Από το Μαραθώνα στις Πλαταιές

Transcript

1 ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Ι Από το Μαραθώνα στις Πλαταιές Λ Philip de Souza WL % ' ' r β J & r.

2 ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Ι Από το Μαραθώνα στις Πλαταιές Philip de Souza Τ ο βιβλίο αυτό καλύπτει μία από τις πιο καθοριστικές περιόδους της ευρωπαϊκής ιστορίας. Ο ι πόλεμοι ανάμεσα στους Έλληνες της κλασικής αρχαιότητας και στην Περσική Αυτοκρατορία οδήγησαν στις περίφημες μάχες του Μαραθώνα, των Θερμοπυλών και της Σα/*αμίνας, αλλά και σε μια αποτυχημένη προσπάθεια ανατροπής του Πέρση βασιλιά, το 400 π.χ., η οποία σε κάποιο βαθμό ενέπνευσε την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η εςιστόρηση αυτών των βαρυσήμαντων γεγονότων, της ζωής σπουδαίων αντρών και γυναικών, η περιγραφή του κοινωνικού και πολιτισμικού πλαισίου μέσα στο οποίο γαλουχήθηκαν, αλλά και η αναζήτηση των αιτίων και των αφορμών που οδήγησαν στη μεγάλη σύγκρουση υπήρξαν οι στόχοι του Ηροδότου, του «πατέρα της ιστορίας». Η αφήγησή του είναι η κύρια πηγή που έχουμε στη διάθεσή μας γι αυτούς τους πολέμους και το πρώτο σύγγραμμα που μπορεί να χαρακτηριστεί «ιστορικό βιβλίο».. ΠΕΛΑΓΟΣ i ISBN

3 Αφιέρωση Στον Πολ Κάρτλετζ Πρόλογος Το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου βασίζεται στον Ηρόδοτο και σε άλλες αρχαίες πηγές. Σε ορισμένα σημεία, όπου οι συγκεκριμένες πηγές δεν περιείχαν επαρκείς λεπτομέρειες, κάνω αληθοφανείς υποθέσεις βασισμένες σε λεπτομερή ιστορική έρευνα. Θα ήθελα να ευχαριστήσω για άλλη μια φορά τη Ρεμπέκα Κάλεν και τη Σάλι Ρόλινγκς για την εργατικότητα και την υπομονή τους. Επίσης, τη Μάριον και τον Μπομπ για τη φιλοξενία τους αλλά και στην Ντέμπρα για όλα όσα έκανε. -Philip de Souza O sprey PUBLISHING ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Ι Από το Μαραθώνα στις Πλαταιές ΜΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΤΕΣΣΕΡΑ ΠΙ Α.Ε. ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΗΝ RBA CO LLECTIO N ABLES S.A. Εκδότης Γιώργος Κοπελιάδης Διευθυντής Νίκος Μάργαρης Διευθύντρια σειράς Μαρία Ατματζίδου Αρχισυντάκτρια σειράς Πηνελόπη Γ υφτοπούλου Μετάφραση Νίκος Κουμπιάς Επιμέλεια-Διόρθωση Αννα Βλαχοδήμου Συντονισμός σύνταξης Ελίνα Σινοπούλου Καλλιτεχνική επιμέλεια Νίκος Βατσίτσης, Μαρία Γιαννούζη Παραγωγή Εκτύπωση: 3Ε Εκτυπωτική Βιβλιοδεσία-Συσκευασία: General Pack Εξώφυλλο: Β. Γεωργίου ΤΕΣΣΕΡΑ ΠΙ 2011 Ελληνική 'Εκδοση: Τέσσερα Πι Α.Ε. Ειδικές Εκδόσεις Ηνιόχου 26, Χαλάνδρι Τηλέφωνο επικοινωνίας: Στην Κύπρο το έργο διανέμεται μέσω του Πρακτορείου Διανομής «Κρόνος» από την εταιρεία Τέσσερα Πι Κύπρου ΛΤΔ, Βερενίκης 11, Διαμ. 42, Λευκωσία, τηλ α Β χ ΐ R BA Coleccionables, S.A. Perez Galdos, 36 bis, Βαρκελώνη, Ισπανία Τίτλος πρωτοτύπου: The Greek and Persian Wars B C Η πρώτη έκδοση κυκλοφόρησε στη Μ. Βρετανία το 2003, Osprey Publishing Ltd Osprey Publishing Ltd. ISBN :

4 Ο Δ Ρ PH ILIP DE SO U Z A (ΦΙΛΙΠ ΝΤΕ ΣΟΥΖΑ) έκανε κλασικές σπουδές και σπουδές ιστορίας στο Royal Holloway College του Λονδίνου. Έ χ ει γράψει το βιβλίο Piracy in the Graeco-Roman World (Η Πειρατεία στον Ελληνορωμαϊκό Κόσμο, 1999) και πολλά άρθρα και πραγματείες πάνω στην αρχαιοελληνική και τη ρωμαϊκή ιστορία. Επίσης, ανήκε στη συντακτική ομάδα της δίτομης έκδοσης Cambridge History of Greek and Roman Warfare (Ιστορία του Κέμπριτζ για την Ελληνική και Ρωμαϊκή Πολεμική Τέχνη, 2007). Διδάσκει ως λέκτορας στο University College του Δουβλίνου. Είναι μέλος της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου. Ο ΚΑΘ Η ΓΗ ΤΗ Σ R O B E R T O N EILL (Ρ Ο Μ Π Ε Ρ Τ Ο ΝΙΛ) είναι αρχισυντάκτης της σειράς Essential Histories. Το εύρος των γνώσεων και η εμπειρία του συμβάλλουν ιδιαίτερα στη δομή των βιβλίων της σειράς, στα οποία λαμβάνονται υπόψη και τα δεδομένα από τις πιο πρόσφατες έρευνες και θεωρητικές απόψεις. Γεννήθηκε στην Αυστραλία το 1936, υπηρέτησε στον αυστραλιανό στρατό ( ) και, μεταξύ άλλων θέσεων στο πεδίο των ιστορικών σπουδών, κατείχε την έδρα Τσιλέρ στο History of W ar at All Souls Cillege, στο University of Oxford ( ), ενώ διατέλεσε και πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του Imperial W ar Museum και του συμβουλίου του International Institute for Strategic Studies, στο Λονδίνο. Έ χ ει γράψει πολλά βιβλία, μεταξύ άλλων, για το γερμανικό στρατό και το Ναζιστικό Κόμμα, για τους πολέμους της Κορέας και του Βιετνάμ. Αφού συνταξιοδοτήθηκε από το University of Oxford, εγκαταστάθηκε στην Αυστραλία, όπου έγινε πρόεδρος του συμβουλίου του Australian Strategic Policy Institute. Είναι μέλος της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου.

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 0 Ηρόδοτος και η αρχή της ιστορίας ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ δ ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 9 Η προέλαση των Περσών Η Ιωνική Επανάσταση ΟΙ ΕΜΠΟΛΕΜΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ: ΠΕΡΣΙΑ ΣΠΑΡΤΗ ΚΑΙ ΑΘΗΝΑ 19 Ο Κύρος ο Μέγας και η Περσική Αυτοκρατορία Η άνοδος της Σπάρτης Η Αθήνα πριν από τους Περσικούς Πολέμους ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 30 Ο Δαρείος στέλνει εκστρατευτικό σώμα κατά της Ελλάδας Η μάχη του Μαραθώνα Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ: Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΟΥ ΞΕΡΞΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 4 0 Ο Ξέρξης ετοιμάζεται να εισβάλει στην Ελλάδα Από τη Μικρά Ασία στην Ελλάδα Οι Έλληνες ετοιμάζονται να αποκρούσουν τους Πέρσες Οι Πέρσες πλησιάζουν στις Θερμοπύλες και στο Αρτεμίσιο Η μάχη των Θερμοπυλών Εκκένωση και κατάληψη της Αθήνας Οι στάλοι ετοιμάζονται να πολεμήσουν Η ναυμαχία της Σαλαμίνας Η μάχη των Πλαταιών Η ναυμαχία της Μυκάλης ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΕΝΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ 75 Αριστόδημος ο Σπαρτιάτης Ο ΕΜΠΟΛΕΜΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 80 Οι Πέρσες στην αρχαία τραγωδία Περσέπολη, το αποκορύφωμα της περσικής αρχιτεκτονικής ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΠΟΛΙΤΩΝ 8 3 Δημοκήδης και Δημάρατος ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ 88 Οι Έλληνες επιτίθενται στην Περσική Αυτοκρατορία ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 90 Ο Πελοποννήσιους Πόλεμος Ανταλκίδειος Ειρήνη ή Ειρήνη του Βασιλέως ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 9 3 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 9 4

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ΗΡΟΔΟΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ y να μέρος από τη γοητεία που ασκούν πάνω μας οι πόλεμοι ανάμεσα - στους αρχαίους Έλληνες και τους Πέρσες οφείλεται στο ότι επηρέασαν * καταλυτικά την ιστορία του δυτικού κόσμου. Αποτρέποντας την κατάκτηση της Ελλάδας από τους Πέρσες, οι Αθηναίοι, οι Σπαρτιάτες και οι άλλοι αρχαίοι Έλληνες επέτρεψαν στο μοναδικό και τόσο σπουδαίο πολιτισμό τους να αναπτυχθεί μακριά από τη σφαίρα επιρροής της περσικής κυριαρχίας. Ωστόσο, εξίσου μεγάλη σημασία έχει το γεγονός ότι όλα όσα αφορούν τους Περσικούς Πολέμους έχουν καταγραφεί σε ένα από τα πιο αξιομνημόνευτα έργα της κλασικής αρχαιοελληνικής φιλολογίας, τις Ιστορίες του Ηροδότου. Ο Ηρόδοτος γεννήθηκε το πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.χ. στην πόλη της Αλικαρνασσού, στα δυτικά όρια της Περσικής Αυτοκρατορίας. Έκανε μεγάλα ταξίδια και συγκέντρωσε πληροφορίες τόσο για τους κατοίκους των περιοχών που επισκέφθηκε όσο και για τους προγόνους τους. Μπόρεσε, λοιπόν, να μιλήσει είτε με αυτόπτες μάρτυρες είτε με ανθρώπους που είχαν ακούσει συμπολίτες τους να αφηγούνται γεγονότα στα οποία οι ίδιοι είχαν συμμετάσχει. Επομένως, οι Περσικοί Πόλεμοι υπήρξαν οι πρώτες πολεμικές συγκρούσεις για τις οποίες υπάρχει ενδελεχής ιστορική καταγραφή. Η εξιστόρηση του Ηροδότου μπορεί σε κάποιο βαθμό να συμπληρωθεί από άλλες πηγές, όπως είναι τα κείμενα μεταγενέστερων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων, καθώς και τα επίσημα έγγραφα του αθηναϊκού και του περσικού κράτους. Η ιδέα της καταγραφής σπουδαίων ιστορικών γεγονότων με στόχο να γίνουν κτήμα και των επόμενων γενεών δεν ήταν κάτι καινούργιο. Οι ηγεμόνες της Αιγύπτου, της Βαβυλωνίας και της Ασσυρίας οργάνωναν από παλιά τη συγγραφή απομνημονευμάτων, τα οποία θα αποτελούσαν τεκμήρια του μεγαλείου τους, αλλά και τα αρχεία στα οποία θα αποτυπώνονταν επίσημα τα γεγονότα. Αυτό που κάνει το έργο του Ηροδότου τόσο σημαντικό είναι ότι επιδίωξε πέρα από το να συλλέξει αρχειακά δεδομένα να ελέγξει την προέλευσή τους και να αναζητήσει τα αίτια. Επίσης, προσπάθησε να τα ερμηνεύσει. Ως εκ τούτου, εντάσσεται σε έναν ευρύτερο κύκλο ατόμων που ασχολούνταν με τη διατύπωση και τη διερεύνηση φιλοσοφικών και επιστημονικών ερωτημάτων. Επιπλέον, θέλησε να προαγάγει την παιδεία των αναγνωστών του. Τους κάλεσε να μάθουν από τις Ιστορίες του, αν και ορισμένα από τα «μαθήματα» αυτά ίσως ξενίζουν τους σημερινούς αναγνώστες. Να πώς αρχίζει η εξιστόρησή του: Ηροδότου τον Αλικαρνασσέα η έκθεση των ερευνών, ώστε ούτε όσα πραγμάτωσε το ανθρώπινο γένος να ξεθωριάσουν με τον καιρό, ούτε έργα μεγάλα και αξιοθαύμαστα, άλλα Ελλήνων και άλλα βαρβάρων επιτεύγματα, να μείνουν στην αφάνεια κι όλα τα παραπάνω κι επιπρόσθετα ποια ήταν η αιτία που πολέμησαν ο ένας τον άλλο.

7 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ Κύρος ο Μέγας γίνεται βασιλιάς του Ανσάν, στην Περσία. 550 Ο Κύρος θέτει υπό την κυριαρχία του την Αυτοκρατορία των Μήδων. 547 Ο Κύρος κατακτά τη Λυδία και αιχμαλωτίζει τον Κροίσο. 539 Ο Κύρος κατακτά τη Βαβυλώνα. 530 Πεθαίνει ο Κύρος. Στο θρόνο ανεβαίνει ο Καμβύσης, 527 Πεθαίνει ο Πεισίστρατος. Τύραννος της Αθήνας γίνεται ο Ιππίας. 525 Ο Καμβύσης εισβάλλει στην Αίγυπτο. 522 Πεθαίνει ο Καμβύσης. Δολοφονείται ο Μπαρντίγια. Ο Δαρείος γίνεται βασιλιάς της Περσίας. Πεθαίνει ο Πολυκράτης, τύραννος της Σάμου. 520/519 Ο Δαρείος εκστρατεύει εναντίον των Σκύθων Ο Δαρείος επεκτείνει την περσική κυριαρχία σε όλη την Ιωνία Ιππίας εκδιώκεται από την Αθήνα. 508/507 Μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Στην Αθήνα εγκαθιδρύεται το δημοκρατικό πολίτευμα. 499 Οι Πέρσες επιτίθενται στη Νάξο. Ο Αρισταγόρας επισκέπτεται την Αθήνα και τη Σπάρτη. 498 Ίωνες, Ερετριείς και Αθηναίοι επιτίθενται στις Σάρδεις και τις πυρπολούν. 497 Αποτυχημένη προσπάθεια των Ιώνων να βοηθήσουν τους Έλληνες της Κύπρου κατά των Περσών Περσική αντεπίθεση κατά των Ελλήνων στη Μικρά Ασία. Πεθαίνει ο Αρισταγόρας. 494 Οι Πέρσες νικούν τους Ίωνες στη ναυμαχία της Λάδης. 493 Η περσική κυριαρχία αποκαθίσταται στην Ιωνία και στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Ο Θεμιστοκλής εκλέγεται άρχοντας στην Αθήνα. 492 Οι Πέρσες απομακρύνουν τους τυράννους από τις ελληνικές πόλεις της Ιωνίας. 491 Ο Δαρείος απαιτεί από όλες τις ελληνικές πόλεις να υποταχθούν στην περσική κυριαρχία. 490 Η Αίγινα νικά την Αθήνα σε μια ναυμαχία. Οι Πέρσες κατακτούν τη Νάξο, αλλά ηττώνται στη μάχη του Μαραθώνα. 486 Πεθαίνει ο Δαρείος. Βασιλιάς της Περσίας γίνεται ο Ξέρξης. 484 Γεννιέται ο Ηρόδοτος. 483/482 Εξοστρακισμός του Αριστείδη. Οι Αθηναίοι αρχίζουν να συγκροτούν στόλο από 200 τριήρεις. 481 Ο Ξέρξης συγκεντρώνει δυνάμεις στις Σάρδεις. Στέλνει πρεσβευτές στην Ελλάδα. Οργανώνεται στη Σπάρτη το Συνέδριο των Ελλήνων. Αθήνα και Αίγινα σταματούν τις εχθροπραξίες. 480 Ο Ξέρξης εισβάλλει στην Ελλάδα. Ναυμαχία του Αρτεμισίου και μάχη των Θερμοπυλών. Ο Ξέρξης καταλαμβάνει την Αθήνα. Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Ο Ξέρξης επιστρέφει στη Μικρά Ασία. 479 Μάχη των Πλαταιών και ναυμαχία της Μυκάλης. Μερικές ιωνικές πόλεις προσχωρούν στο Συνέδριο των Ελλήνων. 478 Ελληνικές εκστρατείες στην Κύπρο και στο Βυζάντιο. Ανάκληση του Παυσανία στη Σπάρτη Ιδρύεται η Συμμαχία της Δήλου Εκστρατεία των Αθηναίων στην Κύπρο και στην Αίγυπτο. 454 Μεταφέρεται το συμμαχικό ταμείο από τη Δήλο στην Αθήνα (έναρξη υποχρεωτικής καταβολής των συμμαχικών εισφορών σε χρήμα). 449 Καλλίειος Ειρήνη μεταξύ Περσών και Αθηναίων Πελοποννήσιους Πόλεμος. 401 Εξέγερση του Κύρου του Νεότερου. Κάθοδος των Μυρίων. 387/386 Ειρήνη του Βασιλέως (ή Ανταλκίδειος Ειρήνη) Βασιλεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Υποσημείωση του συγγραφέα: Όλες οι χρονολογίες είναι π.χ. Το επίσημο αθηναϊκό έτος, που χρησιμοποιήθηκε συχνά από τους Έλληνες ιστορικούς για τη χρονολόγηση των γεγονότων, άρχιζε και τελείωνε στο μέσο του θέρους. Γι αυτό ορισμένες χρονολογίες στο βιβλίο γράφονται με τη μορφή, π.χ., 478/477, που υποδηλώνει το αθηναϊκό έτος το οποίο άρχισε το θέρος του 478 και τελείωσε το θέρος του 477.

8 ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Η ΠΡΟΕΛΑΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ ΟΗρόδοτος κατά την ιστορική του διερεύνηση αναφορικά με την πολεμική σύγκρουση Ελλήνων και Περσών οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι βασικό της αίτιο ήταν η μεγάλη αύξηση της περσικής ισχύος επί Κύρου του Μεγάλου, του πρώτου βασιλιά της δυναστείας των Αχαιμενιδών. Ο Κύρος είχε κατακτήσει το βασίλειο της Λυδίας, το 547 π.χ. Ο τότε βασιλιάς της Λυδίας, ο Κροίσος, είχε προσπαθήσει να επωφεληθεί από τη μεγάλη αναταραχή που είχε προκαλέσει η επιβολή της εξουσίας του Κύρου στην Αυτοκρατορία των Μήδων και είχε εισβάλει στις δυτικές επαρχίες της. Ο Κύρος συγκρούστηκε με τον Κροίσο στην Καππαδοκία και τον ανάγκασε να υποχωρήσει. Ο Κροίσος θεώρησε ότι η μεταξύ τους πολεμική διαμάχη είχε λήξει, γι αυτό διέλυσε μεγάλο μέρος του στρατού του. Ωστόσο, ο Κύρος δεν άργησε να κατευθυνθεί προς τις Σάρδεις, την πρωτεύουσα της Λυδίας, τις οποίες πολιόρκησε και κατέλαβε μέσα σε δύο μόλις εβδομάδες. Ο Κροίσος είχε θέσει υπό την κυριαρχία του τις πλούσιες ελληνικές πόλεις της Ιωνίας, στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, οι οποίες είχαν γίνει φόρου υποτελείς σε αυτόν. Μετά την ήττα του οι πόλεις αυτές αναγνώρισαν την κυριαρχία του Κύρου, πολλές όμως συμμετείχαν σε μια εξέγερση των Λυδών, αλλά επανήλθαν υπό περσικό έλεγχο με τη δύναμη των όπλων. Μερικοί Έλληνες προτίμησαν να βρουν καταφύγιο στην άλλη πλευρά του Αιγαίου ή της Μεσογείου παρά να γίνουν υπήκοοι των Περσών. Οι μισοί Φωκαείς μετανάστευσαν στη δυτική Μεσόγειο, όπου ήδη άκμαζαν πολλές ελληνικές πόλεις, ενώ οι περισσότεροι κάτοικοι της Τέω ίδρυσαν στη θρακική ακτή μια νέα πόλη, τα Άβδηρα. Τα πιο μεγάλα νησιά που βρίσκονταν στα ανοιχτά των ακτών της Ιωνίας διατήρησαν για κάποιο διάστημα την ανεξαρτησία τους, αλλά το 518 π.χ. οι Πέρσες είχαν ήδη υπό τον έλεγχό τους το σύνολο της Μικράς Ασίας και τα περισσότερα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, μεταξύ των οποίων τη Χίο, τη Λέσβο και τη Σάμο. Εφαρμόζοντας την πάγια τακτική την οποία είχαν υιοθετήσει και σε άλλες περιοχές που ήταν υπό την κυριαρχία τους, οι Πέρσες βασιλιάδες επέβαλαν -άμεσα ή έμμεσα- στην ηγεσία των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας και στα γειτονικά νησιά ντόπιους αριστοκράτες. Ο ι άνδρες αυτοί ονομάζονταν τύραννοι - λέξη λυδικής προέλευσης, την οποία οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν για ένα είδος ηγεμόνα που δεν ήταν κατ ανάγκη κληρονομικός μονάρχης, ούτε είχε ανέλθει στην εξουσία μέσω εκλογικής διαδικασίας ή λόγω της ευρείας απήχησης που είχε στο λαό. Αυτοί οι τοπικοί ηγεμόνες ήταν υπόλογοι στον Πέρση τοπικό κυβερνήτη, το σατράπη παλιά περσική λέξη που σήμαινε «φύλακας της γης»-, του οποίου έδρα ήταν συνήθως οι Σάρδεις. Οι Πέρσες εισέπρατταν επίσης από τους Ίωνες φόρους υποτέλειας, οι οποίοι μάλλον δεν ήταν υψηλότεροι από εκείνους που είχαν επιβάλει οι Λυδοί βασιλιάδες πριν από αυτούς.

9 ΘΡΑΚΗ ΜΙΚΡΑ ΦΡΥΠΑ ΜΕΓΑΛΗ ΛΥΔΙΑ./ φ ρ υ π α ΥΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ ~ ΚΑΡΙΑ' ο ^ ΚΙΛΙΚΙΑ ησία Ι ~ ανι/ι λ > ΠΑΜΦΥΛΙΑ ΑΡΜΕΝΙΑ ΑΣΣΥΡΙΑ ΚΑΣΠΙΑ ΘΑΛΑΣΣΑ Μ ΑΡΓΙΑΝ Η ΣΟΓΔΙΑΝΗ Η ΠΕΡΣΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΘΑΛΑΣΣΑ Κύπρος' ΒΑΒΥΛΩΝΙΑ ΦΟΙΝΙΚΗ ΑΜΠΑΡΝΑΧΑΡΑ / 0 (Πέραν του Ποταμού) Κούναζα'ο Βαβυλώνα < Μ ΗΛΙΑ ( Μπεχιστούν οει<ϋ ΠΑΡΘΙΑ ΔΡΑΓΓΙΑΝΗ Μέμφις- Ανσάν,οΠερσέπολις ΠΕΡΣΙΣ ΑΡΑΧΩΣΙΑ ΓΕΔΡΩΣΙΑ

10 Η ΙΩΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, π.χ.

11 Η ΙΩΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Το 499 π.χ. οι Πέρσες ξεκίνησαν μια μεγάλη ναυτική εκστρατεία κατά της Νάξου, του μεγαλύτερου και πλουσιότερου νησιού των Κυκλάδων. Ο Ηρόδοτος παρουσιάζει την εκστρατεία αυτή ως απάντηση του Αρισταγόρα, τυράννου της Μιλήτου, στην έκκληση κάποιων εξόριστων αριστοκρατών της Νάξου να τους αποκαταστήσει στην εξουσία. Η Μίλητος ήταν μία από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες πόλεις της Ιωνίας. Στα χρόνια της κυριαρχίας των Λυδών βασιλιάδων απολάμβανε ένα προνομιακό καθεστώς μερικής ανεξαρτησίας, που συνεχίστηκε υπό τους Πέρσες. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Αρισταγόρας ισχυρίστηκε ότι δεν είχε τόσες δυνάμεις για να επιτεθεί στη Νάξο, αλλά έπεισε τον Αρτα- φέρνη, τον Πέρση σατράπη της Λυδίας, να τον βοηθήσει. Στη συνέχεια, ο Αρτα- φέρνης πήρε την άδεια του Δαρείου να συγκεντρώσει ένα στόλο από 200 πλοία και ένα αρκετά μεγάλο εκστρατευτικό σώμα για να εισβάλει στη Νάξο. Είναι απίθανο να έδωσε ο βασιλιάς την άδεια να συγκεντρωθεί μια τόσο μεγάλη στρατιωτική δύναμη αν δεν σκόπευε να καταλάβει το νησί, ως ένα πρώτο βήμα για την επέκταση της περσικής ισχύος στην άλλη πλευρά του Αιγαίου. Μάλλον, λοιπόν, την πρωτοβουλία για την όλη επιχείρηση πήραν οι ίδιοι οι Πέρσες και η έκκληση των Ναξίων αριστοκρατών στον Αρισταγόρα αποτέλεσε απλώς το πρόσχημα. Φαίνεται ακόμη ότι ο Αρισταγόρας χρηματοδότησε σε μεγάλο βαθμό την εκστρατεία, έχοντας ενδεχομένως συμφωνήσει να αμειφθεί με τα έσοδα από τη λεηλασία της Νάξου. Ο ι 200 τριήρεις του περσικού στόλου είχαν επανδρωθεί κυρίως με Έλληνες από τις πόλεις της Μικρά Ασίας, όμως το εκστρατευτικό σώμα απα- ριζόταν σε μεγάλο βαθμό από Πέρσες και βρισκόταν υπό τις διαταγές του Μεγά- βατου, ξαδέρφου του μεγάλου βασιλιά. Ωστόσο, όταν οι εισβολείς έφτασαν στη Νάξο, οι Νάξιοι τους περίμεναν. Μάλλον είχαν ακούσει για τις πολεμικές προετοιμασίες, και κυρίως για τη συγκέντρωση μεγάλου στόλου, από πραματευτές που διεξήγαν το εμπόριο ανάμεσα στη Νάξο και στη Μικρά Ασία. Συγκέντρωσαν, λοιπόν, όλο τον πληθυσμό του νησιού και άφθονες προμήθειες στην κυριότερη πόλη του, τη Νάξο, η οποία είχε ισχυρά τείχη. Έτσι, άντεξαν τέσσερις ολόκληρους μήνες περσικής πολιορκίας. Τελικά, αφού εξαντλήθηκαν οι δικές τους προμήθειες, οι Πέρσες έλυσαν την πολιορκία και οι δυνάμεις τους επέστρεψαν στα παράλια της Μικράς Ασίας, στην πόλη της Μυούντος. Στο σημείο αυτό ο Αρισταγόρας αποφάσισε πως είχε έρθει η ώρα για μια μεγάλης κλίμακας εξέγερση των Ελλήνων της Ιωνίας κατά των Περσών. Τα κίνητρά του είναι δύσκολο να αποσαφηνιστούν. Από ό,τι φαίνεται, είχε κακές σχέσεις με τον Μεγαβάτη, αν και η ασήμαντη αιτία που αναφέρει ο Ηρόδοτος για τη διαμάχη τους -ότι ο Μεγαβάτης είχε κακομεταχειριστεί τον Σκύλακα, Έλληνα αξιωματούχο του ιωνικού στόλου- είναι μάλλον ανεπαρκής. Ο Αρισταγόρας -ή μάλλον η ίδια η Μίλητος- είχε αναλάβει το κόστος της αποτυχημένης εκστρατείας και τώρα δεν μπορούσε να καταβάλει το τίμημα. Φαίνεται επίσης ότι στη Μίλητο, όπως και σε άλλες ελληνικές πόλεις της περιοχής, είχε αρχίσει να αυξάνεται η πολιτική δυσαρέσκεια. Ο ι τύραννοι, οι οποίοι στηρίζονταν στην περσική ισχύ, δεν ήταν καθόλου δημοφιλείς και οι πολίτες ήθελαν να λαμβάνεται υπόψη η γνώμη τους στη διοίκηση της πόλης τους. Έτσι, ο Αρισταγόρας αποφάσισε να τεθεί επικεφαλής ενός επαναστατικού κινήματος που θα αποτίνασσε τον περσικό ζυγό, θα απομάκρυνε τους τυράννους από την εξουσία και θα εγκαθιστούσε στις ελληνικές πόλεις μορφές διακυβέρνησης με βάση την αρχή της ισονομίας. Ο ίδιος ανακοίνωσε ότι παραιτούνταν από τύραννος της Μιλήτου, αν και παρέμεινε η κυρίαρχη πολιτική προσωπικότητα της πόλης του. Οι τύραννοι των κυριοτέρων

12 πόλεων και νησιών της Ιωνίας, όπως των Ερυθρών, της Τέω, της Σάμου και της Χίου, συνελήφθησαν και εξορίστηκαν. Ο ι περισσότεροι πήγαν στις Σάρδεις, στην Αυλή του Αρταφέρνη, με την ελπίδα ότι κάποια στιγμή θα επανέρχονταν στην εξουσία. Μέσα σε έναν άνεμο ελευθερίας, οι πολίτες των ιωνικών πόλεων ξεκίνησαν τις διαδικασίες για την εκλογή των στρατιωτικών ηγετών τους στην επικείμενη πολεμική σύγκρουση με τους Πέρσες. Ο ενθουσιασμός με τον οποίο ανταποκρίθηκαν οι Ίωνες στις επαναστατικές διακηρύξεις του Αρισταγόρα οφειλόταν εν μέρει στον αυταρχικό χαρακτήρα της περσικής κυριαρχίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι τύραννοι ή οι Πέρσες σατράπες που τους διόριζαν ήταν τόσο σκληροί. Ωστόσο, οι Έλληνες της Ιωνίας θεωρούσαν προσβλητικό να υπακούουν συμπολίτες τους οι οποίοι είχαν γίνει τύραννοι χάρη στο καπρίτσιο ενός βασιλιά που η Αυλή του βρισκόταν τόσο μακριά και που τα συμφέροντά του σπάνια συνέπιπταν με τα δικά τους. Μερικές από τις πόλεις και τα νησιά της Ιωνίας είχαν ήδη αρχίσει να αναπτύσσουν δημοκρατικούς θεσμούς διακυβέρνησης όταν εμφανίστηκαν οι Πέρσες. Οι διαδικασίες αυτές συνεχίστηκαν στην κυρίως Ελλάδα, ιδίως στην Αθήνα, αλλά στην Ιωνία διακόπηκαν πρόωρα. Ο Δαρείος, τον οποίο οι Έλληνες αποκαλούσαν «έμπορο», απαιτούσε άνδρες για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του και χρήματα υπό τη μορφή μιας τακτικής συνεισφοράς σε άργυρο. Ο ι εκστρατείες του είχαν στόχο λαούς όπως οι Σκύθες, τους οποίους οι Έλληνες ήταν αδύνατο να θεωρήσουν απειλή για τον τόπο τους, ενώ ο άργυρος μεταφερόταν στα θησαυροφυλάκια της Περσίας ή χρησίμευε για πολυτελή δώρα και εξωφρενικές αμοιβές σε αλλοδαπούς. Η προσάρτηση στο περσικό κράτος προσέφερε στους Ίωνες ελάχιστα ανταλλάγματα. Σύμφωνα με αρχαιολογικές έρευνες, μάλιστα, η συμμετοχή τους στο θαλάσσιο εμπόριο της Μεσογείου φαίνεται πως είχε αρχίσει να περιορίζεται στα τέλη του 6ου αιώνα π.χ Δεν αποκλείεται να είχαν την αίσθηση ότι οι πόλεις της κυρίως Ελλάδας, της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας, καθώς και οι Φοίνικες, ανθούσαν εις βάρος τους και ότι για να ανακτήσουν την οικονομική ευρωστία τους έπρεπε να απελευθερωθούν από την περσική κυριαρχία. Ο ι Ίωνες δεν ήταν τόσο ανόητοι ώστε να πιστεύουν πως θα μπορούσαν να αποτινάξουν μόνοι τους τον περσικό ζυγό. Γι αυτό ζήτησαν βοήθεια από τα αδέρφια τους στην κυρίως Ελλάδα. Ο Αρισταγόρας ταξίδεψε στη Σπάρτη για να ζητήσει τη συνδρομή της ισχυρότερης ελληνικής πόλης, όμως δεν κατάφερε τίποτα. Ο ι Σπαρτιάτες ήταν απασχολημένοι με τα δικά τους προβλήματα, όπως, π.χ., με τη μακροχρόνια διαμάχη τους με το Άργος. Οι κάτοικοι του Άργους είχαν λάβει με τη σειρά τους έναν τρομερά επίφοβο χρησμό από το Μαντείο του Απόλλωνα, στους Δελφούς, που προφήτευε ότι θα καταστρέφονταν μαζί με την πόλη της Μιλήτου, γι αυτό δεν ήταν καθόλου πρόθυμοι να βοηθήσουν. Ενδέχεται ο Αρισταγόρας να προσέγγισε χωρίς αποτέλεσμα και διάφορες άλλες ελληνικές πόλεις, αλλά τελικά έπεισε την Αθήνα και την Ερέτρια να στείλουν μερικά πολεμικά πλοία. Όμως, γιατί συμφώνησαν οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς να βοηθήσουν τους Ίωνες, όταν άλλοι, όπως οι Σπαρτιάτες, είχαν αρνηθεί; Ένας λόγος ίσως ήταν το ισχυρότερο αίσθημα συγγένειας που ένιωθαν να τους ενώνει με τους Ίωνες. Μιλούσαν την ίδια διάλεκτο, οι θρησκευτικές γιορτές τους ήταν παραπλήσιες και πίστευαν πως είχαν κοινούς προγόνους. Σχεδόν από όλους ήταν αποδεκτό ότι οι Έλληνες που εγκαταστάθηκαν στην Ιωνία ξεκίνησαν από την Αθήνα για να διασχίσουν το Αιγαίο. Οι δύο πλευρές είχαν στενές διπλωματικές και οικονομικές σχέσεις και πριν από την εμφάνιση των Περσών, ενώ τώρα τους συνέδεαν και κοινοί δημοκρατικοί θεσμοί. Στο παρελθόν οι Αθηναίοι είχαν συνάψει Χρ ησμοί Οι αρχαίοι Έλληνες λάμβαναν σοβαρά υπόψη τους χρησμούς, ιδίως εκείνους που έδινε η ιέρεια του Απόλλωνα στους Δελφούς, αν και μερικές φορές η διατύπωση και οι εκφράσεις τους δεν ήταν καθόλου κατανοητές. Ο Ηρόδοτος μνημονεύει αρκετούς δελφικούς χρησμούς, που, όπως λέει, αποδείχθηκε εκ των υστέρων ότι προφήτευαν ορθά τους θριάμβους και τις ήττες Ελλήνων και Περσών. Ο χρησμός που αφορούσε ιη Μίλητο είχε ως εξής: Τότε εσύ, πόλη της Μιλήτου, αιτία τόσων κακών, Θα γίνεις εσύ συμπόσιο και λαμπρό έπαθλο πολλών, Οι γυναίκες σου θα πλύνσυν τα πόδια πολλών μακρύκομων ανδρών. Και το ναό μου στα Δίδυμα θα τον φροντίζουν άλλοι. Είναι σαφές ότι ο χρησμός αποτελεί προειδοποίηση για επικείμενη καταστροφή της Μιλήτου. Ο χαρακτηρισμός της Μιλήτου ως «αιτίας τόσων κακών» δείχνει ότι στην κυρίως Ελλάδα υπήρχε μια διάχυτη αντιπάθεια γι' αυτή την πλούσια και ισχυρή πόλη. Σύμφωνα με την ερμηνεία του Ηροδότου, ο χρησμός προφητεύει την κατάληψη και τη λεηλασία της Μιλήτου από τους Πέρσες, που είχαν μακριά γένια και μαλλιά. Οι Πέροες σκότωσαν τους περισσότερους άνδρες και πούλησαν ως δούλους τις γυναίκες και τα παιδιά. Τα Δίδυμα ήταν ένα ιερό του Απόλλωνα στην ευρύτερη περιοχή της Μιλήτου, όπου επίσης λειτουργούσε μαντείο. Το ιερό αυτό λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε από τους Πέρσες.

13 Αθηναϊκό τετράδραχμο του 5ου αιώνα π.χ., ένα αργυρό νόμισμα μεγάλης αξίας. Οι Αθηναίοι διέθεταν πλούσια κοιτάσματα αργύρου, τα οποία εκμεταλλεύονταν εντατικά καθ όλο τον 5ο και τον 4ο αιώνα π.χ. Συγκέντρωναν επίσης μεγάλο αριθμό αργυρών νομισμάτων από τους υποτελείς συμμάχους τους, οι οποίοι τους κατέβαλλαν χρηματική εισφορά παραπλήσιου ύψους με το φόρο υποτέλειας που πολλοί από αυτούς κατέβαλλαν στους Πέρσες πριν το 478 π.χ. (Ancient Art and Architecture) συμμαχία με τον Αρταφέρνη, ώστε να εξασφαλίσουν την υποστήριξή του στις διαμάχες τους με τις άλλες ελληνικές πόλεις. Ωστόσο, πλέον δεν θεωρούσαν ότι τους δέσμευε η συνθήκη αυτή, γιατί οι Πέρσες είχαν προσφέρει καταφύγιο στον Ιππία, άλλοτε τύραννο της Αθήνας, στην πόλη Σίγειον. Ο Ιππίας ήλπιζε ότι θα μπορούσε να επιστρέψει στην Αθήνα και να ανακτήσει την εξουσία του με τη συνδρομή των Περσών. Απευθυνόμενος στην αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου, ο Αρισταγόρας περιέγραψε τους Πέρσες ως στρατιωτικά ανίσχυρους και ιδιαίτερα ευάλωτους σε μια επίθεση από ενιαία ελληνική δύναμη. Έτσι, οι Αθηναίοι ενέκριναν την αποστολή στρατιωτικού σώματος με 20 πλοία, υπό την ηγεσία του Μελανθίου, για να βοηθήσει τον αγώνα των Ιώνων κατά των Περσών. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο οποίος είχε υπόψη του τις μάχες στο Μαραθώνα, στις Θερμοπύλες, στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές, τα πλοία αυτά υπήρξαν πηγή προβλημάτων τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους Πέρσες. Ενθαρρύνοντας και ενισχύοντας τους εξεγερμένους, οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς, που έστειλαν άλλα πέντε πλοία, ήλπιζαν ότι ίσως θα απέτρεπαν τους Πέρσες από το να συνεχίσουν την επέκτασή τους προς τα δυτικά. Πρέπει να είχαν συνειδητοποιήσει πόσο επισφαλής θα ήταν η θέση τους σε μια πιθανή επίθεση, αν κατάφερναν οι Πέρσες να κυριεύσουν τις Κυκλάδες. Το 498 π.χ. οι δυνάμεις των Αθηναίων και των Ερετριέων ενώθηκαν στην Έφεσο με το στρατό των Ιώνων, που αποτελούνταν κυρίως από Μιλήσιους. Από την Έφεσο οι ενωμένες ελληνικές δυνάμεις βάδισαν προς το εσωτερικό για να

14 Χρυσή αναθηματική πλάκα από το Θησαυρό του Ώξου του 4ου αιώνα π.χ. Εντοπίστηκε κοντά στις όχθες του ποταμού Ώξου, στο βορειοανατολικό τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας. Απεικονίζεται ένας ιερέας με την τυπική στολή των Μήδων, που περιλαμβάνει χιτώνα με ζώνη, περισκελίδες και μπότες. Στο κεφάλι φορά ένα μαλακό σκούφο με πτερύγια για την κάλυψη των αφτιών και του πιγουνιού, ώστε να προστατεύονται από τον αέρα. Στις θρησκευτικές τελετές των Περσών και των Μήδων δινόταν έμφαση στη δύναμη φυσικών φαινομένων όπως η φωτιά, το νερό και η γονιμότητα του εδάφους. (Ancient Art and Architecture)

15 Ορειχάλκινο κράνος κορινθιακού τύπου, που προοριζόταν για οπλίτη. Φέρει χαραγμένο το όνομα Δένδας. Ίσως πρόκειται για το όνομα του ανθρώπου που γύρω στο 500 π.χ. το αφιέρωσε ως ανάθημα σε ένα ναό. Τα κράνη αυτού του τύπου προστάτευαν καλά όποιους τα φορούσαν, αλλά περιόριζαν σημαντικά το οπτικό και ηχητικό πεδίο τους, γεγονός που ανάγκαζε τους οπλίτες να στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στη συνοχή του στρατιωτικού σχηματισμού τους. (Ancient Art and Architecture).jg επιτεθούν στις Σάρδεις. Κατάφεραν, λοιπόν, να αιφνιδιάσουν τον Αρταφέρνη, ο οποίος εγκατέλειψε την κάτω πόλη και κατέφυγε στην ακρόπολη. Κλεισμένος εκεί απέκρουσε τους Ίωνες και τους συμμάχους τους, περιμένοντας ενισχύσεις. Ακόμη και η τυχαία πυρπόληση μεγάλου μέρους της πόλης, μαζί με το Ναό της Κυβέλης, δεν έκαμψε το φρόνημα του Αρταφέρνη και των στρατευμάτων του. Όταν άρχιζε να πλησιάζει μια ισχυρή δύναμη του περσικού ιππικού, οι επιτιθέμενοι υποχώρησαν, αλλά ο περσικός στρατός τούς πρόφτασε κοντά στην Έφεσο, όπου γνώρισαν δεινή ήττα. Ο ι προβλέψεις του Αρισταγόρα για τη λεία που θα έπεφτε εύκολα στα χέρια τους αποδείχθηκαν εσφαλμένες. Οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς επιβιβάστηκαν στα πλοία και γύρισαν στην πατρίδα τους, διηγούμενοι ιστορίες για την αποφασιστικότητα των Περσών και την ανωτερότητα του ιππικού τους. Οι Ίωνες αφέθηκαν να αντιμετωπίσουν μόνοι τους την οργή του Πέρση βασιλιά. Ο ι Ίωνες αποφάσισαν να αναλάβουν άλλη μια φορά την πρωτοβουλία των κινήσεων, στέλνοντας πλοία στην περιοχή του Ελλήσποντου και στην Καρία, για να ενθαρρύνουν την επέκταση της εξέγερσης και σε άλλους υπηκόους του Δαρείου, Επίσης, στήριξαν μια αντίστοιχη εξέγερση των ελληνικών πόλεων της Κύπρου. Το

16 497 π.χ. στάλθηκε στην Κύπρο ένας μεγάλος περσικός στρατός με πλοία που παραχώρησαν οι πόλεις της Φοινίκης. Οι τύραννοι που με τη στήριξη των Περσών κυβερνούσαν μέχρι πρότινος τις πόλεις Σαλαμίνα και Κούρισ σε μια κρίσιμη στιγμή του αγώνα αυτομόλησαν στην περσική πλευρά και οι Κύπριοι ηττήθηκαν. Το 497 π.χ. ο Δαρείος έστειλε πρόσθετες στρατιωτικές δυνάμεις στην περιοχή του Ελλήσποντου και στην Καρία, ώστε να ανακτήσει τον έλεγχό τους. Ωστόσο, ένα στρατιωτικό σώμα υπό τη διοίκηση του γαμπρού του, Δαυρίση, έπεσε σε ενέδρα των Καρίων στην Πήδασο και εξολοθρεύτηκε. Αν και σι άλλοι στρατηγοί είχαν μεγαλύτερη επιτυχία στο βορρά, η ήττα αυτή υπήρξε τόσο βαρύ πλήγμα, ώστε ο Δαρείος χρειάστηκε να αναβάλει μέχρι το 494 π.χ τη μεγάλη χερσαία και θαλάσσια επίθεση κατά της Μιλήτου. Μέχρι τότε, όμως, οι πολιτικοί αντίπαλοι του Αρισταγόρα κατάφεραν να τον εκδιώξουν από τη Μίλητο και να τον φονεύσουν. Η απώλεια της κύριας ηγετικής φυσιογνωμίας της Ιωνικής Επανάστασης είχε σοβαρές επιπτώσεις στη συνοχή της εξέγερσης, ενώ η δυσπιστία για όσους προσπάθησαν να τον αντικαταστήσουν δυσχέρανε το συντονισμό του αγώνα κατά των Περσών. Ό ταν επέστρεψε στη Μίλητο ο Ιστιαίος, πεθερός του Αρισταγόρα και τύραννος της πόλης πριν από αυτόν, τυπικά ως επικεφαλής μιας ερευνητικής αποστολής του Δαρείου, αλλά στην πραγματικότητα αποσκοπώντας στην ανάληψη της ηγεσίας της εξέγερσης, οι Μιλήσιοι τον έδιωξαν και αυτός αναγκάστηκε να καταφύγει στη Μυτιλήνη της Λέσβου. Ο θεσμός των Ιώνων, που μπορούσε περισσότερο από κάθε άλλο να λειτουργήσει ως ενιαίος πολιτικός οργανισμός, ήταν το κοινό, συνάθροιση θρησκευτικού χαρακτήρα που λάμβανε χώρα κάθε χρόνο στο Πανιώνιο, ιερό του Ποσειδώνα στην περιοχή της Πριήνης. Τ ο κοινό αρχικά δεν είχε πολιτικό χαρακτήρα, γι αυτό δεν διέθετε τις απαραίτητες δομές για την ανάδειξη ενιαίας ηγεσίας. Ό ταν τελικά οι Ίωνες κατάφεραν να συγκεντρώσουν τις ναυτικές τους δυνάμεις στο νησί Λάδη, ανοιχτά των ακτών της Μιλήτου, ξέσπασε διαμάχη για το ποιος θα αναλάμβανε τη διοίκησή τους. Ο ι ναυτικές δυνάμεις που συγκεντρώθηκαν για τη ναυμαχία της Λάδης μαρυυρούν το σχετικό μέγεθος, τον πλούτο και την ισχύ των ιωνικών πόλεων. Υπήρχαν 80 πλοία από τη Μίλητο, 12 από την Πριήνη, 3 από τη Μυούντα, 17 από την Τέω, 8 από τις Ερυθρές και 3 από τη Φώκαια. Τα μεγάλα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, που, αν και οι πόλεις τους δεν ήταν τυπικά μέλη του Κοινού των Ιώνων συμμετείχαν στην εξέγερση, συνεισέφεραν τα περισσότερα πλοία: 100 η Χίος, 60 η Σάμος και 70 η Λέσβος. Τελικά, επικεφαλής τέθηκε ο Διονύσιος από τη Φώκαια, που διοικούσε τη μικρότερη μοίρα πλοίων. Α ν και η απόφαση αυτή απέτρεψε τις έριδες ανάμεσα στις ισχυρότερες πόλεις, ο Διονύσιος δεν διέθετε το ηγετικό εκτόπισμα που θα εξασφάλιζε τη συνοχή του ιωνικού στόλου. Και, σε κάθε περίπτωση, τα ιωνικά πλοία ήταν ελάχιστα περισσότερα από το μισό περσικό στόλο. Πρώτοι οι Σάμιοι εγκατέλειψαν τον αγώνα και τους ακολούθησαν οι Λέσβιοι. Χωρίς την προστασία μιας μεγάλης ναυτικής δύναμης, η Μίλητος ήταν εύκολος στόχος για επίθεση. Οι Πέρσες στρατηγοί έφεραν από τη Φοινίκη ειδικούς μηχανικούς του στρατού, οι οποίοι με τη βοήθεια πολιορκητικών κριών και με την ανα- σκαφή υπόγειων ορυγμάτων επέτρεψαν την είσοδο του περσικού στρατού στην πόλη. Σταδιακά, οι άλλες πόλεις και τα νησιά υποτάχθηκαν με τη σειρά τους και τιμωρήθηκαν για τη συμμετοχή τους στην ανταρσία. Ο Ηρόδοτος παρουσιάζει μια ζοφερή εικόνα με πόλεις να πυρπολούνται, μεγάλα ιερά να χάνονται στις φλόγες, άνδρες να φονεύονται, κορίτσια να στέλνονται σε περσικά χαρέμια με ευνουχισμένα αγόρια ως συνοδούς και τις υπόλοιπες γυναίκες και τα παιδιά να πουλιούνται ως σκλάβοι.

17 Αθηναϊκό ερυθρόμορφο πινάκιο του 5ου αιώνα π.χ., έργο του Επίκτητου. Αποδίδεται Σκύθης τοξότης με το χαρακτηριστικό χιτώνα, τις περισκελίδες και το κάλυμμα κεφαλής των μισθοφόρων του περσικού στρατού που εισέβαλε στην Ελλάδα. Αν και οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν επίσης τοξότες στη μάχη, αυτοί δεν αποτελούσαν αξιόλογο τμήμα του στρατού τους. Αντίθετα, οι Πέρσες και άλλοι λαοί της Εγγύς Ανατολής στηρίζονταν σε αυτούς στο πεδίο της μάχης. (Ashmolean) Παρ όλα αυτά, η Ιωνική Επανάσταση είχε και κάποιες θετικές συνέπειες. Τ ο 493 π.χ. ο Αρταφέρνης απαίτησε όλες οι ελληνικές πόλεις να στείλουν εκπροσώπους στις Σάρδεις και να δεσμευθούν με όρκους ότι κάθε μεταξύ τους αντιδικία θα παραπεμπόταν σε διαιτησία. Το γεγονός αυτό αφήνει να εννοηθεί ότι οι κυβερνητικοί θεσμοί των πόλεων λειτουργούσαν αρκετά καλά για την εκλογή διπλωματικών εκπροσώπων. Επιπλέον, ο Αρταφέρνης επανεξέτασε το ύψος του ετήσιου φόρου υποτέλειας στον Πέρση βασιλιά που κατέβαλλε κάθε πόλη και κάθε νησί, μειώνοντάς το ώστε να περιοριστούν οι πιθανότητες νέας εξέγερσης. Το επόμενο έτος ο Δαρείος έστειλε έναν άλλο γαμπρό του, τον Μαρδόνιο, να αναλάβει τη διοίκηση της περιοχής. Αυτός απομάκρυνε τους τελευταίους τυράννους και επέτρεψε στους Έλληνες της περιοχής του να εκλέξουν δημοκρατικές κυβερνήσεις σύμφωνα με την αρχή της ισονομίας, που ήταν ένα από τα κυριότερα συνθήματα της εξέγερσης. Ωστόσο, ο διορισμός του Μαρδόνιου απέβλεπε σε κάτι άλλο: Να ξεκινήσει η επόμενη φάση της περσικής προώθησης στην περιοχή του Αιγαίου. Ο Πέρσης αξιωματούχος πέρασε τον Ελλήσποντο με μεγάλο στρατό και στόλο, εισέβαλε στη Θράκη, έκανε δεκτή την παράδοση της Θάσου και ενσωμάτωσε τις τριήρεις της στο στόλο του. Από εκεί κινήθηκε κατά μήκος της βόρειας ακτής του Αιγαίου προς τη Μακεδονία, αλλά μια σφοδρή θαλασσοταραχή κατέστρεψε μεγάλο μέρος του περσικού στόλου κοντά στο άκρο της Χερσονήσου του Άθω, βυθίζοντας 300 πλοία. Ωστόσο, ο Μαρδόνιος είχε προετοιμάσει το έδαφος για μια πιθανή μελλοντική εισβολή στην κυρίως Ελλάδα. 18

18 ΟΙ ΕΜΠΟΛΕΜΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ: ΠΕΡΣΙΑ, ΣΠΑΡΤΗ ΚΑΙ ΑΘΗΝΑ Ο ΚΥΡΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ ΚΑΙ Η ΠΕΡΣΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Οι Πέρσες ανήκαν σε μια ομάδα αρχαίων λαών που μιλούσαν γλώσσες παραπλήσιες με τα σύγχρονα ιρανικά. Ο ι λαοί αυτοί πιθανότατα ήρθαν από την κεντρική Ασία ως νομάδες-κτηνοτρόφοι, αλλά ήδη από τα τέλη του 10ου αιώνα π.χ. είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή που ονομάστηκε Περσίς ή Περσία (σημερινό Φαρς), στο νοτιοανατολικό άκρο των ορέων του Ζάγρου. Σε ασσυριακά έγγραφα του 9ου αιώνα π.χ, και μεταγενέστερα, οι Πέρσες μνημονεύονται πάντα μαζί με τους Μήδους, που ήταν εγκατεστημένοι λίγο βορειότερα και προς τα δυτικά. Έως τα μέσα του 7ου αιώνα π.χ. η Περσία βρισκόταν υπό τον έλεγχο του ισχυρού βασιλείου του Ελάμ, αλλά το 646 π.χ. το βασίλειο αυτό δέχτηκε ένα σφοδρό πλήγμα από τον Ασσύριο βασιλιά Ασουρμπανιπάλ, γνωστότερο στους Έλληνες με το όνομα Σαρδανάπαλος. Φαίνεται, λοιπόν, ότι τα επόμενα }φόνια οι Πέρσες άρχισαν να αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό αυτονομίας και έφτασαν στο σημείο να δημιουργήσουν ένα μικρό δικό τους κράτος, το οποίο κυβερνούσε μια τοπική βασιλική οικογένεια με έδρα την ελαμιτική πόλη Ανσάν. Ο τέταρτος κατά σειρά ηγεμόνας αυτού του υπό διαμόρφωση βασιλείου, ο Κύρος Β', ο οποίος έμεινε στην ιστορία με το προσωνύμιο «Κύρος ο Μέγας», ανέβηκε στο θρόνο το 559 π.χ. Το 550 π.χ. όμως δέχτηκε επίθεση από το βασιλιά των Μήδων, τον Αστυάγη. Ο Κύρος έπεισε τα στρατεύματα του Αστυάγη να εξεγερθούν εναντίον του βασιλιά τους, τον οποίο και του παρέδωσαν δέσμιο. Στη συνέχεια κατευθύνθηκε προς τη μηδική πόλη Εκβάτανα, όπου αναγνωρίστηκε ως νέος ηγέτης των Μήδων. Την επόμενη εικοσαετία ο Κύρος χρησιμοποίησε την ενωμένη δύναμη Περσών και Μήδων για να καταλάβει τη Αυδία, την Ασσυρία και τη Βαβυλωνία, ενώ επέκτεινε την αυτοκρατορία του και προς τα ανατολικά με την κατάκτηση και την προσάρτηση της Βακτριανής και της Σογδιανής. Σκοτώθηκε το 530 π.χ., όταν επιχείρησε να καταπνίξει την εξέγερση κάποιων φυλών της Βακτριανής. Τον διαδέχτηκε ο γιος του, ο Καμβύσης. Ο Καμβύσης έστρεψε τις δυνάμεις του κυρίως στην κατάκτηση της Αιγύπτου. Ο φαραώ Άμασης είχε συγκροτήσει ισχυρό στόλο και, σε μια προσπάθεια να αναταχθεί στην περσική προέλαση, αναζητούσε συμμάχους σε πολλά σημεία της Μεσογείου, μεταξύ αυτών και τους Έλληνες της Σπάρτης και της Σάμου. Έτσι, ο Καμβύσης αναγκάστηκε να δημιουργήσει δικό του στόλο, επανδρωμένο με υπηκόους από τις παράκτιες περσικές επαρχίες, όπως από την Ιωνία, τη Φοινίκη και την Κιλικία. Εξαπέλυσε την επίθεσή του το 525 π.χ. και, ύστερα από δεκαήμερη πολιορκία της Μέμφιδας, συνέλαβε αιχμάλωτο το νέο φαραώ Ψαμμήτιχο. Πέρασε τα τρία επόμενα χρόνια στην Αίγυπτο, παγιώνοντας την περσική κυριαρχία στην ευρύτερη περιοχή. Το 522 π.χ. ο Καμβύσης, επιστρέφοντας στην Περσία, έπεσε από το άλογό του και σκοτώθηκε. Οι συνθήκες που περιέβαλαν το θάνατό του ήταν αρκετά

19 20 Δ Α Ρ Ε ΙΟ Σ, 0 Μ Ε Γ Α Λ Ο Σ Β Α Σ ΙΛ ΙΑ Σ 0 Δαρείος ήταν ένας σφετεριστής που ανήλθε στο θρόνο ύστερα από πραξικόπημα και μετά τη δολοφονία του νόμιμου διαδόχου. Ωστόσο, σύμφωνα με τη δική του εκδοχή, η οποία χαράχτηκε στην επιφάνεια ενός ψηλού βράχου στην περιοχή του Μπεχιστούν, ήταν ο νόμιμος διάδοχος του Καμβύση και η βασιλεία του είχε καθαγιαστεί από τον Αχούρα Μάζντα, προστάτη θεό των Αχαιμενιδών. Τα αποσπάσματα αυτής της επιγραφής αποκαλύπτουν τις επιθυμίες του Δαρείου αναφορικά με την υστεροφημία του, αλλά και το πώς έβλεπε την αυτοκρατορία που κυβερνούσε. Είμαι ο Δαρείος, ο Μεγάλος Βασιλιάς, ο βασιλεύς των βασιλέων, ο Βασιλιάς της Περσίας, ο βασιλιάς κάθε γης [...] Αυτά λέει ο Δαρείος ο Βασιλιάς: Οκτώ φορές έγιναν απ την οικογένειά μου βασιλιάδες και εγώ είμαι ο ένατος βασιλιάς στη σειρά από την οικογένειά μου. Αυτά λέει ο Δαρείος ο Βασιλιάς: Είμαι βασιλιάς με τη χάρη του Αχούρα Μάζντα. 0 Αχούρα Μάζντα μου έδωσε τη βασιλεία. Οι παρακάτω χώρες μού ανήκουν. Είμαι βασιλιάς τους με τη χάρη τοΰ Αχούρα Μάζντα: Περσία, Ελάμ, Βαβυλωνία, Ασσυρία, Αραβία, Αίγυπτος, Λαοί της Θάλασσας (Φοινίκη), Λυδία, Ιωνία, Μηδία, Αρμενία, Καππαδοκία, Παρθία, Δραγγιανή, Apia, Αραχωσία και Μακάν, όλες μαζί 23 [...] Αυτά λέει ο Δαρείος ο Βασιλιάς: Σ' αυτές τις χώρες, όποιος ήταν πιστός του φέρθηκα καλά, όποιος ήταν άπιστος τον τιμώρησα αυστηρά. Με τη χάρη του Αχούρα Μάζντα, οι χώρες αυτές υπάκουσαν σιην εξουσία μου. Ό,τι τους είπα να κάνουν, το έκαναν[...] Η επιγραφή χαράχτηκε σε τρεις γλώσσες: στην ελαμιτική, την πιο διαδεδομένη γλώσσα στην αυτοκρατορία, σιην ακκαδική, τη γλώσσα των βασιλιάδων της Βαβυλώνας, και στην αρχαία περσική, την επίσημη γλώσσα των Περσών βασιλιάδων. Επειδή η γλώσσα αυτή δεν γραφόταν ως τότε, χρειάστηκε να επινοηθεί μια νέα σφηνοειδής γραφή. μυστηριώδεις και έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ίσως να μην επρόκειτο για ατύχημα. Επειδή δεν είχε αποκτήσει άρρενα απόγονο, έπρεπε να τον διαδεχτεί ο αδερφός του, ο Μπαρντίγια. Ωστόσο, ένα φιλόδοξο μέλος της αριστοκρατίας, ο Δαρείος, διοργάνωσε ένα ανακτορικό πραξικόπημα που οδήγησε στη δολοφονία του Μπαρντίγια και στην ανάρρηση του ίδιου στο θρόνο, αν και δεν ήταν παρά μακρινός συγγενής της βασιλικής οικογένειας. Αυτά τα δραματικά γεγονότα βύθισαν την Περσική Αυτοκρατορία στο χάος και σε πλήθος από εμφύλιες έριδες που κράτησαν πάνω από ένα χρόνο. Ο Δαρείος κατάφερε να προσεταιριστεί αρκετά ηγετικά στελέχη των Περσών, των οποίων τα στρατεύματα έμειναν πιστά σε αυτόν παρά την ανορθόδοξη κατάληψη της εξουσίας. Τελικά, συνέτριψε όλους τους ανταγωνιστές του για το θρόνο, αλλά και αρκετές τοπικές δυναστείες που στη διάρκεια αυτής της εσωτερικής αναταραχής επιδίωξαν να αποτινάξουν τον περσικό ζυγό. Μ ε τον Δαρείο εγκαθιδρύθηκε η νέα περσική δυναστεία των Αχαιμενιδών, που ονομάστηκε έτσι γιατί τα μέλη της θεωρούσαν ότι κατάγονταν από τον Αχαιμένη, πρόγονο του Κύρου του Μεγάλου. Ο Δαρείος προσάρτησε στην Περσική Αυτοκρατορία εδάφη της κεντρικής Ασίας και το μεγαλύτερο μέρος της βορειοδυτικής Ινδίας, διεξήγαγε εκστρατεία, χωρίς όμως επιτυχία, ενάντια στους Σκύθες, στη δυτική πλευρά του Εύξεινου Πόντου και, καταλαμβάνοντας τμήματα της Θράκης, στη βόρεια ακτή του Αιγαίου, επέκτεινε την κυριαρχία του και σε τμήμα της Ευρώπης. Αν και ο Πέρσης βασιλιάς ονομαζόταν επισήμως «μεγάλος βασιλιάς, βασιλιάς των βασιλιάδων, βασιλιάς κάθε γης», η εξουσία του δεν ήταν απόλυτη. Στην πράξη, βασιζόταν στην υποστήριξη και στη συνεργασία της πολυπληθούς περσικής αριστοκρατίας, τα μέλη της οποίας διόριζε σε όσες θέσεις συνοδεύονταν από πλούτο και δύναμη στις νεοκατακτηθείσες χώρες. Έτσι, οι χώρες αυτές χωρίζονταν σε επαρχίες που καθεμία τη διοικούσε ένας Πέρσης αριστοκράτης, ο σατράπης. Η θεαματική επέκταση της Περσικής Αυτοκρατορίας μπορεί να οφείλεται, τουλάχιστον εν μέρει, στις πολύ μεγάλες φιλοδοξίες της αριστοκρατίας της. Η ανάγκη του να ικανοποιούνται οι φιλοδοξίες όλων αυτών των ανθροίπων υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους λόγους που οδήγησαν τον Κύρο και τους διαδόχους του να οργανώσουν τόσο πολλές εκστρατείες ιμπεριαλιστικής επέκτασης. Οι Πέρσες ευγενείς φημίζονταν ως λυσσαλέοι μαχητές και ως αριστοκράτες με ανεξάρτητο πνεύμα, γι αυτό δεν θα δέχονταν ποτέ μια κατώτερη θέση στη διοικητική ιεραρχία της αυτοκρατορίας. Ό σοι είχαν στενές σχέσεις με το βασιλιά συχνά διορίζονταν σατράπες εκτεταμένων και στρατηγικά σπουδαίων επαρχιών, ενώ άλλοι αναλάμβαναν τη διοίκηση μεγάλων στρατιωτικών σωμάτων ή άλλες θέσεις ευθύνης. Στις επαρχίες ζούσαν σε υπέροχα ανάκτορα και σε τεράστια κτήματα στην εξοχή. Η δημόσια επίδοση κάποιου εντυπωσιακού δώρου, συνήθως αντικειμένων από χρυσό και άργυρο, ήταν η μέθοδος που χρησιμοποιούσε ο Πέρσης βασιλιάς για να υποδείξει τους ευνοούμενους ευγενείς. Οι Πέρσες διατηρούσαν την εθνική συνοχή και την ιδιαιτερότητά τους με ποικίλους τρόπους, όπως ήταν η διαφορετική ενδυμασία, η χρήση της περσικής γλώσσας και η εκπαίδευση των αγοριών τους. Οι μικροί Πέρσες ζούσαν τα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής τους με τη μητέρα τους και τις άλλες γυναίκες του σπιτιού, μακριά από τον πατέρα τους, αλλά κατόπιν μάθαιναν πώς να είναι καλοί στρατιώτες και ηγέτες. Όπως έλεγαν, οι Πέρσες τρία πράγματα περίμεναν από τους γιους τους: να ιππεύουν, να χρησιμοποιούν το τόξο και να λένε την αλήθεια. Η άρχουσα τάξη της Περσίας δεν έμεινε τελείως αποκομμένη από τους υποτελείς λαούς της αυτοκρατορίας. Ο ι γάμοι Περσών με μέλη άλλων εθνοτήτων ενθαρ- ρύνονταν. Οι κόρες Περσών ευγενών παντρεύονταν με ντόπιους πρίγκιπες, ενώ οι ίδιοι οι Πέρσες διάλεγαν από την τοπική αριστοκρατία συζύγους ή παλλακίδες. Ο

20 Κύρος εφάρμοσε μια πολιτική που αποσκοπούσε στο σεβασμό των τοπικών παραδόσεων και στη διατήρηση μελών της τοπικής αριστοκρατίας, αλλά και θρησκευτικών ηγετών, στο διοικητικό μηχανισμό της Μηδίας, της Λυδίας και της Βαβυλωνίας. Ο Καμβύσης και ο Δαρείος συνέχισαν την ίδια πολιτική στην Αίγυπτο και αλλού. Άνθρωποι που στις κατακτημένες χώρες είχαν αποκτήσει θέσεις ισχύος συχνά έφταναν σε πολύ υψηλά αξιώματα και γίνονταν δεκτοί στην Αυλή του βασιλιά με τον τιμητικό τίτλο του «βασιλικού φίλου». Μερικές φορές παρόμοια μεταχείριση είχαν και εξόριστοι από χώρες εκτός της αυτοκρατορίας, οι οποίοι ήθελαν την προστασία και τη βοήθεια του μεγάλου βασιλιά. Χρυσό ξιφίδιο με λαβή στην οποία αποδίδονται δύο λεοντοκεφαλές. Κατασκευάστηκε μάλλον τον 5ο αιώνα π.χ. ως δώρο για κάποιο μέλος της περσικής Αυλής. Τέτοιου είδους δωρεές του βασιλιά προς τους ευγενείς του συμβόλιζαν την εύνοιά του προς τον αποδέκτη. (Ancient Art and Architecture)

21 Ο ι Πέρσες βασιλιάδες εκμεταλλεύονταν την τεράστια αυτοκρατορία τους με δυο τρόπους. Επέβαλλαν φόρους στους υποτελείς λαοΰς, που είχαν τη μορφή της τακτικής καταβολής ενός συγκεκριμένου ποσοΰ, και στρατολογούσαν τους άνδρες τους για την κατάκτηση νέων χωρών ή για την καταστολή εξεγέρσεων στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Σε αρκετές σατραπείες παραχωρούνταν σε χαμηλόβαθμους Πέρσες και Μήδους μικρά αγροκτήματα, που τους προσέφεραν κάποιο εισόδημα. Ως ανταπόδοση, οι άνδρες αυτοί έπρεπε να είναι πάντα έτοιμοι να πολεμήσουν ως ιππείς, ηνίοχοι ή οπλίτες στο στρατό του βασιλιά. Τις χρονιές που δεν είχαν τέτοιες υποχρεώσεις, τα αγροκτήματά τους έπρεπε να πληρώσουν φόρο, σε άργυρο ή σε είδος, όπως και όλα τα άλλα αγροκτήματα της σατραπείας. Από αρχεία που έχουν διασωθεί προκύπτει ότι στην Περσική Αυτοκρατορία είχε αναπτυχθεί μια σύνθετη γραφειοκρατική ιεραρχία για τη διοίκηση των σατραπειών και για τη διαχείριση των προσόδων από αυτές σύμφωνα με τις οδηγίες του βασιλιά. Τα μέλη της βασιλικής Αυλής και πολλά άλλα άτομα που θεωρούνταν σημαντικά προμηθεύονταν τρόφιμα και άλλα προϊόντα από τις βασιλικές αποθήκες. Έ να δίκτυο δρόμων συνέδεε μεταξύ τους τα μεγάλα αστικά κέντρα, όπως τις Σάρδεις, τα Εκβάτανα, τη Βαβυλώνα, τα Σούσα και την Περσέπολη. Οι δρόμοι αυτοί κατασκευάστηκαν για να χρησιμοποιούνται κυρίως από στρατιώτες και βασιλικούς αγγελιοφόρους, για τους οποίους λειτουργούσαν και ενδιάμεσοι σταθμοί, αλλά εξυπηρετούσαν επίσης τις εμπορικές ανταλλαγές και την καταβολή των φόρων. Την εποχή του Δαρείου η Περσική Αυτοκρατορία ήταν το μεγαλύτερο ενιαίο κράτος που είχε γνωρίσει ο αρχαίος κόσμος. Εκτεινόταν από τα Βαλκάνια μέχρι τον ποταμό Ινδό, ενώ ο πλούτος και το μέγεθος του ενεργού πληθυσμού Ανάγλυφο από τα βασιλικά ανάκτορα της Περσέπολης, που οικοδομήθηκαν στα τέλη του 6ου και κατά τον 5ο αιώνα π.χ. Μάλλον απεικονίζονται ο Δαρείος Α και ο γιος και διάδοχός του Ξέρξης, που έχτισαν το μεγαλύτερο μέρος των ανακτόρων. Οι δύο άνδρες έχουν μακριές γενειάδες και φορούν τετράγωνα στέμματα. Τα ανθόμορφα σκεύη που κρατούν είναι μάλλον συμβολικά αντικείμενα σε σχήμα λωτού, από ορείχαλκο ή χρυσό. Τα αντικείμενα αυτά προσφέρονταν σε μέλη της Αυλής, στη διάρκεια γιορτών, ως ένδειξη εύνοιας. (Ancient Art and Architecture)

22 Χρυσός δαρεικός του 5ου αιώνα π.χ. Απεικονίζεται ο βασιλιάς ημιγονυπε- ~~c -ε δόρυ και τόξο. Αυτός ο τύπος ουισρστος κυκλοφόρησε για πρώτη ococ στα τέλη του 6ου αιώνα π.χ. αυουστα χρησιμοποιούνταν σε :mc η ν αρχαίο κόσμο για την πλη- Λιυη των μισθοφόρων. (Ancient Art arc Architecture) καθιστούσαν το μεγάλο βασιλιά τον ισχυρότερο ηγεμόνα του αρχαίου κόσμου. Κύρια δύναμη του περσικού στρατού ήταν συνήθως το πεζικό, το οποίο επανδρωνόταν με οπλίτες που ήταν εκ γενετής Πέρσες και έφεραν μεγάλες ασπίδες κατασκευασμένες από δέρμα και κλαδιά λυγαριάς. Ο ι οπλίτες πολεμούσαν με μεγάλη ποικιλία όπλων, όπως μακριά ακόντια, πελέκεις, σπαθιά, τόξα και βέλη. Η θωράκισή τους ήταν περιορισμένη. Συνήθως περιλάμβανε ένα θώρακα από επενδυμένο λινό ύφασμα, ίσως και ένα κράνος, αν και στις περισσότερες αναπαραστάσεις φαίνονται να καλύπτουν το κεφάλι με ένα σκούφο ή ένα απλό κομμάτι ύφασμα. Οι Πέρσες ήταν χωρισμένοι σε στρατιωτικές μονάδες των ανδρών 23

23 («συντάγματα»), που μπορούσαν να σχηματίσουν μεγαλύτερες μονάδες των ανδρών («μεραρχίες»). Σημαντικότερη ήταν η «Μεραρχία των Αθανάτων», που ονομαζόταν έτσι γιατί κάθε απώλεια αναπληρωνόταν αμέσως, ώστε ο συνολικός αριθμός των ανδρών να παραμένει σταθερός. Στους Αθανάτους ανήκε και το επίλεκτο «Σύνταγμα των Δορυφόρων του Βασιλιά», που ήταν εξ ολοκλήρου επανδρωμένο από μέλη της περσικής αριστοκρατίας. Κατά την κατάκτηση της Λυδίας το 547 π.χ. ο Κύρος ο Μέγας αντιλήφθηκε την ανάγκη δημιουργίας ενός αξιόμαχου σώματος Περσών ιππέων. Για το λόγο αυτό διένειμε μέρος των κατακτημένων εδαφών σε Πέρσες ευγενείς με την υποχρέωση να εκτρέφουν άλογα και να εξασκούνται στην πολεμική τέχνη ως ιππείς. Οι βασιλιάδες της Περσίας χρησιμοποιούσαν επίσης Μήδους στο ιππικό τους, ενώ από τη βασιλεία του Δαρείου και μετά στρατολογούσαν οπλίτες του πεζικού αλλά και Σάκες ιππείς από την κεντρική Ασία (σκυθικό νομαδικό φύλο). Για τις μεγάλες εκστρατείες επιστράτευαν άνδρες από τους υποτελείς λαούς της αυτοκρατορίας, συγκεντρώνοντας δυνάμεις ακόμη και από την Αίγυπτο ή την Ινδία. Ωστόσο, περισσότερο αξιόπιστοι θεωρούνταν πάντα οι Πέρσες και οι μισθοφόροι από το Ιράν και την κεντρική Ασία. Χρυσό αγγείο από τα Εκβάτανα. Στο χείλος, εξωτερικά, είναι χαραγμένο το όνομα του βασιλιά Ξέρξη σε τρεις γλώσσες: αρχαία περσική, ακκαδική και ελαμιτική. Και για τις τρεις έχει χρησιμοποιηθεί η σφηνοειδής γραφή, που αναπτύχθηκε στη Μεσοποταμία την 4η χιλιετία π.χ. Η ακκαδική ήταν η γλώσσα των βασιλιάδων της Βαβυλωνίας. (Ancient Art and Architecture) Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ Οι Έλληνες που όρθωσαν το ανάστημά τους στη δύναμη της Περσικής Αυτοκρατορίας τον 5ο αιώνα π.χ. ήταν ως επί το πλείστον οργανωμένοι σε μικρές πόλεις-

24 κράτη. Αυτά είχαν ποικίλο μέγεθος, αλλά συνήθως αποτελούνταν από ένα αστικό κέντρο, με τους σημαντικότερους ναούς και τα δημόσια κτίρια, και τη γύρω αγροτική περιοχή, την οποία καλλιεργούσαν οι άρρενες πολίτες, τα μέλη των οικογενειών τους και δούλοι. Η ιστορική προέλευση αυτών των πόλεων-κρατών παραμένει ασαφής, κρυμμένη κάτω από αλλεπάλληλα στρώματα μύθων και θρύλων με τους οποίους οι μετέπειτα γενιές εμπλούτισαν τις ιστορίες των προγόνων τους. Ο ι Σπαρτιάτες ήταν απόγονοι μιας ομάδας ελληνόφωνων φύλων που περί τα τέλη του 11ου αιώνα π.χ. εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Λακωνίας, στη νοτιοανατολική Πελοπόννησο. Έπειτα από 100 περίπου χρόνια πέντε χωριά που βρίσκονταν στην πλατιά κοιλάδα του ποταμού Ευρώτα ενώθηκαν και σχημάτισαν μια ενιαία πόλη, τη Σπάρτη. Ως μέρος του συμβιβασμού που επιτεύχθηκε για την ένωση αυτή, αποφασίστηκε το νέο κράτος να διοικούν από κοινού δύο βασιλικές οικογένειες, οι Αγιάδες ή Αγίδες και οι Ευρυπωντίδες ή Προκλείδες, που καθεμία έδινε από ένα βασιλιά. Τους δύο βασιλιάδες πλαισίωνε ένα συμβούλιο γερόντων, η Γερουσία, που τα μέλη της αργότερα περιορίστηκαν σε 28 άτομα. Σταδιακά η νέα πόλη άρχισε να ασκεί επιρροή στους γειτονικούς πληθυσμούς και τους έθεσε υπό τον έλεγχό της. Άλλοι υποβιβάστηκαν σε σκλάβους, άλλοι όμως διατήρησαν κάποιο βαθμό αυτονομίας. Δεν αφομοιώθηκαν από τους Σπαρτιάτες σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, όμως πολέμησαν στο πλευρό τους στις εκστρατείες που ακολούθησαν για την επέκταση του σπαρτιατικού κράτους με την προσάρτηση ξένων εδαφών. Τα μέλη τους έμειναν γνωστά με την ονομασία περίοικοι, δηλαδή «εκείνοι που ζούν τριγύρω». Στα τέλη του 8ου αιώνα π.χ. οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους κατάφεραν να νικήσουν τους κατοίκους της Μεσσηνίας, της μεγάλης και εύφορης περιοχής της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου που χωρίζεται από τη Λακωνία με την ψηλή οροσειρά του Ταΰγετου. Ωστόσο, οι Μεσσήνιοι αποδείχθηκαν ανυπότακτοι και στα μέσα του 7ου αιώνα π.χ. εξεγέρθηκαν. Ο αγώνας τους υπήρξε μακρύς και σκληρός. Έληξε με την ολοκληρωτική νίκη των Σπαρτιατών, οι οποίοι έθεσαν υπό τον απόλυτο έλεγχό τους τη Μεσσηνία και υποδούλωσαν τους κατοίκους της. Η γη των Μεσσηνίων διαιρέθηκε σε περίπου ισομεγέθη αγροκτήματα, τα οποία μοιράστηκαν σε Σπαρτιάτες πολίτες. Αυτοί δεν ζούσαν εκεί, αλλά εισέπρατταν έως και τη μισή γεωργική παραγωγή τους ως ενοίκιο. Οι ίδιοι οι Μεσσήνιοι ονομάζονταν είλωτες, όπως και όσοι Λάκωνες είχαν υποδουλωθεί στους Σπαρτιάτες. Έχοντας στην απόλυτη διάθεσή τους το ανθρώπινο δυναμικό και τους γεωργικούς πόρους της Λακωνίας και της Μεσσηνίας, οι Σπαρτιάτες μπόρεσαν να οργανώσουν την κοινωνία τους με μοναδικό τρόπο. Οι είλωτες αποτελούσαν ένα υπάκουο εργατικό δυναμικό, που τους εξασφάλιζε τροφή και τα είδη πρώτης ανάγκης. Οι περίοικοι ασχολούνταν με τη χειροτεχνία και το εμπόριο με περιοχές εκτός Λακωνίας. Ο συγκεκριμένος καταμερισμός εργασίας ανέδειξε τους πολίτες της Σπάρτης στη θέση της άρχουσας κοινωνικής και πολιτικής ομάδας, τα μέλη της οποίας ονομάζονταν όμοιοι. Επικεφαλής εξακολούθησαν να είναι οι δύο βασιλιάδες, που σε περίπτωση πολέμου αναλάμβαναν την ηγεσία του στρατού. Οι όμοιοι συναθροίζονταν για να ψηφίσουν σχετικά με κάθε σοβαρό ζήτημα, όπως ενδεχόμενη συμμετοχή σε πόλεμο ή τη σύναψη συμμαχίας με άλλα κράτη. Ό σον αφορούσε τα καθημερινά ζητήματα, όμως, τη διακυβέρνηση της σπαρτιατικής κοινωνίας σταδιακά ανέλαβαν πέντε εκλεγμένοι αξιωματούχοι, οι έφοροι. Στα τέλη του 6ου αιώνα π.χ. οι έφοροι διέθεταν τέτοιο κύρος και εξουσία, που ξεπερνούσε ακόμη και εκείνη των δύο βασιλιάδων. Οι όμοιοι αφιερώνονταν σε στρατιωτικές ασκήσεις και βαθμιαία εξελίχθηκαν στον καλύτερο στρατό του ελληνικού κόσμου. Τελειοποίησαν τη στρατιωτική τέχνη του οπλίτη, πολεμώντας πεζή σε κλειστούς

25 Μπρούντζινο ειδώλιο που απεικονίζει Σπαρτιάτη οπλίτη, κατασκευασμένο στη Λακωνία τον 6ο αιώνα π.χ. Τέτοιου είδους αγαλματίδια αποτελούσαν συνήθη αναθήματα σε ιερά θεών σε όλη την Ελλάδα, αλλά οι φιγούρες οπλιτών είναι τα πιο κοινά αναθήματα από τη Λακωνία. Στο συγκεκριμένο ειδώλιο διακρίνονται η χαρακτηριστική μυτερή γενειάδα και η μακριά κόμη των Σπαρτιατών. (Ancient Art and Architecture) m r w σχηματισμούς, χρησιμοποιώντας μια μεγάλη στρογγυλή ασπίδα και ένα μακρύ οξύληκτο δόρυ. Οι Σπαρτιάτες απέκτησαν μεγάλη φήμη για το θάρρος και την πειθαρχία τους, για το λόγο αυτό άρχισαν να παρεμβαίνουν στις πολιτικές υποθέσεις των γειτονικών πόλεων-κρατών, συνήθως ύστερα από πρόσκληση της μιας από τις αντιμαχόμενες πλευρές. Κατά τον 7ο και τον 6ο αιώνα π.χ. πολλές ελληνικές πόλεις-κράτη γνώρισαν περιόδους κοινωνικής και πολιτικής αστάθειας. Οι κληρονομικές αριστοκρατίες που ως τότε τις κυβερνούσαν βρίσκονταν υπό τη συνεχή πίεση να μοιραστούν την εξουσία και τους φυσικούς πόρους που διέθεταν, κατά κύριο λόγο τη γεωργική γη, που τότε αποτελούσε την κύρια πηγή πλούτου. Για κάποιο χρονικό διάστημα η πίεση αμβλύνθηκε με την ενθάρρυνση της υπερπόντιας μετανάστευσης, κυρίως στη Σικελία, στη νότια Ιταλία και στο βόρειο Αιγαίο, όπου τον 8ο και τον 7ο αιώνα π.χ.

26 Ο ΤΥΡΤΑΙΟ Σ Π Ε Ρ ΙΓ Ρ Α Φ Ε Ι ΤΟΝ ΙΔΑΝΙΚΟ ΣΠ ΑΡΤΙΑΤΗ ΟΠΛΙΤΗ Στα μέσα του 7ου αιώνα π.χ, όταν οι Σπαρτιάτες αγωνίζονταν να καταστείλουν την εξέγερση των Μεσσηνίων, ο Σπαρτιάτης ποιητής Τυρταίος συνέθεσε άσματα που προέτρεπαν τους συμπολίτες του να πολεμήσουν καλά. Στο απόσπασμα που ακολουθεί (στίχοι του θραύσματος 11) παρουσιάζει παραστατικά πώς διεξάγονταν οι χερσαίες μάχες της εποχής, η έκβαση των οποίων εξαρτιάταν από την ανδρεία και την αποφασιστικότητα των οπλιτών του πεζικού, που έφεραν μεγάλη ασπίδα και δόρυ. Ας σταθεί κάθε άνδρας ακλόνητος με τα πόδια ανοιχτά, κοιτώντας τον εχθρό κατάματα και δαγκώνοντας τα χείλη του, καλύπτοντας τους μηρούς και τις κνήμες, το στέρνο και τους ώμους με το ευρύ άνοιγμα της ασπίδας του. Ας σείσει γενναία το δόρυ με το δεξί χέρι και με το λοφίο του κράνους να πάλλεται πάνω απ' το κεφάλι του σκορπώντας φόβο. Λς μάθει να πολεμά στην έξαψη της μάχης, να μην κοντοστέκεται για να προστστευθεί απ τις βολές, και ας κινηθεί σε πυκνούς σχηματισμούς, πλήποντας θανάσιμα τον εχθρό με το δόρυ ή το ξίιρος τοΰ. Στήλωσε τα πόδια σου ενάντια στον εχθρό, πίεσε την ασπίδα σου στη δική τοΰ, γείρε μπροστά το κεφάλι με το κράνος ώστε το λοφίο σου να μπλεχτεί με το δικό του και πολέμησε σώμα με σώμα τον άνδρα απέναντί σου, με το μακρύ δόρυ ή το ξίφος στο χέρι. Κι εσύ με τη μικρή αρματωσιά, που 'σαι κρυμμένος πίσω απ ασπίδες, εκσφενδόνισε τους λίθους και τ' ακόντια, προστάτεψε καλά το βαρύ πεζικό. Τα χρόνια που ακολούθησαν η ακρόαση των ποιημάτων αστών ήταν υποχρεωτική στο σπαρτιατικό στρατό. Ο Τυρταίος έγραψε και κάποιες παραινέσεις για τις μονάδες που έφεραν ελαφρύ οπλισμό, οι οποίες επανδρώνονταν κυρίως με είλωτες και περίοικους. δημιουργήθηκαν ανθηρές ελληνικές κοινότητες. Τελικά, όμως, η απαίτηση για πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις οδήγησε σε βίαιες συγκρούσεις και σε πολλές πόλεις-κράτη επικεφαλής των δυσάρεστημένων αναδείχθηκαν χαρισματικοί ηγέτες. Αυτοί ανέτρεψαν την άρχουσα τάξη που κυβερνούσε και εγκαθίδρυ- σαν προσωποπαγή καθεστώτα. Οι αρχαίοι Έλληνες έδωσαν στους ηγέτες αυτούς την ονομασία τύραννος. Η λέξη προέρχεται από την Εγγύς Ανατολή και την εποχή εκείνη δεν αφορούσε κατ ανάγκη τον καταπιεστικό και αντιλαϊκό ηγεμόνα όπως στις μέρες μας. Στη διάρκεια του 6ου αιώνα π.χ. οι Σπαρτιάτες ανέτρεψαν πολλούς τέτοιους τυράννους, όπως της Κορίνθου, της Σικυώνας, της Νάξου και της Αθήνας. Προσπάθησαν επίσης να ανατρέψουν τον Πολυκράτη, τον τύραννο της Σάμου. Η ΑΘΗΝΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ Η Αθήνα ήταν μία από τις μεγαλύτερες ελληνικές πόλεις-κράτη. Η ίδια η πόλη αποτελούσε το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο μιας εκτεταμένης περιοχής που περιλάμβανε ολόκληρη την Αττική. Σύμφωνα με την παράδοση, η περιοχή έγινε ενιαίο κράτος κατά τη βασιλεία του μυθικού ήρωα Θησέα. Ωστόσο, ήδη από τα μέσα του 7ου αιώνα π.χ. οι Αθηναίοι διοικούνταν από εννέα άρχοντες που επιλέγονταν κάθε χρόνο από τα μέλη μιας μικρής ομάδας αριστοκρατικών οικογενειών. Ωστόσο, οι περισσότεροι απλοί πολίτες της Αττικής θεωρούσαν άδικο το μονοπώλιο των αριστοκρατών στην εξουσία και η δυσαρέσκειά τους ενθάρρυνε έναν Αθηναίο αριστοκράτη, τον Κύλωνα, να προσπαθήσει να γίνει τύραννος το 632 π.χ. Ο Κύλωνας ήταν ολυμπιονίκης στην αρματοδρομία, κάτι που σήμαινε ότι ήταν βαθύπλουτος. Επιπλέον, είχε παντρευτεί την κόρη του Θεαγένη, τυράννου των Μεγάρων. Μ ε τη βοήθεια του Θεαγένη, ο Κύλωνας συγκέντρωσε μια μικρή ομάδα οπαδών και κατέλαβε την Ακρόπολη. Θ αιφνιδιασμός του όμως δεν επιδοκιμάστηκε από τους περισσότερους Αθηναίους, πολλοί από τους οποίους συμμετείχαν στην πολιορκία της Ακρόπολης. Παρότι ο ίδιος ο Κύλωνας και οι στενότεροι συγγενείς του διέφυγαν, οι υπόλοιποι άνδρες του αναγκάστηκαν να παραδοθούν και τελικά εκτελέστηκαν. Παρ όλα αυτά, δεν είχαν αρθεί τα αίτια της δυσαρέσκειας, που αφορούσαν την κατοχή της γης από τους αριστοκράτες, το υψηλό κόστος μίσθωσής της, την ευρεία χρήση του θεσμού της υποδούλωσης ελεύθερων πολιτών για να εξοφληθούν χρέη, αλλά και τον αποκλεισμό πολλών από τους πιο πλούσιους Αθηναίους από τη δυνατότητα συμμετοχής στην άσκηση της εξουσίας. Το 594 π.χ. ένας αριστοκράτης, ονόματι Σόλωνας, ανέλαβε να αναμορφώσει τους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς της Αθήνας. Θ Σόλωνας κατάφερε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της υποδούλωσης ελεύθερων πολιτών για χρέη, εισάγοντας το μέτρο της σεισάχθειας (σημαίνει «άρση του βάρους»), και καθιέρωσε το δικαίωμα εκλογής στη θέση του άρχοντα για όλους τους εύπορους Αθηναίους. Θεσμοθέτησε επίσης μια λαϊκή συνέλευση 400 ατόμων, ώστε να διευρυνθεί η συμμετοχή στην άσκηση της εξουσίας. Ωστόσο, η έκταση των μεταρρυθμίσεών του δεν ικανοποίησε όλους τους Αθηναίους, που συνέχισαν να αντιδικούν για το ποιος είχε δικαίωμα να κυβερνά την πολιτεία τους και ποιος όχι. Το 546 π.χ., ύστερα από δύο αποτυχημένες απόπειρες, ένας αριστοκράτης, ο Πεισίστρατος, ο οποίος είχε κερδίσει την εύνοια του λαού ως στρατηγός στους πολέμους κατά των γειτονικών Μεγάρων, έγινε τύραννος της Αθήνας. Κατάφερε να διατηρήσει την εξουσία μέχρι το θάνατό του, το 528 π.χ., κατά κύριο λόγο διασφαλίζοντας ότι η εκλογή των ετήσιων αρχόντων θα γινόταν μεταξύ των οπαδών του. Ο πρεσβύτερος γιος του, ο

27 Ιππίας, προσπάθησε να συνεχίσει τη δυναστεία, αλλά μετά τη δολοφονία του νεότερου αδερφού του, του Ίππαρχου, το καθεστώς του έγινε καταπιεστικό και ελάχιστα δημοφιλές. Μία από τις μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες της πόλης, οι Αλκμεωνίδες, που το όνομά τους είχε συνδεθεί στενά με την αποτυχία του Κύλωνα να γίνει τύραννος της Αθήνας, δωροδόκησαν το Μαντείο των Δελφών να πείσει τους Σπαρτιάτες να επέμβουν. Το 510 π.χ. ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Κλεομένης εισήλθε στην Αττική επικεφαλής στρατιωτικού σώματος και ανέτρεψε τον Ιππία, ο οποίος βρήκε καταφύγιο στην Αυλή του Πέρση βασιλιά Δαρείου. Παρεμβαίνοντας στα πολιτικά πράγματα της Αθήνας, ο Κλεομένης συνέχιζε την καθιερωμένη σπαρτιατική πολιτική της ανατροπής των τυράννων στις άλλες ελληνικές πόλεις, με στόχο αυτές να επανέλθουν στον έλεγχο των παλιών αριστοκρατικών οικογενειών και να συμμαχήσουν με τους Σπαρτιάτες. Στην περίπτωση της Αθήνας, όμως, οι διαμάχες ανάμεσα στις ισχυρότερες οικογένειες της πόλης συνεχίστηκαν, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια εντελώς διαφορετική μορφή διακυβέρνησης. Το 508/507 π.χ. ο Αλκμεωνίδης Κλεισθένης, βλέποντας ότι θα έχανε στον αγώνα για την εξουσία από τον Ισαγόρα, έναν αντίπαλο αριστοκράτη, υποσχέθηκε να εισαγάγει ριζοσπαστικές αλλαγές στο πολιτικό σύστημα της Αθήνας, κερδίζοντας έτσι την ευρεία λαϊκή υποστήριξη. Ως απάντηση, ο Ισαγόρας προ- σκάλεσε τον Κλεομένη να έρθει με το στρατό του στην Αττική, ώστε να αναγκάσει τον Κλεισθένη και τους οπαδούς του να φύγουν εξόριστοι. Ωστόσο, οι περισσότεροι Αθηναίοι πολίτες προτιμούσαν την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που είχαν εξαγγελθεί παρά τις συνεχείς έριδες των αριστοκρατικών οικογενειών. Τελικά, ανάγκασαν τον Κλεομένη και τους άνδρες του να αποσυρθούν, παίρνοντας μαζί τους και τον Ισαγόρα. Έτσι, ο Κλεισθένης μπόρεσε να επιστρέψει στην Αθήνα και να εφαρμόσει το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα. Εισήγαγε ένα νέο τρόπο οργάνωσης των Αθηναίων πολιτών, που βασιζόταν στο χωρισμό τους σε 140 τοπικές κοινότητες, τους δήμους. Όλοι οι άνδρες άνω των 18 ετών εγγράφονταν στους καταλόγους πολιτών που τηρούσαν οι δήμοι. Οι δήμοι συγκρότησαν δέκα νέες φυλές, που αντικατέστησαν τις παλαιότερες τέσσερις, που είχαν τοπικό χαρακτήρα, χαρακτηρίζονταν από Σε αυτό το όστρακο (πήλινο θραύσμα) είναι γραμμένο το όνομα του Αριστείδη, γιου του Λυσίμαχου. Μία φορά το χρόνο οι Αθηναίοι μπορούσαν με την ψήφο τους να εξορίσουν για δέκα χρόνια έναν πολιτικό, γράφοντας το όνομά του σε ένα τέτοιο θραύσμα. Ο Αριστείδης εξοστρακίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 480 π.χ., αλλά επέστρεψε για να ενισχύσει τον αγώνα κατά του Ξέρξη, το 480/479 π.χ. Φημιζόταν για το δίκαιο χαρακτήρα του και λέγεται ότι κατά τη σχετική ψηφοφορία κάποιος αναλφάβητος πολίτης, που δεν τον αναγνώρισε, του ζήτησε να γράψει στο όστρακο το όνομα «Αριστείδης». 'Οταν εκείνος, αφού το έγραψε, τον ρώτησε γιατί ήθελε την εξορία του, απάντησε: «Γιατί κουράστηκα να ακούω να τον αποκαλούν Αριστείδης ο Δίκαιος». (Ancient Art and Architecture)

28 ισχυρές σχέσεις συγγένειας των μελών τους και βρίσκονταν υπό τον έλεγχο ισχυρών αριστοκρατικών οικογενειών. Οι δήμοι ήταν ένας ιδιαίτερα αποτελεσματικός θεσμός τοπικής διακυβέρνησης. Οι φυλές αποτελούσαν το μηχανισμό που επιτύγχανε την ενεργό συμμετοχή του συνόλου των πολιτών στη διοίκηση της πόλης, διότι στο νέο θεσμό της Βουλής των 500 συμμετείχαν 50 βουλευτές από κάθε φυλή, οι οποίοι επιλέγονταν με κλήρωση. Στη Βουλή συζητιούνταν οι προτάσεις για νέους νόμους και νέες πολιτικές, αλλά για να τεθεί σε ισχύ μια τέτοια πρόταση έπρεπε να υπερψηφιστεί από την Εκκλησία του Δήμου. Στην Εκκλησία του Δήμου είχαν δικαίωμα συμμετοχής και ψήφου όλοι οι άρρενες πολίτες, σύμφωνα με την πολιτική αρχή της ισονομίας. Από κάθε φυλή εκλεγόταν ένας άνδρας για να υπηρετήσει στο συμβούλιο των στρατηγών, που ήταν τόσο πολιτικοί όσο και στρατιωτικοί αρχηγοί. Για να αποφεύγονται οι σκληρές εσωτερικές διαμάχες που επέβαλλαν την υιοθέτηση αυτών των μεταρρυθμίσεων, ο Κλεισθένης θεσμοθέτησε επίσης το δικαίωμα της Εκκλησίας του Δήμου να αποφασίζει, μία φορά το χρόνο, αν θα εξόριζε μια ισχυρή πολιτική προσωπικότητα από την πόλη για δέκα ολόκληρα χρόνια. Στη συγκεκριμένη ψηφοφορία το όνομα του υπό αίρεση πολιτικού γραφόταν σε θραύσμα πήλινου αγγείου, που την εποχή εκείνη ονομαζόταν όστρακο. Έτσι, η διαδικασία αυτή πήρε το όνομα εξοστρακισμός. Ο ι μεταρρυθμίσεις έφεραν πολιτική ομαλότητα και στρατιωτική ισχύ, ενθαρρύ- νοντας τους Αθηναίους να ορθώσουν το ανάστημά τους απέναντι στις άλλες ελληνικές πόλεις-κράτη. Νίκησαν τους βόρειους γείτονές τους, τους Βοιωτούς, και απέσπασαν κάποια εδάφη από τη Χαλκίδα της Εύβοιας. Επίσης, ξεκίνησαν μια παρα- τεταμένη πολεμική σύγκρουση με το νησί Αίγινα για την κυριαρχία στο Σαρω- νικό Κόλπο, αλλά, μη διαθέτοντας ισχυρό στόλο, δεν μπορούσαν να αναμετρη- θούν στη θάλασσα με τους Αιγινήτες. Η Αττική ήταν μια περιοχή που ευημερούσε και ο πληθυσμός της αυξανόταν συνεχώς. Ορισμένοι από τους πιο ριψοκίνδυνους αριστοκράτες ανέλαβαν την ηγεσία εκστρατευτικών αποστολών στην περιοχή του Ελλήσποντου και σε άλλες περιοχές του Αιγαίου, όπου την εποχή του Πεισίστρα- του και του Ιππία είχαν ιδρυθεί νέοι οικισμοί. Ωστόσο, αρκετοί από τους κατοίκους αυτών των οικισμών επέστρεψαν στην Αθήνα, στις αρχές του 5ου αιώνα π.χ., καθώς ολόκληρη η Μικρά Ασία τέθηκε επί Δαρείου υπό περσική κυριαρχία. 29

29 ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ TOY ΠΟΛΕΜΟΥ Ο ΔΑΡΕΙΟΣ ΣΤΕΛΝΕΙ ΕΚΣΤΡΑΤΕΥΤΙΚΟ ΣΩΜΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Το 491 π.χ. ο Δαρείος έστειλε πρεσβευτές στα σημαντικότερα κράτη της κυρίως Ελλάδας με την απαίτηση να υποταχθούν στην εξουσία του, προσφέροντάς του ως σύμβολα υποταγής «γην και ύδωρ». Πολλά κράτη υποχώρησαν σε αυτή την απαίτηση, ανάμεσά τους και το μεγάλο νησιωτικό κράτος της Αίγινας. Ωστόσο, μεταξύ των πόλεων που αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν την εξουσία του ήταν η Αθήνα και η Σπάρτη. Στην Αθήνα οι πρεσβευτές του βασιλιά εκτελέστηκαν με τη ρίψη τους σε ένα βάραθρο. Η αντίδραση των Αθηναίων ίσως επηρεάστηκε από τη διαμάχη τους με την Αίγινα, μπορεί όμως να είχαν πληροφορηθεί ότι στις προθέσεις του Δαρείου ήταν να ξανακάνει τον Ιππία, το γιο του Πεισί- στρατου, τύραννο της Αθήνας. Ο Δαρείος συγκέντρωσε στρατό στην Κιλικία και διέταξε όσους υποτελείς του είχαν ναυτική παράδοση να ετοιμάσουν στόλο και ένα σύστημα μεταφορών με άλογα. Αυτό σήμαινε ότι έπρεπε να βρεθούν δεκάδες χιλιάδες κωπηλάτες, που θα κινούσαν τα πλοία, αλλά και ένας αριθμός μάχιμων ανδρών για την εκστρατεία. Οι εκτιμήσεις των αρχαίων πηγών για το πλήθος αυτού του στρατού, που κυμαίνονται από έως άνδρες, είναι υπερβολικές, ωστόσο το μέγεθος του πρέπει να έφτανε τους άνδρες, περιλαμβάνοντας και ιππείς, ενώ ο πολεμικός στόλος πρέπει να αριθμούσε περίπου 600 πλοία. Επικεφαλής της εκστρατείας ήταν ο Δάτης, ευγενής από τη Μηδία που είχε λάβει μέρος στην περσική αντεπίθεση κατά των Ιώνων το 494 π.χ., και ο Αρταφέρνης, γιος του σατράπη της Λυδίας και ανιψιός του βασιλιά. Στόχος της εκστρατείας δεν ήταν η ολοκληρωτική κατάληψη της ηπειρωτικής Ελλάδας, για την οποία θα χρειαζόταν πολύ περισσότερος στρατός, αλλά μάλλον η δημιουργία προγεφυρώματος στην ανατολική ακτή της χώρας, κατά προτίμηση στην Αθήνα. Μόλις εξασφαλιζόταν μια τέτοια βάση επιχειρήσεων, μπορούσαν να συγκεντρωθούν μεγαλύτερες στρατιωτικές δυνάμεις για μια εισβολή ευρείας κλίμακας. Πρώτος στόχος της εκστρατείας ήταν το νησί της Νάξου, που οι κάτοικοί του διέφυγαν στα γύρω βουνά, εγκαταλείποντας την πόλη και τα ιερά της στον εχθρό. Και άλλα νησιά των Κυκλάδων υπέκυψαν στους Πέρσες, μερικά μάλιστα ενίσχυσαν με πλοία το στόλο του μεγάλου βασιλιά. Αντίθετα, οι κάτοικοι της Εύβοιας πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση, αναγκάζοντας τους Πέρσες να προχωρήσουν σε πολιορκία της Καρύστου και της Ερέτριας, που στράφηκε στην Αθήνα για βοήθεια. Η Αθήνα είχε πρόσφατα αποσπάσει κάποια εδάφη από μια άλλη ευβόίκή πόλη, τη Χαλκίδα, όπου εγκατέστησε Αθηναίους πολίτες. Αυτοί οι έποικοι έλαβαν εντολή να κινηθούν προς την Ερέτρια και να βοηθήσουν στην άμυνα της πόλης. Όμως, φτάνοντας εκεί, ανακάλυψαν ότι οι Ερετριείς ήταν διχασμένοι αναφορικά με τη σκοπιμότητα της αντίστασης στους Πέρσες. Έτσι, οι έποικοι κατευθύνθη- καν προς την Αθήνα και δεν πιάστηκαν αιχμάλωτοι στην Ερέτρια από το στρατό και το στόλο του Δάτη και του Αρταφέρνη, που δεν άργησαν να έρθουν, αφού μέσα

30 Αθηναϊκός ερυθρόμορφος καλυκοειδής κρατήρας των μέσων του 5ου αιώνα π.χ. Απεικονίζεται ένας άτυχος Πέρσης στρατιώτης που έχει εξαντλήσει όλα τα διαθέσιμο βέλη, όπως μαρτυρά η άδεια φαρέτρα στη ζώνη του. Το τόξο είναι πια άχρηστο, αλλά συνεχίζει να το κρατάει σφιχτά, ίσως ελπίζοντας να βρει σκόρπια βέλη. Μοναδικό άλλο όπλο του είναι ένα καμπύλο σπαθί, που όμως δεν μπορεί να είναι αποτελεσματικό απέναντι στη μεγάλη ασπίδα και στο μακρύ δόρυ του Σπαρτιάτη οπλίτη που του επιτίθεται. (Ancient Art and Architecture) σε λίγες μέρες έπεισαν τους κατοίκους της Καρύστου να παραδοθούν. Ο ι Πέρσες πολιόρκησαν την Ερέτρια και εξαπέλυσαν σφοδρές επιθέσεις για να την κατακτήσουν, με αποτέλεσμα μεγάλες απώλειες και από τις δύο πλευρές. Την έβδομη μέρα της πολιορκίας η φιλοπερσική φατρία άνοιξε της πΰλες της πόλης. Η Ερέτρια πλήρωσε ακριβά τη βοήθεια που πρόσφερε στην Ιωνική Επανάσταση. Έχοντας υλοποιήσει επιτυχώς τους αρχικούς στόχους της, η εκστρατεία κατευθύνθηκε προς τις ακτές της Αττικής. Λαμβάνοντας υπόψη τις απώλειες του περσικού στρατού κατά την κατάκτηση της Εύβοιας και το ότι ο Αρταφέρνης αναγκάστηκε να μείνει πίσω με αρκετό στρατό για να κρατήσει το νησί υπό περσικό έλεγχο, είναι πολύ πιθανό η στρατιωτική δύναμη που συνόδευσε τον Δάτη στην Αττική να μην ξεπερνούσε τις άνδρες. Αποστολή του ήταν η επιτυχής απόβαση του περσικού στρατού στην Αττική, η κατάληψη της Αθήνας και η

31 αποκατάσταση του εξόριστου τυράννου Ιππία στην εξουσία. Ο Ιππίας συμβούλεψε τον Δάτη να διασχίσει με το στόλο του τον Ευβόίκό Κόλπο και να αποβιβάσει το στρατό του στα παράλια του Όρμου του Μαραθώνα. Ή τα ν η πλησιέστερη στην Ερέτρια κατάλληλη θέση για απόβαση, με άφθονο νερό και βοσκή για τα ζώα. Επιπλέον, η πεδιάδα του Μαραθώνα ήταν αρκετά φαρδιά ώστε να αναπτυχθεί σε μάχιμους σχηματισμούς ολόκληρος ο περσικός στρατός και να αντιμετωπίσει χωρίς δυσκολία ενδεχόμενη αντίσταση των Αθηναίων. Ο Ιππίας ίσως ήλπιζε ότι οι κάτοικοι της ανατολικής Αττικής, που υπήρξαν ένθερμοι υποστηρικτές της τυραννίας του πατέρα του, θα έσπευδαν να τον καλωσορίσουν. Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ Οι στρατηγοί των Αθηναίων αποφάσισαν να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες αμέσως μετά την αποβίβασή τους και να μην τους αφήσουν να προελάσουν μέχρι την Αθήνα. 'Ισως φοβόνταν ότι κάποιοι Αθηναίοι πολίτες θα προτιμούσαν να συμπαραταχθούν με τους εισβολείς και τον εξόριστο τύραννο Ιππία, αν αυτοί κατάφερναν να σταθεροποιήσουν τις θέσεις τους σε αθηναϊκό έδαφος. Οι Αθηναίοι συγκέντρωσαν στρατό περίπου ανδρών, αποτελούμενο κυρίως από οπλίτες. Μαζί τους ενώθηκαν 600 άνδρες από τη μικρή πόλη των Πλαταιών, που βρισκόταν βορειοδυτικά της Αττικής και ήταν σύμμαχός της εδώ και 30 χρόνια. Μόλις μαθεύτηκε ότι ο περσικός στρατός αποβιβάστηκε στο Μαραθώνα, ο αθηναϊκός στρατός διέσχισε πεζή την πεδιάδα στην καρδιά της Αττικής και έφτασε στην ανατολική ακτή της. Ο ι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς κατέλαβαν θέσεις σε ψηλά σημεία, κοντά στο δρόμο που οδηγούσε νότια, από το Μαραθώνα στην Αθήνα, και περίμεναν την επόμενη κίνηση των Περσών. Ο Ηρόδοτος λέει ότι μεταξύ των Αθηναίων στρατηγών γίνονταν πολλές συζητήσεις για τη σκοπιμότητα ενδεχόμενης επίθεσης, αλλά αυτό ίσως είναι μεταγενέστερη προσθήκη στο όλο ιστορικό της μάχης. Το πιο πιθανό είναι ότι σι Έλληνες περίμεναν από τον εχθρό να κάνει κάποια κίνηση. Οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς ήταν πολύ λιγότεροι από τους Πέρσες και οι στρατηγοί τους πρέπει να αντιμετώπιζαν με μεγάλο δισταγμό την πιθανότητα να εγκαταλείψουν τις ισχυρές αμυντικές θέσεις τους και να κινηθούν προς την ανοιχτή πεδιάδα του Μαραθώνα. Κάτι τέτοιο θα τους καθιστούσε ευάλωτους σε επιθέσεις του ιππικού, αλλά και στο να τους υπερφαλαγγίσουν οι υπέρτερες περσικές δυνάμεις. Είναι επίσης πιθανό να περίμεναν οι Αθηναίοι ενισχύσεις από τη Σπάρτη. Πρίν ο στρατός εγκαταλείψει την Αθήνα, οι Αθηναίοι έστειλαν στους Σπαρτιάτες τον καλύτερο δρομέα τους, τον Φειδιππίδη ή Φιλιππίδη, για να ζητήσει βοήθεια. Αυτός κάλυψε την απόσταση των 230 χιλιομέτρων σε λιγότερο από δύο μέρες. Οι Σπαρτιάτες συμφώνησαν να στείλουν μια μικρή δύναμη να βοηθήσει τους Αθηναίους, αλλά η αναχώρησή της καθυστέρησε γιατί βρίσκονταν στο μέσο μιας μεγάλης θρησκευτικής γιορτής και έπρεπε να περιμένουν την πανσέληνο που σηματοδοτούσε τη λήξη της. Όταν τελικά ξεκίνησαν, έξι μέρες αργότερα, περπάτησαν τόσο γρήγορα ως το Μαραθώνα ώστε έφτασαν μέσα σε τρεις μόλις μέρες. Παρ όλ αυτά, έφτασαν αργά για τη μάχη, που είχε διεξαχθεί την προηγούμενη μέρα. Σύμφωνα με την αφήγηση του Ηροδότου, ανάμεσα στους δέκα Αθηναίους στρατηγούς είχε ξεσπάσει μεγάλη διαφωνία. Ο ι μισοί υποστήριζαν ότι το μέγεθος του περσικού στρατού ήταν τέτοιο ώστε έπρεπε να περιμένουν να κινηθεί εκείνος πρώτος, ενώ οι άλλοι μισοί επέμεναν πως ήταν επιβεβλημένο να επιτεθούν αμέσως. Το αδιέξοδο το οποίο δημιούργησε αυτή η «ισοψηφία» λύθηκε με την παρέμβαση του Καλλίμαχου, που είχε τη θέση του πολέμαρχου. Σε πιο παλιές εποχές

32 Πίνακας από εφυαλωμένες πλίνθους του 520 π.χ. Πρόκειται για τμήμα της «Ζωφόρου των Τοξοτών» από το ανάκτορο του Δαρείου Α στα Σούσα, παλιά πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας των Μήδων. Εκεί είχε εγκατασταθεί η Αυλή του Δαρείου μέχρι την αποπεράτωση των νέων ανακτόρων της Περσέπολης. Αποδίδονται Πέρσες στρατιώτες του πεζικού, μέλη του σώματος των Αθανάτων. Φορούν ποδήρεις χιτώνες, με κεντημένα τα διακριτικά του στρατιωτικού σώματος στο οποίο ανήκουν, και είναι οπλισμένοι με δόρυ και τόξο. (Ancient Art and Architecture) αυτός ο αξιωματούχος ήταν επικεφαλής του αθηναϊκού στρατού, αλλά στο πλαίσιο των νέων δημοκρατικών θεσμών τη διοίκηση του στρατού είχαν αναλάβει δέκα εκλεγμένοι στρατηγοί, ένας από κάθε φυλή. Η θέση του Καλλίμαχου ήταν μάλλον τιμητική, όμως αυτός συνόδευε το στρατό σε πολεμικές συγκρούσεις στο εσωτερικό της Αττικής και είχε δικαίωμα ψήφου σε σοβαρά ζητήματα. Ένας από τους στρατηγούς, ο Μιλτιάδης, τον έπεισε να ψηφίσει υπέρ της επίθεσης, λέγοντας ότι κάθε άλλη αργοπορία θα σήμαινε νίκη για τους Πέρσες. Όπως υποστηρίζει ο Ηρόδοτος, και ο Μιλτιάδης αναφέρθηκε στο ενδεχόμενο η παρατεταμέλη απραξία να έσπερνε τη διχόνοια και το φόβο στους Αθηναίους, με αποτέλεσμα να αυτομολούσαν στους Μήδους. Αυτό μάλλον υποδηλώνει ότι η επίθεση αποφασίστηκε για να αποφευχθούν φαινόμενα προδοσίας και λιποταξίας. Η παρουσία του Ιππία ήταν αρκετή για να γεννηθεί η υποψία ότι ορισμένοι οπαδοί

33 του ίσως αποφάσιζαν να αλλάξουν στρατόπεδο και έπειθαν και άλλους να τους ακολουθήσουν. Άλλωστε, υπήρχε το προηγούμενο της προδοσίας και της παράδοσης της Ερέτριας στους Πέρσες. Ό σο οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έμεναν στις θέσεις τους και αναμετρούσαν τη δύναμη του εχθρού τόσο πιθανότερο ήταν να τον θεωρούσαν αήττητο και να πίστευαν ότι θα ήταν πιο φρόνιμο να υποτάσσονταν στην εξουσία του μεγάλου βασιλιά. Επίσης, ο Δάτης ίσως είχε αποφασίσει να περιμένει κάποιο σήμα ότι το ηθικό του εχθρού είχε αρχίσει να κάμπτεται. Αυτή η τεταμένη κατάσταση συνεχίστηκε αρκετές μέρες, κατά τις οποίες ούτε διαπραγματεύσεις έγιναν ούτε αψιμαχίες σημειώθηκαν. Τελικά, οι στρατηγοί των Αθηναίων πήραν την απόφαση να επιτεθούν. Πολλά έχουν λεχθεί γι αυτή τη θαρραλέα απόφαση. Μια πιθανότητα είναι οι ίδιοι οι Πέρσες να άρχισαν να δημιουργούν σχηματισμούς για μάχη και να βαδίζουν προς τους Αθηναίους, επιδιώκοντας να τους παρασύρουν στην ανοιχτή πεδιάδα. Είναι βέβαιο ότι, αν οι Πέρσες ήθελαν να φτάσουν στην Αθήνα, έπρεπε να ξεκαθαρίσουν την κατάσταση με τον αθηναϊκό στρατό, που είχε αποκλείσει όλες τις διόδους προς τα νότια και τα δυτικά. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, ενός Βυζαντινού λογίου πολλούς αιώνες αργότερα, οι Ίωνες που βρίσκονταν στις τάξεις των Περσών πληροφόρησαν τους Αθηναίους ότι μέρος του περσικού στρατού, κυρίως το ιππικό, είχε αρχίσει να επιβιβάζεται στα πλοία για να περιπλεύσει τις ακτές της Αττικής και να επιτεθεί στην πόλη από τη θάλασσα. Είτε έτσι είτε αλλιώς, μπορεί η αθηναϊκή επίθεση να προκλήθηκε από κάποια μεταβολή στη διάταξη των περσικών δυνάμεων. Η επίθεση των Ελλήνων εκδηλώθηκε νωρίς το πρωί. Επειδή ο περσικός στρατός είχε αναπτυχθεί σε πολύ μεγάλο πλάτος, οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς φοβόνταν μήπως τους πλαγιοκοπούσαν. Έτσι, αναπτύχθηκαν και αυτοί σε πολύ μεγάλο πλάτος, με αποτέλεσμα να παρατάξουν στο κέντρο ελάχιστους στοίχους οπλιτών, αν και οι δυνάμεις τους ήταν ισχυρές σε κάθε πτέρυγα. Ο Δάτης παρέταξε απέναντι στους Έλληνες τα καλύτερα στρατεύματά του, ένα μείγμα Περσών και Σακών του βορειοανατολικού Ιράν. Στο στρατό του υπήρχαν επίσης πάρα πολλοί τοξότες και άνδρες που εκσφενδόνιζαν λίθους και ακόντια, σκοπός των οποίων ήταν να πλήττουν μαζικά τον εχθρό από μακριά πριν ξεκινήσουν τη μάχη σώμα με σώμα τα υπόλοιπα στρατιωτικά τμήματα, που ήταν οπλισμένα με δόρατα, πελέκεις και σπαθιά. Έτσι όπως ήταν παρατεταγμένοι στην πεδιάδα, οι δύο στρατοί απείχαν μεταξύ τους ενάμισι χιλιόμετρο και, για να συμπλακούν με τους Πέρσες, οι Έλληνες ήταν αναγκασμένοι να προελάσουν σε ανοιχτό έδαφος. Κάλυψαν το μεγαλύτερο μέρος βαδίζοντας, αλλά στα τελευταία 200 μέτρα όρμησαν τρέχοντας προς τον εχθρό, πριν αποδεκατιστούν από τον καταιγισμό βελών, ακόντιων και λίθων. Η απροσδόκητη εφόρμηση του ελληνικού στρατού αιφνιδίασε τους Πέρσες. Παρ όλα αυτά, ετοιμάστηκαν να αντιμετωπίσουν την επίθεση με αλλεπάλληλες ομοβροντίες από βλήματα, έχοντας στόχο να την αμβλύνουν ή να την αναχαιτίσουν, πριν οι ίδιοι κινηθούν και απωθήσουν τον εχθρό. Οι Έλληνες κάλυψαν την απόσταση που τους χώριζε από τις εχθρικές γραμμές όσο πιο γρήγορα μπορούσαν και συγκρούστηκαν με τους Πέρσες σε μεγάλο μέρος του μετώπου. Στο κέντρο, όπου ήταν συγκεντρωμένα τα πιο επίλεκτα τμήματα του περσικού στρατού, οι Αθηναίοι υποχώρησαν και οι Πέρσες άρχισαν να τους καταδιώκουν προς την κατεύθυνση του ελληνικού στρατοπέδου. Στα πλάγια όμως οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς, που ήταν συγκεντρωμένοι στα αριστερά, κατάφεραν να απωθήσουν τις περσικές δυνάμεις. Υπό την πίεση της ελληνικής επίθεσης, οι δύο πτέρυγες του περσικού στρατού διασπάστηκαν και τράπηκαν σε φυγή. Μόλις αντιλήφθηκαν ότι τα πλευρά και τα νώτα τους ήταν εκτεθειμένα σε ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΕΛΙΔΑ ΠΑΝΩ Οι Πέρσες αποβιβάστηκαν στην παραλία μπροστά από το βάλτο και κατασκήνωσαν βόρεια του ακρωτηρίου της Κυνόσουρας. Οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς εγκαταστάθηκαν σε ψηλότερο σημείο προς τα νότια, κοντά στην οδό προς την Αθήνα. Όταν ο Δάτης οδήγησε τους Πέρσες προς το μέρος τους λαμβάνοντας θέση μάχης, οι Έλληνες κατέβηκαν προς την πεδιάδα και επιτέθηκαν. Οι Πέρσες απέκρουσαν το κέντρο της ελληνικής παράταξης, όμως οι πτέρυγές τους ηττήθηκαν και οδηγηθήκαν προς το στρατόπεδό τους. ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΕΛΙΔΑ ΚΑΤΩ Συνειδητοποιώντας ότι οι άκρες του πολεμικού σχηματισμού τους ήταν εκτεθειμένες, ο πυρήνας του περσικού στρατού οπισθοχώρησε, αφού δέχτηκε επίθεση και από τις δύο πλευρές από τα νικηφόρα ελληνικά στρατεύματα. Η πλειονότητα των περσικών δυνάμεων έφτασαν στα πλοία και κατάφεραν να ξεφύγουν έπειτα από σκληρές μάχες, αρκετοί όμως Πέρσες εγκλωβίστηκαν ανάμεσα στο βάλτο και στην παραλία και σκοτώθηκαν.

34 Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ, 490 π.χ.: ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ Περσικό στρατόπεδο V/ Κυνόσουρα Ι Β Ι δ 1 Ι Αρχικές ** ελληνικές θέσεις Ι Αθηναίοι Ι Πλαταιείς Ι Πέρσες. Περσικός στόλος 1 χλμ. Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ, 490 π.χ.: ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ

35 ενδεχόμενη επίθεση των νικηφόρων τμημάτων του ελληνικού στρατού, οι αξιόμαχες μονάδες των Περσών και των Σακών άρχισαν να οπισθοχωρούν. Τότε οι στρατηγοί των Αθηναίων και των Πλαταιέων συγκέντρωσαν τις δυνάμεις τους και τους επιτέθηκαν. Η φυγή των Περσών δεν υπήρξε άτακτη, χάρη στους αξιωματικούς τους, που οργάνωσαν οπισθοφυλακή και κατάφεραν να επιβιβάσουν πολλούς άνδρες στα πλοία που ήταν αγκυροβολημένα στα ρηχά, πολύ κοντά στο περσικό στρατόπεδο. Ωστόσο, οι περσικές απώλειες ήταν βαριές, με άνδρες νεκρούς. Πολλοί από αυτούς σφαγιάστηκαν εγκλωβισμένοι ανάμεσα στη θάλασσα, στον ελληνικό στρατό και στην ελώδη περιοχή βόρεια του περσικού στρατοπέδου. Οι Αθηναίοι έχασαν μόνον 192 άνδρες, μεταξύ των οποίων και τον Καλλίμαχο. Οι Πλαταιείς είχαν επίσης ελάχιστες απώλειες. Ορισμένοι νεότεροι μελετητές προβληματίζονται από την απουσία του περσικού ιππικού από τη μάχη. Ο Ηρόδοτος ούτε που το αναφέρει και αυτός είναι ο κυριότερος λόγος για τον οποίο λαμβάνεται σοβαρά υπόψη η άποψη του Βυζαντινού λογίου περί επιβίβασης του ιππικού στα πλοία. Στο περσικό ιππικό συμμετείχαν ποικίλες εθνικές ομάδες, στις οποίες ανήκαν γηγενείς Πέρσες και υπήκοοι από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Ο ι ιππείς του περσικού στρατού ήταν οπλισμένοι κυρίως με ξίφη και δόρατα, αλλά σε αιφνιδιαστικές επιθέσεις χρησιμοποιούσαν τόξα, βέλη, καθώς και ακόντια. Είναι πολύ πιθανό όσοι Αθηναίοι είχαν σωθεί από την αποτυχημένη επίθεση στις Σάρδεις και τη μετέπειτα υποχώρηση στην Έφεσο το 498 π.χ. να μεγαλοποίησαν την αποτελεσματικότητα του περσικού ιππικού. Αυτό το ελαφρύ ιππικό πρέπει να πλεονεκτούσε κατά την καταδίωξη τμημάτων βαρέος πεζικού, αλλά σε μάχες εκ του συστάδην, και σε περιορισμένο χώρο, το πεζικό μάλλον δεν ήταν και τόσο ευάλωτο. Αν οι Πέρσες στρατιωτικοί διοικητές είχαν τοποθετήσει το ιππικό δεξιά και αριστερά των κύριων τμημάτων του πεζικού, τότε οι ιππείς θα πρέπει να απωθήθη- καν από τη σφοδρή ελληνική επίθεση και, με την ταχύτητα και την ευελιξία που τους εξασφάλιζαν τα άλογά τους, θα ήταν από τους πρώτους που τράπηκαν σε φυγή προς τα περσικά πλοία. Παρά την ήττα του στην πεδιάδα του Μαραθώνα, ο Δάτης, μάλλον καθ υπόδειξιν του Ιππία, θεωρούσε πως είχε ακόμη ελπίδες να φτάσει στην Αθήνα από τη θάλασσα και να την καταλάβει πριν προλάβει να επι- στρέψει ο αθηναϊκός στρατός. Πήρε, λοιπόν, τα υπολείμματα του στρατού του, περιέπλευσε το ακρωτήριο του Σουνίου και έφτασε στο Φαληρικό Όρμο. Βλέποντας ότι οι Πέρσες είχαν σαλπάρει προς νότο, με κατεύθυνση την πόλη τους, οι Αθηναίοι επέστρεψαν πεζή όσο πιο γρήγορα μπορούσαν, φτάνοντας εγκαίρως για να αποθαρρύνουν κάθε σκέψη επίθεσης στην Αθήνα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει μια ιστορία σύμφωνα με την οποία σι Πέρσες κατευθύνθηκαν προς την Αθήνα ύστερα από ένα σήμα που έλαβαν, και συγκεκριμένα τη λάμψη μιας γυαλισμένης ασπίδας στον ήλιο, που ορισμένοι Αθηναίοι ισχυρίστηκαν πως το σήμα είχαν κάνει μέλη της οικογένειας των Αλκμεωνιδών. Ωστόσο, ο Ηρόδοτος δεν θεωρεί την εκδοχή αυτή αληθινή και οι νεότεροι ιστορικοί τείνουν να συμφωνήσουν μαζί του. Μ ην μπορώντας να συνεχίσει τις προσπάθειές του κατά των Αθηναίων, ο Δάτης απέπλευσε για τη Μικρά Ασία, για να ανακοινώσει την αποτυχία της εκστρατείας στο βασιλιά. Όσοι Αθηναίοι έχασαν τη ζωή τους στο Μαραθώνα αποτεφρώθηκαν και οι στάχτες τους τάφηκαν σε έναν τεχνητό λοφίσκο που δημιουργήθηκε στη θέση της μάχης. Ο λοφίσκος αυτός υπάρχει και σήμερα στη θέση όπου κατά πάσα πιθανότητα έλαβε χώρα η σύγκρουση των δύο στρατών και είναι γνωστός ως Τύμβος του Μαραθώνα. Την επόμενη μέρα από τη μάχη έφτασε στο Μαραθώνα μια δύναμη Σπαρτιατών. Πρίν επιστρέψουν στην πατρίδα τους, οι Σπαρτιάτες επιθε-

36 Χάλκινο κωνικό κράνος ανατολικής προέλευσης, μάλλον ασσυριακό. Στο χείλος του έχουν χαραχτεί τα εξής: «Οι Αθηναίοι, προς τον Δίο, ένα λάφυρο οπό τους Μήδους». Το κράνος αυτό ήταν ίσως λάφυρο από τη μάχη του Μαραθώνα, το 490 π.χ. Ήταν ένα αφιέρωμα στο Ιερό του Δία στην Ολυμπία. Γ ια τους αρχαίους Έλληνες είχε μεγάλη σημασία να αφιερώνουν όπλα και πανοπλίες των εχθρών που είχαν πέσει στα χέρια τους στη διάρκεια της μάχης, γιατί αυτό συμβόλιζε πως οι θεοί στήριζαν και ενέκριναν τη νίκη τους. (Ancient Art and Architecture) ώρησαν τους νεκρούς Πέρσες και έπλεξαν το εγκώμιο των Αθηναίων για τη νίκη τους. Μόλις βεβαιώθηκαν ότι οι περσικές δυνάμεις δεν αποτελούσαν πια απειλή γι αυτούς, οι Αθηναίοι γιόρτασαν τον απροσδόκητο θρίαμβό τους. Ή τα ν η πρώτη φορά που ένας ελληνικός στρατός είχε καταφέρει να νικήσει τον περσικό. Ειδικά για τους Αθηναίους, το γεγονός αυτό αποτελούσε και θρίαμβο για το δημοκρατικό τους πολίτευμα. Ο ι Αθηναίοι (και οι Πλαταιείς) οπλίτες είχαν νικήσει ένα μεγαλύτερο, πιο έμπειρο και πολύ πιο πειθαρχημένο στρατό, σε μια λαμπρή επίδειξη αλληλεγγύης, ανδρείας και πρωτοφανούς αποφασιστικότητας για την υπεράσπιση της πατρίδας. Όσο για τους βασιλιάδες της Περσίας, η ήττα στο Μαραθώνα αποτελούσε σημαντικό πλήγμα στα σχέδιά τους να τιμωρήσουν τους Αθηναίους και να κατακτήσουν την κυρίως Ελλάδα. Ωστόσο, ο Μαραθώνας δεν αποτελούσε την τελευταία πράξη όλης αυτής της ιστορίας.

37 στην Αθήνα, περίπου του 480 π.χ. Αποδίδεται ένας Έλληνας οπλίτης να πολεμά σώμα με σώμα με στρατιώτη του περσικού πεζικού. Και οι δύο φέρουν ασπίδα και δόρυ, αλλά οι ασπίδες τους είναι διαφορετικές. Η κοίλη, στρογγυλή ελληνική ασπίδα είναι από ξύλο καλυμμένο με μπρούντζο και ο οπλίτης την κρατά έχοντας περάσει το μπράτσο του από μια θηλιά στο κέντρο και σφίγγοντας με την παλάμη μια λαβή στο άκρο της. Η επίπεδη, ορθογώνια περσική ασπίδα είναι φτιαγμένη από διάφορα είδη λυγαριάς και ο στρατιώτης την κρατά από μία λαβή στο κέντρο της. Επιπλέον, ο Έλληνας οπλίτης φέρει μπρούντζινη πανοπλία, ενώ ο αντίπαλός του έχει μόνο μία φορεσιά από ύφασμα και δέρμα. (Ashmolean) 39

38 Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΟΥ ΞΕΡΞΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΰμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Δαρείος ορκίστηκε να εκδικηθεί την ήττα του στρατού του από τους Αθηναίους. Λίγο αφότου ήρθαν τα νέα από τη μάχη στο Μαραθώνα, ο βασιλιάς διέταξε να επιστρατευθούν οι καλύτεροι και πιο γενναίοι πολεμιστές της Ασίας για μια νέα εκστρατεία. Ωστόσο, είναι μάλλον απίθανο αυτή η μεγάλη επιστράτευση να αφορούσε μόνο την εκστρατεία κατά των Ελλήνων, δεδομένου ότι η Περσική Αυτοκρατορία είχε πολλές περιοχές που έπρεπε να τις κρατά υποταγμένες. Το 486 π.χ. ο Δαρείος αναγκάστηκε να ασχοληθεί με την εξέγερση μιας εξαιρετικά απείθαρχης επαρχίας του, της Αιγύπτου. Η σατραπεία αυτή είχε κυριευθεί το 525/524 π.χ. από τον προκάτοχό του, τον Καμ- βύση, και έκτοτε παρέμεινε υπό περσικό έλεγχο. Τελικά, όμως, ο φόρος υποτέ- λειας που είχε επιβάλει ο μεγάλος βασιλιάς είχε αποδειχθεί υπερβολικά επαχθής για τους Αιγύπτιους, οι οποίοι προσπάθησαν να αποτινάξουν τον περσικό ζυγό. Η Αίγυπτος ήταν μία από τις πιο πλούσιες και στρατηγικά σημαντικές σατραπείες, επομένως η εξέγερσή της συνιστούσε πολύ μεγαλύτερη απειλή για την ισχύ του Πέρση βασιλιά από ό,τι η πεισματική αντίσταση κάποιων ελληνικών πόλεων. Ενώ ο Δαρείος βρισκόταν ακόμη στην Περσία και ετοιμαζόταν να εκστρατεύσει στην Αίγυπτο, πέθανε από φυσικά αίτια και τον διαδέχτηκε ο πρεσβύτερος γιος του, ο Ξέρξης. Ο νέος βασιλιάς δεν καθυστέρησε καθόλου τη διεξαγωγή της εκστρατείας, συνέτριψε την αιγυπτιακή εξέγερση και επιβεβαίωσε έτσι τον τίτλο του «βασιλιά κάθε γης», του αγαπημένου του Αχούρα Μάζντα. Το 484 π.χ. ολόκληρη η Αίγυπτος βρισκόταν και πάλι υπό τον απόλυτο περσικό έλεγχο. Ο Ξέρξης άφησε τον αδερφό του, τον Αχαιμένη, στη θέση του σατράπη της Αιγύπτου και επέστρεψε στην Περσία. Ο ΞΕΡΞΗΣ ΕΤΟΙΜΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΕΙΣΒΑΛΕΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η αιγυπτιακή εξέγερση ήταν μόνο ένα από τα προβλήματα που κληρονόμησε ο Ξέρξης από τον πατέρα του. Το 481 π.χ. εξεγέρθηκε και η Βαβυλωνία, μια σατραπεία στην καρδιά της αυτοκρατορίας. Λόγω της κεντρικής θέσης της πάνω στις κύριες οδούς επικοινωνίας ανάμεσα στο ανατολικό και στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας, η σατραπεία αυτή είχε μεγαλύτερη στρατηγική σημασία ακόμη και από την Αίγυπτο. Ο Ξέρξης κατέπνιξε την εξέγερση με αξιοσημείωτη αποφασιστικότητα και στη συνέχεια διαίρεσε τη Βαβυλωνία σε δύο μικρότερες σατραπείες. Ένα άλλο σοβαρό θέμα που απασχολούσε τον Ξέρξη ήταν τι θα έκανε με τους Αθηναίους και τους άλλους Έλληνες που είχαν αψηφήσει την απαίτηση του πατέρα του να υποταχθούν. Αν και είναι αδύνατο να γνωρίζουμε σε ποιο βαθμό οι στρατιωτικές προετοιμασίες τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Ξέρξη απέβλεπαν στην υποταγή των Ελλήνων, είμαστε βέβαιοι ότι η εκδίκηση για την ήττα στο Μαραθώνα παρέμενε μία από τις βασικές προτεραιότητες του μεγάλου βασιλιά και το 481 π Χ. ήταν πλέον έτοιμος να κινηθεί με το στρατό του προς την Ελλάδα. Η μεγάλη σημασία που είχε για τον Ξέρξη η εισβολή του στην Ελλάδα προκύ-

39 πτει από δυο δεδομένα. Το πρώτο είναι η απόφαση του να αναλάβει ο ίδιος την ηγεσία της εκστρατείας. Η απόφαση αυτή αντανακλά αντίστοιχες αποφάσεις των προκατόχων του -του Κΰρου, του Καμβΰση και του Δαρείου-, που όλοι τέθηκαν επικεφαλής των μεγάλων εκστρατειών ιμπεριαλιστικής επέκτασης προς τα δυτικά, εναντίον των Λυδών, των Αιγυπτίων και των Ιώνων αντίστοιχα. Επίσης, ως νέος βασιλιάς, αισθανόταν την ανάγκη να αποδείξει στους ευγενείς του ότι ήταν άξιος διάδοχος του Δαρείου. Το δεύτερο δεδομένο είναι ότι ο Ξέρξης απέβλεπε σε ένα μεγάλο στρατιωτικό θρίαμβο. Φυσικά θα αποτελούσε κατά κΰριο λόγο περσικό επίτευγμα, αλλά θα είχαν συμμετάσχει σε αυτό -και θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες όλοι οι λαοί της αυτοκρατορίας. Την άνοιξη του 481 π.χ. ο Ξέρξης εγκατέλειψε την Περσία με κατεύθυνση τις Σάρδεις, παλιά πρωτεύουσα της Λυδίας και κύριο διοικητικό κέντρο των Περσών στη δυτική Μικρά Ασία. Αφού συγκέντρωσε εκεί τον κύριο όγκο των δυνάμεών του, κινήθηκε προς τον Ελλήσποντο και στις αρχές του καλοκαιριού πέρασε από την Άβυδο στη Σηστό, στην ευρωπαϊκή ακτή. Από εκεί πήγε με το στρατό του στο Δορίσκο, στις εκβολές του ποταμού Έβρου, για να ξεκουράσει τα στρατεύματά του. Εκεί υπήρχε ένα μικρό φρούριο το οποίο είχε χτίσει και επανδρώσει ο πατέρας του, ο Δαρείος, το 512 π.χ., κατά την εκστρατεία του εναντίον των Σκυθών. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, στο Δορίσκο ο Ξέρξης επιθεώρησε το στρατό και το στόλο του, που είχε λάβει εντολές να ενωθεί με το στρατό. Μ ε την ευκαιρία αυτής της επιθεώρησης, ο Ηρόδοτος περιγράφει εκτενώς τα διάφορα επιμέρους τμήματα του περσικού στρατού και τα μεγέθη τους. Πέρα από τον τυπικό πυρήνα του ιρανικού πεζικού και ιππικού, που περιλάμβανε Πέρσες, Μήδους και Σάκες, υπήρχαν και μεγάλες στρατιωτικές μονάδες από άλλα μέρη της Ασίας, όπως, π.χ., από τη Βακτριανή, τη Βαβυλωνία και την Καππαδοκία. Οι πλέον εξωτικές εθνικές ομάδες ήταν τμήματα Αράβων που επέβαιναν σε καμήλες και μονάδες με πρωτόγονους πολεμιστές από τα βάθη της Αιθιοπίας. Όλα αυτά βέβαια γεννούν ερωτηματικά για την ακρίβεια των στοιχείων που παραθέτει ο ιστορικός. Οι Έλληνες της Ιωνίας που ήταν υπήκοοι του βασιλιά έπρεπε και εκείνοι να ενισχύσουν με άνδρες τον περσικό στρατό, κυρίως με οπλίτες, αλλά η βασικότερη συνεισφορά τους, όπως και των Αιγυπτίων, των Φοινίκων και των κατοίκων της Κιλικίας, αφορούσε τον περσικό στόλο. Από ό,τι φαίνεται, ο Ξέρξης είχε πάρει μαζί του πάρα πολλούς τοξότες και άλλους στρατιώτες με βαλλιστικά όπλα (ακόντια, λίθους), καθώς και μεγάλο αριθμό ιππέων. Το μέγεθος των δυνάμεων του Ξέρξη αποτελεί για τους ιστορικούς ένα ακανθώδες ζήτημα. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο στρατός περιλάμβανε άνδρες, που είχαν συγκεντρωθεί στην Ασία, και άλλους από τις περιοχές της Ευρώπης που διέσχιζαν με κατεύθυνση την Ελλάδα, δηλαδή άνδρες συνολικά. Υποστηρίζει ακόμη ότι υπήρχαν τουλάχιστον υπηρέτες, συνοδοί και άλλο βοηθητικό προσωπικό, που ανεβάζουν το συνολικό αριθμό σε , και μάλιστα χωρίς να υπολογίζεται ο στόλος. Οι αριθμοί που παραθέτει ο Ηρόδοτος είναι οπωσδήποτε υπερβολικοί και οφείλονται αναμφίβολα στην ιστορική παράδοση της εποχής, που υπαγόρευε να μεγαλοποιείται ο θρίαμβος των Ελλήνων με τον πολλαπλασιασμό του αριθμού των εχθρών τους. Κατά συνέπεια, είναι πολύ δύσκολο να εκτιμήσουμε το πραγματικό μέγεθος του στρατού του Ξέρξη. Οι νεότεροι μελετητές εκφράζουν διαφορετικές απόψεις ως προς το ποσοστό κατά το οποίο θα πρέπει να περιορίσουν το μέγεθος του χερσαίου στρατού. Ορισμένοι κατεβάζουν τον αριθμό ακόμη στις , ενώ μια πιο γενναιόδωρη εκτίμηση τους ανεβάζει στις Πιθανότατα ο πραγματικός αριθμός να βρίσκεται κάπου ανάμεσα, δηλαδή περί τους με μάχιμους

40

41 άνδρες. Ωστόσο, είναι αδύνατο να έχουμε μια απόλυτα τεκμηριωμένη απάντηση στο συγκεκριμένο ερώτημα. Σχετικά ευκολότερο όμως είναι να δεχτούμε τα στοιχεία που μας δίνει ο Ηρόδοτος για το μέγεθος των ναυτικών δυνάμεων των Περσών, αφού η μέτρηση των πλοίων δεν παρουσιάζει ιδιαίτερη δυσκολία. Επιπλέον, αν ο Ηρόδοτος ή οι πηγές του είχαν πρόσβαση σε επίσημα περσικά αρχεία των δυνάμεων που συμμετείχαν στην εκστρατεία, είναι πολύ πιο πιθανό οι αριθμοί των πλοίων στις διάφορες μοίρες του στόλου να έχουν καταγραφεί με ακρίβεια, ενώ το μέγεθος των στρατιωτικών τμημάτων θα πρέπει να αφορά κατά προσέγγιση συνολικούς αριθμούς και όχι πραγματικά καταμετρημένους άνδρες. Κατά τον Ηρόδοτο, ο στόλος του Ξέρξη έφτασε να αριθμεί έως και πολεμικές τριήρεις, τις οποίες συνόδευαν άλλα σκάφη μεταφοράς και ανεφοδιασμού. Παρά τις παρατηρήσεις που ήδη έγιναν, πρόβλημα υπάρχει και με αυτούς τους αριθμούς, που φαντάζουν υπερβολικοί, ακόμη και αν αναφέρονται στη συνολική δύναμη του περσικού στόλου. Ο Ηρόδοτος υποστηρίζει ότι στα πλοία αυτά υπήρχαν τουλάχιστον κωπηλάτες και ναυτικοί, αλλά είναι πιθανό ορισμένα να είχαν ελάχιστο πλήρωμα ή απλώς να ακολουθούσαν άλλα πλοία για να τα αντικαταστήσουν αν παρουσιαζόταν ανάγκη. Είναι βέβαιο ότι αργότερα, τον 5ο αιώνα π.χ., αποτελούσε συνήθη πρακτική των αξιωματικών του ναυτικού να συγκεντρώνουν πριν από τη μάχη τους άνδρες τούς στα καλύτερα και ταχύτερα πολεμικά πλοία που είχαν στη διάθεσή τους. Εντούτοις, παρά τις αμφιβολίες για τους ακριβείς αριθμούς, είναι απολύτως σαφές ότι ο Ξέρξης ήθελε να εξασφαλίσει την επιτυχία της εκστρατείας και θεώρησε πως μια συντριπτική αριθμητική υπεροπλία στην ξηρά και στη θάλασσα ήταν ο καλύτερος τρόπος για να το πετύχει. ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Αθηναϊκός μελανόμορφος αμφορέας του 5ου αιώνα π.χ., στον οποίο φαίνονται το πλήθος και η ποικιλομορφία των λαών της Περσικής Αυτοκρατορίας. Αποδίδονται δύο νέγροι στρατιώτες με ρόπαλα και ασπίδες να πολεμούν με Έλληνα οπλίτη. Στο στρατό που συγκέντρωσε ο Ξέρξης για την εισβολή στην Ελλάδα το 480 π.χ. υπήρχαν και μονάδες από την Αιθιοπία. Πολλοί Αιθίοπες περιλαμβάνονταν και στα πληρώματα των αιγυπτιακών πλοίων του περσικού στόλου. (Ancient Art and Architecture) Ο Ξέρξης διέταξε να γίνουν μεγάλης έκτασης προετοιμασίες κατά μήκος της διαδρομής που θα ακολουθούσε το εκστρατευτικό σώμα, από τη δυτική Μικρά Ασία στη βόρεια Ελλάδα. Για να διασχίσει ο περσικός στρατός τον Ελλήσποντο και να περάσει από την Ασία στην Ευρώπη, κατασκευάστηκαν δύο πλωτές γέφυρες σε ένα από τα στενότερα σημεία του πορθμού, ανάμεσα στις πόλεις Σηστό και Άβυδο. Για τη δημιουργία κάθε γέφυρας χρησιμοποιήθηκε το κύτος από αρκετές εκατοντάδες πολεμικά πλοία, που είχαν τοποθετηθεί κάθετα προς τη διεύθυνση των κυρίαρχων ρευμάτων και είχαν δεθεί με έξι χοντρά σχοινιά. Ανάμεσα σε αυτά τα σχοινιά είχαν τοποθετηθεί ξύλινες σανίδες, ώστε να διαμορφώνεται μια συνεχής πλατφόρμα, πάνω στην οποία διαμορφώθηκε ένας «δρόμος» από χώμα και κλαδιά θάμνων. Τέλος, σε κάθε πλευρά του «δρόμου» κατασκευάστηκε ένας φράχτης, ώστε μην τρόμαζαν, βλέποντας το νερό, τα ζώα που θα περνούσαν - άλογα, μουλάρια, βόδια και καμήλες. Ο ι γέφυρες αυτές θα πρέπει να συντόμευσαν πολύ τη διέλευση του στρατού, διότι η μεταφορά με πλοία, λόγω του μεγάλου μεγέθους του, θα κρατούσε πολλές μέρες, ενώ μια ενδεχόμενη κακοκαιρία θα προξενούσε ακόμη μεγαλύτερες καθυστερήσεις. Και πάλι, όμως, ο καιρός παραλίγο να οδηγήσει σε αποτυχία το όλο εγχείρημα. Κατά την κατασκευή των γεφυρών ξέσπασε σφοδρή θύελλα που τις κατέστρεψε και τις δύο. Η οργή του Ξέρξη τον έκανε να διατάξει την εκτέλεση των ανδρών που επέβλεπαν το έργο. Επιπλέον, στο πλαίσιο μιας μάλλον αλλόκοτης συμβολικής τελετουργίας, έδωσε εντολή να μαστιγώσουν και να σημαδέψουν με πυρακτωμένο δαυλό τα νερά του Ελλήσποντου, σαν να επρόκειτο για δύστροπο σκλάβο. Από το Δορίσκο ο περσικός στρατός και στόλος προχώρησαν κατά μήκος των

42 I 44 θρακικών άκτών προς τη Μακεδονία, με προκαθορισμένα σημεία συνάντησης σε συγκεκριμένες θέσεις. Μ ε το συντονισμό των κινήσεων του στρατού και του στόλου, ο Ξέρξης και οι στρατηγοί του ήθελαν να αποτρέψουν κάθε πιθανότητα να επιτεθούν οι Έλληνες από τη θάλασσα στον περσικό στρατό ή στις γραμμές ανεφοδιασμού του, αλλά και να εξασφαλίσουν τα μετόπισθεν για τα περσικά πλοία από τη στιγμή που θα έρχονταν σε επαφή με τον εχθρό. Αρχικά ο στρατός και ο στόλος ακολουθούσαν πολύ κοντινές διαδρομές, όμως κοντά στην Άκανθο χωρίστηκαν. Ο Ξέρξης είχε αποφασίσει να μη θέσει σε κίνδυνο τα πλοία του, φοβούμενος τις σφοδρές θύελλες των βόρειου Αιγαίου που είχαν καταστρέψει το στόλο του Μαρδόνιου όταν επιχείρησε να περιπλεύσει το Ακρωτήριο του Άθω το 492 π.χ. Έτσι, διέταξε να ανοιχτεί μια διώρυγα στο πιο στενό και χαμηλό σημείο στη βάση της χερσονήσου, κοντά στην πόλη της Ακάνθου. Ο στρατός και ο στόλος συναντήθηκαν πάλι στη Θέρμη, μια μικρή πόλη στο μυχό του Θερμαϊκού Κόλπου. Κατόπιν ο Ξέρξης οδήγησε το στρατό προς νότο, διαμέσου της βόρειας Ελλάδας, διασχίζοντας το νότιο άκρο του βασιλείου της Μακεδονίας, και εισήλθε στην ανοιχτή πεδιάδα της Θεσσαλίας. Ο ι Μακεδόνες βασιλιάδες είχαν φιλικές σχέσεις με τους Πέρσες από την εποχή του Δαρείου, διότι οι εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών είχαν εξασθενίσει σημαντικά αυτούς τους απειλητικούς βόρειους γείτονές τους. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αλέξανδρος Α ' επέτρεψε στον Ξέρξη να οργανώσει ένα μεγάλο κέντρο ανεφοδιασμού σε μακεδονικό έδαφος και πρόσθεσε κάποιες μονάδες πεζικού στον περσικό στρατό, που μεγάλωνε διαρκώς. Τέτοια κέντρα ανεφοδιασμού είχαν δημιουργηθεί καθ όλη την πορεία του εκστρατευτικού σώματος στη Θράκη και στη Μακεδονία. Έ να από τα πιο εντυπωσιακά επιτεύγματα των στρατηγών του Ξέρξη όσον αφορά την πορεία από τις Σάρδεις στην κεντρική Ελλάδα ήταν ότι ο ανεφοδιασμός σε τρόφιμα και νερό για όλους αυτούς τους άνδρες και τα ζώα γινόταν απρόσκοπτα. Ένας στρατός τουλάχιστον ανδρών χρειαζόταν καθημερινά πολλούς τόνους τροφίμων και νερού, το ίδιο και τα ζώα μεταφοράς, το άλογα και οι καμήλες. Θα σκεφτόταν κανείς ότι ο περσικός στόλος θα ανεφοδί- αζε το στρατό με τρόφιμα και ζωοτροφές σε κάθε διαδοχικό σημείο συνάντησής τους, αλλά και μόνο το μέγεθος του στόλου καθιστά απίθανο ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Στις τριήρεις πρέπει να επέβαιναν τουλάχιστον άνδρες, μαζί με τους κωπηλάτες, ακόμη και αν πολλές από αυτές δεν ήταν πλήρως επανδρωμένες. Τα πλοία που, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, τις συνόδευαν δεν χρειάζονταν τόσο μεγάλο πλήρωμα. Καθήκον τους πρέπει να ήταν ο ανεφοδιασμός του στόλου, αλλά όχι και του στρατού. Κάποια τρόφιμα θα πρέπει να μεταφέρονταν μαζί με το στρατό, με ζώα αλλά και με βαστάζους. Η συλλογή και η μεταφορά πόσιμου νερού από το ένα στρατόπεδο στο επόμενο γίνονταν σε μικρές ποσότητες. Σε όλους τους στρατούς της αρχαιότητας η εξασφάλιση του νερού αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα. Θ Ηρόδοτος ισχυρίζεται ότι ήταν τόσο μεγάλος ο αριθμός των ανδρών και των ζώων του Ξέρξη, ώστε στο πέρασμά τους στέρευαν ρυάκια και ποτάμια. Αν και πρόκειται για υπερβολή, η εύρεση και η διανομή επαρκών ποσοτήτων πόσιμου νερού ήταν από τα πιο σοβαρά προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι επιφορτισμένοι με τον ανεφοδιασμό του στρατού και του στόλου, ιδίως στα μεταγενέστερα στάδια της εκστρατείας, κατά τη διέλευση από τη βόρεια και την κεντρική Ελλάδα, όπου υπάρχουν λίγα μεγάλα ποτάμια και πολλές πηγές στερεύουν το καλοκαίρι. Πρακτικά, κάτι τέτοιο σημαίνει ότι την ακριβή διαδρομή του εκστρα- τευτικού σώματος θα την καθόριζαν σε μεγάλο βαθμό οι θέσεις με επαρκείς ποσότητες πόσιμου νερού.

43 Η «Ασπίδα του Στράνγκφορντ». Ρωμαϊκό αντίγραφο της ασπίδας του αγάλματος της θεάς Αθηνάς που υπήρχε στον Παρθενώνα. Το άγαλμα είχε επένδυση από ελεφαντόδοντο και χρυσό, η οποία μπορούσε να αφαιρεθεί και να καλύψει πολεμικές δαπάνες. (Ancient Art and Architecture) Όσον αφορά την εύρεση τροφής, το βάρος έπεφτε στους κατοίκους των περιοχών που διέσχιζε ο στρατός του Ξέρξη κατά τη μακρά πορεία του. Ειδικά οι Θράκες και οι Μακεδόνες ήταν υποχρεωμένοι να τους προμηθεύουν τρόφιμα, αλλά και να επιτρέπουν στα ζώα των Περσών να βόσκουν στα λιβάδια τους. Κάθε φορά που το εκστρατευτικό σώμα σταματούσε, στρατοπέδευε γύρω από μια τεράστια σκηνή που προοριζόταν για τον Ξέρξη και την ακολουθία του, κυρίως Πέρσες και Μήδους ευγενείς, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν σκεύη από χρυσό και ασήμι. Σύμφωνα με τις αφηγήσεις των Θασίων, που οι κτήσεις τους στην ηπειρωτική ακτή τούς ανάγκασαν να συμμετάσχουν στην τροφοδοσία του περσικού στρατού, το

44 συνολικό ημερήσιο κόστος των πολυτελών προϊόντων για τον Ξέρξη και την Αυλή του, του κρέατος και του ψωμιού για τους στρατιώτες και των ζωοτροφών, έφτανε στο εξωφρενικό ποσό των 400 ταλάντων αργύρου. Ακόμη και αν οι πόροι τους δεν ήταν τόσο άφθονοι, οι λαοί αυτών των περιοχών δεν είχαν άλλη λύση παρά να αναγνωρίσουν τον Ξέρξη ως επικυρίαρχο και να του προμηθεύουν όσο περισσότερα μπορούσαν. Ο στρατός του Ξέρξη ήταν υπερβολικά μεγάλος για να τολμήσουν να ορθώσουν το ανάστημά τους απέναντί του οι ηγέτες των φυλών και των πόλεων κάθε περιοχής. Επιπλέον, η εμφανής πρόθεση των Περσών να συνεχίσουν την πορεία τους και όχι να παγιώσουν την κυριαρχία τους σε τοπικό επίπεδο πρέπει να τους ενθάρρυνε να κάνουν ό,τι περνούσε από το χέρι τους ώστε ο περσικός στρατός να μην καθυστερούσε στο δικό τους έδαφος. Επίσης, η προοπτική να συμμετάσχουν σε έναν τόσο μεγάλο στρατό εισβολής και μόνο για να μοιραστούν τα λάφυρα από τη λεηλασία των ελληνικών πόλεων ίσως συνέβαλε στην προθυμία με την οποία οι λαοί της βόρειας ακτής του Αιγαίου υποτάχθηκαν στην εξουσία του μεγάλου βασιλιά. Ενσωματώνοντας τις δυνάμεις τους στο στρατό του, ο Ξέρξης ήθελε να δείξει σε όλους αυτούς τους λαούς ότι η γη τους αποτελούσε τμήμα της αυτοκρατορίας του. Έτσι, κατά την πορεία προς την κυρίως Ελλάδα δεν σημειώθηκε η παραμικρή προστριβή με τους ντόπιους, αν και ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι, όταν ο περσικός στρατός διέσχιζε τη Μακεδονία, μερικές καμήλες δέχτηκαν επιθέσεις λιονταριών. ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ ΝΑ ΑΠΟΚΡΟΥΣΟΥΝ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΕΣ 46 Στην Ελλάδα η είδηση ότι ο Πέρσης βασιλιάς ετοίμαζε μια μεγάλη δύναμη εισβολής αντιμετωπίστηκε με ανάμεικτες αντιδράσεις. Πολλές πόλεις-κράτη συνασπίστηκαν και συνέπηξαν μια συμμαχία που οι νεότεροι ιστορικοί ονόμασαν Συνέδριο των Ελλήνων. Μία από τις σημαντικότερες αποφάσεις που έλαβε αυτό το συνέδριο, όταν συνήλθε για πρώτη φορά το 481 π.χ., ήταν να θέσει τέρμα στις διαμάχες μεταξύ των ελληνικών πόλεων, ενώ όλοι έδωσαν όρκο ότι θα ήταν σύμμαχοι για πάντα. Έτσι, η Αθήνα και η Αίγινα, δύο από τα μέλη του συνεδρίου που βρίσκονταν σε πόλεμο εδώ και μία εικοσαετία, έγιναν σύμμαχοι για να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες. Επικεφαλής των δυνάμεων του συνεδρίου, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα, ορίστηκαν οι Σπαρτιάτες, παρά την πρόταση των Αθηναίων να αναλάβουν τη διοίκηση του ενιαίου στόλου. Επιπλέον, το συνέδριο έστειλε κατασκόπους στη Μικρά Ασία, για να συγκεντρώσουν πληροφορίες για τις προετοιμασίες του Ξέρξη, αλλά και απεσταλμένους στις ισχυρότερες ελληνικές πόλεις-κράτη σε πιο απομακρυσμένες ακτές της Μεσογείου με έκκληση για βοήθεια. Είναι σαφές ότι στο συνέδριο δεν συμμετείχαν όλες οι μεγάλες ελληνικές πόλεις-κράτη, όμως το ποιες ακριβώς έλαβαν μέρος είναι δύσκολο να καθοριστεί με ακρίβεια. Ο Ηρόδοτος δίνει έναν κατάλογο των ελληνικών πόλεων που μήδισαν, δηλαδή που υποτάχθηκαν στον Πέρσι] βασιλιά και του πρόσφεραν συμβολικά «γην και ύδωρ» ως αναγνώριση της κυριαρχίας του. Ωστόσο, αυτός ο κατάλογος περιλαμβάνει και πολλά από τα αρχικά μέλη του Συνεδρίου των Ελλήνων, όπως τους Θεσσαλούς, τους Θηβαίους και τους Φωκαείς. Αυτά τα ελληνικά κράτη παραδόθηκαν στον Ξέρξη μόνο αφότου ο στρατός του είχε ήδη κατακλύσει τα εδάφη τους και τα ίδια είχαν εγκαταλειφθεί από τους συμμάχους τους. Το Άργος, από την άλλη, ως σφοδρός αντίπαλος της Σπάρτης, απλώς αρνήθηκε να έχει οποιαδήποτε σχέση με μια συμμαχία υπό σπαρτιατική ηγεσία. Κάποιες ελληνικές πόλεις κατηγόρησαν τους Αργείους ότι είχαν ήδη αποφασίσει να συμπαραταχθούν με τον

45 Εσωτερικό ερυθρόμορφης κύλικας, κατασκευασμένης στην Αθήνα περί το 480 π.χ. Απεικονίζεται νέος που ολοκληρώνει ένα μπρούντζινο κράνος κορινθιακού τύπου. Οι Έλληνες οπλίτες των αρχών του 5ου αιώνα π.χ. φορούσαν συχνά κράνη τέτοιου τύπου. Σταδιακά, όμως, αντικαταστά- θηκαν από ελαφρύτερα. (Ancient Art and Architecture) Ξέρξη. Η αλήθεια είναι όχι οι Αργείοι δεν παρείχαν πραγματική βοήθεια στους Πέρσες, πιθανότατα όμως περίμεναν το αποτέλεσμα της σύγκρουσης μαζί τους πριν οι ίδιοι δεσμευτούν. Μ ια άλλη ελληνική πόλη που αρνήθηκε κάθε βοήθεια ήταν οι Συρακούσες, που υπό την ηγεσία του Γέλωνα ήταν επικεφαλής μιας συνομοσπονδίας σικελικών πόλεων η οποία βρισκόταν σε πόλεμο με τους Καρχηδόνιους, επιδιώκοντας να περιορίσει την επιρροή τους στη Σικελία. Η ομοσπονδία των πόλεων της Κρήτης αρνήθηκε και αυτή να βοηθήσει. Το πλούσιο νησί της Κέρκυρας ανταποκρίθηκε στην έκκληση για βοήθεια του Συνεδρίου των Ελλήνων και έστειλε 60 πλοία, που όμως ποτέ δεν πήγαν πιο πέρα από το νότιο άκρο της Πελοποννήσου και βέβαια

46 δεν συμμετείχαν σε καμία ναυμαχία. Δεν αποκλείεται οι Κερκυραίοι να πήραν την απόφαση να κρατήσουν στάση αναμονής και να μην αναμειχθοΰν στις πολεμικές συγκρούσεις μέχρι να γινόταν φανερό ποια πλευρά θα νικούσε. Στις αρχές του καλοκαιριού του 480 π.χ., τότε που ο Ξέρξης περνούσε τον Ελλήσποντο, η ισχυρότερη οικογένεια ηγετών της Θεσσαλίας, οι Αλευάδες, ετοιμάζονταν να τον προϋπαντήσουν, έχοντας συμμαχήσει με τους Πέρσες ήδη από το 492 π.χ. Ωστόσο, υπήρχαν και ομάδες Θεσσαλών που διαφωνούσαν με αυτή την πολιτική, οι οποίοι ζήτησαν από το συνέδριο να στείλει δυνάμεις που θα αντιμετώπιζαν τους Πέρσες στα σύνορα Θεσσαλίας-Μακεδονίας. Έτσι, ένα στράτευμα οπ?ατών υπό την ηγεσία του Σπαρτιάτη Ευαίνετου βάδισε μέχρι την κοιλάδα του Πηνειού, στα Τέμπη, το κυριότερο πέρασμα από τη νότια Μακεδονία στη Θεσσαλία. Ο ελληνικός στρατός όμως εγκατέλειψε τις θέσεις του ύστερα από λίγες μόνο μέρες, οπότε οι Θεσσαλοί δεν είχαν άλλη εναλλακτική λύση από το να υποταχθούν στους Πέρσες. Από ό,τι φαίνεται, ο Σπαρτιάτης στρατηγός αποφάσισε ότι ο Ξέρξης μπορούσε να χρησιμοποιήσει πολλές άλλες εναλλακτικές οδούς προς τη Θεσσαλία και να υπερφαλαγγίσει την ελληνική στρατιωτική δύναμη. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο στρατός του Συνεδρίου των Ε?λήνων είχε μεταφερθεί με πλοία έως τον Παγασητικό Κόλπο, στη νοτιοανατολική Θεσσαλία. Πρόθεση του συνεδρίου ήταν μάλλον να σταθμεύσει εκεί ο ελληνικός στόλος, ώστε να αποτρα- πεί ενδεχόμενη προσπάθεια των Περσών να αποβιβάσουν με πλοία δυνάμεις στα νώτα των Ελλήνων οπλιτών που θα βρίσκονταν στα Τέμπη. Τα μέλη του Συνεδρίου των Ελλήνων είχαν τώρα διχαστεί. Από τη μια πλευρά οι πόλεις της Πελοποννήσου, όπως η Σπάρτη και η Κόρινθος, υποστήριζαν τη σύμπτυξη των ελληνικών δυνάμεων στον Ισθμό της Κορίνθου, ενώ, από την άλλη, όσες πόλεις δεν βρίσκονταν στην Πελοπόννησο, όπως η Θήβα και η Αθήνα, θεωρούσαν ότι δεν έπρεπε τα εδάφη τους να εγκαταλειφθούν αμαχητί. Έτσι, αποφασίστηκε να προβληθεί αντίσταση στην κεντρική Ελλάδα, σε ένα στενό χερσαίο πέρασμα ανάμεσα στα βουνά και στη θάλασσα, που ονομαζόταν Θερμοπύλες, εξαιτίας των θερμών θειούχων πηγών της περιοχής. Ουσιαστικά ήταν η μοναδική διάβαση από τη Θεσσαλία προς νότο την οποία μπορούσε να χρησιμοποιήσει ο τεράστιος στρατός του Ξέρξη και θεωρήθηκε η καλύτερη αμυντική θέση που ήταν διαθέσιμη. Στάλθηκε, λοιπόν, ένα μικρό στράτευμα για να αποκλείσει τη διάβαση. Επιπλέον, στο βόρειο άκρο της Εύβοιας, κοντά στο Αρτεμίσιο, συγκεντρώθηκε αξιόμαχος στόλος που είχε ως αποστολή να μην επιτρέψει στους Πέρσες να αποβιβάσουν στρατό στα νώτα των Ελλήνων που βρίσκονταν στις Θερμοπύλες. Τη διοίκηση όλων αυτών των δυνάμεων είχε αναλάβει ο Λεωνίδας, ένας από τους βασιλιάδες της Σπάρτης, ενώ η διοίκηση του στόλου είχε ανατεθεί σε έναν άλλο Σπαρτιάτη, τον Ευρυβιάδη. Το στράτευμα που είχε σταλεί στις Θερμοπύλες αποτελούνταν από οπλίτες, από τους οποίους όμως ελάχιστοι ήταν Σπαρτιάτες. Το στρατιωτικό σώμα που είχε έρθει από τη Λακωνία αριθμούσε άνδρες, που μάλλον ήταν περίοικοι. Ωστόσο, τον Λεωνίδα συνόδευε μια επίλεκτη σωματοφυλακή από 300 Σπαρτιάτες πολίτες. Η επιλογή είχε γίνει με κριτήριο την αποφασιστικότητα, την ανδρεία τους, αλλά και το ότι είχαν όλοι ζωντανούς άρρενες απογόνους. Ως συνήθως, τους άνδρες αυτούς τους συνόδευαν είλωτες υπηρέτες, που μπορούσαν επίσης να συμμετάσχουν στη μάχη με ελαφρύ οπλισμό. Υπήρχαν και άλλοι Πελοποννήσιοι, κυρίως από τις πόλεις της Αρκαδίας. Οι υπόλοιποι Έλληνες στρατιώτες προέρχονταν από τη Στερεά Ελλάδα, κυρίως από τη Μαλίδα, τη Φωκίδα, την ανατολική Λοκρίδα και τη Βοιωτία. Ο Ηρόδοτος αποδίδει το μικρό αριθμό των Σπαρτιατών στην ίδια αιτία που καθυστέρησε την έλευσή τους στο

47 Μαραθώνα πριν από δέκα χρόνια. Είχαν μια σημαντική θρησκευτική γιορτή, τα Κάρνεια, και δεν μπορούσαν να φΰγουν πριν τελείωνε. Ο μικρός αριθμός ανδρών και από άλλες περιοχές της Πελοποννήσου αποδίδεται επίσης σε διάφορες θρησκευτικές υποχρεώσεις, αν και σε αυτή την περίπτωση μάλλον είχαν σχέση με τις γιορτές των Ολυμπιακών Αγώνων που γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια. Ορισμένοι ιστορικοί όμως θεωρούν ότι τα κίνητρα για την περιορισμένη συμμετοχή των Πελοποννήσιων ήταν λιγότερο ευγενή. Την αποδίδουν σε μια απροθυμία να θυσιάσουν μάχιμους άνδρες για την υπεράσπιση της Στερεάς Ελλάδας, προτιμώντας να κρατήσουν τις δυνάμεις τους συγκεντρωμένες κοντά στα πάτρια εδάφη. Ωστόσο, σε αυτή τη συνδυασμένη χερσαία και ναυτική επιχείρηση συμμετείχαν πολλοί άλλοι Έλληνες. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο ελληνικός στόλος στο Αρτεμίσιο αριθμούσε 271 τριήρεις. Το μεγαλύτερο μέρος τους προερχόταν από την Αθήνα, την Κόρινθο και την Αίγινα. Αν κάθε τριήρης διέθετε πλήρωμα -όπως συνέβαινε στα μετέπειτα χρόνια από 170 κωπηλάτες και 30 ναυτικούς, στο στόλο θα πρέπει να επέβαιναν περίπου άνδρες, στους οποίους χρειάζεται να συνυπολογιστούν τουλάχιστον 10 οπλίτες και 4 τοξότες ανά πλοίο, δηλαδή στρατιώτες συνολικά. Η ισχυρή αθηναϊκή παρουσία ήταν αποτέλεσμα του εκτεταμένου ναυπηγικού προγράμματος των τελευταίων ετών. Το 488/487 π.χ. οι Αθηναίοι είχαν στη διάθεσή τους τόσο λίγα πλοία για τον πόλεμο με την Αίγινα, ώστε αναγκάστηκαν να αγοράσουν κάποια παλιά πολεμικά της Κορίνθου. Τ ο 483 π.χ. η οικονομική κατάσταση των Αθηναίων βελτιώθηκε εντελώς ξαφνικά λόγω της ανακάλυψης μιας πολύ πλούσιας φλέβας αργύρου στα κρατικά μεταλλεία του Λαυρίου. Ένας φιλόδοξος πολιτικός, ο Θεμιστοκλής, έπεισε τους Αθηναίους να μη διανεμηθούν τα πρόσθετα έσοδα στους πολίτες, αλλά να χρηματοδοτήσουν τη ναυπήγηση ενός νέου στόλου. Τ ο 480 π.χ, λοιπόν, η Αθήνα διέθετε 200 τριήρεις, αποτελώντας έτσι τη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη στο Συνέδριο των Ελλήνων. Οι Αθηναίοι επιθυμούσαν διακαώς να οριστεί επικεφαλής του ελληνικού στόλου ένας από τους δικούς τους στρατηγούς, αλλά οι πάμπολλοι σύμμαχοι της Σπάρτης επέμει- ναν στο διορισμό Σπαρτιάτη. ΟΙ ΠΕΡΣΕΣ ΠΛΗΣΙΑΖΟΥΝ ΣΤΙΣ ΟΕΡΜΟΠΥΛΕΣ ΚΑΙ ΣΤΟ ΑΡΤΕΜΙΣΙΟ Το Στενό των Θερμοπυλών ήταν στην αρχαιότητα μια λωρίδα γης με μικρό εύρος, από όπου περνούσε η κύρια οδός η οποία συνέδεε τη Θεσσαλία με τη Στερεά Ελλάδα. Στη μια πλευρά της υπήρχαν ψηλά βουνά και στην άλλη η θάλασσα. Το κεντρικό τμήμα της δεν ξεπερνούσε σε πλάτος τα 15 μέτρα και ήταν γνωστό ως Μέση Πύλη. Εκεί βρισκόταν ένα παλιό αμυντικό τείχος που είχαν χτίσει οι Φωκα- είς. Θ Λεωνίδας διέταξε μερικούς άνδρες του να το επισκευάσουν για την καλύτερη οχύρωση της θέσης. Διάλεξε τη συγκεκριμένη θέση ως κέντρο της άμυνας που θα πρόβαλλε, παρότι στα δύο άκρα της, στην Ανατολική και στη Δυτική Πύλη, η διάβαση ήταν πιο στενή. Ωστόσο, εκεί οι πλαγιές του βουνού ήταν πιο ομαλές και οι άνδρες του περσικού στρατού θα μπορούσαν εύκολα να τις καταλάβουν. Φτάνοντας στις Θερμοπύλες, ο Λεωνίδας πληροφορήθηκε ότι υπήρχε ένα μονοπάτι μέσα από τα βουνά το οποίο οδηγούσε νοτιότερα και συναντούσε την κύρια οδό στο ύψος της Ανατολικής Πύλης. Η ατραπός αυτή ονομαζόταν Ανοπαία. Επειδή διακλαδιζόταν και προς τη Φωκίδα, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς τοποθέτησε στο μέσον της τους Φωκαείς οπλίτες, ώστε να δυσκολεύονταν οι Πέρσες να υπερφαλαγγίσουν τις θέσεις του και του επιτεθούν από τα νώτα. Στα τέλη Αυγούστου του 480 π.χ. ο στρατός του Ξέρξη πέρασε τον ποταμό

48 Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΟΥ ΞΕΡΞΗ, π.χ.

49 Σπερχειό και στρατοπέδευσε κοντά στην πόλη Τραχίδα, δυτικά των Θερμοπυλών. Χρειάστηκαν αρκετές μέρες για να συγκεντρωθούν όλοι οι μάχιμοι άνδρες, να ανιχνευθούν οι θέσεις του εχθρού και να γίνουν λεπτομερείς αναφορές στο βασιλιά και τους στρατηγούς του. Βλέποντας το μέγεθος του περσικού στρατού που βάδιζε εναντίον του, ο Λεωνίδας έστειλε επείγον μήνυμα στο Συνέδριο των Ελλήνων, ζητώντας ενισχύσεις. Φήμες για τις τεράστιες στρατιωτικές δυνάμεις που συγκέντρωνε ο Ξέρξης για την εισβολή του στην Ελλάδα πρέπει να είχαν προηγηθεί της έλευσής του. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, είχαν σταλεί στη Μικρά Ασία τρεις Έλληνες κατάσκοποι προκειμένου να συγκεντρώσουν πληροφορίες. Αυτοί είδαν τον περσικό στρατό παρατεταγμένο στις Σάρδεις, αλλά τους συνέλαβαν και ετοιμάζονταν να τους εκτελέσουν. Τότε όμως παρενέβη ο ίδιος ο Ξέρξης και διέταξε να τους γυρίσουν σε όλο το στρατόπεδο και να τους δείξουν κάθε μονάδα πεζικού και ιππικού, ώστε να αναληφθούν τη συντριπτική ανωτερότητα του στρατού του. Όπως και πολλές άλλες ανεκδοτολογικές αφηγήσεις του Ηροδότου, ούτε αυτή μπορούμε να την πιστέψουμε εύκολα, ακόμη όμως και αν συνέβη κάτι τέτοιο, είναι μάλλον απίθανο οι Έλληνες ηγέτες να πίστεψαν τις αναφορές των ανθρώπων αυτών, και τις φήμες που τις συνόδευαν, χωρίς να τις έχουν επιβεβαιώσει με τα ίδια τους τα μάτια. Παρά το εντυπωσιακό μέγεθος του περσικού στρατού, ο Λεωνίδας μάλλον ήταν πεπεισμένος ότι η δύναμη των ανδρών που είχε στη διάθεσή του αρκούσε για να κρατηθεί για λίγο το πέρασμα, αλλά θα χρειαζόταν επιπλέον στρατεύματα αν έπρεπε να το κρατήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αναφέρθηκε αργότερα ότι, για να αποφύγει τη μάχη, ο Ξέρξης πρότεινε στον Λεωνίδα να ενωθεί με το στρατό του και να γίνει ο σατράπης της Ελλάδας, όμως εκείνος αρνήθηκε λέγοντας ότι προτιμούσε να πεθάνει για την ελευθερία των Ελλήνων παρά να ζήσει και να τους διοικεί. Την ώρα που ο περσικός στρατός πλησίαζε στις Θερμοπύλες, ο περσικός στόλος έφτανε από τη Θέρμη στις Αφέτες, στο νότιο άκρο της Χερσονήσου της Μαγνησίας. Καθ οδόν συνάντησε τρία ελληνικά πλοία ανίχνευσης και αιχμαλώτισε τα δύο. Ωστόσο, είχε μεγάλες απώλειες όταν μια σφοδρή θαλασσοταραχή έριξε τα περσικά πλοία στην ανατολική ακτή της Μαγνησίας, καταστρέφοντας το ένα τρίτο του περσικού στόλου. Τελικά, ο στόλος έφτασε στις Αφέτες και ανασυ- γκροτήθηκε για τη θαλάσσια σύγκρουση με τους Έλληνες. Το μέγεθος του περσικού στόλου που σταδιακά συγκεντρώθηκε στις Αφέτες πρέπει να εξέπληξε δυσάρεστα τους Έλληνες. Πρίν την καταστροφή από τη θαλασσοταραχή, αριθμούσε τριήρεις και γύρω στα άλλα σκάφη. Θα χρειάστηκαν αρκετές μέρες για να ελλιμενιστούν όλα εκείνα τα πλοία ατο νέο αγκυροβόλιο. Στο σημείο αυτό οι Έλληνες άρχισαν να συζητούν το ενδεχόμενο να εγκατέλειπαν τις θέσεις τους στο Αρτεμίσιο και να κινούνταν νοτιότερα. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι σημαντικότεροι ηγέτες των Ελλήνων -ο Αθηναίος Θεμιστοκλής, ο Σπαρτιάτης Ευρυβιάδης και ο Κορίνθιος Αδείμαντος- μόνο με τη δωροδοκία πείστηκαν να κρατήσουν τις θέσεις τους και να συνεχίσουν τις συντονισμένες προσπάθειες απόκρουσης της περσικής προέλασης σε ξηρά και θάλασσα. Οι Έλληνες διέθεταν 271 τριήρεις και άλλα 50 πλοία περίπου. Αργότερα ενισχύθη- καν με 53 αθηναϊκές τριήρεις, που μάλλον αποτελούσαν εφεδρεία η οποία είχε μείνει πίσω για την προστασία της Αττικής. Οι τριήρεις αυτές κατευθύνθηκαν προς βορρά, ίσως ύστερα από έκκληση για ενισχύσεις παρόμοια με εκείνη του Λεωνίδα όταν διαπίστωσε το μέγεθος του περσικού στρατού. Το αριθμητικό πλεονέκτημα των περσικών δυνάμεων ήταν δυνητικά συντριπτικό, κάτι που οι Έλληνες αντιλή- φθηκαν πολύ καλά είτε παρατηρώντας είτε λαμβάνοντας αναφορές για τη συγκέντρωση του εχθρικού στόλου στις Αφέτες.

50 Μπρούντζινο αγαλματίδιο πολεμιστή του 6ου αιώνα π.χ., αφιερωμένο στο Ιερό του Δία, στην Ολυμπία. Την εποχή της εισβολής του Ξέρξη, η Ολυμπία αποτελούσε έναν από τους πιο σημαντικούς ιερούς χώρους του ελληνικού κόσμου και οι Ολυμπιακοί Αγώνες, που διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια, προσέλκυαν χιλιάδες επισκέπτες από όλη τη Μεσόγειο. Ένα από τα ολυμπιακά αγωνίσματα ήταν και ο αγώνας δρόμου για άνδρες που έφεραν μπρούντζινο κράνος και ασπίδα οπλίτη. (Ancient Art and Architecture) Και οι Πέρσες όμως είχαν έγκυρες πληροφορίες για τις ναυτικές δυνάμεις των αντιπάλων τους, κυρίως μετά την αιχμαλώτιση των δυο ελληνικών τριήρεων και των πληρωμάτων τους. Μ ε βάση τον Ηρόδοτο, οι Πέρσες περίμεναν ότι οι μικρότερες ελληνικές δυνάμεις θα απέπλεαν μόλις έπεφτε το σκοτάδι. Όταν είδαν πως δεν συνέβη κάτι τέτοιο, ο στόλος τους παρέμεινε συγκεντρωμένος στις Αφέτες και δεν επιτέθηκε στους Έλληνες περιμένοντας ειδοποίηση ότι είχε φτάσει στη θέση της μια μοίρα 200 περσικών πλοίων που είχε αναλάβει να κάνει τον περίπλου της Εύβοιας, ώστε να αποτρέψει κάθε δυνατότητα υποχώρησης του ελληνικού στόλου. Αν και η βασική ιδέα γι αυτό το στρατήγημα είναι ευλογοφανής, είναι δύσκολο να δεχτούμε ολόκληρη την περιγραφή του Ηροδότου. Ο Έλληνας ιστορικός υποστηρίζει ότι τα περσικά πλοία ακολούθησαν μια διαδρομή ανοιχτά της Σκιάθου, για να μη γίνει αντιληπτό ότι θα περιέπλεαν την Εύβοια, όμως δύσκολα θα μπορούσαν να

51 καταφέρουν κάτι τέτοιο. Ο ι Έλληνες είχαν τοποθετήσει παρατηρητές στο νησί, οι οποίοι όχι μόνο θα αντιλαμβάνονταν οπωσδήποτε τον απόπλου των περσικών πλοίων, αλλά θα μπορούσαν και να παρατηρήσουν σε πολλά σημεία την ακριβή διαδρομή του. Το πιο πιθανό είναι η μοίρα αυτή να αποσπάστηκε από τον κυρίως στόλο πριν τις Αφέτες, ωστόσο ακόμη και τότε θα ήταν δύσκολο να περίμεναν οι Πέρσες πως δεν θα γίνονταν αντιληπτοί καθ όλη τη διάρκεια ενός ταξιδιού 400 χιλιομέτρων, που θα χρειαζόταν μέρες για να ολοκληρωθεί. Σε κάθε περίπτωση, η ενέργεια αυτή ήταν μέρος ενός σχεδίου παγίδευσης και αιχμαλώτισης ή καταστροφής των ελληνικών πλοίων από τα δύο τμήματα του περσικού στόλου. Εντούτοις, ένα άλλο ερώτημα το οποίο ανακύπτει είναι πώς κατάφεραν οι Πέρσες να συντονίσουν τις κινήσεις τους. Ο Ηρόδοτος δηλώνει ρητά ότι ο κυρίως στόλος, στις Αφέτες, δεν επρόκειτο να ναυμαχήσει με τους Έλληνες πριν λάβαινε το σινιάλο ότι τα 200 πλοία που περιέπλεαν την Εύβοια είχαν φτάσει στις θέσεις τους. Μάλλον μάλλον βάσει του σχεδίου τα πλοία είχαν κάποιο χρονικό περιθώριο, ίσως τριών ή τεσσάρων ημερών. Κατόπιν μάλλον είχαν λάβει θέσεις και ο κύριος όγκος του περσικού στόλου άρχισε να απωθεί τον ελληνικό από το Αρτεμίσιο, προκειμένου να τον έκλεινε στην παγίδα. Έτσι, ο αρχικός δισταγμός των Περσών να επιτεθούν στους Έλληνες στο Αρτεμίσιο εξηγείται από το ότι έπρεπε να περιμένουν να ολοκληρωθεί η κυκλωτική τους κίνηση. Αν μάλιστα δεχτούμε τα λεγόμενα του Ηροδότου ότι οι Πέρσες περίμεναν να φύγουν οι Έλληνες μέσα στη νύχτα, τότε ίσως θεωρούσαν πιθανό να μάθαιναν για τον επιτυχή περίπλου της Εύβοιας από τα ίδια τους τα πλοία, που θα τον ολοκλήρωναν μετά την αποχώρηση του εχθρού. Ενώ οι Πέρσες συγκεντρώνονταν ακόμη στις Αφέτες, έπεσαν στα χέρια των Ελλήνων 15 περσικά πλοία τα οποία αποσπάστηκαν από τον υπόλοιπο στόλο και κατά λάθος εισέπλευσαν στην ελληνική βάση του Αρτεμισίου. Μάλλον από τους διοικητές αυτών των πλοίων πληροφορήθηκαν οι Έλληνες το σχέδιο των Περσών να στείλουν μια ναυτική μοίρα να περιπλεύσει την Εύβοια, αν και ο Ηρόδοτος αφηγείται του ιστορία του Σκύλλιδος (ή Σκυλλία) από τη Σκιώνη, ενός Έλληνα δύτη που εργαζόταν για τους Πέρσες και υποτίθεται ότι διέσχισε κολυμπώντας το θαλάσσιο στενό ανάμεσα στις Αφέτες και στο Αρτεμίσιο για να προειδοποιήσει τους Έλληνες για το περσικό σχέδιο. Ορισμένοι αξιωματούχοι του ελληνικού στόλου υποστήριζαν ότι έπρεπε να αποφευχθεί κάθε σύγκρουση στη διάρκεια της μέρας και, όταν έπεφτε η νύχτα, οι Έλληνες θα μπορούσαν να σαλπάρουν για να συναντήσουν τη μοίρα των 200 εχθρικών πλοίων όσο γινόταν νοτιότερα. Τελικά, ο Ευρυβιάδης αποφάσισε ότι ο στόλος του ήταν αρκετά ισχυρός για να αντιμετωπίσει τον περσικό, που προσπαθούσε ακόμη να ανασυγκροτηθεί μετά τις απώλειες από τη θαλασσοταραχή. Ο ελληνικός στόλος ξεκίνησε την επίθεσή του όταν άρχισαν οι πρώτες συμπλοκές του περσικού στρατού με τους Έλληνες υπερασπιστές των Θερμοπυλών. Ο περσικός στόλος ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον ελληνικό, γι αυτό οι ναύαρχοι των Περσών δεν απέφυγαν τη σύγκρουση. Οι στόλοι συναντήθηκαν σε σχετικά ανοιχτά ύδατα και ο περσικός άρχισε αμέσως να κυκλώνει τους Έλληνες, με την ελπίδα να τους εγκλωβίσει και με έφοδο να καταλάβει τα πλοία τους. Τα περσικά πλοία είχαν πολύ περισσότερους μάχιμους άνδρες από τα ελληνικά και μεταξύ αυτών Πέρσες, Μήδους και Σάκες. Τα ελληνικά πλοία διατηρούσαν συνεχώς πυκνούς σχηματισμούς, σε κυκλική διάταξη, ώστε να μην απομονώνονταν και υπόκειντο επίθεση το καθένα χωριστά. Σταδιακά, όμως, οι σχηματισμοί έγιναν τόσο πυκνοί, που ήταν απαραίτητο να διαφύγουν διασπώ- ντας τις εχθρικές γραμμές. Ύστερα από τους εξαιρετικά επιτυχημένους εμβολισμούς κάποιων εχθρικών σκαφών οι Έλληνες, επειδή τα πλοία τους είχαν λιγότερους άνδρες, και γι αυτό ήταν πιο ελαφρά και πιο γρήγορα, αιχμαλώτισαν

52 30 περσικά πολεμικά. Στην ελληνική πλευρά αυτομόλησε και ένα πλοίο από τη Λήμνο, που ανήκε στον περσικό στόλο. Ο Ευρυβιάδης αποσΰρθηκε για τη νύχτα και έστειλε μήνυμα στον Λεωνίδα ότι θα κρατούσε τις θέσεις του άλλη μία μέρα. Στη διάρκεια της νύχτας η μοίρα των 200 περσικών πλοίων που περιέπλεε την Εύβοια συνάντησε σφοδρή θαλασσοταραχή ανοιχτά των νοτιοανατολικών ακτών του νησιού και καταστράφηκε ολοσχερώς. Το γεγονός αυτό όχι μόνο απέκλειε τη δυνατότητα εγκλωβισμού του ελληνικού στόλου από τους Πέρσες, αλλά περιόριζε και τη ναυτική υπεροπλία τους. Αντίστοιχο αποτέλεσμα είχε και η ταυτόχρονη άφιξη 53 αθηναϊκών τριήρεων. Μόλις πληροφορήθηκαν οι Έλληνες τα ευχάριστα νέα, εξαπέλυσαν ταχύτατα νέα επίθεση εναντίον των Περσών, οι οποίοι περίμεναν ακόμη το περίφημο σινιάλο ότι τα πλοία τους είχαν ολοκληρώσει τον περίπλου της Εύβοιας. Αρκετά πλοία από την Κιλικία βυθίστηκαν και ο Ευρυβιάδης έστειλε πάλι μήνυμα στον Λεωνίδα πως θα κρατούσε τις θέσεις του άλλη μια μέρα. Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΘΕΡΜΟΠΥΛΩΝ Η υπεράσπιση του Στενού των Θερμοπυλών από τις ελληνικές δυνάμεις κράτησε τρεις μέρες. Από ό,τι φαίνεται, αρχικά οι Πέρσες πίστεψαν ότι θα κατά- φερναν να απωθήσουν τους Έλληνες και μόνο με τη συντριπτική αριθμητική υπεροχή τους, ωστόσο το εξαιρετικά μικρό πλάτος του στενού στο κεντρικό τμήμα του δεν τους άφηνε περιθώρια να εκμεταλλευτούν αυτό τους το πλεονέκτημα. Ο ίδιος ο Ξέρξης αντιμετώπιζε με περιφρόνηση το μικρό μέγεθος του ελληνικού στρατού. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι ο βασιλιάς διέταξε δύο «μεραρχίες» Μ ήδω ν (περί τους άνδρες) να προελάσουν, να αιχμαλωτίσουν τους Έλληνες και να τους φέρουν μπροστά του. Ό ταν οι Μήδοι υποχώρησαν, αφού είχαν υποστεί σοβαρές απώλειες, διέταξε τον Υδάρνη, διοικητή του επίλεκτου σώματος των Αθανάτων, να επιτεθεί αυτός. Όμως, και οι καλύτεροι στρατιώτες του βασιλιά δεν μπόρεσαν να κάμψουν την αποφασιστική αντίσταση των Ελλήνων. Φαίνεται πιθανό ότι τη σφοδρή περσική επίθεση αντιμετώπισαν αρχικά ο Λεωνίδας και οι λίγοι Σπαρτιάτες που τον συνόδευαν, αλλά ότι στη συνέχεια οι ελληνικές δυνάμεις εναλλάσσονταν συνεχώς, και έτσι βρίσκονταν πάντα στην πρώτη γραμμή ξεκούραστοι άνδρες. Οι μεγάλες, στρογγυλές ασπίδες και τα μακριά δόρατα των Ελλήνων οπλιτών ήταν άκρως αποτελεσματικά σε τούτο το είδος μάχης σώμα με σώμα, ενώ οι Σπαρτιάτες είχαν επινοήσει πολύ καλές τακτικές ώστε να παρασύρουν τον εχθρό στη μάχη. Για παράδειγμα, προσποιούνταν ότι άρχιζαν να υποχωρούν και, καθώς ο εχθρός τούς ακολουθούσε κατά πόδας, θεωρώντας πως είχε εξασφαλίσει τη νίκη, έκαναν μεταβολή και άρχιζαν να πολεμούν εκ του συστάδην. Προς το τέλος της δεύτερης μέρας των συγκρούσεων ο Ξέρξης είχε αρχίσει να χάνει την υπομονή του. Ή θελε διακαώς να συντρίψει τις ελληνικές δυνάμεις και να συνεχίσει την προέλασή του στην καρδιά της κυρίως Ελλάδας. Έτσι, έδωσε εντολές στον Υδάρνη να οδηγήσει τους Αθανάτους μέσα από τα βουνά, ακολουθώντας την Ανοπαία οδό, και να επιτεθεί από τα νώτα στον Λεωνίδα. Αυτό το ορεινό μονοπάτι ήταν δύσβατο ακόμη και τη μέρα, συνεπώς τη νύχτα ο κίνδυνος ήταν πραγματικά μεγάλος. Ευτυχώς για τους Πέρσες, ένας ντόπιος από την πόλη της Τραχίδος ο Εφιάλτης, γιος του Ευρυδήμοι>- εμφανίστηκε στην Αυλή του Ξέρξη, με την ελπίδα να κερδίσει μεγάλη χρηματική αμοιβή. Ο Εφιάλτης προσφέρθηκε να υποδείξει στους Πέρσες το μονοπάτι και να τους οδηγήσει μέσα από αυτό στην Ανατολική Πύλη του περάσματος. Ο Υδάρνης και οι άνδρες του ξεκίνησαν με τη δύση του ήλιου την πορεία τους μέσα στα

53 Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΘΕΡΜΟΠΥΛΩΝ, 480 π.χ. βουνά. Μόλις άρχισε να ξημερώνει, οι Πέρσες συνάντησαν τους Φωκα- είς που είχαν αναλάβει να φυλάξουν το μονοπάτι για να αποτραπεί μια τέτοια περσική ενέργεια. Αρχικά ο Υδάρνης φοβήθηκε πως έπρεπε να αντιμετωπίσει και άλλους Σπαρτιάτες, όμως ο Εφιάλτης τον διαβεβαίωσε ότι κάτι τέτοιο δεν θα συνέβαινε. Ο ι Φωκαείς άκουσαν τους Πέρσες να πλησιάζουν, αλλά είχαν ελάχιστο χρόνο να προετοιμαστούν. Πιστεύοντας ότι οι Πέρσες ήταν αποφασισμένοι να συγκρουστούν μαζί τους, μόλις δέχτηκαν τον πρώτο καταιγισμό από βέλη, υποχώρησαν σε καλύτερη αμυντική θέση, στην κορυφή ενός γειτονικού λόφου, και ετοιμάστηκαν να πολεμήσουν μέχρις ενός. Ωστόσο, ο Υδάρνης ήταν πολύ έμπειρος στρατιωτικός και δεν άφησε μια τέτοια ευκαιρία να πάει χαμένη- διέταξε τους άνδρες του να αγνοήσουν τους Φωκαείς και να συνεχίσουν την πορεία τους στο μονοπάτι. Ο Λεωνίδας είχε ειδοποιηθεί για την έλευση των Περσών λίγες ώρες νωρίτερα από κάποιους ανιχνευτές που βρίσκονταν μαζί με τους Φωκαείς και είχαν αποστολή να αναφέρουν τις όποιες κινήσεις του εχθρού. Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς έπρεπε τώρα να πάρει μια σημαντική απόφαση: Θα συνέχιζε την υπεράσπιση της διάβασης ή θα την εγκατέλειπε υποχωρώντας νοτιότερα; Ορισμένες πηγές του Ηροδότου υποστήριξαν ότι πολλοί Έλληνες δεν περίμεναν καν να πληροφορηθούν την απόφαση του ηγέτη τους, αλλά τράπηκαν σε φυγή αμέσως μόλις άκουσαν πως οι Πέρσες πλησίαζαν. Ωστόσο, ο Ηρόδοτος θεωρεί πιο πιθανό να τους διέταξε ο ίδιος ο Λεωνίδας να αποχωρήσουν, πιστεύοντας ότι οι ελληνικές δυνάμεις ήταν πια αδύνατο να κρατήσουν το στενό ενώ οι Πέρσες έκαναν επίθεση και από τις δύο πλευρές. Τελικά, δεν υποχώρησαν όλοι οι Έλληνες. Πίσω έμειναν ο Λεωνίδας με τους 300 επίλεκτους Σπαρτιάτες του, μαζί με 400 Βοιωτούς, συγκεκριμένα Θηβαίους -μερικοί Έλληνες υποστήριξαν αργότερα ότι ο Λεωνίδας τους είχε κρατήσει ομήρους- και 700 οπλίτες από τις Θεσπιές.

54 Προτομή ρωμαλέου Σπαρτιάτη πολεμιστή, που χρονολογείται στον 5ο αιώνα π.χ. Ορισμένοι θεωρούν ότι απεικονίζει τον Λεωνίδα, τον ηρωικό βασιλιά της Σπάρτης που έπεσε στις Θερμοπύλες. Σίγουρα αποπνέει την αποφασιστικότητα που επέτρεψε στον ίδιο και στους άνδρες του να συνεχίσουν τη μάχη ενάντια στον τεράστιο στρατό του Ξέρξη ακόμη και όταν η έκβασή της ήταν πλέον γνωστή. (Ancient Art and Architecture) Η απόφαση του Λεωνίδα να κρατήσει μια μικρή δύναμη στη συγκεκριμένη θέση δεν εξηγείται εύκολα από στρατηγική άποψη. Μ ια τέτοια δύναμη δεν μπορούσε να καθυστερήσει ιδιαίτερα την προέλαση των Περσών, αν και ίσως αποτελούσε μια οπισθοφυλακή για την ασφαλή υποχώρηση του υπόλοιπου στρατού. Α ν συνέβαινε κάτι τέτοιο, ήταν πολύ γενναία η απόφαση των Σπαρτιατών να πολεμήσουν κατά των εισβολέων μέχρις ενός, διαψεύδοντας κάθε φήμη πως συμμετείχαν απρόθυμα στον αμυντικό αγώνα των Ελλήνων.

55 Ο Ηρόδοτος άκουσε αργότερα να λέγεται ότι στην αρχή της εκστρατείας η Πυθία, η ιέρεια του Απόλλωνα στους Δελφούς, έδωσε στους Σπαρτιάτες ένα χρησμό σΰμφωνα με τον οποίο έπρεπε να χάσουν προς όφελος των Περσών είτε την πόλη τους είτε το βασιλιά τους. Ο Λεωνίδας έγινε βασιλιάς μάλλον απροσδόκητα, γιατί είχε δυο πρεσβΰτερους αδερφούς που πέθαναν πριν από αυτόν. Ίσως αισθανόταν πως μια γενναία πράξη θα τον τιμούσε και θα δικαιολογούσε τον τίτλο του βασιλιά ή ίσως πράγματι υπήρχε προφητεία που έλεγε πως ο θάνατος ενός βασιλιά θα έσωζε την πόλη της Σπάρτης. Σ ε κάθε περίπτωση, είναι αδύνατο να γνωρίζουμε τα κίνητρά του. Η απόφαση των Βοιωτών να μείνουν στις θέσεις τους και να πολεμήσουν στο πλευρό του Λεωνίδα μαρ- τυρά ότι οι Σπαρτιάτες δεν ήταν οι μόνοι Έλληνες που μπορούσαν να αντιμετωπίσουν με ηρωισμό τη μοιραία επίθεση του εχθρού. Τ η ν ώρα που οι υπόλοιποι Έλληνες υποχωρούσαν και ένας αγγελιοφόρος τους πήγαινε με πλοίο στο Αρτεμίσιο για να ειδοποιήσει τον Ευρυβιάδη ότι η άμυνα του στενού είχε καταρρεύσει, ο Λεωνίδας οδήγησε τους άνδρες του στη μάχη. Ο ι αξιωματικοί του περσικού στρατού παρακινούσαν τους άνδρες τους να επιτεθούν, ορισμένοι μάλιστα χρησιμοποιούσαν μαστίγια προκειμένου να τους αναγκάσουν να πολεμήσουν. Αποτέλεσμα ήταν ξεσπάσει μια άκρως αιματηρή σύγκρουση στην οποία έπεσαν πάρα πολλοί Πέρσες. Οι Έλληνες οπλίτες ρίχτηκαν στη μάχη με τα δόρατά τους, αλλά, όταν αυτά έσπασαν, έβγαλαν από τις θήκες τα κοντά ξίφη τους. Μεταξύ των θυμάτων ήταν και δύο ετεροθαλείς αδερφοί του Ξέρξη, που μάλλον πολεμούσαν στην πρώτη γραμμή. Τέλος, έπεσε και ο ίδιος ο Λεωνίδας, οπότε το νεκρό σώμα του έγινε αντικείμενο διεκδίκησης μεταξύ Περσών και Σπαρτιατών. Ό τα ν ο Υδάρνης και το σώμα των Αθανάτων εμφανίστηκαν στα νώτα τους, οι Σπαρτιάτες, όσοι είλωτες είχαν απομείνει και οι Θεσταείς έλαβαν θέση σε ένα χαμηλό λόφο πίσω από το τείχος των Φωκαέων. Εκεί πρόβαλαν λυσσαλέα αντίσταση, πολεμώντας με τα ξίφη, με γυμνά χέρια, με νύχια και με δόντια. Τελικά, οι Πέρσες τραβήχτηκαν πίσω και οι τελευταίοι μαχητές εξοντώθηκαν από μακριά, με βέλη. Μερικοί Θηβαίοι κατάφεραν να χωριστούν από τους υπόλοιπους άνδρες και παραδόθηκαν, όμως η νίκη δεν ικανοποίησε το μεγάλο βασιλιά. Τους έκανε σκλάβους και σημάδεψε τα βασιλικά σύμβολα πάνω τους με πυρωμένο σίδερο η πόλη τους είχε υποταχθεί, αλλά εκείνοι είχαν ενωθεί με τους εχθρούς του. Διέταξε επίσης να ανασκολοπίσουν και να αποκεφαλίσουν το νεκρό σώμα του Λεωνίδα, δείχνοντας έτσι πόσο είχε οργιστεί από την περήφανη στάση του Σπαρτιάτη βασιλιά. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η εξόντωση του Λεωνίδα και των στρατιωτών του είχε κοστίσει στον Ξέρξη άνδρες. Αργότερα οι Έλληνες τίμησαν τον Λεωνίδα και τους άλλους πεσόντες στις Θερμοπύλες, εγείροντας μνημείο και γράφοντας αρκετές έμμετρες επιτύμβιες επιγραφές. Μ ία από αυτές αφορούσε τον Μεγιστία, μάντη από την Ακαρνανία, που είχε ακολουθήσει τον Λεωνίδα. Λέγεται ότι ο Μεγιστίας προφήτεψε την επερχόμενη καταστροφή όταν εξέτασε το ζώο που είχε θυσιάσει νωρίς το πρωί, την ώρα που ο Υδάρνης και οι άνδρες του διέσχιζαν τα βουνά. Ο Λεωνίδας του πρότεινε να φύγει με όσους υποχωρούσαν, αλλά εκείνος αρνήθηκε, διώχνοντας αντίθετα το γιο του. Η επιτύμβια επιγραφή είναι έργο του ποιητή Σιμωνίδη, που ήταν προσωπικός φίλος του: Σ τη μνήμη τον φημισμένου Μ εγιστία, που φονενθηκε α π τονςμ ήδους όταν διέσχισαν τον ποταμό Σπερχειό α.ν και ο μάντης είδε καθαρά την επερχόμενη μοίρα, δε θέλησε να εγκαταλείψει το Σπαρτιάτη αρχηγό.

56 Ο Εφιάλτης, ο ντόπιος που οδήγησε τους Πέρσες μέσα από τα βουνά στα νώτα των Ελλήνων, διέφυγε στη Θεσσαλία, φοβούμενος πως οι Σπαρτιάτες θα ήθελαν να τον εκδικηθούν. Το κεφάλι του επικηρύχθηκε και, παρότι τελικά σκοτώθηκε από κάποιο συμπατριώτη του σε έναν καβγά, οι Σπαρτιάτες αντάμειψαν τον άνθρωπο που τον σκότωσε. ΕΚΚΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Στη θάλασσα οι πρώτες επιτυχίες και η εύνοια της τύχης έδωσαν στους Έλληνες αρκετή αυτοπεποίθηση, όμως την τρίτη μέρα της ναυτικής σύγκρουσης δεν τα πήγαν και τόσο καλά. Οι Πέρσες κατάφεραν πάλι να τους κυκλώσουν και στη σκληρή μάχη που ακολούθησε σι δύο πλευρές υπέστησαν βαριές απώλειες, που για το μικρότερο ελληνικό στόλο αποτελούσαν τεράστιο πλήγμα. Όταν έγινε γνωστή η πτώση των Θερμοπυλών, τα ελληνικά πλοία έβαλαν πλώρη για τη Σαλαμίνα. Την κίνηση αυτή είχαν ζητήσει οι Αθηναίοι, οι οποίοι εκκένωναν την πόλη τους, σε μια προσπάθεια να σωθούν από τους Πέρσες, καταφεύγοντας στην Τροιζήνα στα παράλια της βορειοανατολικής Πελοποννήσου, και στα νησιά Αίγινα και Σαλαμίνα. Η απόφαση να εγκαταλειφθούν στους Πέρσες η Αθήνα και ολόκληρη η Αττική, με απομάκρυνση του πληθυσμού διά θαλάσσης, ήταν σίγουρα θαρραλέα και είχε ληφθεί με ψηφοφορία στην αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου. Ή τα ν ένα εξαιρετικό παράδειγμα λειτουργίας της αθηναϊκής δημοκρατίας, με τη συγκεκριμένη απόφαση να πλειοψηφεί ύστερα από μια θυελλώδη συζήτηση που έγινε στη σκιά της επικείμενης περσικής εισβολής. Ενόσω οι Πέρσες προήλαυναν στη βόρεια Ελλάδα, οι Αθηναίοι είχαν στείλει επίσημη αντιπροσωπεία στο Μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς, ζητώντας τη συμβουλή του. Η συνήθης διαδικασία ήταν να ψελλίσει η ιέρεια του Απόλλωνα, η Πυθία, τα λόγια που έβαζε στο στόμα της ο θεός. Αυτά ήταν συνήθως ένας χείμαρρος από ακατάληπτες φράσεις τις οποίες οι ιερείς του ναού αναλάμβαναν να «ερμηνεύσουν» για τον εκάστοτε ικέτη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, όμως, μόλις οι Αθηναίοι απεσταλμένοι κάθισαν στις θέσεις τους στο ιερό δώμα της Πυθίας, εκείνη άρχισε να τους φωνάζει κατά πρόσωπο: «Κακόμοιροι άνθρωποι, τι κάθεστε εδώ; Εγκαταλείψτε τις εστίες και το βράχο της Ακρόπολής σας, και αναζητήστε καταφύγιο στα πέρατα της Γης!». Την προτροπή αυτή ακολούθησαν τρομακτικές προφητείες για επικείμενη καταστροφή από τους Πέρσες όχι μόνο της Αθήνας, αλλά και πολλών άλλων ελληνικών πόλεων. Αν και οι δύο Αθηναίοι απεσταλμένοι έμειναν έκπληκτοι από τούτο το ξέσπασμα, είχαν να φέρουν σε πέρας συγκεκριμένη αποστολή. Ακολουθώντας τις συμβουλές ενός υψηλού αξιωματούχου του δελφικού μαντείου, επανέλαβαν ταπεινά το αίτημα των Αθηναίων για τη συμβουλή του θεού. Η δεύτερη προσπάθεια είχε πιο ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Ο χρησμός που έλαβαν έλεγε τα εξής: Η ΠαλλΛς Αθηνά δεν έχει τη δύναμη να κατευνάσει την οργή τον Ολυμπίου Δ ιός, αν και τον ικετεύει με λόγια πολλά και πανουργία σοφή, όμως θ απευθυνθώ για άλλη μια φορά σε σας, κι ας είμαι πια πολύ σκληρός. 'Οταν κατακτηθούν όλα τα μέρη που ορίζουν ο Κέκροψ και τα μυστικά αλσνλλια του θείου Κιθαιραη/α, ο παντεπόπτης Ζευς δίνει στα τέκνα του Τρίτωνος ένα ξύλινο τείχος, το μόνο που θα μείνει ανέπαφο, για σας και τους γιους σας. Μ ην περιμένετε το στράτευμα, το ιππικό και το πεζικό, να ρθει α π τη στεριά, μα υποχωρήστε, γυρίστε τον τα νώτα. Θα έρθετε και πάλι αντιμέτωποι μαζί του.

57 Ω θεία Σαλαμίς, θα εξοντώσεις τονς γιονς πολλών γυναικών, είτε όταν η Δ ήμητρα σπέρνει το σιτάρι είτε όταν το θερίζει. Όπως συνέβαινε πάντα όταν μια πόλη ζητούσε επίσημα χρησμό από το Μαντείο των Δελφών, ξέσπασε και στην Αθήνα διαμάχη σχετικά με τη σημασία των λόγων αυτών. Ο ι αναφορές στην αδυναμία της Αθηνάς να κατευνάσει την οργή του Δία και στην κατάκτηση περιοχών στο εσωτερικό της γης του Κεκροπα (μυθικοΰ βασιλιά της Αθήνας), που ορίζονταν από τα άλση του Κιθαιρώνα (όρους στα σύνορα με τη Βοιωτία), υπονοούσαν ότι οι Πέρσες θα κατέκλυζαν ολόκληρη την Αττική. Μερικοί Αθηναίοι εξέλαβαν την αναφορά σε ένα ξύλινο τείχος που θα έμενε ανέπαφο ως προτροπή να οχυρώσουν κάποιο σημείο, προφανώς την Ακρόπολη, με ξύλινους πασσάλους. Ωστόσο, ο Θεμιστοκλής και οι οπαδοί του έδωσαν μια άλλη εξήγηση. Στηρίχτηκαν στις αναφορές στη Σαλαμίνα, το νησί που βρίσκεται δυτικά της Αθήνας, στο Σαρωνικό Κόλπο, και σε κάποιο στρατό που θα ερχόταν από τη στεριά, ερμηνεύοντας το χρησμό ως προτροπή να εγκαταλείψουν οι Αθηναίοι την Αττική και να υποχωρήσουν στη Σαλαμίνα. Σύμφωνα με την ίδια ερμηνεία, το ξύλινο τείχος ήταν μια συμβολική έκφραση που αφορούσε το ξύλινο κύτος των νεότευκτων αθηναϊκών τριήρεων. Η αναφορά στη Δήμητρα, τη θεά του θερισμού, αποκάλυπτε ακόμη και την εποχή του έτους κατά την οποία θα γινόταν η νικηφόρα σύγκρουση. Η ερμηνεία αυτή επικράτησε και η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το διάταγμα εκκένωσης της πόλης και προετοιμασίας του στόλου. Μια αναθεωρημένη εκδοχή αυτού του διατάγματος έχει διασωθεί στην Τροιζήνα. Ακολουθούν ορισμένα αποσπάσματα: Αποφασίστηκε από τ ψ Εκκλησία και το Δήμο: ο Θεμιστοκλής, γιος τον Νεοκλέονς, από το δήμο των Φρεαρρίων πρότεινε: να εμπιστευθούμε την πόλη στα χέρια της πολιούχον Αθηνάς και όλων των άλλων θεών, κατά τοχν βαρβάρα/ν, προς χάριν της πατρίδας. Ό λοι οι Αθηναίοι και οι ξένοι πον ζονν στην πόλη θα μεταφέρονν τις γυναίκες και τα παιδιά τονς στην Τροιζήνα [..] και τονς γέροντες και την κινητή περιουσία τονς στη Σαλαμίνα [..]Ό λοι οι άλλοι Αθηναίοι και οι μόνιμα εγκατεστημένοι ξένοι πον έχουν ενηλικιωθεί θα επιβιβαστούν στα 200 ετοιμοπόλεμα πλ^ία και θα πολεμήσουν κατά των βαρβάρων για την ελευθερία τονς και την ελενθερία των άλλων Ελλήνων [...] Το διάταγμα εγκρίθηκε το καλοκαίρι του 480 π.χ., πριν από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Οι Αθηναίοι δεσμεύτηκαν να αντισταθούν στους Πέρσες και επένδυσαν στη συνεργασία με τους άλλους Έλληνες. Είχε προηγηθεί ένα άλλο διάταγμα, το οποίο ανακαλούσε τους Αθηναίους πολίτες που είχαν εξοστρακιστεί και τους έδινε εντολή να μεταβούν στη Σαλαμίνα. Ανάμεσα στους άλλοτε εξόριστους που συγκεντρώθηκαν εκεί ήταν και πολιτικοί αντίπαλοι του Θεμιστοκλή. Αυτός ο Πέρσης στρατιώτης ανήκει στους Αθανάτους. Το σώμα αυτό αριθμούσε άνδρες, ο αριθμός των οποίων παρέμενε πάντα ίδιος, δίνοντας την εντύπωση ότι κανείς τους δεν σκοτωνόταν. Αντίθετα από τους Έλληνες οπλίτες, που έφεραν βαρύ οπλισμό και ειδικεύονταν στη μάχη σώμα με σώμα, ο περσικός στρατός προτιμούσε να πολεμά από απόσταση, χρησιμοποιώντας μάλλον το τόξο παρά το δόρυ. (Ancient Art and Architecture)

58 Παρ όλα αυτά, ένα μικρό μέρος των κατοίκων παρέμεινε τελικά στην πόλη, κυρίως οι θησαυροφΰλακες και οι ιέρειες των ναών της Ακρόπολης, που δεν ήταν δυνατόν να εγκαταλειφθοΰν εντελώς. Επιπλέον, μερικοί φτωχοί Αθηναίοι έμειναν προσκολλημένοι στο γράμμα του δελφικού χρησμού και οχυρώθηκαν με ξύλινους πασσάλους στην Ακρόπολη, πιστεύοντας πως έτσι θα σώζονταν. Οι Πέρσες κατέλαβαν την Αττική στις αρχές Σεπτεμβρίου του 480 π.χ. και λεηλάτησαν την Αθήνα. Αφού πήραν θέση στο λόφο του Αρείου Πάγου, απέναντι από την είσοδο της Ακρόπολης, άρχισαν να εκτοξεύουν αναμμένα βέλη προς τους ξύλινους πασσάλους. Ορισμένοι Αθηναίοι, απόγονοι του Πεισίστρατου, που βρίσκονταν στο στρατόπεδο των Περσών, προσπάθησαν να πείσουν τους αμυνόμενους να παραδοθούν, αλλά τελικά οι Πέρσες αναγκάστηκαν να καταλάβουν την Ακρόπολη με έφοδο. Αφού σκότωσαν και τους τελευταίους υπερασπιστές της, λεηλάτησαν τους ναούς και τους έβαλαν φωτιά. Ο Ξέρξης έστειλε επίσης ένα τμήμα του στρατού του στη Φωκίδα με εντολή να ερημώσουν την ύπαιθρο και να λεηλατήσουν τις πόλεις. Ο ι Φωκαείς τράπηκαν σε φυγή προς τα δυτικά, όπως και πολλοί κάτοικοι των Δελφών, όμως το Ιερό του Απόλλωνα έμεινε άθικτο. Η εξήγηση που δόθηκε στον Ηρόδοτο για το γεγονός αυτό από υψηλό αξιωματούχο των Δελφών αναφέρει ότι, καθώς πλησίαζε ένα περσικό απόσπασμα, όσοι ιερείς είχαν μείνει ρώτησαν το θεό τι να έκαναν και εκείνος αποκρίθηκε ότι θα τους προστάτευε. Σ ε λίγο, την ώρα που οι Πέρσες στρατιώτες ανέβαιναν το στενό ορεινό μονοπάτι προς το μαντείο, ακούστηκαν ισχυρές βροντές και δύο φοβερές αστραπές έπεσαν στις κατακόρυφες πλαγιές που δεσπόζουν στο συγκεκριμένο μονοπάτι, προκαλώντας την κατάρρευση δύο τεράστιων βράχων. Μερικοί Πέρσες στρατιώτες σκοτώθηκαν και οι υπόλοιποι τράπηκαν σε φυγή. Μ ια εναλλακτική1] εξήγηση είναι ότι ο Ξέρξης ήταν ευνοϊκά διακεί- μενος απέναντι στους ιερείς των Δελφών, οι οποίοι είχαν κάνει ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να πείσουν τους Έλληνες πως κάθε αντίσταση ήταν μάταιη, γι αυτό έκανε μια εξαίρεση ειδικά για το μαντείο. Άλλωστε, τέτοιου είδους ενδείξεις σεβασμού έναντι μεγάλων θρησκευτικών κέντρων που λειτουργούσαν στις διάφορες επαρχίες της Περσικής Αυτοκρατορίας δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο. ΟΙ ΣΤΟΛΟΙ ΕΤΟΙΜΑΖΟΝΤΑΙ ΝΑ ΠΟΛΕΜΗΣΟΥΝ Αφού βοήθησε στη μεταφορά του πληθυσμού της Αθήνας στη Σαλαμίνα, ο ελληνικός στόλος συγκεντρώθηκε στον όρμο που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του νησιού και περίμενε τις αποφάσεις των διοικητών του για το αν θα υποχωρούσε προς την περιοχή του Ισθμού της Κορίνθου, που προσφερόταν περισσότερο για άμυνα από την ξηρά. Πολλές από τις πόλεις της Πελοποννήσου είχαν ήδη καταλή- ξει στο συμπέρασμα ότι αυτή η στενή λωρίδα γης αποτελούσε το καλύτερο σημείο αντίστασης στην περσική προέλαση. Μόλις έφτασε η είδηση για την πτώση των Θερμοπυλών, οι Σπαρτιάτες και οι άλλοι Πελοποννήσιοι, που είχαν μόλις ολοκληρώσει τις γιορτές των Ολυμπιακών Αγώνων, συγκεντρώθηκαν αμέσως στον ισθμό και άρχισαν να χτίζουν ένα τείχος στο στενότερο σημείο του. Την ώρα που οι Πέρσες εισέρχονταν στην Αττική, οι διοικητές του ελληνικού στόλου εξέταζαν τις διάφορες εναλλακτικές λύσεις. Ύστερα από μια ολόκληρη μέρα άκαρπων συζητήσεων, διέκοψαν τη σύσκεψή τους προκειμένου να προετοιμαστούν για τη διανυ- κτέρευσή τους. Την επόμενη μέρα εμφανίστηκε ο περσικός στόλος, που αγκυροβόλησε στο Φαληρικό Όρμο, ανατολικά της Σαλαμίνας. Ο αριθμός των περσικών πλοίων είχε μειωθεί από τις ναυμαχίες και τις θαλασσοταραχές, αλλά είχαν έρθει

59 κάποιες ενισχύσεις από ελληνικές πόλεις που υποχρεώθηκαν να συμπαραταχθούν με τους Πέρσες. Συνολικά, ο περσικός στόλος πρέπει να αριθμούσε τουλάχιστον 700 πολεμικά πλοία. Ο ελληνικός στόλος, που μόλις Ξεπερνούσε τις 300 τριήρεις, δεν έβγαινε στα ανοιχτά να συγκρουστεί μαζί του. Οι Έλληνες διοικητές συνέχιζαν να εκφράζουν διάφορες επιφυλάξεις για το τι έπρεπε να γίνει, όταν έφτασε η είδηση πως οι Πέρσες κατέλαβαν την Ακρόπολη και πως ένα μεγάλο μέρος του περσικού στρατού κατευθυνόταν προς τον Ισθμό της Κορίνθου. Ο ι εξελίξεις αυτές απλώς ώθησαν τους περισσότερους ναυτικούς διοικητές στην απόφαση να εγκαταλείψουν τη Σαλαμίνα πριν τους απέκλειε ο περσικός στόλος. Ο Θεμιστοκλής και οι άλλοι Αθηναίοι έκαναν έκκληση στον Ευρυβιάδη, το Σπαρτιάτη που εξακολουθούσε να έχει τη διοίκηση του ελληνικού στόλου, αλλά εκείνος επέμεινε ότι η υποχώρηση στον ισθμό ήταν η καλύτερη λύση. Έδωσε, λοιπόν, εντολή στους διοικητές των πλοίων να ετοιμαστούν για απόπλου μέσα στη νύχτα. Λίγο αργότερα όμως ο Ευρυβιάδης άλλαξε γνώμη και το επόμενο πρωί ο ελληνικός στόλος βρισκόταν ακόμη στη Σαλαμίνα, έτοιμος να αναμετρηθεί με τους Πέρσες. Τι προκάλεσε μια τόσο δραστική αλλαγή στα ελληνικά σχέδια; Κάθε στόλος ήξερε καλά τις θέσεις του αντιπάλου, αν και κανείς δεν είχε άμεση οπτική επαφή με τον εχθρό. Επιπλέον, οι δύο στόλοι απείχαν τόσο, ώστε ήταν αδύνατο να κάνουν οποιονδήποτε ελιγμό χωρίς να γίνουν αντιληπτοί. Οι διοικητές τους έπρεπε να συγκεντρώσουν περισσότερες πληροφορίες πριν αποφάσιζαν την επόμενη κίνηση. Αυτό που ενδιέφερε κυρίως τους Πέρσες ήταν αν ο ελληνικός στόλος θα έμενε στη Σαλαμίνα ή θα υποχωρούσε προς τα δυτικά, περνώντας από τα Στενά των Μεγάρων. Σ ε κάποιο βαθμό, αυτό μπορούσαν να το διαπιστώσουν παρατηρώντας τις ελληνικές θέσεις από τη στεριά απέναντι από τη Σαλαμίνα, αν και η νησίδα του Αγίου Γεωργίου εμπόδιζε κάπως το οπτικό τους πεδίο. Ωστόσο, οι Έλληνες θα μπορούσαν να ξεγλιστρήσουν και μέσα στη νύχτα, αν το θεωρούσαν αναγκαίο. Από τη σκοπιά των Ελλήνων, αυτό που κυρίως τους αποσχολούσε ήταν αν είχαν κάποια ρεαλιστική οδό διαφυγής. Ο περσικός στρατός κινούνταν κατά μήκος των ακτών του Κόλπου της Ελευσίνας και σύντομα θα έθετε υπό τον έλεγχό του την περιοχή βόρεια της Σαλαμίνας, μέχρι το Στενό των Μεγάρων. Α ν ένα τμήμα του περσικού στόλου περιέπλεε τη Σαλαμίνα και εισερχόταν στο στενό από τα δυτικά, ενώ ο κύριος όγκος του ελληνικού στόλου βρισκόταν ακόμη στην ανατολική τους πλευρά, θα απέκλειε εντελώς τους Έλληνες από την Πελοπόννησο. Οι Πέρσες είχαν ήδη επιχειρήσει κάτι παρόμοιο στο Αρτεμίσιο. Α ν δεν υπήρχε θαλασσοταραχή, θα μπορούσαν κάλλιστα να τους έχουν παγιδέψει εκεί. Ο Ηρόδοτος λέει ότι αυτό ακριβώς έκαναν οι Πέρσες και ότι υπεύθυνος για την ενέργειά τους ήταν ο Θεμιστοκλής. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Θεμιστοκλής έστειλε ένα μυστικό μήνυμα στον Ξέρξη, με έναν έμπιστο δούλο του, τον Σίκιννο, με το οποίο του έλεγε πως οι Έλληνες ετοιμάζονταν να φύγουν και τον παρακινούσε να μην αφήσει την ευκαιρία να πάει χαμένη και να τους προλάβαινε με μια επίθεση. Υποστήριζε ότι ο Ξέρξης θα τους έβρισκε ανοργάνωτους, απροετοίμαστους για μάχη και θα νικούσε πολύ εύκολα. Ωστόσο, έστειλε πράγματι ο Θεμιστοκλής μήνυμα στον εχθρό και οι Πέρσες το έλαβαν σοβαρά υπόψη τους; Ένας λόγος που μας κάνει να αμφισβητούμε την ιστορία αυτή είναι ότι ο Θεμιστοκλής αργότερα εξορίστηκε από τους Αθηναίους και βρήκε καταφύγιο στους Πέρσες. Ο ι πολιτικοί του αντίπαλοι μπορεί κάλλιστα να επινόησαν το περιστατικό για να τον δυσφημίσουν. Σ ε κάθε περίπτωση, δεν είναι διόλου σαφές ότι ένα τέτοιο μήνυμα θα επηρέαζε τη ροή των γεγονότων. Το βέβαιο είναι ότι οι Πέρσες άρχισαν να παίρνουν θέσεις μάχης εκείνο το βράδυ, όμως, αν αυτό έγινε μετά την άφιξη κάποιου αγγελιοφόρου του Θεμιστοκλή, ή επειδή ο μεγάλος βασιλιάς είχε ήδη

60 αποφασίσει να επιτεθεί εκείνη τη νύχτα, είναι δύσκολο να το γνωρίζουμε. Οι Πέρσες έστειλαν μια μοίρα με 200 αιγυπτιακά πλοία στη δυτική πλευρά της Σαλαμίνας για να αποκλείσουν τη θαλάσσια οδό προς τον ισθμό μέσω του Στενού των Μεγάρων. Μια δεύτερη μοίρα ανέλαβε να ελέγχει τις οδούς προσέγγισης του νησιού από τα νότια και τα ανατολικά. Ο υπόλοιπος στόλος άρχισε να κινείται προς το στενό που χωρίζει τη Σαλαμίνα από τη στεριά, πλησιάζοντας τις ελληνικές θέσεις. Μια μικρή δύναμη επίλεκτων του περσικού πεζικού κατέλαβε τη νησίδα της Ψυττάλειας, ώστε να πέσουν στα χέρια των Περσών όσα ελληνικά πλοία θα προσάραζαν εκεί στη διάρκεια της ναυμαχίας. Θα πρέπει να χρειάστηκε αρκετός χρόνος για να έρθουν τα περσικά πλοία από το Φάληρο και να λάβουν θέσεις στην είσοδο του στενού. Κατά συνέπεια, ακόμη και αν άρχισαν να κινούνται το σούρουπο, δεν θα ήταν όλα τη θέση τους πριν τα μεσάνυχτα. Οι διοικητές των περισσότερων περσικών πλοίων δεν ήξεραν τα νερά γύρω από τη Σαλαμίνα, ενώ ο Ηρόδοτος λέει

61 Το πλοίο Ολυμπίάς του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού. Ναυπηγήθηκε όπως ακριβώς οι πολεμικές τριήρεις των Αθηναίων, τον 5ο αιώνα π.χ. Το πλοίο αυτό έχει έως και 170 κωπηλάτες, τοποθετημένους ανά τρεις στις δύο πλευρές του. Γ ια την κάλυψη μεγάλων αποστάσεων, οι τριήρεις χρησιμοποιούσαν πανιά, αλλά κατά την προετοιμασία για μάχη τα πανιά και τα κατάρτια αφαιρούνταν. Οι τριήρεις ήταν τα κυριότερα σκάφη τόσο του ελληνικού όσο και του περσικού ναυτικού, αλλά ο μεγάλος βασιλιάς είχε τα μέσα να παρατάσσει περισσότερα πλοία σε μια ναυμαχία. (Ancient Art and Architecture) ακόμη όχι οι κινήσεις των πλοίων έπρεπε να είναι «αθόρυβες». Φαίνεται λογικό να υποθέσουμε ότι οι Πέρσες ήλπιζαν να οδηγήσουν τα ελληνικά πλοία μακριά από το στενό όπου βρίσκονταν, στα πιο ανοιχτά νερά του Κόλπου της Ελευσίνας. Μάλλον δεν περίμεναν ότι οι Έλληνες θα επιχειρούσαν μια νικηφόρα σύγκρουση με τον κύριο όγκο του περσικού στόλου, αλλά πίστευαν ότι θα προσπαθούσαν να διαφύγουν προς τα δυτικά διασπώντας τον αποκλεισμό των πολύ λιγότερων αιγυπτιακών πλοίων. Ανεξάρτητα από το μήνυμα του Θεμιστοκλή, τα περσικά πλοία έπρεπε να αποπλεύσουν νωρίς, γιατί ο κλοιός τους ήταν ανάγκη να κλείσει πριν έπεφτε το σκοτάδι, που θα ευνοούσε τις προσπάθειες των Ελλήνων να διαφύγουν. Επομένως, ο Ξέρξης σίγουρα δεν υποκινήθηκε από το μήνυμα του Σίκιννου. Το χρονοδιάγραμμα των περσικών κινήσεων θα ήταν σε κάθε περίπτωση το ίδιο, αφού ούτε οι παρατηρητές τους από τη στεριά ούτε τα πλοία ανίχνευσης στη θάλασσα ήταν βέβαιο ότι θα μπορούσαν να δουν τους Έλληνες αν αποφάσιζαν να φύγουν

62 μέσα cm] νύχτα ή ακόμη και μέσα στο σούρουπο. Αποκλείοντας τις πιθανές οδοΰς διαφυγής καθώς σκοτείνιαζε, θα ήταν βέβαιοι πως δεν θα συνέβαινε κάτι τέτοιο. Οι Έλληνες πληροφορήθηκαν τις κινήσεις αυτές από δυο διαφορετικές πηγές. Η μία ήταν το πλήρωμα ενός ακόμη ελληνικού πλοίου που είχε αυτομολήσει από τους Πέρσες, αυτή τη φορά από το νησί της Τήνου. Οι Έλληνες ναυτικοί αποκάλυψαν το περσικό σχέδιο στον Ευρυβιάδη, αλλά τα λεγόμενό τους έγιναν δεκτά με καχυποψία. Αργότερα το ίδιο βράδυ όμως ένας από τους εξόριστους Αθηναίους που είχαν επιστρέψει, ο Αριστείδης, γύρισε από μια περιπολία φέρνοντας την είδηση ότι οι Πέρσες περικύκλωναν τις ελληνικές θέσεις και ότι η υποχώρηση στον ισθμό ήταν πια αδύνατη χωρίς μάχη. Έτσι, ο Θεμιστοκλής επανέλαβε τις πιέσεις του να ναυμαχήσουν με τον περσικό στόλο, υποστηρίζοντας ότι η θέση τους στο στενό ανατολικά της Σαλαμίνας ήταν ευνοϊκότερη για τον ελληνικό στόλο από ό,τι ο Κόλπος της Ελευσίνας ή τα πιο ανοιχτά νερά γύρω από τον ισθμό. Στην τελική απόφαση ίσως λήφθηκε υπόψη και η απειλή του Θεμιστοκλή και των άλλων Αθηναίων να εγκαταλείψουν τους υπόλοιπους Έλληνες και να μεταναστεύσουν με τις οικογένειές τους στην Ιταλία. Τα αθηναϊκά πλοία αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού στόλου, άρα η παρουσία τους θα είχε καθοριστική σημασία σε οποιαδήποτε ναυτική σύγκρουση με τους Πέρσες. Υπό αυτές τις συνθήκες, δεν είναι διόλου περίεργο που ο Ευρυβιάδης άλλαξε γνώμη και συμφώνησε να οδηγήσει τον ελληνικό στόλο στη μάχη. Κάθε ελπίδα διαφυγής μέσα στη νύχτα είχε χαθεί εξαιτίας των έγκαιρων κινήσεων του περσικού στόλου. Δεν υπήρχε άλλη επιλογή παρά μόνο η σύγκρουση, ελπίζοντας ότι ο περσικός στόλος δεν θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί την αριθμητική υπεροχή του. Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ Αδημονώντας να απολαύσει μια θριαμβευτική νίκη, ο Ξέρξης ζήτησε να του βρουν μια κατάλληλη θέση για να παρακολουθήσει την εξέλιξη της ναυμαχίας. Η θέση αυτή ήταν απέναντι από την πόλη της Σαλαμίνας και είχε καλή θέα στην Ψυττάλεια, τη νησίδα όπου στη διάρκεια της νύχτας είχαν αποβιβαστεί περσικά στρατιωτικά τμήματα. Ωστόσο, αντί να γίνει μάρτυρας του ολοκληρωτικού ναυτικού θριάμβου του επί των Ελλήνων, ο Ξέρξης είδε μια αληθινή καταστροφή να ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια του. Τα πλοία του περσικού στόλου ήταν παρατεταγμένο καθ όλο το πλάτος του στενού σε επάλληλες σειρές, και σε αυτοτελείς μοίρες ανάλογα με την εθνική προέλευση. Δεξιά, πλησιέστερα στο σημείο όπου βρισκόταν ο Ξέρξης, είχαν παραταχθεί τα φοινικικά πλοία, ενώ οι Ίωνες είχαν καταλάβει την αριστερή πτέρυγα, προς τη Σαλαμίνα. Καθώς τα περσικά πλοία κινήθηκαν προς το εσωτερικό του στενού, πλησίασαν τόσο πολύ μεταξύ τους, ώστε στάθηκε αδύνατο να διατηρήσουν τους σχηματισμούς τους. Τα πληρώματα είχαν μείνει ξύπνια όλο το βράδυ, ήταν κουρασμένα και, το χειρότερο, μια έντονη φουσκοθαλασσιά δυσκόλευε ακόμη περισσότερο τις κινήσεις τους. Ο Θεμιστοκλής, ο οποίος γνώριζε πολύ καλά τα νερά και τις συνθήκες που επικρατούσαν στην περισχή, είχε προβλέψει κάτι τέτοιο και, από ό,τι φαίνεται, είχε πείσει τους άλλους Έλληνες διοικητές να καθυστερήσουν την επίθεσή τους μέχρι την πλήρη αποδιοργάνωση των Περσών. Αυτό εξηγεί και τη φαινομενική υποχώρηση των Ελλήνων, που, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, προηγήθηκε της πρώτης σύγκρουσης. Κάτι τέτοιο μπορεί να συνέβη όταν άλλαξε η διάταξη των πλοίων από αμυντική σε περισσότερο επιθετική, με τους Αθηναίους και τους Αιγινήτες στις δύο πτέρυγες του ελληνικού στόλου να ηγούνται της επίθεσης για τη διάσπαση των εχθρικών γραμμών και να εμβολίζουν όσα μεμονωμένα περσικά πλοία προσπαθούσαν απεγνωσμένα

63 να κάνουν ελιγμούς. Οι Πέρσες από τη σκοπιά τους μπορεί να νόμισαν ότι τα ελληνικά πλοία γύριζαν προς τα πίσω, προφανώς υποχωρώντας, όπως ακριβώς είχαν προβλέψει και οι ίδιοι. Ο τραγικός ποιητής Αισχύλος αναφέρει στην τραγωδία Πέρσες κάποιο σάλπισμα που άκουσαν οι Έλληνες, το οποίο μπορούσε κάλλι- στα να είναι προσυμφωνημένο και να σήμανε πότε ακριβώς έπρεπε σι καπετάνιοι των πλοίων να αλλάξουν ρότα και να επιτεθούν. Σήματα είχαν χρησιμοποιηθεί και για το συντονισμό των ενεργειών του ελληνικού στόλου στο Αρτεμίσιο. Φαίνεται, λοιπόν, ότι και οι δύο πλευρές είχαν σε κάποιο βαθμό προαποφασίσει πώς ακριβώς θα διεξαγόταν η ναυμαχία. Ωστόσο, όπως συμβαίνει σε όλες τις μάχες, μόλις άρχισε η αληθινή σύγκρουση ήταν αδύνατο να ακολουθήσει κανείς κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο και ο διοικητής κάθε πλοίου έπρεπε να λάβει αποφάσεις την ώρα της μάχης. Η κύρια απόφαση που πήραν οι διοικητές των περσικών πλοίων όταν δέχτηκαν την ελληνική επίθεση ήταν να κινηθούν προς τα πίσω. Αυτό όμως προκάλεσε μεγαλύτερη σύγχυση στις περσικές γραμμές, γιατί όσα πλοία οπισθοχωρούσαν συναντούσαν άλλα περσικά πλοία που κινούνταν αποφασιστικά προς την πρώτη γραμμή, θέλοντας να εντυπωσιάσουν το μεγάλο βασιλιά με την ανδρεία τους. Στο χάος που επικράτησε οι Έλληνες πλοίαρχοι εμψύχωσαν τα πολύ πιο ξεκούραστα πληρώματά τους και συνέχισαν τις επιθέσεις τους με μεγάλη επιτυχία. Η υπόλοιπη αφήγηση του Ηροδότου για τη ναυμαχία αφορά κυρίως επεισόδια ανεκδοτολογικού χαρακτήρα σχετικά με τα ανδραγαθήματα ενός ή περισσότερων ανθρώπων. Τα επεισόδια αυτά, όπως τόσο πολλές αφηγήσεις στις Ιστορίεςτου, αποτελούν εκδοχές των γεγονότων που πληροφορήθηκε από συγκεκριμένους ανθρώπους ή ομάδες ανθρώπων, γι αυτό συχνά δεν είναι καθόλου αντικειμενικές. Κατά συνέπεια, δεν έχουμε μια αξιόπιστη συνολική εικόνα της ναυμαχίας. Ο Ηρόδοτος επαναλαμβάνει την ιστορία ότι, την τελευταία στιγμή, τα 70 κορινθιακά πλοία έκαναν μεταβολή και τράπηκαν σε φυγή προς τον Κόλπο της Ελευσίνας. Είναι πολύ πιθανό αυτή η άνανδρη -υποτίθεται υποχώρηση προς βορρά, την οποία ο Ηρόδοτος παρουσιάζει ως συκοφαντία των Αθηναίων κατά των Κοριν- θίων, να ήταν μια σκόπιμη προσπάθεια εμπλοκής της αιγυπτιακής μοίρας στην όλη σύγκρουση, ώστε να μην μπορέσει να επιτεθεί στον ελληνικό στόλο από τα νώτα. Ο ι Κορίνθιοι υποστήριξαν ότι τα πλοία τους δεν συνάντησαν κανένα αιγυπτιακό και επέστρεψαν στη μάχη, κάνοντας το καθήκον τους όπως όλοι οι άλλοι Έλληνες. Ένα από τα πιο γλαφυρά επεισόδια που αφηγείται ο Ηρόδοτος αφορά την Αρτεμίσια, η οποία κυβερνούσε την Αλικαρνασσό, την ιδιαίτερη πατρίδα του, που ήταν υποτελής στους Πέρσες. Η Αρτεμίσια κυβερνούσε το δικό της πλοίο στην πρώτη γραμμή του περσικού στόλου. Ό ταν όρμησε πάνω της μια αθηναϊκή τρι- ήρης, προσπάθησε να ξεφύγει, όμως της έκλειναν το δρόμο άλλα περσικά πλοία. Απελπισμένη, διέταξε τον τιμονιέρη να εμβολίσει ένα από αυτά. Ή ταν το πλοίο που κυβερνούσε ο βασιλιάς της Κάλυνδας της Λυκίας, το οποίο βυθίστηκε αύτανδρο. Ο κυβερνήτης του επιτιθέμενου αθηναϊκού πλοίου θεώρησε ότι η τριήρης της Αρτεμίσιας πολεμούσε στο πλευρό των Ελλήνων και επιτέθηκε σε άλλο περσικό πολεμικό. Ο Ξέρξης και η ακολουθία του είδαν το περιστατικό και αναγνώρισαν το πλοίο από τα εμβλήματα του, αλλά πίστεψαν ότι η τριήρης που εμβολίστηκε ήταν ελληνική, κάτι που γέμισε θαυμασμό τον Πέρση βασιλιά για την Αρτεμίσια. Λέγεται επίσης ότι στο σημείο αυτό ο Ξέρξης παρατήρησε: «Οι άνδρες μου έχουν πολεμήσει σαν γυναίκες και οι γυναίκες μου σαν άνδρες». Μια άλλη ιστορία αφορά τους Πέρσες στρατιώτες στην Ψυττάλεια. Τους είχαν τοποθετήσει εκεί προβλέποντας ότι ο κύριος όγκος του ελληνικού στόλου θα απωθούνταν προς τα βόρεια και τα δυτικά, μακριά από το νησί. Έτσι όπως εξελίχθηκε η ναυμαχία, όμως, οι άνδρες αυτοί βρέθηκαν απομονωμένοι από τα

64 Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ, 480 π.χ. Ελευσίνα Χο_/ Β Ο Μέγαρα S ' Αθηνά β Ρ 'ν ( ) ν Σαλαμίνας ΣΑΛΑΜΙΝΑ Πειραιάς - Ψυπάλεια 5Q-, - Φαληρικός Όρμος ) 'V - ' < 0 5 χλμ. περσικά πλοία, ευάλωτοι σε ενδεχόμενη επίθεση από τις γειτονικές ακτές της Σαλαμίνας. Ο Αριστείδης, ο οποίος είχε εκλεγεί μεταξύ των Αθηναίων στρατηγών μετά την εσπευσμένη ανάκλησή του από την εξορία, επίταξε μερικές βάρκες και με μια ομάδα Αθηναίων οπλιτών βγήκε στο νησί. Εκεί, μπροστά στα μάτια του Ξέρξη, οι επίλεκτοι άνδρες του, μεταξύ αυτών και τρία ανίψια του, σφαγιάστηκαν από τους Αθηναίους. Την ίδια ώρα άλλοι Πέρσες που κατάφερναν να γλιτώσουν από τα βυθιζόμενα πλοία τους και να φτάσουν στις ακτές της Σαλαμίνας σκοτώνονταν επιτόπου ή πιάνονταν αιχμάλωτοι. Ορισμένα από τα φοινικικά πλοία, τα οποία βρίσκονταν πολύ κοντά στη θέση του βασιλιά, συνάντησαν λιγότερα προβλήματα στην προώθησή τους προς τα ελληνικά και συγκρούστηκαν μαζί τους νωρίτερα από ό,τι οι Ίωνες στην άλλη πτέρυγα της περσικής παράταξης. Απέναντί τους βρίσκονταν οι Αθηναίοι, οι οποίοι κατατρόπωσαν τους Φοίνικες και ανάγκασαν αρκετά πληρώματά τους να αναζητήσουν καταφύγιο στη στεριά, στο σημείο ακριβώς όπου βρισκόταν το βασιλικό άρμα, από το οποίο ο Ξέρξης παρακολουθούσε τη ναυμαχία. Οι άνδρες αυτοί πλησίασαν το βασιλιά και προσπάθησαν να απολογηθούν για την αποτυχία τους κατηγορώντας τους Ίωνες ότι τους πρόδωσαν και ότι ήταν υπεύθυνοι για τη σύγχυση που επικράτησε στον περσικό στόλο. Ωστόσο, για κακή τους τύχη, όσο βρίσκονταν ενώπιον του, ο Ξέρξης είδε ένα πλοίο των Ιώνων, από τη Σαμοθράκη, να εμβολίζει μια αθηναϊκή τριήρη και κατόπιν να εμβολίζεται από μια τριήρη της Αίγινας. Το πλήρωμα του ιωνικού πλοίου σκαρφάλωσε αμέσως και κατέλαβε το σκάφος των Αιγινητών, αποδεικνύοντας στο βασιλιά τόσο την αξία όσο και την αφοσίωσή του. Ο βασιλιάς εξοργίστηκε με το συμβάν και διέταξε να αποκεφαλίσουν τους Φοίνικες που είχε μπροστά του. Στο τέλος της μέρας ο περσικός στόλος υποχώρησε όπως όπως στο Φαλη- ρικό Όρμο, έχοντας χάσει τουλάχιστον 200 πλοία και έχοντας αποτύχει στον κύριο στόχο του να εκδιώξει τους Έλληνες από τη Σαλαμίνα. Ο ι Έλληνες δεν είχαν χάσει περισσότερα από 40 πλοία και είχαν αναγκάσει τον εχθρό να επι- Την παραμονή της ναυμαχίας ο κύριος όγκος του περσικού στόλου εγκατέλειψε το ναύσταθμό του στο Φαληρικό Όρμο (Α) και κωπηλατώντας αθόρυβα πλησίασε τις θέσεις του ελληνικού στόλου (Β). Μια μοίρα από 200 αιγυπτιακά πλοία πήρε οδηγίες να περιπλεύσει τη Σαλαμίνα και να αποκλείσει στο Στενό των Μεγάρων (Γ) την προς δυσμάς διέξοδο των ελληνικών πλοίων. Οι Έλληνες βγήκαν το ξημέρωμα από το δικό τους αγκυροβόλιο, κωπηλατώντας, και η ναυμαχία έλαβε χώρα στο στενό θαλάσσιο δίαυλο (Δ) βόρεια της Ψυττάλειας, όπου με εντολή του Ξέρξη στάθμευαν 400 επίλεκτοι Πέρσες στρατιώτες. Τα κορινθιακά πλοία χωρίστηκαν από τον ελληνικό στόλο και έπλευσαν βόρεια, προς τους Αιγυπτίους, όμως, αφού έφτασαν μέχρι το σημείο (Ε) χωρίς να συναντήσουν τον εχθρό, επέστρεψαν και ενώθηκαν και πάλι με τις ελληνικές δυνάμεις. Από τη θέση του σε μια προεκβολή της ξηράς απέναντι από την πόλη της Σαλαμίνας ο Ξέρξης μπορούσε να έχει πλήρη εικόνα της ναυμαχίας.

65 Τοξότης που φορά μυτερό σκυθικό σκούφο. Ενα από τα αετωματικά γλυπτά που κοσμούσαν το Ναό της Αφαίας στην Αίγινα. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τοξότες στο βαρύ πεζικό τους, αλλά και στις ναυτικές συγκρούσεις. Στα πληρώματα των τριήρεων υπήρχαν πάντα τοξότες, που είχαν εξασκηθεί να ρίχνουν τα βέλη τους γονατιστοί ή με λυγισμένα γόνατα, ώστε να μην επηρεάζονται από τον κλυδωνισμό του πλοίου. (Ancient Art and Architecture) στρέψει στη βάση του κακήν κακώς. Η αναπάντεχη νίκη αποδόθηκε από πολλούς σε παρέμβαση των θεών και θεωρήθηκε ότι εκπλήρωνε το χρησμό που είχε δώσει το δελφικό μαντείο στους Αθηναίους στην αρχή του χρόνου. Σύντομα άρχισαν να κυκλοφορούν ιστορίες για την εμφάνιση θεών στη διάρκεια της ναυμαχίας, για τη λάμψη που ξεχύθηκε από το Ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα και για τον ήχο της ουράνιας χορωδίας που ακούστηκε να ψάλλει. Κυκλοφόρησε επιπλέον η φήμη ότι ο Ξέρξης εγκατέλειψε αμέσως το στρατό του και αναζήτησε καταφύγιο στην Ασία. Στην πραγματικότητα, αν και η εποχή του έτους δεν προσφερόταν πια για στρατιωτικές επιχειρήσεις και ο καιρός γινόταν ολοένα και λιγότερο ευνοϊκός, ο Ξέρξης μάλλον επιχείρησε να συνεχίσει την εκστρατεία του αρκετές μέρες ακόμη. Προσπάθησε να κατασκευάσει ξανά μια πλωτή γέφυρα, στο Στενό της Σαλαμίνας, και διέταξε το στόλο του να ετοιμαστεί για περαιτέρω δράση. Ο ι Πέρσες εξακολουθούσαν να έχουν στη διάθεσή τους πολύ περισσότερα πλοία από τους

66 Έλληνες, ενώ η μοίρα των αιγυπτιακών πλοίων θα πρέπει να επέστρεψε άθικτη μόλις έγινε φανερό ότι οι Έλληνες δεν σκόπευαν να κινηθούν προς τη δική τους πλευρά, κινδυνεύοντας να παγιδευτούν. Ο περσικός στρατός είχε διασχίσει ολόκληρη τη Μεγαρίδα, προελαύνοντας μέχρι το Ναό του Ποσειδώνα στον ισθμό, που ήταν η έδρα του Συνεδρίου των Ελλήνων. Ο ι Πέρσες λεηλάτησαν και πυρπόλησαν το ναό και στη συνέχεια έφτασαν στις ελληνικές οχυρώσεις, δυτικότερα, αλλά δεν επιχείρησαν να επιτεθούν. Από ό,τι φαίνεται, στο σημείο αυτό ο Ξέρξης άλλαξε γνώμη και ο περσικός στόλος απέπλευσε για τα παράλια της Μικράς Ασίας. Ο ι Έλληνες τον καταδίωξαν μέχρι την Άνδρο, αλλά μετά εγκα- τέλειψαν την προσπάθεια και επέστρεψαν στη Σαλαμίνα. Εν τω μεταξύ, ο Ξέρξης διέσχισε με το στρατό του τη Βοιωτία, επιστρέφοντας στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία, όπου θα μπορούσε να διαχειμάσει χωρίς επισιτιστικά προβλήματα για τους ανθρώπους και τα ζώα του. Έ να μέρος του στρατού όμως επέστρεψε μαζί του στην Περσία. Οι Έλληνες οπωσδήποτε σκέφτηκαν ότι ο Ξέρξης έχασε απλώς το κουράγιο του και έφυγε εσπευσμένα για την πατρίδα, ωστόσο υπήρχαν και άλλοι λόγοι που τον ανάγκασαν να υποχωρήσει και να επιστρέψει στην Περσία. Σε κάποιο βαθμό η εκστρατεία είχε στεφθεί με επιτυχία. Παρόλο που ο στόλος του δεν είχε κανένα λόγο να αισθάνεται υπερήφανος, ο στρατός του είχε νικήσει στην πρώτη μεγάλη μάχη που έδωσε, αν και με βαριές απώλειες. Οι Πέρσες είχαν εξοντώσει έναν από τους πιο σπουδαίους ηγέτες του εχθρού και είχαν καταλάβει την πόλη των μισητών Αθηναίων. Ακόμη και μετά την υποχώρηση στη Θεσσαλία, η Περσική Αυτοκρατορία είχε επεκταθεί σημαντικά προς τη δύση και θα μπορούσε να πει κανείς ότι η παρουσία του μεγάλου βασιλιά δεν ήταν πια τόσο αναγκαία για την ολοκλήρωση της εκστρατείας, η οποία υπήρχε η δυνατότητα να συνεχιστεί τον επόμενο χρόνο. Στις αρχές Οκτωβρίου έγινε έκλειψη Ηλίου, την οποία οι Πέρσες ενδεχομένως εξέλαβαν ως οιωνό ότι ο προστάτης θεός του Ξέρξη, ο Αχούρα Μάζντα, δεν θα ήταν για κάποιο διάστημα ευνοϊκά διακείμενος για περαιτέρω ενέργειες. Ωστόσο, σοβαροί πολιτικοί λόγοι υπαγόρευαν στον Ξέρξη να μη μείνει μεγάλο διάστημα στο δυτικό άκρο της αυτοκρατορίας του, όπως, π.χ., ο κίνδυνος εξέγερσης σε κάποια σημαντική σατραπεία. Τ ο 479 π.χ. ο Ξέρξης κατέπνιξε άλλη μια σοβαρή εξέγερση στη Βαβυλωνία. Είναι πολύ πιθανό να αποφάσισε να εγκαταλείψει την Ελλάδα χωρίς να έχει ολοκληρώσει την ενσωμάτωση των νέων εδαφών, όταν έμαθε για το ξέσπασμα της εξέγερσης αυτής. Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΠΛΑΤΑΙΩΝ Διοικητής των περσικών δυνάμεων που έμειναν πίσω στην Ελλάδα ήταν ο Μαρδόνιος, ξάδερφος και γαμπρός του Ξέρξη. Υποδιοικητής τους ήταν ο Αρτάβαζος, ο οποίος αργότερα έγινε ένας από τους σατράπες της Φρυγίας, στη δυτική Μικρά Ασία. Οι ανάγκες ανεφοδιασμού του στρατού ανάγκασαν τον Μαρδόνιο να διαχειμάσει στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία. Τελικός στρατηγικός στόχος του ήταν να συντρίψει όσες ελληνικές πόλεις αντιστέκονταν και για να το πετύχει ήταν σαφές πως έπρεπε να εισβάλει στην Πελοπόννησο. Ο ι αμυντικές οχυρώσεις στον Ισθμό της Κορίνθου είχαν ολοκληρωθεί στις αρχές του 479 π.χ. και τον καθιστούσαν πανίσχυρο. Η επιστροφή του περσικού στόλου ήταν, λοιπόν, απαραίτητη και ο Μαρδόνιος θα έπρεπε να προλειάνει κατάλληλα το έδαφος. Έτσι, την άνοιξη του 479 π.χ. αποφάσισε να επιχειρήσει τη διάσπαση του Συνεδρίου των Ελλήνων, καλώντας τους Αθηναίους να μηδίσουν. Αν κατάφερνε να απομακρύνει τις ναυτικές τους δυνάμεις από τον κοινό αγώνα, θα είχε αυξημένες πιθανότητες να εξουδε

67 τερώσει τα υπόλοιπα ελληνικά πλοία και να αποβιβάσει περσικά στρατεύματα στα νώτα των υπερασπιστών του ισθμού. Για τις πρώτες κρούσεις χρησιμοποίησε το βασιλιά Αλέξανδρο της Μακεδονίας, ο οποίος αφενός ήταν υποτελής στο μεγάλο βασιλιά, αφετέρου δεν είχε εφοδιάσει τους Αθηναίους με ξυλεία για τη ναυπήγηση του αθηναϊκού στόλου, οπότε είχε αναγνωριστεί επισήμως ως φίλος και ευεργέτης του αθηναϊκού λαού. Ο Μαρδόνιος υποσχέθηκε στους Αθηναίους ότι θα τους εξασφάλιζε την εύνοια του Ξέρξη, ότι θα τους επέτρεπε να κρατήσουν τα εδάφη τους, να τα επεκτείνουν σε βάρος άλλων ελληνικών πόλεων και να ανοικοδομήσουν τους ναούς τους με χρήματα του βασιλιά. Μαθαίνοντας τις εξελίξεις αυτές οι Σπαρτιάτες, έστειλαν εσπευσμένα δικούς τους απεσταλμένους στην Αθήνα για να ασκήσουν πίεση στους Αθηναίους να μην εγκαταλείψουν τη συμμαχία. Παρά τις δελεαστικές προτάσεις του Μαρδόνιου, οι Αθηναίοι ήταν αποφασισμένοι και τόνισαν στον Αλέξανδρο ότι δεν επρόκειτο να σταματήσουν ποτέ τον πόλεμο με τον Ξέρξη. Ταυτόχρονα, άσκησαν και οι ίδιοι πιέσεις στους Σπαρτιάτες, ζητώντας τους να αφήσουν για λίγο την Πελοπόννησο και να πολεμήσουν για την προστασία της Αττικής, διαφορετικά μπορεί να αναθεωρούσαν τη θέση τους έναντι των Περσών. Αυτό δημιουργούσε πρόβλημα στους Σπαρτιάτες και στους άλλους Πελοποννήσιους που ανήκαν στο Συνέδριο των Ελλήνων, γιατί δεν φαινόταν να υπάρχει κάποια κατάλληλη φυσική θέση βόρεια του ισθμού που θα μπορούσε ίσως να συγκρατήσει τον περσικό στρατό. Θα έπρεπε, λοιπόν, να διακινδυνεύσουν μια μάχη σε πιο ανοιχτό έδαφος με αντίπαλο ένα στρατό που μάλλον θα υπερτερούσε αριθμητικά. Οι Σπαρτιάτες διόρισαν επικεφαλής των ε?ληνικών δυνάμεων τον Παυσανία, ανιψιό του Λεωνίδα και αντιβασιλέα του νεαρού γιου του, του Πλειστάρχου, που ήταν πάρα πολύ μικρός για να αναλάβει την ηγεσία του στρατεύματος. Ο άλλος βασιλιάς της Σπάρτης, ο Λεωτυ- χίδας, ανέλαβε τη διοίκηση του ελληνικού στόλου, που συγκεντρώθηκε στην Αίγινα για να προετοιμαστεί για την επερχόμενη εκστρατεία. Το καλοκαίρι ο Μαρδόνιος οδήγησε το στρατό προς νότο και διέσχισε τη Βοιωτία με κατεύθυνση την Αθήνα. Οι Αθηναίοι αντιλήφθηκαν ότι δεν επρόκειτο να ερχόταν εγκαίρως βοήθεια από την Πελοπόννησο, γι αυτό εκκένωσαν άλλη μια φορά την πόλη τους και μεταφέρθηκαν στη Σαλαμίνα. Ο Μαρδόνιος απέφυγε να λεηλατήσει την Αθήνα πριν δώσει στους πολίτες της άλλη μια ευκαιρία να αποδεχτούν την ειρηνευτική του πρόταση. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όταν διατυπώθηκε η πρόταση αυτή ενώπιον της Βουλής των 500, ένας μόνο υποστήριξε ότι θα έπρεπε να τεθεί στην κρίση της Εκκλησίας του Δήμου, και μάλιστα ο άνδρας αυτός λιθοβολήθηκε μέχρι θανάτου από τους συναδέλφους του. Ωστόσο, οι Αθηναίοι έστειλαν αγγελιοφόρους στους Σπαρτιάτες διαμαρτυρόμενοι ότι τους έφερναν σε τέτοια θέση ώστε μοναδική εναλλακτική λύση γι αυτούς ήταν να συμπράξουν με τους Πέρσες. Η ενέργεια αυτή είχε το επιθυμητό αποτέλεσμα: Συγκεντρώθηκε μια μεγάλη στρατιωτική δύναμη για να αναχαιτιστεί ο Μαρδόνιος. Το στράτευμα που ξεκίνησε από την Πελοπόννησο, υπό την ηγεσία του Παυσανία, περιλάμβανε αρκετές χιλιάδες περίοικους, χιλιάδες άλλους Πελοποννήσιους οπλίτες και, το σημαντικότερο, Σπαρτιάτες πολίτες, κάτι που δεν είχε ξαναγίνει ποτέ. Από τη σκοπιά του Μαρδόνιου, η έξοδος των Ελλήνων από την Πελοπόννησο ήταν ό,τι επιθυμούσε περισσότερο, αφού δεν είχε καταφέρει να προσεταιριστεί τους Αθηναίους. Έτσι, μετέφερε το στρατό του στη Θήβα, στην καρδιά της πεδιάδας της Βοιωτίας, όπου το έδαφος ήταν ομαλό και επίπεδο, κάτι που του επέτρεπε να εκμεταλλευτεί τόσο την αριθμητική υπεροχή του στρατού του όσο και το ιππικό του. Μ ε το στρατό του Παυσανία ενώθηκαν μια μεγάλη αθηναϊκή δύναμη και δυνάμεις από αρκετές άλλες συμμαχικές πόλεις. Τελικά, ο ελληνικός στρατός πήρε

68 θέση σε μια φυσική οχυρή περιοχή στις βόρειες πλαγιές του Κιθαιρώνα, απέναντι από τους Πέρσες. Αυτοί δημιούργησαν ένα οχυρωμένο στρατόπεδο στην απέναντι όχθη του ποταμού Ασωπού, όπου το ομαλό ανάγλυφο ήταν πιο κατάλληλο για το ιππικό τους. Οι Σπαρτιάτες και οι Τεγεάτες βρίσκονταν στα δεξιά, οι άλλοι Πελο- ποννήσιοι στο κέντρο, οι Αθηναίοι και οι Μεγαρείς στα αριστερά. Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, ο συνολικός αριθμός των Ελλήνων οπλιτών ήταν , υπερτε- τραπλάσιοι από εκείνους που πολέμησαν στις Θερμοπύλες. Υπήρχαν επίσης δεκάδες χιλιάδες είλωτες που συνόδευαν τους Σπαρτιάτες και πολλοί ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες του πεζικού από τις άλλες ελληνικές πόλεις. Ο Μαρδόνιος πιθανότατα διέθετε πολύ περισσότερους άνδρες από τον Παυσανία, μεταξύ αυτών και αρκετές χιλιάδες στρατιώτες από τη Θήβα και τις άλλες πόλεις της Βοιωτίας, όχι όμως Πλαταιείς. Αυτοί πολεμούσαν στο πλευρό των Ελλήνων. Ο περσικός στρατός περιλάμβανε πολύ περισσότερους ιππείς από τον ελληνικό και ο Μαρδόνιος τους χρησιμοποίησε συστηματικά για παρενόχληση των γραμμών ανεφοδιασμού και των ανδρών του Παυσανία. Μάλιστα, σε μια συγκεκριμένη περίπτωση το περσικό ιππικό αιχμαλώτισε μια ολόκληρη φάλαγγα ανεφοδιασμού των Ελλήνων. Κατάφερε επίσης να αχρηστεύσει τα νερά της Γαργαφίας κρήνης, της κυριότερης πηγής πόσιμου νερού του ελληνικού στρατού. Οι επιθέσεις του περσικού ιππικού συνεχίστηκαν σχεδόν επί δύο εβδομάδες, πλήττοντας σε τέτοιο βαθμό τις ελληνικές γραμμές ανεφοδιασμού, ώστε ο Παυσανίας δεν είχε άλλη επιλογή παρά να μετακινήσει το στρατό του προς τις Πλαταιές, όπου υπήρχε διαθέσιμο νερό και ήταν εφικτός ο ανεφοδιασμός σε τρόφιμα. Ο Παυσανίας πήρε την απόφαση η μετακίνηση του στρατού να γίνει μέσα στη νύχτα και έστειλε μήνυμα στις διάφορες επιμέρους μονάδες να αναχωρήσουν μόλις νύχτωνε. Η αριστερή πτέρυγα του ελληνικού στρατού υποχώρησε σχεδόν μέχρι τα τείχη της πόλης των Πλαταιών, αλλά σε ορισμένα τμήματα Σπαρτιατών και Πελο- ποννήσιων επικράτησε σύγχυση. Σύμφωνα με μια ιστορία που άκουσε ο Ηρόδοτος, ένας Σπαρτιάτης διοικητής αρνήθηκε να υποχωρήσει, γεγονός που καθυστέρησε την αναχώρηση και των άλλων τμημάτων. Έτσι, όταν άρχισε να ξημερώνει και ξανάρχισαν οι επιθέσεις του περσικού ιππικού, το συγκεκριμένο κομμάτι του ελληνικού στρατού απείχε ακόμη πολύ από τον προορισμό του. Ο Μαρδόνιος πληροφορήθηκε από τους ανιχνευτές του ότι ο ελληνικός στρατός υποχωρούσε και αποφάσισε να του επιτεθεί ενόσω δεν είχε παραταχθεί για μάχη. Το περσικό πεζικό συγκρούστηκε με τους Σπαρτιάτες και τους Τεγεάτες, που βρίσκονταν πιο κοντά. Ο Παυσανίας έστειλε έναν αγγελιαφόρο με την εντολή να κινηθεί όλος ο ελληνικός στρατός προς τις σπαρτιατικές θέσεις για να τους βοηθήσει. Ωστόσο, αυτό αποτράπηκε από την παρέμβαση των Βοιωτών και όσων Ελλήνων είχαν συμπαραταχθεί με τον Μαρδόνιο, οι οποίοι διέσχισαν εσπευσμένα τον ποταμό Ασωπό και επιτέθηκαν στην παλιά αριστερή πτέρυγα του ελληνικού στρατού, όπου βρίσκονταν οι Αθηναίοι. Έτσι, οι Σπαρτιάτες και οι Τεγεάτες υποχρεώθηκαν να αντιμετωπίσουν μόνοι τους τον κύριο όγκο του περσικού στρατού. Αν και βρίσκονταν σίγουρα σε μειονεκτική θέση, οι Έλληνες ήταν καλύτερα οπλισμένοι για μάχη σώμα με σώμα και οι Σπαρτιάτες ήταν άριστοι και πειθαρχημένοι μαχητές. Έπειτα από πολύ σκληρή μάχη, οι Έλληνες κατάφεραν να απωθήσουν τους αντιπάλους τους και ο ίδιος ο Μαρδόνιος έπεσε νεκρός. Το γεγονός αυτό προκάλεσε πανικό στις περσικές γραμμές, καθώς πολλοί Πέρσες έτρεξαν να βρουν καταφύγιο στο οχυρωμένο στρατόπεδό τους. Στην άλλη πλευρά του πεδίου της μάχης, οι οπλίτες της Αθήνας, του Φλ(ε)ιούντος και των Μεγάρων, αφού δέχτηκαν αρχικά συνεχείς παρενοχλήσεις από το ιππικό των Βοιωτών και των Θεσσαλών, συγκρούστηκαν τελικά με τον κύριο όγκο του πεζικού των Θηβαίων, τους οποίους νίκησαν

69 _ k k Περσικό k k στρατόπεδό \ κ Θήβα Αβηη'οι -^οωπόζ S ' 4 k k f k k α k k / t Πέρσες στρατόπεδο Πέρσες Β - Ι ϊ β» ί 2 ΐ Πέρσες Ι Γαργαφία ^ Η W U 8 R κρηνη jh Πέρσες ί,ηεροες Μεγαρείς Τεγεάτες Σπαρτιάτες & Περίοικοι Πελοποννήσιοι ΑθοναίΟ! ΜεγορεΙς Τενεόιες χπαρτιότες 101 & θεριό» ίπλαιαιές: 2 χλμ. 2 χλμ. ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ Ο στρατός του Παυσανία κατέλαβε μια σειρά από χαμηλά υψώματα βορειοανατολικά των Πλαταιών. Το ιππικό των Περσών και των Ελλήνων συμμάχων τους όμως διέκοψε τις γραμμές ανεφοδιασμού από τις Πλαταιές. Έτσι, ο Παυσανίας διέταξε νυχτερινή υποχώρηση προς τις Πλαταιές. Την αυγή η αριστερή πτέρυγα (Αθηναίοι και Μεγαρείς) βρισκόταν κοντά στις Πλαταιές, το ίδιο και η κεντρική (Πελοποννήσιοι), αλλά η δεξιά (Σπαρτιάτες, περίοικοι και Τεγεάτες) είχε καθυστερήσει. 'Οταν το περσικό ιππικό έφτασε τους Σπαρτιάτες, ο Μαρδόνιος διέταξε το στρατό του να περάσει τον Ασωπό και να επιτεθεί στους Έλληνες. ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ Οι Σπαρτιάτες και οι Τεγεάτες νίκησαν τους Πέρσες, σκότωσαν τον Μαρδόνιο και ανάγκασαν τους άνδρες του να επιστρέφουν στο στρατόπεδό τους. Τους ακολούθησαν οι άλλοι Πελοποννήσιοι. Οι Αθηναίοι και οι Μεγαρείς δεν μπόρεσαν αρχικά να ενωθούν μαζί τους. Στη σφοδρή μάχη που έδωσαν οι Μεγαρείς έχασαν 600 άνδρες. Οι Αθηναίοι έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους και ενώθηκαν με τους υπόλοιπους Έλληνες για την τελική έφοδο στο περσικό στρατόπεδο. και έτρεψαν σε φυγή. Στην άλλη πτέρυγα της μάχης, οι Τεγεάτες και οι Σπαρτιάτες δεν είχαν αρκετές δυνάμεις για να καταλάβουν εξ εφόδου το περσικό στρατόπεδο, που ήταν καλά οχυρωμένο με πασσάλους. Ωστόσο, η έλευση των Αθηναίων τους επέτρεψε να το κάνουν. Αποτέλεσμα ήταν να πέσουν στα χέρια τους άφθονα λάφυρα και να αιχμαλωτίσουν πολλούς άνδρες. Χωρίς να χάσει χρόνο με την περισυλλογή των νεκρών, ακόμη και του σώματος του νεκρού Μαρδόνιου, ο Αρτάβαζος αποχώρησε με τα υπολείμματα του περσικού στρατού, που και πάλι ίσως έφτανε τους άνδρες, εγκαταλείποντας την Ελλάδα και επιστρέφοντας στη Μικρά Ασία. Ο ι απώλειες των Ελλήνων ήταν εντυπωσιακά μικρές, φτάνοντας τους 91 Σπαρτιάτες, τους 16 Τεγεάτες και τους 52 Αθηναίους, αν και οι Μεγαρείς και οι στρατιώτες του Φλ(ε)ιούντος υπέστησαν βαριές απώλειες από το ιππικό των Βοιωτών, αφήνοντας 600 νεκρούς στο πεδίο της μάχης. Η συντριπτική νίκη της συμμαχίας των Ελλήνων έθεσε τέρμα σε κάθε περσική απειλή για την ηπειρωτική Ελλάδα. Έντεκα μέρες μετά τη νικηφόρα μάχη οι Έλληνες βάδισαν εναντίον της Θήβας, της ελληνικής πόλης που υπήρξε η κύρια βάση του περσικού στρατού μετά την πτώση των Θερμοπυλών και που τόσο πολύ τον είχε στηρίξει. Οι Αθηναίοι μάλιστα επιθυμούσαν διακαώς την τιμωρία των Βοιωτών γειτόνων τους που είχαν εγκαταλείψει τον κοινό ελληνικό αγώνα. Ύστερα από 20ήμερη πολιορκία οι Θηβαίοι υπέκυψαν, παραδίνοντας στους πολιορκητές όσους επιφανείς Θηβαίους πολίτες θεώρησαν υπεύθυνους για τη συνεργασία με τους Πέρσες. Ο Παυσανίας αποστράτευσε τους άνδρες του, πήρε τους Θηβαίους αιχμαλώτους μαζί του στην Κόρινθο και τους εκτέλεσε. Θ Παυσανίας έγινε, λοιπόν, ο μεγάλος ήρωας. Του παραχωρήθηκε το ένα δέκατο από όλα τα περσικά λάφυρα, στα οποία ανήκαν πολλά χρυσά και αργυρά σκεύη, περίτεχνες σκηνές και άλλος πολυτελής εξοπλισμός των Περσών ευγενών. Μεταξύ των αιχμαλώτων ήταν και πολλοί μη μάχιμοι, όπως υπηρέτες, παλλακίδες και άλλοι ακόλουθοι. Θ Παυσανίας παράγγειλε στους μάγειρες του Μαρδόνιου να ετοιμάσουν ένα τυπικό περσικό συμπόσιο στην πλούσια διακοσμημένη σκηνή του

70 72 κυρίου τους. Δίπλα στα εδέσματα που ετοίμασαν παρέθεσε, για σύγκριση, και ένα τυπικό σπαρτιατικό γεύμα. Στη συνέχεια σχολίασε με δηκτική διάθεση προς τους άλλους στρατιωτικούς διοικητές ότι αυτό ακριβώς μαρτυρούσε την τρέλα των Περσών, το ότι, αν και είχαν στη διάθεσή τους τόση πολυτέλεια, προσπαθούσαν ακόμη να λαφυραγωγήσουν τους φτωχούς Έλληνες. Σ ε ανάμνηση της νίκης τους, οι πόλεις του Συνεδρίου των Ελλήνων αφιέρωσαν ένα χρυσό τρίποδα στο θεό Απόλλωνα, στους Δελφούς. Βρισκόταν στην κορυφή μιας μπρούντζινης στήλης όπου είχαν σκαλιστεί τρία περιελιγμένα φίδια, έμβλημα του Απόλλωνα. Τον 4ο αιώνα μ.χ. ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος μετέφερε το μνημείο αυτό στην Κωνσταντινούπολη, για να διακοσμήσει τον Ιππόδρομο της νέας πρωτεύουσας. Το κάτω μέρος της ανάγλυφης παράστασης με τα φίδια σώζεται μέχρι σήμερα. Ο ι Σπαρτιάτες ζήτησαν να χαραχθούν πάνω στα συσπειρωμένα σώματα των φιδιών τα ονόματα όλων των ελληνικών πόλεων που πολέμησαν

71 εναντίον των Περσών, όμως ο Παυσανίας πρόσθεσε και το δικό του όνομα στη βάση, υποστηρίζοντας ότι είχε κάθε δικαίωμα να το κάνει επειδή ήταν ο κύριος στρατιωτικός διοικητής των Ελλήνων. Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΜΥΚΑΛΗΣ Η ήττα του περσικού στόλου στη Σαλαμίνα είχε παρακινήσει ορισμένες πόλεις του βόρειου Αιγαίου να εξεγερθούν κατά των Περσών. Σημαντικότερες από αυτές ήταν η Όλυνθος και η Ποτίδαια. Ο Αρτάβαζος τις πολιόρκησε και τις δυο με το στρατό των ανδρών που συνόδευε τον Ξέρξη πίσω στη Μικρά Ασία. Η Όλυνθος καταλήφθηκε ύστερα από μια αποφασιστική επίθεση και ο πληθυσμός της σφαγιάστηκε, ώστε να αποθαρρυνθούν οι όποιες άλλες εξεγέρσεις. Η Ποτίδαια όμως δεν ήταν τόσο εύκολος στόχος και ο Αρτάβαζος, αφού

72 την πολιόρκησε επί τρεις μήνες, εγκατέλειψε την προσπάθεια και πήγε να συναντήσει τον Μαρδόνιο. Παρ όλα αυτά, οι Έλληνες σκέφτηκαν ότι θα μπορούσαν ίσως να ενθαρρύνουν την απόσχιση και άλλων Ιώνων αδερφών τους από το στρατόπεδο των Περσών. Έτσι, τα ελληνικά πλοία σάλπαραν για τη Σάμο, όπου είχε αποφασίσει να διαχειμάσει ο περσικός στόλος, μαζί με ένα μικρό περσικό στράτευμα σε μικρή απόσταση, ώστε να έχει υπό την εποπτεία του τους Ίωνες. Η ελληνικός στόλος ήταν τώρα πολύ μικρότερος από ό,τι στη Σαλαμίνα, κυρίως γιατί πάρα πολλοί άνδρες είχαν χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυση των χερσαίων ελληνικών στρατευμάτων. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, την άνοιξη εκείνη συγκεντρώθηκαν στην Αίγινα μόνο 110 πλοία, τα οποία τέθηκαν υπό τις διαταγές του Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωτυχίδα. Ο Θεμιστοκλής δεν ήταν πια τόσο δημοφιλής μεταξύ των Αθηναίων, ίσως γιατί πάρα πολλοί είχαν χάσει τα σπίτια και τις περιουσίες τους κατά τη λεηλασία της Αθήνας από τους Πέρσες. Έτσι, δεν είχε αυτός τη διοίκηση των αθηναϊκών πλοίων, αλλά ένας από τους αντιπάλους του, ο Ξάνθιππος. Ωστόσο, μετά την καταστροφή στη Σαλαμίνα, ο Πέρσης ναυτικός διοικητής Τιγράνης, άλλος ένας ξάδερφος του Ξέρξη, δεν είχε καμία διάθεση να συγκρουστεί με τους Έλληνες στη θάλασσα, γι αυτό έστειλε τα καλύτερα πλοία του, τα φοινικικά, στην πατρίδα τους και αποβίβασε τα πληρώματα των υπόλοιπων πλοίων στη μικρή Χερσόνησο της Μυκάλης, στην ηπειρωτική ακτή απέναντι από τη Σάμο. Τα περσικά πληρώματα οχυρώθηκαν εκεί και περίμεναν τον εχθρό. Ο Λεωτυχίδας αποβίβασε και αυτός τα ελληνικά πληρώματα και οδήγησε τους Έλληνες κατά των περσικών θέσεων. Καθώς πλησίαζε, κάλεσε όσους Ίωνες ήταν με τους Πέρσες να αυτομολήσουν. Αυτό έκανε τους Πέρσες να αφοπλίσουν τους Σαμίους, που, επειδή κατάγονταν από ένα μεγάλο νησί, θα ήταν πιο εύκολο να αψηφήσουν το μεγάλο βασιλιά από ό,τι οι Ίωνες των ακτών της Μικράς Ασίας. Επιπλέον, τα μονοπάτια που οδηγούσαν μακριά από το περσικό στρατόπεδο, μέσα από τα βουνά, φυλάσσονταν από Μιλήσιους, που ήταν πιστοί στους Πέρσες. Ο Λεωτυχίδας και οι άνδρες του πλησίασαν το περσικό στρατόπεδο από τα ανατολικά και εξαπέλυσαν επίθεση. Ύστερα από παρατεταμένες μάχες έξω από το στρατόπεδο, οι Πέρσες υποχώρησαν πίσω από την ξύλινη περίφραξή του. Σύντομα, όμως, οι Έλληνες διέρρηξαν και αυτή τη γραμμή άμυνας, με κάποια βοήθεια από τους Σάμιους κρατουμένους που ήταν μέσα. Πολλοί Πέρσες ακολούθησαν την οδό διαφυγής που είχε προαποφασιστεί και κατόρθωσαν να φτάσουν στις Σάρδεις, πρωτεύουσα της σατραπείας, όμως ο ίδιος ο Τιγράνης σκοτώθηκε. Αυτή η ελληνική νίκη σε εχθρικό έδαφος ώθησε πολλούς Ίωνες να εξεγερθούν, αλλά έθεσε και ένα δίλημμα στο Συνέδριο των Ελλήνων. Πώς θα κατάφερναν να προστατέψουν τους επαναστατημένους Ίωνες, που βρίσκονταν τόσο μακριά, κάτω από τη μύτη του κάθε Πέρση σατράπη; Οι Πελοποννήσιοι πρότειναν να μεταφερθούν οι Ίωνες πίσω στην Ελλάδα και να τους παραχωρηθούν οι πόλεις όσων Ελλήνων είχαν μηδίσει. Οι Αθηναίοι πρόβαλαν ισχυρές αντιρρήσεις στην πρόταση αυτή και τελικά ο Λεωτυχίδας δέχτηκε να προσχωρήσουν στο Συνέδριο των Ελλήνων οι νησιώτες και μεταξύ αυτών οι κάτοικοι της Σάμου, της Λέσβου και της Χίου. Στη συνέχεια, ο ελληνικός στόλος σάλπαρε για τον Ελλήσποντο με στόχο να καταστρέψει τις πλωτές γέφυρες του Ξέρξη, αλλά αυτές είχαν ήδη αχρηστευτεί από μια θύελλα. Κατόπιν ο Λεωτυχίδας και οι άλλοι Πελοποννήσιοι επέστρεψαν στην πατρίδα τους. Ωστόσο, οι Αθηναίοι έμειναν πίσω και ύστερα από πολιορκία κατέλαβαν την πόλη της Σηστού. Στο μυαλό των Αθηναίων το ζητούμενο τώρα δεν ήταν να υπερασπίσουν την Ελλάδα, αλλά να μεταφέρουν τον πόλεμο σε περσικό έδαφος. Π Ρ Ο Η Γ Ο Υ Μ Ε Ν Ε Σ Σ Ε Λ Ι Δ Ε Σ Ερυθρόμορφη πήλινη υδρία από την Αθήνα, του 5ου αιώνα π.χ. Διακρίνεται ένα από τα πιο δημοφιλή διακοσμητικά θέματα: μια ανθρώπινη μορφή που φορά χιτώνα και περισκελίδες με γεωμετρικά σχέδια, χαρακτηριστικά της ενδυμασίας των Μήδων, και ιππεύει άλογο. Ο αναβάτης αποδίδεται ως μία από τις Αμαζόνες, αλλά όλη η εικόνα συμβολίζει τη δύναμη των Περσών. (Ancient Art and Architecture)

73 ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΕΝΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ ΑΡΙΣΤΟΔΗΜΟΣ Ο ΣΠΑΡΤΙΑΤΗΣ Στις Ιστορίες του Ηροδότου συναντάμε πολλά πραγματικά πρόσωπα. Ένα από αυτά είναι ο Σπαρτιάτης πολίτης Αριστόδημος, ο οποίος σκοτώθηκε στη μάχη των Πλαταιών. Ο Αριστόδημος γεννήθηκε από γονείς Σπαρτιάτες, σε ένα από τα πέντε χωριά που συναποτελοΰσαν την «πόλη» της Σπάρτης, ίσως μεταξύ του 520 και του 515 π.χ. Του έδωσαν το όνομα του μυθικού πατέρα των δύο πρώτων Σπαρτιατών βασιλιάδων. Ο Σπαρτιάτης δεν είχε εξ ορισμού το δικαίωμα να ανατρέφει τους γιους του. Μόλις αποκτούσε αρσενικό παιδί, ήταν υποχρεωμένος να το δείξει σε μια ομάδα γηραιότερων πολιτών, οι οποίοι το εξέταζαν και αποφαίνονταν αν ήταν υγιές και αν θα περέμενε έτσι μεγαλώνοντας. Όσα παιδιά απορρίπτονταν σε αυτή την εξέταση εγκαταλείπονταν να πεθάνουν σε ένα απομονωμένο φαράγγι του Ταΰγετου. Όσα αγόρια περνούσαν τη σχετική εξέταση σκληραγωγούνταν σκοπίμως από πολύ νεαρή ηλικία: τα έλουζαν με κρασί, τα έτρεφαν με άνοστο φαγητό και τα μάθαιναν να υπομένουν πολύ σκληρές συνθήκες διαβίωσης. Σε ηλικία πέντε ετών το αγόρι έφευγε από το πατρικό σπίτι και πήγαινε να ζήσει με άλλα αγόρια της ηλικίας του σε ένα στρατώνα. Παρέμενε εκεί μέχρι τα 19 ή τα 20 χρόνια του, οπότε γινόταν δεκτός στις τάξεις των Σπαρτιατών πολιτών &>ς όμοιος. Η ανατροφή του Αριστόδημου Η ανατροφή των αγοριών στη Σπάρτη ήταν οργανωμένη με κάθε λεπτομέρεια και ονομαζόταν αγωγή. Σκοπός της ήταν να τα προετοιμάσει για το μελλοντικό ρόλο των πολιτών-στρατιωτών. Για το λόγο αυτό, ιδιαίτερη έμφαση δινόταν στην πειθαρχία, στην ικανότητα συμμόρφωσης σε εντολές και στην καλλιέργεια πνεύματος ομαδικότητας, σε συνδυασμό με τη σκληραγώγηση τόσο στο σώμα όσο και στο πνεύμα. Τ ο τραγούδι και ο χορός ήταν υποχρεωτικά. Μετά την ηλικία των δέκα ετών, συμμετείχαν σε διαγωνισμούς για τα διάφορα αθλήματα, το τραγούδι και το χορό, με έπαθλα για όποιον είχε πς καλύτερες επιδόσεις και δοκιμασίες που αποδείκνυαν αν ήταν σε θέση να προχωρήσει στο επόμενο στάδιο. Τα νεαρά αγόρια περπατούσαν ξυπόλυτα και φορούσαν ελάχιστα ρούχα το μόνο που τους επέτρεπαν ήταν ένα μανδύα, όταν έκανε κρύο. Πολύ συχνά ασκούνταν γυμνά, όπως και οι μικρές Σπαρτιάτισσες, οι οποίες δεν περνούσαν από τη διαδικασία της αγωγής, αλλά ανατρέφονταν έτσι ώστε να είναι σωματικά υγιείς και σκληραγωγημένες, για να κάνουν υγιή και δυνατά παιδιά. Η τροφή ήταν πολύ απλή και καθόλου άφθονη. Αυτό τα παρακινούσε να κλέβουν τροφή, κάτι που δεν θεωρούνταν καταδικαστέο, διότι καλλιεργούσε τη μυστικότητα και το επινοητικό πνεύμα, αλλά η τιμωρία τους ήταν σκληρή αν ήταν τόσο απρόσεκτα ώστε να πιαστούν επ αυτοφόρω. Σύμφωνα με μια πολύ γνωστή ιστορία, ένας μικρός Σπαρτιάτης πιάστηκε από κάποιο μεγαλύτερο αγόρι να κουβαλάει μια αλεπού, την οποία προσπάθησε να κρύψει μέσα στο μανδύα του. Η αλεπού άρχισε να nnm pcki το

74 στομάχι του, όμως το αγόρι δεν έβγαλε άχνα από φόβο μήπως την ανακάλυπταν με λίγα λόγια, προτίμησε να πεθάνει παρά να γίνει αντιληπτή η πράξη του. Σε όλα τα στάδια της αγωγής τα παιδιά βρίσκονταν υπό την εποπτεία ανδρών μεγαλύτερης ηλικίας, μερικοί από τους οποίους αποκτούσαν φιλική σχέση με αυτά. Η συγκεκριμένη πρακτική συχνά οδηγούσε στην παιδεραστία, η οποία όμως ενθαρ- ρυνόταν ως μέσο ενσωμάτωσης των αγοριών στην κοινωνία των ενήλικων ανδρών, με τους οποίους αργότερα θα ζούσαν σε μόνιμη βάση ως μέλη του συσσιτίου, δηλαδή του στρατώνα των πολιτών. Τα καθήκοντα ενός Σπαρτιάτη Ο Αριστόδημος πέρασε όλες τις δοκιμασίες και εξελέγη μέλος ενός συσσιτίου. Ή τα ν πλέον Σπαρτιάτης πολίτης με πλήρη δικαιώματα και όφειλε να είναι πάντα έτοιμος αν τον καλούσαν να υπηρετήσει την πόλη ως μέλος του στρατού, στον οποίο συμμετείχαν όλοι οι άνδρες ηλικίας 20 έως 40 χρονών. Γύρω στα 25 του έπρεπε να αποκτήσει σύζυγο. Η επιλογή της συντρόφου θα ήταν εν μέρει δική του, αλλά ίσως χρειαζόταν και την έγκριση των γερόντων του χωριού του, ενώ και ο πατέρας του κοριτσιού θα έπρεπε να τον εγκρίνει ως σύζυγο. Οι άνδρες παντρεύονταν συνήθως γυναίκες πέντε χρόνια νεότερες. Σκοπός του γάμου ήταν να προκύψουν όσο το δυνατόν περισσότερα παιδιά για το σπαρτιατικό κράτος, έτσι ώστε ο αριθμός των Σπαρτιατών να παραμένει σταθερός. Ο στενός συναισθηματικός δεσμός ανάμεσα στον άνδρα και στη γυναίκα του δεν θεωρούνταν αναγκαίος. Μέχρι τα 30 του χρόνια ο Αριστόδημος δεν ζούσε με τη σύζυγό του, αλλά έμενε στο στρατώνα. Οι επισκέψεις στη γυναίκα του έπρεπε να γίνονται στη διάρκεια της νύχτας και όχι πολύ συχνά. Ωστόσο, έπρεπε να οδηγήσουν σε εγκυμοσύνη. Αν δεν συνέβαινε κάτι τέτοιο, δεν ήταν υποχρεωμένος να έχει την ίδια σύζυγο όφειλε να την αποπέμψει ως στείρα και να βρει άλλη. Ο Αριστόδημος απέκτησε τουλάχιστον ένα τέκνο, ένα γιο, ίσως και περισσότερα. Μόλις έκλεισε τα 30, έγινε κανονικός Σπαρτιάτης πολίτης. Πλέον μπορούσε να ζήσει σε ένα σπίτι με τη σύζυγο και την οικογένειά του. Συμμετείχε στην επίβλεψη αγοριών και νεότερων ανδρών και έκανε πολεμικές ασκήσεις με τους συν- δαιτημόνες του. Ο ι μεγαλύτερης ηλικίας Σπαρτιάτες όφειλαν να αποτελούν για τους νεότερους πρότυπα ανδραγαθίας, δηλαδή ανδρικής αρετής. Μ ια θαυμάσια ευκαιρία για να εφαρμόσει ο Αριστόδημος στην πράξη όσα είχε διδαχτεί και για να δείξει την ανδρεία του εμφανίστηκε το 480 π.χ., με τη συμμετοχή του στο στράτευμα που βάδισε κατά των Περσών στις Θερμοπύλες. Υπό κανονικές συνθήκες, θα πήγαινε να πολεμήσει μαζί με τους άλλους ώριμους άνδρες του χωριού του, που θα χωρίζονταν σε λόχους, στρατιωτικές μονάδες με άνδρες το πολύ. Για τις Θερμοπύλες όμως ίσχυσαν ειδικές συνθήκες, επειδή οι Σπαρτιάτες βρίσκονταν στο μέσο μιας σημαντικής θρησκευτικής γιορτής και θα αποτελούσε προσβολή για τους θεούς να αναχωρήσει ο σπαρτιατικός στρατός πριν από την ολοκλήρωσή της. Ο βασιλιάς Λεωνίδας τέθηκε επικεφαλής του ελληνικού στρατού και εξασφάλισε ειδική άδεια να πάρει μαζί του 300 άνδρες ως σωματοφυλακή. Φυσιολογικά, θα έπαιρνε μαζί του άνδρες κάτω των 30 ετών, αλλά, επειδή υπήρχε πιθανότητα να ηττηθούν από τον τεράστιο περσικό στρατό, διάλεξε άνδρες μεγαλύτερης ηλικίας, οι οποίοι είχαν ήδη δώσει στη Σπάρτη ένα γιο. Ένας από τους άνδρες αυτούς ήταν και ο Αριστόδημος, ο οποίος θεώρησε μεγάλη τιμή να τον ξεχωρίσουν με αυτό τον τρόπο. Ο Αριστόδημος στις Θερμοπύλες Όσο οι Έλληνες βρίσκονταν στο Στενό των Θερμοπυλών και περίμεναν τους

75 Πέρσες να κάνουν την πρώτη κίνηση, είχαν άφθονο χρόνο να παρατηρήσουν το τεράστιο μέγεθος του περσικού στρατού. Τότε πρέπει να είπε και ένας από τους ντόπιους Τραχιδείς πως, όταν οι Πέρσες θα άρχιζαν να τσξσβολούν, τα βέλη τους θα ήταν τόσα ώστε μάλλον θα έκρυβαν τον Ή λιο. Ένας Σπαρτιάτης, ο Διηνέκης, είπε στους συντρόφους του: «Αυτό που λέει ο φίλος από την Τραχίδα είναι καλή είδηση, γιατί, αν οι Μήδοι κρύψουν τον Ή λιο, θα πολεμήσουμε στη σκιά». Είναι επίσης πιθανό ότι, καθώς περίμεναν, οι Σπαρτιάτες απάγγελλαν τους πιο εμψυχωτικούς στίχους του Τυρταίου. Λέγεται ότι ο βασιλιάς Λεωνίδας ενέκρινε τα ποιήματα του Τυρταίου, γιατί θεωρούσε ότι ζωντάνευαν το πνεύμα των νεοτέρων, κάνοντάς τους πιο γενναίους και πιο τολμηρούς στη μάχη. Το ακόλουθο απόσπασμα από το θραύσμα 12 δείχνει ολοκάθαρα την έμφαση που έδινε ο σπουδαίος λυρικός ποιητής σε αρετές του οπλίτη όπως η ανδρεία, η συμπαράσταση στον συμπολεμιστή του και η αυτοθυσία για το καλό του συνόλου: Κανένας άνδρας δεν έχει καλή φήμη στον πόλεμο αν δεν αντέχει τη θέα τον αίματος και του θανάτου, κι αν δεν πολεμά τον εχθρό σώμα μ ε σώμα. Αυτή είναι το αριστείο, το μεγαλύτερο έπαθλο που μπορούν να κερδίσουν άνδρες πον είναι νέοι και τολμηροί. Ευεργετεί όλους τους κατοίκους της πόλης ο άνδρας πον στέκεται ακλόνητος στην πρώτη γραμμή, κρατώντας τη θέση του κι αρνούμενος και να σκεφτεί ακόμη την επαίσχυντη φυγή, διακινδυνεύοντας τη ζωή τον με γενναία καρδιά κι ενθαρρύνσντας με κραυγές τους συμπολεμιστές τον. Ένας τέτοιος άνδρας έχει καλή φήμη στον πόλεμο. Αποκρούει ταχύτατα τις γραμμές των όπλων του εχθρού κι η ορμή του αλλάζει τη ροή της μάχης. Όποιος χάνει τη ζωή του στην πρώτη γραμμή φέρνει δόξα στον πατέρα, στους συντρόφους και στην πόλη τον, με το στέρνο, την πανοπλία και την ανάγλυφη ασπίδα του διάτρητα από κατά μέτωπον χτυπήματα. Νέοι και γέροι τον θρηνούν εξίσου, κι όλη η πόλη θλίβεται α π το χαμό του. Ο τάφος και τα τέκνα του ξεχωρίζουν, το ίδιο και τα δικά τους τέκνα κι όλοι οι απ γονοί του. Τ όνομα κι η δόξα της ανδρείας του ποτέ δεν πρόκειται να σβήσουν, αλλά αθάνατος θα ναι ακόμη και στον τάφο εκείνος που ο Άρης θα σκοτώσει καθώς ακλόνητος θα πολεμά με γενναιότητα για την πατρίδα και τα παιδιά του. Το απόσπασμα αυτό περιγράφει τι συνέβη σε όλους τους Σπαρτιάτες που ήταν μαζί με τον Λεωνίδα στις Θερμοπύλες, εκτός από δύο, τον Αριστόδημο και τον Εύρυτο. Ο ι δύο άνδρες είχαν πάθει μια μόλυνση στο μάτι και ο Λεωνίδας τους διέταξε να απομακρυνθούν από τις τάξεις των 300, αφού δεν μπορούσαν να πολεμήσουν. Ο ι είλωτες συνοδοί τους μετέφεραν τους δύο άνδρες στο γειτονικό χωριό Αλπηνό για να συνέλθουν. 'Οταν ο Λεωνίδας έδιωξε το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού στρατού πριν προλάβουν οι Πέρσες να τον αποκλείσουν, οι δύο Σπαρτιάτες άρχισαν να συζητούν αν όφειλαν να επιστρέψουν και να πεθάνουν με τους συντρόφους τους, ακόμη και αν δεν μπορούσαν να δουν, ή να μη συμμετάσχουν στη μάχη όπως τους είχαν διατάξει. Τελικά, ο Εύρυτος ανάγκασε τον είλωτά του να τον οδηγήσει πίσω στη μάχη, όπου έχασε τη ζωή του, αν και ο είλωτας κατάφερε να γλιτώσει. Ο Αριστόδημος υπάκουσε στις διαταγές που είχε λάβει, έμεινε εκεί όπου βρισκόταν και επέζησε. Επιβίωσε άλλος ένας Σπαρτιάτης, ο Παντίτης, j ο οποίος πριν από την έναρξή της είχε σταλεί ως αγγελιοφόρος στη Θεσσαλία και, όταν γύρισε πίσω, η μάχη είχε τελειώσει.

76 Ο τρέσας Ενώ ο Λεωνίδας και οι 300 νεκροί Σπαρτιάτες τιμήθηκαν ως μεγάλοι ήρωες, ο Αριστόδημος και ο Παντίτης ανακάλυψαν κατά την επιστροφή τους στη Σπάρτη πως όλοι τους περιφρονούσαν. Σύμφωνα με τη διάχυτη αίσθηση που υπήρχε, αν ήταν αληθινοί Σπαρτιάτες, θα είχαν πεθάνει με τους συντρόφους τους. Ό λοι θεώρησαν πως είχαν φοβηθεί να πολεμήσουν, κάτι που αποτελούσε προσβολή στο προσωπικό αίσθημα ανδραγαθίας του Αριστόδημου. Το πλήγμα ίσως μετριάστηκε από την επιτύμβια επιγραφή για τους Σπαρτιάτες που έπεσαν με τον Λεωνίδα στις Θερμοπύλες. Η επιγραφή αυτή είχε χαραχθεί στο μνημείο που ανεγέρθηκε στη θέσή όπου οι 300 πρόβαλαν την τελευταία τους αντίσταση: Ω ξειν αγγέλειν Λακεδαιμονίοις, ότι τή δε κείμεθα, τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι. [Ξένε διαβάτη, μήνυσε στονς Σπαρτιάτες πως είμαστε εδώ πεσμένοι, πιστοί στα δικά τονς προστάγματα.] Και, όμως, ο Αριστόδημος είχε διαταχθεί από τον ίδιο τον Λεωνίδα να αποσυρθεί από το πεδίο της μάχης. Η διάσταση απόψεων με τον Εύρυτο, που αγνόησε τις εντολές και επέστρεψε στις Θερμοπύλες, ήταν που προκάλεσε τις επικρίσεις των Σπαρτιατών, θεωρώντας ότι και ο Αριστόδημος έπρεπε να είχε κάνει το ίδιο. Ορισμένοι μάλιστα διατύπωσαν την υποψία ότι και ο Αριστόδημος είχε σταλεί ως αγγελιοφόρος και ότι μαζί με τον Παντίτη είχαν επίτηδες αργοπορήσει για να αποφύγουν τη μάχη. Μ ε λίγα λόγια, θεωρήθηκαν δειλοί. Δεν υπήρχε χειρότερη κατηγορία για έναν αληθινό Σπαρτιάτη. Ο άνδρας που είχε στρέψει τα νώτα στον εχθρό ή είχε αρνηθεί να πολεμήσει στο πλευρό των συντρόφων του ονομαζόταν τρέσας, δηλαδή «φυγόμαχος», «ρίψασπις». Οι τρέσες αντιμετώπιζαν τη γενική περιφρόνηση, γιατί αποτελούσαν το ακριβώς αντίθετο του ιδανικού Σπαρτιάτη οπλίτη. Ή ταν αναγκασμένοι να στερεώνουν χρωματιστά κουρέλια πάνω στους κόκκινους μανδύες τους, για να ξεχωρίζουν, ενώ όλοι ot όμοιοι τους απέφευγαν. Ακόμη και οι συνδαιτημόνες τους στο συσσίτιο δεν ήθελαν να έχουν οποιαδήποτε σχέση μαζί τους. Δεν μπορούσαν να κατέχουν δημόσια αξιώματα, ούτε να αποτείνονται στη δικαιοσύνη για προσβολές και τραυματισμούς, ούτε καν να συνάπτουν νομικά έγκυρες συμφωνίες με άλλους Σπαρτιάτες. Κανένας Σπαρτιάτης δεν επέτρεπε στην κόρη του να παντρευτεί έναν τρέσα και ο Αριστόδημος πρέπει να είχε ανησυχήσει για το μέλλον των παιδιών του. Ο Παντίτης δεν άντεξε αυτή την κατάσταση και κρεμάστηκε, όμως ο Αριστόδημος υπέμεινε το όνειδος, ελπίζοντας να βρει ευκαιρία να αποκαταστήσει το όνομά του. Ο Αριστόδημος στις Πλαταιές Ο Αριστόδημος θα είχε μια τέτοια ευκαιρία σύντομα. Παρά τις κατηγορίες για δειλία και την απομόνωσή του από τους άλλους ομοίους, ήταν ένας από εκείνους που κάλεσαν οι έφοροι το επόμενο έτος για να επανδρώσουν το στρατό που συνό- δευσε τον αντιβασιλέα Παυσανία στη μάχη των Πλαταιών. Οι Σπαρτιάτες ήθελαν να στείλουν όσο το δυνατόν περισσότερους μάχιμους άνδρες, επομένως μάλλον επιστράτευσαν σχεδόν όλους τους πολίτες κάτω των 40 ετών. Ο Αριστόδημος βάδιζε με τους άνδρες του λόχου του, που μάλλον θα ήταν πολύ ψυχροί απέναντί του. Μοναδική συντροφιά του θα ήταν ο είλωτας ακόλουθός του. Πλησιάζοντας την πεδιάδα της Βοιωτίας, όπου είχαν στρατοπεδεύσει οι Πέρσες, μοναδικός σκοπός του πρέπει να ήταν να αποδείξει ότι ήταν ένας αληθινός Σπαρτιάτης. Μ ε μια πράξη εξαιρετικής ανδρείας θα μπορούσε να κερδίσει το δημόσιο σεβασμό και να αποκαταστήσει το όνομά του.

77 Σύγχρονο άγαλμα του Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωνίδα στο κέντρο της Σπάρτης. Στη βάση του έχει χαραχτεί η περίφημη «λακωνική» απάντησή του στην πρόσκληση του Ξέρξη να καταθέσουν οι Σπαρτιάτες τα όπλα τους πριν από τη μάχη των Θερμοπυλών. Λέγεται ότι ο Λεωνίδας του απάντησε Μολών \αβέ, δηλαδή «Έλα και πάρ τα». (Ancient Art and Architecture) Ο Παυσανίας τοποθέτησε το στρατό του σε μια σειρά λόφων κοντά στις Πλα- ταιές, όμως οι συνεχείς επιθέσεις του περσικού ιππικού αρκετές μέρες τον ανάγκασαν να υποχωρήσει μέσα στη νύχτα. Οι Πέρσες επιτέθηκαν στους Σπαρτιάτες μόλις ξημέρωσε, πρώτα με το ιππικό και μετά με το πεζικό τους, που τους πλησίασε σε απόσταση βολής και άρχισε να ρίχνει βέλη πίσω από ένα τείχος φτιαγμένο με ασπίδες από λυγαριά. Ο Παυσανίας έπρεπε να επιτεθεί αμέσως στους Πέρσες, αλλά καθυστέρησε περιμένοντας ενισχύσεις και αίσιους οιωνούς. Αποτελούσε συνήθη πρακτική ο διοικητής του στρατού, με δύο εφόρους και τους επίσημους οιωνο- σκόπους του, να θυσιάζει μια κατσίκα μπροστά από τη γραμμή των Σπαρτιατών που θα συγκρούονταν πρώτοι με τον εχθρό και να εξετάζει τα εντόσθιά της για να δει αν οι θεοί ευνοούσαν τη θετική έκβαση της μάχης. Μόλις οι έφοροι και οι οιωνοσκόποι αποφαίνονταν ότι οι οιωνοί ήταν ευνοϊκοί, ο στρατός μπορούσε πια να ξεκινήσει την επίθεσή του. Στην πρώτη θυσία που έκανε ο Παυσανίας οι οιωνοί δεν ήταν καλοί, γι αυτό διέταξε τους Σπαρτιάτες να περιμένουν. Ο ι άνδρες άρχισαν να αδημονούν, γιατί οι Πέρσες τους έβαλλαν ασταμάτητα. Έτσι, ο Παυσανίας έκανε δεύτερη και τρίτη θυσία, αλλά συνέχισε να μη δίνει τη διαταγή εφόδου. Τελικά, ο Αριστόδημος δεν άντεξε άλλο και, χωρίς να περιμένει τη διαταγή, όρμησε από τις γραμμές του λόχου του και επιτέθηκε στους Πέρσες. Οι Τεγεάτες, που βρίσκονταν στα αριστερά του, όρμησαν και αυτοί προς τα εμπρός. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή διάλεξε ο Παυσανίας να διατάξει τους Σπαρτιάτες να επιτεθούν, γιατί προφανώς οι οιωνοί ήταν πλέον αίσιοι. Ο Αριστόδημος πιθανότατα πρόλαβε να σκοτώσει αρκετούς Πέρσες πριν πέσει και ο ίδιος νεκρός. Οι Σπαρτιάτες και οι Τεγεάτες απώθησαν τους Πέρσες, σκότωσαν το διοικητή τους, τον Μαρδόνιο, και κέρδισαν τη μάχη. Ο Αριστόδημος σίγουρα έδειξε μεγάλο θάρρος με την επίθεσή του εναντίον των περσικών γραμμών. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ήταν ο πιο γενναίος πολεμιστής, αλλά οι Σπαρτιάτες είχαν διαφορετική γνώμη. Αρνήθηκαν να τον τιμήσουν ως ήρωα της πόλης, γιατί θεώρησαν ότι σκόπιμα επέλεξε να σκοτωθεί. Απέδειξε ότι είχε το θάρρος, αλλά όχι και το υψηλό επίπεδο πειθαρχίας και υπακοής που χαρακτήριζε τον αληθινό Σπαρτιάτη. Αν και δεν κατάφερε να κάνει το όνειρό του πραγματικότητα, χάρη στις Ιστορίεςτου Ηροδότου απέκτησε αιώνια φήμη.

78 Ο ΕΜΠΟΛΕΜΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΟΙ ΠΕΡΣΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ Δύο φορές το χρόνο οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν στο Θέατρο του Διονύσου για να παρακολουθήσουν χορικούς διαγωνισμούς. Στις αρχές του 5ου αιώνα π.χ. οι διαγωνιζόμενοι συμμετείχαν με θεατρικά έργα που είχαν σύνθετη υπόθεση, καλογραμμένο κείμενο και θέμα τραγικό ή κωμικό. Μερικά από τα καλύτερα δείγματα του είδους σώζονται μέχρι τις μέρες μας και εξακολουθούν να συναρπάζουν τους θεατές τους σχεδόν χρόνια μετά την πρώτη τους παρουσίαση. Τα τραγικά έργα αντλούσαν συνήθως τα θέματά τους από την πλούσια ελληνική μυθολογία, μερικές φορές όμως ο τραγικός ποιητής τοποθετούσε το έργο στη δική του εποχή. Το 493 π.χ. ο Αθηναίος τραγικός ποιητής Φρύνιχος παρουσίασε στο Θέατρο του Διονύσου ένα έργο που ονομαζόταν Μ ιλήτου άλωσις. Το έργο αυτό, το οποίο είχε ως θέμα την πρόσφατη κατάληψη της μεγάλης ιωνικής πόλης από τους Πέρσες και το θάνατο ή την υποδούλωση πολλών κατοίκων της, προκάλεσε τέτοια συγκίνηση ώστε το κοινό αναλύθηκε σε δάκρυα. Αυτή η τόσο φορτισμένη αντίδραση των θεατών ώθησε τους Αθηναίους να επιβάλουν πρόστιμο στον ποιητή και να ψηφίσουν διάταγμα που απαγόρευε να ξαναπαιχτεί το συγκεκριμένο έργο. Ο ι Αθηναίοι αντιλαμβάνονταν ότι η μοίρα της Μιλήτου μπορεί να ήταν και δική τους, αν αντιστέκονταν στους Πέρσες. Ο Ηρόδοτος υποστηρίζει ότι επέβαλαν πρόστιμο στον Φρύνιχο γιατί τους θύμιζε τις δικές τους ατυχίες και την αυξανόμενη απειλή της Περσικής Αυτοκρατορίας. Δυστυχώς, το κείμενο του έργου αυτού δεν έχει σωθεί. Το 472 π.χ., όμως, οκτώ χρόνια μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, ο μεγάλος τραγικός ποιητής Αισχύλος, ο οποίος είχε πολεμήσει σε αυτή, ενώ ο αδερφός του Κυναίγειρος είχε σκοτωθεί στη μάχη του Μαραθώνα, παρουσίασε ένα έργο που αποδείχθηκε πολύ πιο δημοφιλές, τους Πέρσες. Ή τα ν ένας μεγάλος θρίαμβος για τον Αισχύλο, που κέρδισε και το πρώτο βραβείο του διαγωνισμού. Χορηγός του έργου, ο οποίος χρηματοδοτούσε το ανέβασμα της παράστασης, ήταν ο Περικλής, γιος του Αθηναίου στρατηγού Ξανθίππου. Από το κείμενο του έργου διαπιστώνουμε πόσο σημαντικοί φάνταζαν οι Περσικοί Πόλεμοι στις επόμενες γενιές. Το έργο διαδραματίζεται στα ανάκτορα του Ξέρξη, του Πέρση βασιλιά, όπου οι αυλικοί και η οικογένειά του περιμένουν ειδήσεις από την εκστρατεία του εναντίον των Ελλήνων. Μέσω της περιγραφής των πράξεών του, ο Ξέρξης χαρακτηρίζεται ως ανυπόμονος και αυταρχικός, με τέτοια έπαρση και τόσο υπέρμετρη φιλοδοξία, που μοιραία θα οδηγήσουν τους Πέρσες στην καταστροφή. Πρόκειται για τυπική υπόθεση αρχαίας αθηναϊκής τραγωδίας, αλλά το συγκεκριμένο έργο είναι το μόνο από όσα σώζονται που πραγματεύεται ένα σύγχρονο ιστορικό θέμα και του οποίου η δράση τοποθετείται στην περσική Αυλή. Στο απόσπασμα που ακολουθεί (στίχοι ) η Άτοσσα, χήρα του Δαρείου και μητέρα του Ξέρξη, ζητά από το χορό, που αποτελείται από γέροντες Πέρσες, να της πει περισσότερα για την εκστρατεία του γιου της, αφού είδε όνειρο που

79 Τα κατάλοιπα της Αίθουσας Ακροάσεων (Απάδανα) στα βασιλικά ανάκτορα της Περσέπολης. Οι αίθουσα αυτή είχε αρχικά 72 κίονες από ασβεστόλιθο, σαν αυτούς που βλέπουμε, που έφταναν σε ύψος 20 μέτρων. Οι κίονες στήριζαν τα τεράστια δοκάρια της οροφής, από κέδρους του Λιβάνου. Η Αίθουσα Ακροάσεων ήταν ανοιχτή στις τρεις πλευρές της για να έχει άφθονο φως, αλλά και για να μπορεί ο βασιλιάς να παρακολουθεί τελετές και παρελάσεις που γίνονταν στο προαύλιο. (Ancient Art and Architecture) προμηνΰει καταστροφή. Σε λίγο καταφτάνει ένας αγγελιοφόρος με την είδηση της ήττας του γιου της στη Σαλαμίνα. ΑΤΟΣΣΑ: Όμως να μάθω θέλω εκείνο, αγαπημένοι μον, πον στη γη λεν πως βρίσκεται η Αθήνα. ΧΟΡΟΣ: Μακριά στα δντικά, εκεί πον δύει ο Ή λιος ο αφέντης. ΑΤΟΣΣΑ: Λοιπόν ο γιος μον πόθησε τη γη αυτή να πάρει; ΧΟΡΟΣ: Γιατί έτσι ολόκληρη η Ελλάδα θα νποτασσόταν στο βασιλιά. Α ΤΟΣΣΑ: Τόσο πλήθος στρατού νπάρχει εκεί σ αντονς; ΧΟΡΟΣ: Στρατός τέτοιος πον στονς Μήδους προξένησε πολλά κακά. ΑΤΟΣΣΑ: Και τι άλλο έχονν; Μ ήπως άφθονο πλούτο στα σπίτια τους; ΧΟΡΟΣ: Έχουν μια φλέβα ασημιού, ένα θησαυρό μέσα στη γη. Α ΤΟΣΣΑ: Μ ήπως βέλη τοξόριχτα στα χέρια τονς ταιριάζουν; ΧΟΡΟΣ: Καθόλον- έχουν όπλα τον χεριού κι αρματωσιές μ ασπίδες. ΑΤΟΣΣ1Α: Και ποιος είναι ηγέτης πάνω τονς κι εξονσιάζει το στρατό; ΧΟΡΟΣ: Κανενός ανθρώπον δούλοι κι νποτακτικοί δε λέγονται. ΑΤΟΣΣΑ: Πώς λοιπόν θα άντεχαν εχθρούς πον πάνω τονς θα έρχονταν; ΧΟΡΟΣ: Όπως το μεγάλο και άξιο στρατό τον Δαρείον έφθειραν. ΑΤΟΣΣΑ: Λες λόγια πον φοβερές έγνοιες δίνουν στονς γονείς όσων έφυγαν. Αυτή η σύντομη στιχομυθία αποκαλύπτει ότι οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι εκείνοι εξασφάλισαν την ελευθερία των Ελλήνων με τη γενναιότητα των οπλιτών τους στο Μαραθώνα και την ικανότητα του στόλου τους στη Σαλαμίνα, ενός στόλου που είχε ναυπηγηθεί χάρη στα έσοδα των ορυχείων αργυρου. Επιπλέον, θεωρούσαν ότι ήταν ανώτεροι των Περσών, διότι δεν ήταν «σκλάβοι» κανενός ηγεμόνα.

80 Η συγκεκριμένη άποψη ότι οι νίκες στους Περσικούς Πολέμους αποτελούσαν θρίαμβο της αθηναϊκής δημοκρατίας και της ελευθερίας πάνω στην Περσική Αυτοκρατορία και τον περσικό ολοκληρωτισμό συσκοτίζει το γεγονός ότι οι Αθηναίοι είχαν πολλούς συμμάχους που το πολιτικό τους καθεστώς ήταν ελάχιστα δημοκρατικό, αλλά και ότι οι ίδιοι δεν δίσταζαν καθόλου να κάνουν άλλους Έλληνες υποτελείς τους. Ωστόσο, η άποψη αυτή υπήρξε τόσο ισχυρή ώστε συνεχίζει και σήμερα να επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τις σχετικές αναλύσεις για την ευρύτερη σημασία των Περσικών Πολέμων. ΠΕΡΣΕΠΟΛΗ, ΤΟ ΑΠΟΚΟΡΥΦΩΜΑ ΤΗΣ ΠΕΡΣΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μείνει έκπληκτοι που κατάφεραν να νικήσουν το στρατό και το στόλο του μεγάλου βασιλιά της Περσίας. Ή ταν συνηθισμένοι στην ιδέα ότι οι Πέρσες διέθεταν απαράμιλλο πλούτο και δύναμη, και ότι το τεράστιο μέγεθος της αυτοκρατορίας τους τους καθιστούσε αήττητους. Σε σημαντικό βαθμό αυτή ήταν μια εικόνα που είχαν επίτηδες καλλιεργήσει οι ίδιοι οι Πέρσες βασιλιάδες. Στον κόσμο της Εγγύς Ανατολής του 5ου αιώνα π.χ. τίποτα δεν φάνταζε τόσο απόμακρο και ταυτόχρονα τόσο εντυπωσιακό όσο η Περσέπολη, η πρωτεύουσα της Περσίας. Οι περισσότεροι άνθρωποι χρειάζονταν πολλούς μήνες ταξιδιού για να φτάσουν μέχρι εκεί, στην καρδιά της Περσικής Αυτοκρατορίας, και έτσι λίγοι κατόρθωναν τελικά να τη δουν, όμως η Περσέπολη δεν έπαυε να αποτελεί το κορυφαίο αρχιτεκτονικό επίτευγμα της Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών. Ο βασιλιάς που ξεκίνησε την οικοδόμηση της Περσέπολης ήταν ο Δαρείος, ο οποίος ήθελε να δημιουργήσει μια νέα πρωτεύουσα για τη δυναστεία που είχε εγκαθιδρύσει. Το έργο του το συνέχισε ο γιος του Ξέρξης και το ολοκλήρωσε ο εγγονός του Αρταξέρξης. Το τεράστιο οικοδομικό συγκρότημα αποτελούσε εξαιρετικό παράδειγμα της ικανότητας των Περσών βασιλιάδων να αξιοποιούν τους πόρους της αχανούς επικράτειάς τους, φέρνοντας υλικά και τεχνίτες από κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας. Ανάμεσα στους τεχνίτες και τους αναρίθμητους εργάτες που έχτισαν τα ανάκτορα αναφέρονται ακόμη και Έλληνες της Ιωνίας. Τα ανάκτορα αυτά χτίστηκαν με στόχο να είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακά και να υποβάλλουν στον επισκέπτη την αίσθηση της τεράστιας δύναμης και του ανυπέρβλητου μεγαλείου των Περσών βασιλιάδων. Ακόμη και τα σημερινά ερείπιά τους εξακολουθούν να αποπνέουν μια αίσθηση δύναμης.

81 ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΠΟΛΙΤΩΝ ΔΗΜΟΚΗΔΗΣ, ΕΝΑΣ ΓΙΑΤΡΟΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ Στην εξιστόρηση των Περσικών Πολέμων από τον Ηρόδοτο υπάρχουν αρκετές ιστορίες Ελλήνων εξόριστων που κατέληξαν να ζούν στην Περσία, αλλά αναζητούσαν ευκαιρία να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Μία από τις πιο ασυνήθιστες αφορά τον Δημοκήδη, γιο του Καλλιφώνα. Ο Δημοκήδης γεννήθηκε στον Κρότωνα, ελληνική πόλη της Κάτω Ιταλίας, όπου λειτουργούσε περίφημη σχολή ιατρικής. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, αφού έμαθε τις βασικές αρχές του ιατρικού επαγγέλματος, όπως συνηθιζόταν τότε στον Κρότωνα, ο Δημοκήδης μάλωσε με τον πατέρα του και το 526 π.χ. αποφάσισε να εγκαταλείψει την Ιταλία και να αναζητήσει την τύχη του αλλού. Εγκαταστάθηκε στην Αίγινα, όπου ειδικεύτηκε σε μια μορφή ιατρικής που, αντίθετα από τις κυρίαρχες ιατρικές πρακτικές της εποχής, δεν χρησιμοποιούσε χειρουργικά εργαλεία για τομές, κοπή ιστών κ.λπ. - από ό,τι φαίνεται, εφάρμοζε χειροπρακτικές μεθόδους, μαλάξεις και επιθέματα. Ο ι τεχνικές αυτές είχαν τέτοια επιτυχία, ώστε ύστερα από ένα μόλις χρόνο οι Αιγινήτες του κατέβαλαν δραχμές για να μείνει στο νησί τους. Ωστόσο, το επόμενο έτος ο Ιππίας, ο γιος του Πεισίστρατου, τον δελέασε δίνοντάς του δραχμές για να πάει στην Αθήνα. Έ να χρόνο αργότερα ο τύραννος της Σάμου Πολυκράτης του κατέβαλε με τη σειρά του δραχμές προκειμένου να εγκατασταθεί στη Σάμο και να ασκήσει το επάγγελμά του εκεί. Ό σο βρισκόταν ο Δημοκήδης στη Σάμο, ο Πέρσης σατράπης Οροίτης συνέλαβε και θανάτωσε τον Πολυκράτη και πήρε δούλους όλους τους άνδρες του οίκου του, μαζί με αυτούς και τον Δημοκήδη. Σύντομα ο Οροίτης θανατώθηκε και εκείνος με διαταγή του Δαρείου, ο οποίος μάλλον θεώρησε το φιλόδοξο σατράπη επικίνδυνο και για τον ίδιο, και όλοι οι δούλοι του πέρασαν στην ιδιοκτησία του βασιλιά. Ύστερα από λίγο καιρό ο Δαρείος έπαθε εξάρθρωση στον αστράγαλό του, καθώς κατέβαινε από το άλογο, και οι βασιλικοί γιατροί δεν μπορούσαν να τον θεραπεύσουν. Απελπισμένος καθώς ήταν, συμφώνησε να τον νοσηλεύσει εκείνος ο Έλληνας δούλος, που κάποιος σύμβουλός του θυμόταν από παλιά ότι ήταν γιατρός στην Αυλή του Πολυκράτη. Ο Δημοκήδης έβαλε στη θέση του τον εξαρθρωμένο αστράγαλο και ο Δαρείος έγινε καλά. Πήρε, λοιπόν, τον Δημοκήδη στην ακολουθία του και έδωσε εντολή σε όλες τις συζύγους του να τον ανταμείψουν με χρυσό γιατί έσωσε τη ζωή του. Ο Δημοκήδης θεράπευσε επίσης την πρώτη σύζυγο του Δαρείου, την Άτοσσα, κόρη του Κύρου του Μεγάλου, που είχε εμφανίσει ένα απόστημα στο στήθος. Ο Δημοκήδης θα μπορούσε να τελειώσει τις μέρες του ως ένα σεβάσμιο μέλος της ακολουθίας του Πέρση βασιλιά. Για τη στέγη και την τροφή του θα πλήρωνε το βασιλικό θησαυροφυλάκιο, ενώ από τις βασιλικές αποθήκες θα έπαιρνε σιτάρι, κρασί και ό,τι άλλο χρειαζόταν. Ωστόσο, όταν ο Δαρείος σχεδίαζε την επέκταση της αυτοκρατορίας του προς τα δυτικά, ο Δημοκήδης κατάφερε να συμπεριληφθεί

82 σε μια αναγνωριστική αποστολή από 15 Πέρσες ευγενείς, την οποία έστειλε ο Δαρείος με δύο τριήρεις και ένα πλοίο ανεφοδιασμού για να ανιχνεύσουν τις ακτές και τα λιμάνια της Ελλάδας και της Ιταλίας. Αφού ολοκλήρωσαν την ανίχνευση της Ελλάδας, οι Πέρσες συνέχισαν το ταξίδι τους στον Τάραντα της Κάτω Ιταλίας. Εκεί ο Δημοκήδης ξέφυγε από την επίβλεψή τους και ενημέρωσε τις αρχές πως ήταν κατάσκοποι του βασιλιά. Από τον Τάραντα επέστρεψε στον Κρότωνα, όπου οι Πέρσες τον ακολούθησαν και επιχείρησαν να τον συλλάβουν ως «δούλο-φυγάδα του βασιλιά», αλλά τους εμπόδισαν οι κάτοικοι της πόλης. Τελικά, οι Πέρσες επέστρεψαν στην Αυλή του Δαρείου, αλλά όχι πριν ναυαγήσουν στο Στενό του Οτράντο. Η ιστορία του Δηκοκήδη είναι τυπικό δείγμα των αφηγήσεων που παραθέτει ο Ηρόδοτος από όσα έτυχε να ακούσει στη διάρκεια των ταξιδιών του στις ακτές της Μεσογείου και στην Εγγύς Ανατολή. Το βασικό της περίγραμμα είναι εύλογο, αν και δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για τίποτα, αφού δεν σώζεται καμιά άλλη αναφορά στον Δημοκήδη. Ένας φημισμένος γιατρός θα μπορούσε κάλλιστα να περιπλανηθεί από τη μια ελληνική πόλη στην άλλη και να καταλήξει στην Αυλή του Πέρση βασιλιά, ο οποίος βέβαια είχε τη δυνατότητα να είναι πολύ πιο γενναιόδωρος από κάθε άλλον. Ωστόσο, είναι φανερό ότι πολλές από τις λεπτομέρειες της ιστορίας που άκουσε ο Ηρόδοτος είναι υπερβολικές. Υποστηρίζει ότι αρχικά ο Δημοκήδης επέμεινε ενώπιον του Δαρείου ότι δεν ήταν Χρυσό ρυτό με λαβή σε σχήμα φτερωτού λονταριού. Οι βασιλιάδες των Αχαιμενιδών και οι Πέρσες αριστοκράτες που τους συνόδευαν στις εκστρατείες τους έπαιρναν μαζί τους πολλά τέτοια σκεύη από χρυσό και άργυρο. 'Οταν οι Έλληνες κατέλαβαν τα περσικά στρατόπεδα μετά τις μάχες του Μαραθώνα και των Πλαταιών, έμειναν έκπληκτοι από τον πλούτο και την πολυτέλεια στην οποία ζούσαν οι βάρβαροι. (Ancient Art and Architecture)

83 γιατρός και ότι χρειάστηκε να τον απειλήσουν με βασανιστήρια για να παραδεχτεί πως είχε κάποιες ιατρικές γνώσεις, όμως, παρ όλα αυτά, ο Δαρείος δέχτηκε αμέσως να τον νοσηλεύσει. Υποτίθεται ότι η βασίλισσα Άτοσσα ήταν εκείνη που πρότεινε στον Δαρείο να στείλει την αναγνωριστική αποστολή στην Ελλάδα ως μια απλή ένδειξη ευνοίας προς τον Δημοκήδη, που ήθελε να επιστρέψει στην πατρίδα. Τέτοιου είδους ψιμύθια κάνουν την όλη ιστορία πιο διασκεδαστική, αλλά ορισμένοι τα χρησιμοποιούν για να υποστηρίξουν ότι ο Ηρόδοτος δεν είναι ο «πατέρας της ιστορίας», αλλά ο «πατέρας του ψεύδους». ΔΗΜΑΡΑΤΟΣ, ΕΝΑΣ ΕΞΟΡΙΣΤΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ Ακόμη και ένας Σπαρτιάτης μπορούσε να βρεθεί στην υπηρεσία του βασιλιά της Περσίας. Για πρώτη φορά συναντάμε το Σπαρτιάτη βασιλιά Δημάρατο στις αφηγήσεις του Ηροδότου όταν μια μεγάλη πελοποννησιακή δύναμη εισέβαλε το 506 π.χ. στην Αττική, με επικεφαλής της δύο βασιλιάδες της Σπάρτης. Στόχος της εκστρατείας ήταν να ανατρέψει το νέο δημοκρατικό καθεστώς του Κλεισθένη και να αποκαταστήσει στην εξουσία τον Ισαγόρα, τον ηττημένο πολιτικό του αντίπαλο. Ο Δημάρατος πείστηκε από ορισμένους συμμάχους του, κυρίως από τους Κορίνθιους, ότι οι Πελοποννήσιοι δεν είχαν κανένα δικαίωμα να αναγκάσουν τους Αθηναίους να δεχτούν στην εξουσία έναν εξόριστο αριστοκράτη ούτε να καταλύσουν ένα καθεστώς που είχε αναδειχθεί με τη λαϊκή υποστήριξη. Έτσι, λοιπόν, ο Δημάρατος συμφώνησε με την απόφαση των Κορινθίων να αποσύρουν τις δυνάμεις τους και η εισβολή ανεστάλη. Επειδή ανέκυψε διαφωνία μεταξύ των δύο βασιλιάδων, οι Σπαρτιάτες αποφάσισαν να μην τοποθετήσουν άλλη φορά επικεφαλής στρατεύματος και τους δύο βασιλιάδες, αλλά ο ένας να μένει πάντα στη Σπάρτη. Το συγκεκριμένο συμβάν πυροδότησε επίσης μια μακροχρόνια διαμάχη μεταξύ των δύο βασιλιάδων. Ο Δημάρατος κατηγόρησε τον άλλο βασιλιά, τον Κλεομένη, για διαφθορά όσον αφορούσε την εισβολή στην Αττική, ενώ ο Κλεομένης οργάνωσε συνωμοσία με τον ξάδερφο του Δημάρατου, τον Λεωτυχίδα, ώστε να τον εκθρονίσουν. Για, να το πετύχουν, οι δύο άνδρες υποστήριξαν ότι ο Δημάρατος δεν ήταν νόμιμος γιος του Αρίστωνα, του προκατόχου του. Κυκλοφορούσαν βέβαια κάποιες φήμες σχετικά με το συγκεκριμένο ζήτημα, γιατί η μητέρα του Δημάρατου, η οποία ήταν η τρίτη σύζυγος του Αρίστωνα, γέννησε πρόωρα και υπήρχε η αίσθηση ότι ο Αρίστωνας δεν ήταν βέβαιος για την πατρότητα του παιδιού. Τελικά, οι φήμες πίσω από τις οποίες κρύβονταν ο Κλεομένης και ο Λεωτυ- χίδας ανάγκασαν τους εφόρους να επέμβουν. Όπως συνέβαινε συνήθως σε στιγμές κρίσης, οι Σπαρτιάτες ιθύνοντες συμβουλεύτηκαν το Μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ο Κλεομένης δωροδόκησε τους ιερείς του, οι οποίοι εξέδωσαν ένα χακλευμένο χρησμό που έλεγε ότι ο Δημάρατος ήταν νόθος. Τελικά, οι έφοροι της Σπάρτης τον εκθρόνισαν και τον αντικατέστησαν με τον ξάδερφό του. Ο Δημάρατος παρέμεινε κάποιο διάστημα στη Σπάρτη ως δικαστής, αλλά ο Λεωτυχίδας τον ανάγκασε να εγκαταλείψει την πόλη. Έτσι, ο Δημάρατος κατέφυγε στον Πέρσι] βασιλιά Δαρείο, ο οποίος του παραχώρησε γη και τον έκανε μέλος της Αυλής του. Πιθανότατα ο Δαρείος σκόπευε να εισβάλει στην Ελλάδα και ήθελε να έχα στη διάθεσή του δυσάρεστη μένους Έλληνες αριστοκράτες για να τους χρησιμοποιήσει ως διοικητές των νεοκατακτημένων εδαφών. Ο Ιππίας, άλλοτε τύραννος της Αθήνας, ήταν επίσης μέλος της Αυλής του Δαρείου. Ο Ιππίας ακολούθησε την τεία του 490 π.χ., αλλά μετά τη μάχη του Μαραθώνα α TittrvxjrrfiBC toe vz f-e> νέλθει στην εξουσία, στην Αθήνα, εξανεμίστηκαν και λγυο ~2tkr*T-

84 Επιτύμβια στήλη του Αριστίωνα, του Π.χ. Το έργο αποδίδεται στο γλύπτη Αριστοκλή. Απεικονίζεται ο Αθηναίος πολίτης Αριστίωνας ως οπλίτης. Φέρει μικρό μπρούντζινο κράνος και θώρακα από κατεργασμένο δέρμα και λινό, πάνω από το χιτώνα του. Φορά επίσης περικνημίδες για την προστασία των ποδιών. Μοναδικό όπλο του είναι ένα μακρύ δόρυ. Ανδρες αυτού του αναστήματος αντιστάθηκαν στο στρατό του Σπαρτιάτη βασιλιά Κλεομένη που επιχείρησε να αποτρέψει την εφαρμογή των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη το 507 π.χ. (Ancient Art and Architecture)

85 Σΰμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Δημάρατος έλαβε εντολή να ακολουθήσει το γιο του Δαρείου, τον Ξέρξη, στην εκστρατεία του στην Ελλάδα, το 480 π.χ. Υπάρχει πιθανότητα ο Ξέρξης να υποσχέθηκε να τον αποκαταστήσει στο θρόνο της Σπάρτης, ως υποτελή ηγεμόνα υπό την επικυριαρχία του Πέρση βασιλιά. Ο Ηρόδοτος υποστηρίζει ότι ο Ξέρξης συμβουλεύτηκε αρκετές φορές τον Δημάρατο σχετικά με τις δυνάμεις και το χαρακτήρα των Σπαρτιατών. Την πρώτη φορά που συνέβη αυτό, όταν ο περσικός στρατός περνούσε τον Ελλήσποντο, λέγεται ότι ο Δημάρατος, που γνώριζε καλά τις συνήθειες της περσικής Αυλής, ρώτησε τον Ξέρξη αν ήθελε να ακούσει μια ευχάριστη απάντηση ή μια απάντηση ειλικρινή. Ό ταν του ζήτησαν να μιλήσει με ειλικρίνεια, είπε ότι οι Σπαρτιάτες δεν επρόκειτο να υποτάσσονταν ποτέ στον Ξέρξη, διότι το αίσθημα ελευθερίας, καθήκοντος και υπακοής που τους διακατείχε δεν άφηνε περιθώρια να αποδέχονταν άλλον ηγεμόνα παρά μόνο τους νόμους που οι ίδιοι θεσμοθετούσαν. Τη δεύτερη φορά, στις Θερμοπύλες, η επιμονή του Δημάρατου ότι οι Σπαρτιάτες ήταν οι πιο γενναίοι και σι πιο ανεξάρτητοι από όλους τους Έλληνες, άρα πρώτα αυτούς όφειλε ο Ξέρξης να νικήσει, καταβάλλοντας κάθε δυνατή προσπάθεια, αντιμετωπίστηκε με επιφυλακτικότητα. Όμως, μετά την ηρωική αντίσταση του Λεωνίδα και των 300 ανδρών της σωματοφυλακής του, άλλαξε γνώμη και συμβουλεύτηκε τον Δημάρατο για το πώς θα μπορούσε να νικήσει τους Σπαρτιάτες. Η απάντηση ήταν να χρησιμοποιούσε το στόλο του για να παρακάμψει τον Ισθμό της Κορίνθου και να έκανε επίθεση στη Σπάρτη από θαλάσσης. Υποτίθεται ότι η πρόταση αυτή απορρίφθηκε, αλλά είναι πολύ πιθανό ότι κάτι τέτοιο είχε στο νου του ο Ξέρξης όταν επιχείρησε να καταστρέψει τον ελληνικό στόλο στη Σαλαμίνα, για να μη σταθεί εμπόδιο σε ενδεχόμενη περσική απόβαση στις ακτές της Πελοποννήσου. Στον Δημάρατο δεν δόθηκε ποτέ η ευκαιρία να επιστρέψει στην ηγεσία της Σπάρτης ως ανδρείκελο του Πέρση βασιλιά. Πρέπει να επέστρεψε στην Ασία μαζί με τον Ξέρξη και να πέρασε την υπόλοιπη ζωή του εξόριστος στην περσική Αυλή. Οι απόγονοί του ενσωματώθηκαν στην κατώτερη αριστοκρατία της υπό περσικό έλεγχο περιοχής γύρω από τον Ελλήσποντο, όπου τους συνάντησε ο Αθηναίος ιστορικός Ξενοφώντας στις αρχές του 4ου αιώνα π.χ. Η ειρωνεία είναι ότι ο Κλεομένης επίσης εκθρονίστηκε, όταν οι Σπαρτιάτες ανακάλυψαν την απάτη του αναφορικά με το δελφικό χρησμό. Λίγο μετά τον Δημάρατο εκδιώχθηκε και αυτός από τη Σπάρτη. Στη συνέχεια προσπάθησε να ξεσηκώσει τους Αρκάδες, τους βόρειους γείτονες των Σπαρτιατών, ώστε να τον βοηθήσουν να ανακτήσει το θρόνο. Μ ε μεγάλη επιφύλαξη, οι Σπαρτιάτες του επέτρεψαν να επιστρέψει. Όμως, σχεδόν αμέσως άρχισε να φέρεται τόσο βίαια, ώστε η οικογένειά του θεώρησε ότι είχε τρελαθεί και αποφάσισε ότι όφειλε να τον περιορίσει. Μετά την απόφαση αυτή ο Κλεομένης πέθανε, αλλά δεν είναι σαφές αν αυτοκτόνησε ή φονεύθηκε από τους δικούς του. Τον διαδέχτηκε στο θρόνο ο νεότερος αδερφός του, ο Λεωνίδας. Ο ι συζητήσεις του Δημάρατου με τον Ξέρξη πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη, γιατί δύσκολα θα μπορούσε ο Ηρόδοτος να μάθει τέτοιες λεπτομέρειες. Ωστόσο, το βασικό π?ναίσιο της ιστορίας του, που αφορά την εξορία του Σπαρτιάτη βασιλιά στην Περσία και την αποτυχημένη προσπάθεια επιστροφής του στην Ελλάδα, μπορούν να θεωρηθούν ιστορικά εύλογες. Ο Δημάρατος είχε τη φήμη ανθρώπου που μιλούσε με ευθύτητα, αλλά γεννούσε τη συμπάθεια. Λέγεται ότι μια φορά που συμμετείχε σε ένα επίσημο συμβούλιο και κάποιος τον ρώτησε αν δεν μιλούσε επειδή ήταν ανόητος ή επειδή δεν έβρισκε τα κατάλληλα λόγια, εκείνος αποκρίθηκε: «Σίγουρα ο ανόητος άνθρωπος δεν ξέρει πότε να σιωπά». 87

86 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΠΙΤΙΘΕΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Ηδιπλή νίκη στις Πλαταιές και στη Μυκάλη δεν σηματοδότησε τη λήξη των Περσικών Πολέμων. Οι Αθηναίοι φιλοδοξούσαν από δεκαετίες να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τον Ελλήσποντο. Ο ι εμπορικές τους συναλλαγές με τις πόλεις και τις φυλές του βόρειου Αιγαίου και του Εύξεινου Πόντου αυξάνονταν διαρκώς. Τα εμπορικά συμφέροντα της Αθήνας εξηγούν εν μέρει γιατί μετά τη νίκη της Μυκάλης ο Ξάνθιππος και τα πλοία του έμειναν στον Ελλήσποντο και κατέλαβαν τη Σηστό. Τ ο επόμενο έτος, το 478 π.χ., ο Παυσανίας τέθηκε επικεφαλής των ναυτικών δυνάμεων του Συνεδρίου των Ελλήνων και τις οδήγησε σε δύο εκστρατείες: πρώτα στην Κύπρο, από όπου οι Πέρσες εκδιώχθηκαν, και μετά στο Βυζάντιο, από όπου απομακρύνθηκε η περσική φρουρά. Ωστόσο, ο Παυσανίας είχε τις προσωπικές του φιλοδοξίες, ενώ η αυταρχικότητα και ο πολυτελής τρόπος ζωής του άρχισαν να ενοχλούν τους συμμάχους. Οι Σπαρτιάτες έφοροι προσπάθησαν να τον χαλιναγωγήσουν, αλλά, ύστερα από μια προειδοποιητική ανάκληση στη Σπάρτη, ο Παυσανίας επιχείρησε να γίνει τύραννος του Βυζαντίου. Τ ο εγχείρημά του οδηγήθηκε σε αποτυχία από την παρέμβαση μιας αθηναϊκής δύναμης. Ο Παυσανίας επέστρεψε στη Σπάρτη, όπου συγκρούστηκε πάλι με τους εφόρους και αναζήτησε καταφύγιο σε ένα ναό. Για να μην προσβάλουν τους θεούς, οι Σπαρτιάτες δεν προσπάθησαν να τον απομακρύνουν με τη βία, αλλά προτίμησαν να τον αφήσουν να πεθάνει από την πείνα. Απογοητευμένοι πλέον από την ηγεσία των Σπαρτιατών, οι Έλληνες της Ιωνίας στράφηκαν τώρα στους Αθηναίους. Το 478/477 π.χ. συγκεντρώθηκαν στο νησί της Δήλου απεσταλμένοι από πολλές ελληνικές πόλεις και ιδρύθηκε μια νέα συμμαχία. Τα μέλη της ορκίστηκαν να συνεχίσουν τον αγώνα εναντίον των Περσών. Συμφώνησαν να τεθούν υπό την ηγεσία των Αθηναίων και να συνεισφέρουν πλοία ή χρήματα στο συμμαχικό ταμείο, το οποίο θα διαχειρίζονταν Αθηναίοι αξιωματούχοι, οι Ελληνοταμίες. Τον καθορισμό του αριθμού των πλοίων ή του χρηματικού ποσού που θα συνεισέφερε κάθε νησί ή πόλη τον ανέλαβε ο Αριστείδης, που ήταν ο κύριος αρχιτέκτονας της νέας συμμαχίας. Οι ιστορικοί την ονομάζουν Συμμαχία της Δήλου, διότι εκεί φυλασσόταν ο θησαυρός της. Ο Θεμιστοκλής ασχολήθηκε ελάχιστα με τη νέα συμμαχία. Έπεισε όμως τους Αθηναίους να βελτιώσουν την οχύρωση της πόλης τους, αλλά και του λιμανιού της, του Πειραιά. Έτσι, η Αθήνα άρχισε σταδιακά να γίνεται η ισχυρότερη πόλη της Ελλάδας. Τελικά, οι Αθηναίοι περιέβαλαν όλη την πόλη, τα λιμάνια της και τη στενή λωρίδα στεριάς ανάμεσά τους με τα περίφημα Μακρά Τείχη. Ο Θεμιστοκλής έπεσε πάλι σε δυσμένεια και στα μέσα της δεκαετίας του 470 π.χ. ταπεινώθηκε με τον εξοστρακισμό του. Αφού έζησε για λίγο στο Άργος, κατέφυγε στην περσική Αυλή. Ο Πέρσης βασιλιάς τον διόρισε τοπικό διοικητή της Μαγνησίας, όπου πέθανε το 459 π.χ.

87 Ανάγλυφη παράσταση οπλιτών και τεθρίππων. Αρχικά αποτελούσε τη βάση αγάλματος. Στη θέση αυτή τοποθετήθηκε πιθανόν γύρω στο 490 π.χ. Το 478 Π.Χ. η βάση του αγάλματος αποσυναρμολογήθηκε και το κομμάτι αυτό, μαζί με πολλά άλλα γλυπτά, ενσωματώθηκε στα τείχη των Αθηνών. Καθώς βιάζονταν να ολοκληρώσουν τα τείχη πριν παρέμβουν και τους εμποδίσουν οι Σπαρτιάτες, οι Αθηναίοι δεν είχαν χρόνο να κόψουν και να κατεργαστούν καινούριες πέτρες γγ αυτά. (Ancient Art and Architecture) Η πρώτη μεγάλη εκστρατεία της Συμμαχίας της Δήλου, υπό τη διοίκηση του Κίμωνα, είχε στόχο την Ηιόνα, τελευταίο περσικό προπύργιο στις ακτές του βόρειου Αιγαίου. Η πόλη καταλήφθηκε το 476 π.χ. Το επόμενο έτος ο Κίμωνας οδήγησε τις δυνάμεις της συμμαχίας κατά της Σκύρου. Επίσημη δικαιολογία για την κατάκτηση του νησιού ήταν ότι οι κάτοικοί του ασκούσαν πειρατεία στα εμπορικά πλοία που διέσχιζαν την περιοχή, όμως αυτό ήταν απλώς μια συγκαλυμμένη ιμπεριαλιστική ενέργεια από την πλευρά των Αθηναίων. Ο Κίμωνας «ανακάλυψε» στο νησί έναν τεράστιο ανθρώπινο σκελετό, ανακοίνωσε ότι επρόκειτο για τα οστά του Αθηναίου ήρωα Θησέα και τα μετέφερε θριαμβευτικά στην Αθήνα. Πολύ σύντομα στη Σκύρο εγκαταστάθηκαν Αθηναίοι έποικοι. Έ να άλλο μέρος που γνώρισε την αυξανόμενη ισχύ της Αθήνας ήταν η πόλη Κάρυστος της Εύβοιας, η οποία είχε αρνηθεί να συμμετάσχει στη Συμμαχία της Δήλου, αλλά αναγκάστηκε να το κάνει ύστερα από μία ακόμη στρατιωτική επιχείρηση υπό την ηγεσία των Αθηναίων. Όταν η Νάξος επιχείρησε να εγκαταλείψει τη συμμαχία το 470 π.χ, δέχτηκε επίθεση, υποχρεώθηκε να παραδώσει τα πλοία της, να κατεδαφίσει τα τείχη της και να καταβάλει συνεισφορά σε χρήμα. Η Συμμαχία της Δήλου έμοιαζε ολοένα και περισσότερο με αθηναϊκή αυτοκρατορία, ακολουθώντας τα πρότυπα της περσικής. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι Αθηναίοι εγκατέλειψαν τον αρχικό τους στόχο, να μεταφερθεί η σύρραξη σε περσικό έδαφος. Το 466 π.χ. ο Κίμωνας ηγήθηκε ενός μεγάλου συμμαχικού στόλου στο πλαίσιο μιας εκστρατείας που κορυφώθηκε με μια ναυμαχία στις εκβολές του ποταμού Ευρυμέδοντα, στην Παμφυλία, κατά την οποία καταστράφηκε ο στόλος του μεγάλου βασιλιά, που τον αποτελούσαν 200 φοινικικά πλοία. Ο Ξέρξης πέθανε το 465 π.χ. και ο γιος του, ο Αρταξέρξης Α ', δεν μπόρεσε να ανακτήσει όλες αυτές τις περιοχές. Μεταξύ του 459 και του 454 π.χ. σημειώθηκε άλλη μια μεγάλη εξέγερση στην Αίγυπτο, την οποία ενίσχυσε ο αθηναϊκός στόλος, αλλά οι Πέρσες κατάφεραν να την καταπνίξουν και να ανακτήσουν τον έλεγχο. Λίγο αργότερα ο Κίμωνας σκοτώθηκε πολεμώντας τους Πέρσες στην Κύπρο και το 449 π.χ. η πολεμική σύγκρουση των Αθηναίων με τον Πέρση βασιλιά τερματίστηκε με την Καλλίειο Ειρήνη. Η ειρηνευτική συμφωνία διασφάλιζε την αυτονομία των πόλεων της Ιωνίας και, επιπλέον, ο μεγάλος βασιλιάς συμφωνούσε να μην πλέουν περσικά πλοία δυτικά από τις Χελιδόνιες Νήσους και οι σατράπες της Μικράς Ασίας να μην επιτρέπουν στους άνδρες τους να πλησιάζουν τις παράκτιες ελληνικές πόλεις περισσότερο από μιας μέρας δρόμο. Ως αντάλλαγμα, οι Αθηναίοι συμφώνησαν να σταματήσουν τις πολεμικές ενέργειες στο περσικό έδαφος.

88 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Οι δεκαετίες του 440 και του 430 π.χ. ήταν μια περίοδος μεγάλης ευημερίας και δύναμης για τους Αθηναίους. Το θησαυροφυλάκιο της Συμμαχίας της Δήλου είχε μεταφερθεί στην Ακρόπολη το 454 π.χ., οπότε άρχισαν να τηρούνται λεπτομερή αρχεία για το 1/10 του 1/60 των συμμαχικών συνεισφορών, που αποτελούσε προσφορά στη θεά Αθηνά. Από τέτοιου είδους αρχεία, και από άλλες πηγές, οι ιστορικοί ανίχνευσαν τη σταδιακή καταστρατήγηση της αυτονομίας των συμμάχων από τους Αθηναίους, που άρχισαν να τους θεωρούν

89 υπηκόους της αυτοκρατορίας τους. Η Αθήνα συσσώρευσε πλούτο, μεγάλο μέρος του οποίου χρηματοδότησε την ανέγερση εντυπωσιακών κτισμάτων. Κύρια πολιτική φυσιογνωμία της περιόδου αυτής υπήρξε ο Περικλής, στον οποίο ανήκει η περίφημη φράση ότι «η Αθήνα αποτελεί το σχολείο της Ελλάδας, διότι οι πολίτες της είναι άριστοι και τα επιτεύγματά τους μεγάλα». Η αύξηση της αθηναϊκής ισχύος προκάλεσε δυσφορία και φόβο σε πολλές άλλες ελληνικές πόλεις. Οι Ίωνες διαπίστωσαν ότι είχαν απλώς αντικαταστήσει την περσική κυριαρχία με την αθηναϊκή, ενώ οι Σπαρτιάτες, οι Κορίνθιοι και οι Βοιωτοί άρχισαν να ανησυχούν για τις επεκτατικές βλέψεις της Αθήνας στο Αιγαίο, στη δυτική Μεσόγειο και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Ύστερα από κάποιες διατακτικές συγκρούσεις, οι Σπαρτιάτες πείστηκαν να αναλάβουν την πολεμική αναμέτρηση με την Αθήνα, ως επικεφαλής μιας συμμαχίας ελληνικών πόλεων. Στη σύγκρουση αυτή, που κράτησε από το 431 έως το 404 π.χ., συμμετείχε το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού κόσμου. Ο ι ιστορικοί την έχουν ονομάσει Πελοποννησιακό Πόλεμο, διότι οι περισσότεροι σύμμαχοι της Σπάρτης ήταν από την Πελοπόννησο. Το 413 π.χ. οι Αθηναίοι στήριξαν μια εξέγερση στην Καρία εναντίον του Δαρείου Β'. Έτσι, αναμείχθηκαν στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και Ανάγλυφο από την πτέρυγα του θησαυροφυλακίου στο βασιλικό ανάκτορο των Αχαιμενιδών, στην Περσέπολη. Βρισκόταν αρχικά στην περίφημη Αίθουσα Ακροάσεων (Απάδανα). Αποδίδεται ένας αριστοκράτης με τη φορεσιά των Μήδων να αποτίει τιμές στο βασιλιά, πιθανότατα τον Δαρείο. Μπροστά στο βασιλιά υπάρχουν δύο θυμιατά. Πίσω από το θρόνο στέκονται ο γιος του, ο Ξέρξης, ένας ευνούχος ακόλουθος (δεν φέρει γενειάδα) και μέλη της μονάδας των επίλεκτων Δορυφόρων του Βασιλιά, που όλοι ανήκαν στην περσική αριστοκρατία. (Ancient Art and Architecture) 91

90 οι Πέρσες, στο πλευρό των Σπαρτιατών και των συμμάχων τους. Ως αντάλλαγμα για την οικονομική και στρατιωτική υποστήριξη των Περσών κατά της Αθήνας, οι Σπαρτιάτες αναγνώρισαν την περσική κυριαρχία στις ελληνικές πόλεις και στα νησιά της Ιωνίας. Ο πόλεμος τέλειωσε με την ήττα της Αθήνας. ΑΝΤΑΛΚΙΔΕΙΟΣ ΕΙΡΗΝΗ Ή ΕΙΡΗΝΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ Οι νικητές Σπαρτιάτες θέλησαν στη συνέχεια να καρπωθούν μεγάλο μέρος από τις κτήσεις των Αθηναίων. Αυτό όμως τους έφερε σε σύγκρουση με την Περσία. Το 405/404 π.χ. ο Δαρείος Β ' πέθανε και τον διαδέχτηκε ο πρεσβΰτερος γιος του, ο Αρταξέρξης Β '. Ωστόσο, ο νεότερος γιος του, ο Κύρος, ο οποίος είχε αναλάβει την ενίσχυση των Σπαρτιατών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, θέλησε να σφετεριστεί το θρόνο και ετοίμασε μια στρατιωτική επιχείρηση για να ανατρέψει τον αδερφό του. Ζήτησε, λοιπόν, τη συνδρομή των Σπαρτιατών, οι οποίοι τον βοήθησαν να οργανώσει μια δύναμη μισθοφόρων, κυρίως από την Πελοπόννησο, υπό σπαρτιατική διοίκηση. Ο Κύρος βάδισε με το στρατό του μέχρι τη Βαβυλωνία, το 401 π.χ., και συγκρούστηκε με τις δυνάμεις του αδερφού του στα Κούναξα. Παρά την αποτελεσματικότητα των Ελλήνων στρατιωτών του, ο ίδιος ο Κύρος σκοτώθηκε και οι Έλληνες, οι οποίοι ονομάζονταν «Μύριοι», αναγκάστηκαν να διασχίσουν πολεμώντας ένα μεγάλο μέρος της Περσικής Αυτοκρατορίας για να επιστρέψουν στον Ελλήσποντο. Τη συγκλονιστική πορεία τους, την περίφημη «Κάθοδο των Μυρίων», την έχει καταγράψει ένας από τους Έλληνες που συμμετείχαν σε αυτήν, ο Αθηναίος ιστορικός Ξενοφώντας, στο έργο του Κνρον Ανάβασις. Κατόπιν ξέσπασε πόλεμος ανάμεσα στη Σπάρτη και στην Περσία. Πλέον ανέλαβε ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αγησίλαος να διασφαλίσει την ελευθερία των Ελλήνων και το 396 π.χ. τέθηκε επικεφαλής μιας ελληνικής εκστρατείας ενάντια στις δυτικές σατραπείες της Μικράς Ασίας. Σε αντιπερισπασμό, ο Πέρσης βασιλιάς στήριξε διάφορες ελληνικές πόλεις να κηρύξουν τον πόλεμο στη Σπάρτη. Η ειρωνεία ήταν ότι κυριότερος σύμμαχος των Περσών στην Ελλάδα έγινε πλέον η Αθήνα. Ο Αθηναίος στρατηγός Κόνωνας τέθηκε επικεφαλής του περσικού στόλου, ο οποίος κατέστρεψε το σπαρτιατικό ναυτικό το 394 π.χ. Αποτέλεσμα ήταν να απομακρυνθούν πολλές σπαρτιατικές φρουρές από τις πόλεις και τα νησιά της Ιωνίας. Ο Κόνωνας χρησιμοποίησε τον περσικό στόλο ακόμη και για την ανοικοδόμηση των τειχών της Αθήνας, που είχαν κατεδαφιστεί με τη λήξη του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ωστόσο, οι Αθηναίοι άρχισαν και πάλι να έχουν αυτοκρατορικές φιλοδοξίες, οπότε το 387/386 π.χ. ο Σπαρτιάτης Ανταλκίδας, ο οποίος είχε σταλεί στον Πέρση βασιλιά, μπόρεσε να διαπραγματευτεί μαζί του μια συνθήκη ειρήνης. Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης αυτής, που ονομάστηκε Ανταλκίδειος Ειρήνη ή Ειρήνη του Βασιλέως, όλες οι ελληνικές πόλεις συμφωνούσαν να κηρύξουν γενική ανακωχή στις εχθροπραξίες, ενώ οι Έλληνες της Ιωνίας εξασφάλιζαν περιορισμένη αυτονομία. Κατά συνέπεια, εγγυητής της ειρήνης μεταξύ των ελληνικών πόλεων γινόταν ο βασιλιάς της Περσίας. Τελικά, ο ανταγωνισμός Ελλήνων και Περσών έληξε με την κατάκτηση της Περσίας. Το 334 π.χ. ο Μέγας Αλέξανδρος εισέβαλε στην Περσική Αυτοκρατορία και το 330 π.χ. ο τελευταίος βασιλιάς της δυναστείας των Αχαιμενιδών, ο Δαρείος Γ', ήταν πια νεκρός. Ο Μέγας Αλέξανδρος έγινε τότε ο ηγέτης μιας αυτοκρατορίας που, για μια σύντομη περίοδο, ήταν μεγαλύτερη και από εκείνη του Δαρείου και του Ξέρξη.

91 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κύριες πηγές Dillon, Matthew y Lynda, Garland, Ancient Greece: Social and Historical Documents from Archaic Times to the Death of Socrates, Routledge, Londres, Herodotus, The Histories, translated by George Rawlinson, Introduction by Hugh Bowden, Everym an s Library, London, The Persian Empire from Cyrus II to Artaxerxes I, translated and edited by Maria Brosius, London Association of Classical Teachers - Original Records Series LACTOR 16, Plutarch, The Rise and Fall of Athens: Nine Greek Lives, translated by Ian Scott-Kilvert, London, Δευτερεύουσες πηγές Boardman, J., Hammond, N., Lewis, D., Ostwald, M. (editors), The Cambridge Ancient History Volume 4: Persia, Greece and the Western Mediterranean c. 525 to 479 BC (2nd ed.), Cambridge University Press, Cambridge, Burn, Andrew Robert, Persia and the Greeks. The Defence of the West c BC, London, 1962; new edition with afterword by David Lewis, Cartledge, Paul, Spartan Reflections, Londres, Green, Peter, The Year of Salamis BC, Londres, 1970; revised edition entitled, The Greco-Persian Wars, Berkeley y Los Angeles, Hanson, Victor Davies, The Wars of the Ancient Greeks, Collins, London, Kuhrt, Amelie, The Ancient Near East c BC, Volume Two, London Lazenby, J. F., The Spartan Army, Aris & Phillips, Warminster, Lazenby, J. F., The Defence of Greece BC, Aris & Phillips, Warminster, Sekunda, Nicholas, and McBride, Angus, The Ancient Greeks, Oxford, Sekunda, Nicholas, and Chew, S., The Persian Army BC, Oxford, 1992.

92 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Ο ι αριθμοί σελίδων με έντονα στοιχεία αφορούν Δαρείος Β ' 19-20, 21, 28, 29, 30, 40, 41, 80, 82, Καμβύσης 8, 19, 20-21, 41 την εικονογράφηση. 83, 84, 87, 91 Κάρνεια 49 Δαρείος Γ ' 92 Κ ιλικ ία 19, 30, 41 Δάτης 30, 34, 36 Κίμωνας 89 Αγησίλαος 92 Δαυρίσης 17 Κλεισθένης 8, 28, 85 Αδείμαντος 51 δελφικοί χρησμοί 13, 47, 57, 58, 59, 67 Κλεομένης 28, 85, 87 Αθάνατοι 24, 33, 54, 57, 59 Δήλου, Συμμαχία 8, κοινό 17 Αθήνα 8, 13, 27-29, 30-32, 49-54, 58-60, 69, Δημάρατος Κόνωνας 92 81, 83, 92 δήμοι Κορίνθου, Ισθμός 27, 48-49, 60-64, 68-69, 87 Α ίγινα 8, 29, 30, 46, 49, 58, 69 Δημοκήδης Κούναξα 92 Αίγυπτος 8, 19, 40, 89 Διονύσιος 17 κράνη 16, 37, 46-47, 86 Αισχύλος Διονύσου, Θ έατρο 80 Κροίσος 8, 9 Πέρσες 65, 80 Δορυφόροι του Βασιλιά 24, Κύλωνας 27 Άκανθος 44 δούλοι/σκλάβοι 13, 17, 25, 43, 57, 61, Κύπρος 8, 16-17, Ακρόπολη 58, 59, 60, 61, 90 Κύρος Β ' («Κύρος ο Μέγας») 8, 9, 19, 20, 24, 41 Αλέξανδρος Α ' 44, 68 είλωτες 25 Κύρος ο Νεότερος 8, 92 Αμαζόνες Ειρήνη του Βασιλέως 8, 92 Άμασης 19 Ελλάδα, εισβολή 46-49, 50 Λάδης, ναυμαχία 8, 17 Ανταλκίδας 92 εξορία Λακωνία 25 Απόλλωνας13, 72 βλ. επίσης εξοστρακισμός Λεωνίδας 48, 49, 54-58, 56, 76, 77, 79, 87 απώλειες 31, 36, 51-54, 58, 68, 71 εξοστρακισμός 8, 29, 28, 88 Λεωτυχίδας 74, 85 Άργος 13, 46 Ερέτρια 13, Λ υδία 8, 9, 19, 20, 24, 30 Αρισταγόρας 8, 12, 13, 14, 17 Ευαίνετος 48 Αριστείδης 8, 28, 64, 66, 88 Εύβοια 29, 30-31,52-54 Μ α κεδονία 18, 44, Αριστίω νας 86 Ευρυβιάδης 48, 53, 54, 57, 61, 64 Μαραθώνας 31 Αριστόδημος Εφιάλτης 54, 55, 58 μάχη 8, 32-39, 35 Αρίστωνας 85 Μ αρδόνιος 17, 18, 44, 68-73, 79 Αρτάβαζος 68, 71 Ηρόδοτος 8 Μ εγαβάτης 12 Αρταξέρξης 82, 89, 92 Ιστορίες7, 9, 12-13, 17, 32, 36, 40, 41, 44, Μ έγαρα 27, 66 Αρταφέρνης 13, 16, 18, 30, 31 48, 49, 51, 53, 54, 57, 60, 61, 64, 65, 69, 70, Μ έγας Αλέξανδρος 8, 92 Αρτεμίσια 65 79, 83, 84, 85 Μ εγισ τία ς 57 Αρτεμισίου, ναυμαχία 8, 49, 53, 57 Μ ελάνθιος 14 άρχοντες 27 Θ άσος 18 Μ εσσηνία 25 Ασουρμπανιπάλ 19 Θεαγένης 27 Μ η δ ία 20,21 «Ασπίδα του Στράνγκφορντ» Θεμιστοκλής 8, 49, 59, 60-63, 64, 74, 88 Μ ίλητος 13, 17, 80 Ασσυρία 19 Θερμοπύλες 48, 49, 51 Μ ιλτιάδης 33 Αστυάγης 19 μάχη 8, 54-58, 55, μισθοφόροι 18, 24, 92 Άτοσσα 80-81, 83, 85 Θεσσαλία 44, 48, 58 Μ π αρντίγια 8, 20 Αττική 27-29, 30-32, 60, 85 Μυκάλης, ναυμαχία 8, Αφέτες Ίππαρχος 28 Αχαιμένης 40 Ιππίας 8, 14, 28, 30, 32, 33, 83, 85 Ν ά ξος 8, 12, 27, 30, 89 Αχούρα Μ ά ζν τα 20, 40, 68 ιππικό 16, 24, 34, 36, 41, 70 ναυτικές δυνάμεις (στόλος) 8, 12, 17, 30, 43, 48, βλ. επίσης στρατιωτικές δυνάμεις 49-54, 60-64, 62-63, 64-68, 71, 81 Βαβυλώνα 8 Ισαγόρας 28, 85 νομίσματα 14, 23 Βαβυλωνία 19, 20, 40-41, 68 ισονομία 12, 18, 29 Βακτριανή 19 Ιστιαίος 17 Ξάνθιππος 74, 88 Βυζάντιο 8, 88 Ίωνες, επανάσταση 8, 9-18, 11, 34 Ξενοφώντας 87 Κύρον Λνάβασις 92 Γέλωνας 47 Κάθοδος των Μ υρίω ν 8, 92 Ξέρξης, βασιλιάς της Π ερσία ς 8, 22, 24, 40, 41, Καλλίειος Ειρήνη 8, , 54, 57, 60, 61, 64-68, 73, 74, 80, 82, 94 Δαρείος Α ' 8, 13-18, 19, 22 Καλλίμαχος 32-33, 36 87, 89

93 Ο λυμπιακοί Αγώνες 49, 60 Όλυνθος 73 όπλα 21, 31, 33, 38-39, 42, 44-45, 59 οπλίτες 25, 26, 27, 31, 32, 37, 38-39, 42, 48-49, 50, 69, 86, 89 Οροίτης 83 Παντίτης 77, 78 Παυσανίας 8, 69, 70-73, 78-79, 88 πεζικό 23-24, 27, 36, 41 /?/.. επίσης στρατιωτικές δυνάμεις Πεισίστρατος 8, 27 Πελοποννησιακός Πόλεμος 8, Περικλής 91 περίοικοι 25, 27, 48, 69 Περσέπολη 81, 82 Περσική Αυτοκρατορία 7, 10, 19-24, 42 Π λα τα ιές 32, 70 μάχη 8, 68-73, 71 Πλείσταρχος 69 πλοία, βλ. ναυτικές δυνάμεις Πολυκράτης 8, 27, 83 Π οτίδ α ια 73 Πυθία 57, 58 Σαλαμίνα 14, ναυμαχία 8, 64-68, 66, 80 Σάμος 8, 9, 13, 17, 19, 74, 83 Σάρδεις 8, 9, 13, 16, 22, 41, 51 σατράπες 9, 12, 74 Σίκιννος 61 Σιμωνίδης 57 Σκυθία/Σκΰθες 8, 20 Σκύλαξ 12 Σκΰλλις 53 Σκΰρος 89 Σογδιανή 19 Σάλωνας 27 Σπάρτη 8, 19, 24-27, 30, 32, 46, 48, 49, στρατιωτικές δυνάμεις 17, 22-25, 26, 30, 31, 36, 38-39, 41-43, 42, 48, 50, 51, 54-55, 67, 69, Συνέδριο των Ελλήνων 8, 46-51, 68, 69, 74 συνεισφορά 13, 41, 89 Συρακούσες 47 Τιγράνης 74 τραγωδία, αρχαία τύραννος 9, 27 Τυρταίος 27, 77 Υδάρνης 54, 55, 57 Φ ειδιππίδης (Φιλιππίδης) 32 Φρύνιχος, Μιλήτου άλωσις 80 Φ ώ καια 17 Χαλκίδα 29, 30 χρησμοί 13, 28, 58-60, 67, 85 Ψ αμμήτιχος 19 Ψυττάλεια 65, 66