάσεις του 1930, 1935, 1945, 1970 και 1989 (Αλµπανάκης και άλλοι 1993). Έτσι από τους χάρτες αυτούς διακρίνουµε δύο κύριες εξελικτικές φάσεις του έλτα του ποταµού Αξιού. Η πρώτη φάση καλύπτει την περίοδο µέχρι το 1935 και η δεύτερη την περίοδο από το 1935 µέχρι το Κατά την πρώτη φάση, περίοδο κατά την οποία η µορφολογική κατάσταση του έλτα του Αξιού αποτελεί το τελικό αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης όλων των φυσικογεωγραφικών παραγόντων στο χώρο του έλτα, έτσι ώστε να ακολουθεί φυσική εξελικτική πορεία, χωρίς την παρέµβαση του ανθρώπου, παρατηρούνται : ελταϊκή πλατφόρµα χαµηλή µε έντονο µαιανδρισµό, έτσι ώστε να σχηµατίζεται ένα πολύπλοκο και πολυσχιδές σύστηµα κοιτών, το οποίο κατέληγε στη θάλασσα (Σχήµα 2). Το χαρακτηριστικό των παλαιών χαρτών που µελετήθηκαν είναι ότι σε κάθε χάρτη οι κύριες κοίτες σε γενικές γραµµές δεν διαφέρουν, ενώ είναι διαφορετικός ο αριθµός των δευτερευόντων. Η κινητική ενέργεια του νερού του ποταµού εκφορτιζόταν κατά τη διάρκεια της ροής του µέσα στις πολυσχιδείς κοίτες, πριν αυτό εισέλθει στη δελταϊκή πλατφόρµα µε αποτέλεσµα το νερό να φτάνει στις εκβολές µε µικρή ταχύτητα και έτσι τα µεταφερόµενα, σε αιώρηση, κλαστικά υλικά να αποτίθενται στο µέτωπο του δέλτα και να δηµιουργούν λοβοειδείς προεκτάσεις. Ο έντονος σχηµατισµός αλµυρών ελών ευνοήθηκε από τη χαµηλή παράκτια περιοχή της ελταϊκής πλατφόρµας. Έτσι όπως προκύπτει από τους χάρτες των αρχών του 20ου αιώνα (Σχήµα 2) το περιβάλλον απόθεσης του έλτα του Αξιού στ Β κόλπο της Θεσ/νίκης, ήταν αβαθές προστατευόµενο από έντονη κυµατική δράση µε αποτέλεσµα τα αιωρούµενα ιζήµατα να παρασύρονται από τα θαλάσσια ρεύµατα και να δηµιουργούν έντονα προβλήµατα πρόσχωσης του λιµένα και της παραλίας της Θεσ/νίκης. Έτσι προκύπτει το µεγάλο πρόβληµα της λιµνοποίησης του κόλπου της Θεσ/νίκης, αχρήστευση του λιµένα αυτής σοβαρό πρόβληµα της εποχής, ενώ ταυτόχρονα αναπτυσσόταν ένας ιδανικός βιότοπος ανάπτυξης γόνου ψαριών του τότε πλούσιου Θερµαϊκού κόλπου. Η δεύτερη φάση, είναι η περίοδος η οποία χαρακτηρίζεται από τη δυναµική επέµβαση του ανθρώπου στην εξέλιξη του έλτα. Με την ανθρωπογενή επέµβαση, µε την οποία ο χώρος εκβολής του Αξιού µετατοπίζεται 15 km Ν της φυσικής του θέσης, άλλαξε ριζικά το καθεστώς ισορροπίας των φυσικών διεργασιών. Έτσι µπορούµε να διαπιστώσουµε από τους χάρτες των Σχηµάτων 2 και 3 ότι το σηµερινό έλτα του Αξιού είναι δηµιούργηµα των τελευταίων 50 περίπου ετών. Η ανάπτυξή του έχει περάσει από διάφορα µορφολογικά στάδια τα οποία εκφράζουν τις διαφορετικές κατά µεγάλες χρονικές περιόδους σχέσεις των φυσικογεωγραφικών παραγόντων που καθορίζουν την εξέλιξή του. Η εξελικτική πορεία του έλτα του ποταµού Αξιού καθώς επίσης και οι φυσικές και οι ανθρωπογενείς αλλαγές του περιβάλλοντος απεικονίζονται στους χάρτες των Σχηµάτων 2, 3 και 4, όπου παρατηρούνται τα εξής : Η ανάπτυξή του προς Νότο, µε δύο σκέλη στην αρχή και αργότερα µε τρία. 35

4 Το κύριο σκέλος της εκβολής παραµένει πάντα το κεντρικό, ενώ το δυτικό ήταν το µοναδικό δευτερεύον ως το Στον τελευταίο χάρτη του 1989, φαίνεται ότι έχει αναπτυχθεί ένα νέο δευτερεύον σκέλος, ενώ το δυτικό αδρανοποιείται ή λειτουργεί µόνο σε πληµµυρικές παροχές. Στη θέση Καβούρα υπήρχε πριν την εκτροπή της κοίτης του Αξιού ένα σκέλος εκβολής (Σχήµα 2), το οποίο όπως διαπιστώθηκε από παλαιούς χάρτες εκδόσεων 1920, 1927 και 1928 ανήκε στο µεσοδελταϊκό σύστηµα των λιµνών των Γιαννιτσών και του Λουδία. Η παλαιά αυτή εκβολή µε τη διαµόρφωση της πεδιάδας από τον άνθρωπο αδρανοποιήθηκε (Σχήµα 3). Η σηµασία της είναι µεγάλη γιατί αποτελεί σηµείο αναφοράς για την εξέλιξη του έλτα και των διεργασιών µεταφοράς υλικών, οι οποίες διαµόρφωσαν και το περιβάλλον στη συγκεκριµένη περιοχή. Η περιοχή αυτή λοιπόν όχι µόνο δεν προσχώνεται αλλά παρουσιάζει διαρκή διάβρωση (Σχήµατα 2, 3). Έτσι τελικά λόγω της εγκατάστασης φάρου, κατασκευάστηκαν έργα προστασίας του σκέλους της εκβολής από τη διάβρωση (Σχήµα 4). 3. ΜΕΣΟ ΕΛΤΑΪΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ ΓΙΑΝΝΙΤΣΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΛΟΥ ΙΑ Στους χάρτες του Σχήµατος 5, παρουσιάζονται τα µορφολογικά στάδια τα οποία εκφράζουν τους διαφορετικούς κατά µεγάλες χρονικές περιόδους (1908, 1926 και 1979) φυσικογεωγραφικούς παράγοντες που καθόρισαν την εξέλιξη του Β τµήµατος του Θερµαϊκού κόλπου, µίας χαµηλής περιοχής το µεγαλύτερο τµήµα της οποίας σχηµατίστηκε από τις δελταϊκές αποθέσεις των δύο µεγαλύτερων ποταµών της περιοχής του Αξιού και του Αλιάκµονα. Επίσης δείχνουν τις µεγάλες και ταχύτατα εξελισσόµενες αλλαγές της δυναµικής ανθρωπογενούς επέµβασης, οι οποίες µεταβάλλουν το καθεστώς δυναµικής ισορροπίας των φυσικών διεργασιών µε αποτέλεσµα, πολλές φορές δυσάρεστες και µη αναστρέψιµες περιβαλλοντικές συνέπειες. Η εξέλιξη της περιοχής αυτής αποτελεί ένα από τα πλέον πολυσύνθετα και εντυπωσιακά φαινόµενα δεδοµένου ότι από τους ιστορικούς χρόνους έως σήµερα έχουν προσχωθεί περισσότερα από 40 km (Μητσόπουλος 1938, Astaras T.A. & Sotiriadis L. 1988). Στις αρχές του 20 ου αιώνα οι δελταϊκές πλατφόρµες του Αξιού, από Βορρά και του Αλιάκµονα από Νότο, είχαν επεκταθεί εγκλωβίζοντας µία αβαθή περιοχή 250 km 2 όπου σχηµατίστηκαν οι λίµνες των Γιαννιτσών και του Λουδία οι οποίες επικοινωνούσαν µε τη θάλασσα µε φυσική κοίτη. Τα έλη που σχηµατίστηκαν γύρω από τις λίµνες (300 km 2 ) και στο χώρο των δελταϊκών αποθέσεων του Αξιού και Αλιάκµονα δηµιούργησαν µία ελώδη ζώνη 800 km 2. Η ελονοσία και οι πληµµύρες ήταν η µάστιγα των κατοίκων της περιοχής. Έτσι το 1925 ανατέθηκε στην εταιρεία «The Foundation Company, N.Y.» η µελέτη και η εκτέλεση εγγειοβελτικών έργων µεταξύ των οποίων περιλαµβάνονταν και η αποξήρανση του συστήµατος των λιµνών Γιαννιτσών και Λουδία καθώς και όλων των ελωδών εκτάσεων η οποία ολοκληρώνεται το Μετά την ολοκλήρωση των έργων (1940) επιτυγχάνεται απολύτως η «καναλοποίηση» (channelization) της πεδιάδας των Γιαννιτσών µε την κατασκευή αποστραγγιστικής περιφερειακής 36

5 τάφρου και πολύπλοκου στραγγιστικού δικτύου κατά µήκος του Λουδία όπως φαίνεται στον πιο πρόσφατο χάρτη του Σχήµατος ΕΛΤΑ ΝΕΣΤΟΥ Για τη µελέτη του υγροτοπικού συστήµατος του Νέστου χρησιµοποιήθηκαν τοπογραφικοί χάρτες κλίµακας 1: εκδόσεως 1945 και 1968 και κλίµακας 1: εκδόσεως 1976 (Ψιλοβίκος & άλλοι 1986). Από τη συγκριτική µελέτη των χαρτών προκύπτει ότι µέχρι το 1945 δεν υπήρχε αξιόλογη επέµβαση του ανθρώπου στο χώρο του έλτα του Ποταµού Νέστου. εν υπάρχουν µεγάλης κλίµακας µετατοπίσεις της κοίτης ροής του Νέστου. Στο ανατολικό τµήµα του έλτα υπάρχουν αδρανείς κοίτες, ενώ στο δυτικό βρίσκονται τέσσερις µεγάλες κοίτες µε πληθώρα µικρότερων, οι οποίες καταλήγουν στο χώρο των ελών. Η κατά θέσεις συγκέντρωση νερού µέσα στις αδρανείς κοίτες είχε σαν αποτέλεσµα το σχηµατισµό µικρών λιµνών πολύ σηµαντικών για τον άνθρωπο. Υπάρχει εκτεταµένο δίκτυο ελών, τα οποία στο δυτικό τµήµα του έλτα φθάνουν µέχρι 10 km εσωτερικά από τη θάλασσα. Τα έλη αποτελούν µεν σηµαντικούς περιβαλλοντικούς σχηµατισµούς, αλλά ταυτόχρονα δεν επιτρέπουν την καλλιέργεια χωρίς ανθρώπινη επέµβαση. Όλα όσα ήδη αναφέρθηκαν αφορούν τις φυσικές διεργασίες ανάπτυξης του έλτα του ποταµού Νέστου πριν το 1945, δηλαδή πριν αρχίσουν οι ανθρώπινες διεργασίες (Επέµβαση του ανθρώπου). Οι πιο χαρακτηριστικές ανθρωπογενείς επιδράσεις των τελευταίων χρόνων (Ψιλοβίκος & άλλοι, 1986) εντοπίζονται στις εξής περιπτώσεις : Στη µετατόπιση της κοίτης του Νέστου ανατολικότερα κατά 4 km µετά το Αποτέλεσµα αυτής της τεχνητής µετατόπισης ήταν η µεταβολή των σχέσεων µεταξύ των φαινοµένων διάβρωσης και απόθεσης όπως παρατηρείται από τις διαστάσεις του βραχίονα στη θέση «Ακρονέρι». Έτσι στο χρονικό διάστηµα από το 1945 µέχρι το 1958 υπολογίστηκε µετατόπιση του Ν άκρου του βραχίονα κατά m προς την ξηρά. Στην κατασκευή αρδευτικών και στραγγιστικών δικτύων. Έτσι όλες οι µέχρι το 1953 ελώδεις εκτάσεις και τα υγρά εδάφη αποστραγγίστηκαν και αποδόθηκαν στην καλλιέργεια, µε αποτέλεσµα να αλλάξουν στο χώρο του υγρότοπου οι φυσικές συνθήκες ισορροπίας του συστήµατος. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλµπανάκης, Κ., Ε. Βαβλιάκης, Α. Ψιλοβίκος και Λ. Σωτηριάδης, Μηχανισµοί και εξέλιξη του έλτα του Αξιού ποταµού κατά τον 20 ο αιώνα Πρακτικά 3 ου Πανελληνίου Γεωγραφικού Συνεδρίου, 1993, σελ Astaras, T.A. & L. Sotiriadis, The evolution of the Thessaloniki - Gianitsa plain in northern Greece during the last years from Alexander the Great area until today. In : Lake, Mine and River Environments, Lang & Schluchter (eds). Balkema, Rotterdam. Bintliff J., Mediterranean alluviation : New edidence from Archaeology. Proceedings of the Prehistoric Society, vol. 41,

6 Μητσόπουλος Μ Γεωλογικαί και Παλαιοντολογικαί έρευναι των µετατριτογενών αποθέσεων της πεδιάδας Θεσ/νίκης. Πραγµ. Υφηγεσίας, ΑΠΘ 36 σελ. Struck A., Makedonische Fahrten. Zur Kunde der Balkanhalbinsel, Reisen und Beobachtungen. Herc. Inst. F. Balkanforschung in Serajevo, pp. 98 Ψιλοβίκος Α., Ε. Βαβλιάκης και Θ. Λάγκαλης, Φυσικές και ανθρωπογενείς διεργασίες της πρόσφατης ανάπτυξης του έλτα του Ποταµού Νέστου. ελτίο Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρείας Ψιλοβίκος Α Μεταβολή στους Ελληνικούς υγροτόπους κατά τον 20ο αιώνα. Οι περιπτώσεις των εσωτερικών υδάτων της Μακεδονίας και των ποτάµιων έλτα των ακτών του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους. Πρακτικά συνάντησης εργασίας για τους ελληνικούς υγρότοπους, Θεσσαλονίκη Απριλίου Συντ. Έκδ. Π.Α. Γεράκης, Τµήµα Γεωπονίας, ΑΠΘ, σελ

7 39

8 40

9 41

10 42