Κώστας Κρυστάλλης - Ποιήµατα. Στὸ Σταυραητό

Transcript

1 1 of 11 15/3/2017 2:26 μμ Κώστας Κρυστάλλης - Ποιήµατα Κώστας Κρυστάλλης ( ): ποιητὴς καὶ πεζογράφος ἀπὸ τὴν Ἤπειρο. Ἐγεννήθη ἐν Συρράκῳ. Ἐξέδωκε τὰ ἔργα: Σκιαὶ τοῦ ᾅδου (ὧν ἕνεκα ἐξεδιώχθη ὑπὸ τῶν Τούρκων), Καλόγερος, Ἀγροτικά, Τραγουδιστὴς τοῦ χωριοῦ καὶ τῆς στάνης καὶ σειρὰ διηγηµάτων ὑπὸ τὸν τίτλον Πεζογραφήµατα. Ἑργασθεὶς δι ὀλίγα ἔτη εἰς Ἀθήνας ὑπὸ δυσκόλους συνθῆκας, ἠσθένησε βαρέως καὶ ἀπεβίωσε ἐν Ἄρτῃ τῷ Ἐργοκριτική Στὸ Σταυραητό Τὸ κέντηµα τοῦ µαντηλιοῦ Τραγούδι τοῦ ἀργαλειοῦ Τὸ τραγούδι τοῦ τρυγητοῦ Ὁ τρύγος Τραγούδι τῆς ξενιτιᾶς Ἤθελα νἄµουν τσέλιγκας Πόθοι Ἡ ποδιὰ τῆς Μαριῶς Ἡ νησιωτοπούλα Τὸ µαρµαρωµένο βασιλόπουλο Ἡ καπετάνισσα Στὸ Σταυραητό Ἀπὸ µικρὸ κι ἀπ ἄφαντο πουλάκι, σταυραητέ µου, παίρνεις κορµὶ µὲ τὸν καιρὸ καὶ δύναµη κι ἀγέρα κι ἁπλώνεις πῆχες τὰ φτερὰ καὶ πιθαµὲς τὰ νύχια καὶ µέσ στὰ σύγνεφα πετᾶς, µέσ στὰ βουνὰ ἀνεµίζεις φωλιάζεις µέσ στὰ κράκουρα, συχνοµιλᾶς µὲ τἄστρα, µὲ τὴν βροντὴ ἐρωτεύεσαι, κι ἀπιδροµᾶς καὶ παίζεις µὲ τἄγρια ἀστροπέλεκα καὶ βασιλιᾶ σὲ κράζουν τοῦ κάµπου τὰ πετούµενα καὶ τοῦ βουνοῦ οἱ πετρίτες. Ἔτσι ἐγεννήθηκε µικρὸς κι ὁ πόθος µου στὰ στήθη, κι ἀπ ἄφαντο κι ἀπ ἄπλερο πουλάκι σταυραητέ µου, µεγάλωσε, πῆρε φτερά, πῆρε κορµὶ καὶ νύχια καὶ µοῦ µατώνει τὴν καρδιά, τὰ σωθικά µου σκίζει κι ἔγινε τώρα ὁ πόθος µου ἀητός, στοιχειὸ καὶ δράκος κι ἐφώλιασε βαθιὰ - βαθιὰ µέσ στ ἄσαρκο κορµί µου καὶ τρώει κρυφὰ τὰ σπλάγχνα µου, κουφοβοσκάει τὴν νιότη. Μπεζέρισα νὰ περπατῶ στοῦ κάµπου τὰ λιοβόρια. Θέλω τ ἀψήλου ν ἀνεβῶ ν ἀράξω θέλω, ἀητέ µου, µέσ στὴν παλιά µου κατοικιά, στὴν πρώτη τὴ φωλιά µου, Θέλω ν ἀράξω στὰ βουνά, θέλω νὰ ζάω µ ἐσένα. Θέλω τ ἀνήµερο καπρί, τ ἀρκούδι, τὸ πλατόνι, καθηµερνή µου κι ἀκριβὴ νὰ τἄχω συντροφιά µου. Κάθε βραδούλα, κάθε αὐγή, θέλω τὸ κρύο τ ἀγέρι νἄρχεται ἀπὸ τὴν λαγκαδιά, σὰν µάνα, σὰν ἀδέρφι

2 2 of 11 15/3/2017 2:26 μμ νὰ µοῦ χαϊδεύει τὰ µαλλιὰ καὶ τ ἀνοιχτά µου στήθη. Θέλω ἡ βρυσούλα, ἡ ρεµατιά, παλιὲς γλυκές µου ἀγάπες νὰ µοῦ προσφέρνουν γιατρικὸ τ ἀθάνατα νερά τους. Θέλω τοῦ λόγγου τὰ πουλιὰ µὲ τὸν κελαϊδισµό τους νὰ µὲ κοιµίζουν τὸ βραδύ, νὰ µὲ ξυπνοῦν τὸ τάχυ. Καὶ θέλω νἄχω στρῶµα µου, νἄχω καὶ σκέπασµά µου τὸ καλοκαίρι τὰ κλαδιὰ καὶ τὸν χειµώ τὰ χιόνια. Κλωνάρια ἀπ ἀγριοπρίναρα, φουρκάλες ἀπὸ ἐλάτια θέλω νὰ στρώνω στοιβανιὲς κι ἀπάνου νὰ πλαγιάζω, ν ἀκούω τὸν ἦχο τῆς βροχῆς καὶ νὰ γλυκοκοιµιέµαι. Ἀπὸ ἡµερόδεντρον ἀητέ, θέλω νὰ τρώω βαλάνια, θέλω νὰ τρώω τυρὶ ἀλαφιοῦ καὶ γάλα ἀπ ἄγριο γίδι. Θέλω ν ἀκούω τριγύρω µου πεῦκα κι ὀξιὲς νὰ σκούζουν, θέλω νὰ περπατῶ γκρεµούς, ῥαϊδιά, ψηλὰ στεφάνια, θέλω κρεµάµενα νερὰ δεξιὰ ζερβιὰ νὰ βλέπω. Θέλω ν ἀκούω τὰ νύχια σου νὰ τὰ τροχᾶς στὰ βράχια, ν ἀκούω τὴν ἄγρια σου κραυγή, τὸν ἴσκιο σου νὰ βλέπω. Θέλω, µὰ δὲν ἔχω φτερά, δὲν ἔχω κλαπατάρια, καὶ τυραννιέµαι, καὶ πονῶ, καὶ σβυιέµαι νύχτα µέρα. Παρακαλῶ σε, σταυραητέ, γιὰ χαµηλώσου ὀλίγο καὶ δῶσ µου τὲς φτεροῦγες σου καὶ πάρε µε µαζί σου, πάρε µε ἀπάνου στὰ βουνά, τὶ θὰ µὲ φάῃ ὁ κάµπος! Τὸ κέντηµα τοῦ µαντηλιοῦ Στὴν ἄκρη τοῦ γιαλοῦ ξανθὴ κάθεται κόρη κι ὡριόπλουµο λευκὸ χρυσοκεντάει µαντίλι, µαντίλι τοῦ γαµπροῦ, τοῦ γάµου της κανίσκι. Τὴν θάλασσα κεντάει, µὲ τὰ νησιά της ὅλα, κεντάει τὸν οὐρανὸ µὲ τὰ λαµπρά του ἀστέρια, τὴ γῆ µὲ τὰ πολλὰ καὶ µὲ τὰ ὡραῖα λουλούδια, κεντάει κ ἕνα βουνό, ψηλὸ ψηλὸ καὶ µέγα: τὸ χάραµα γλυκὰ προβάλει στὴν κορφή του καὶ βάφεται ἡ κορφὴ καὶ τ οὐρανοῦ ἡ λουρίδα ροδόλευκη, νερὰ καθάρια κι ἀσηµένια τὰ διάπλατα πλευρὰ ξετρέχουν κι αὐλακώνουν, χιλιόχρονα, παλιά, βαθιά, ἰσκιωµένα ὀρµάνια κεντάει στὶς λαγκαδιὲς µὲ πράσινο µετάξι στοὺς ὄχτους, στὰ ριζά, κοπάδια ἀσπρολογᾶνε καὶ φαίνονται οἱ βοσκοί, καὶ στ ὄµορφο κεντίδι φλογέρες λὲς κι ἀκοῦς, λὲς καὶ γρικᾷς τραγούδια, βελάσµατα βραχνὰ καὶ ἠχοῦς ἀπὸ τρουκάνια. Στὰ πόδια τοῦ βουνοῦ κεντάει γαλάζια λίµνη µὲ καλαµιὲς χρυσές, ἕνας ψαρᾶς στὴν ἄκρη πεζόβολον κρατεῖ καὶ δόλωµα ἑτοιµάζει, κάµπον πλατὺν-πλατὺν µὲ σµαραγδένιο νῆµα ὁλόγυρα κεντάει, στὴ µέση ἀπὸ τὸν κάµπο, ποτάµι σιγαλὸ καὶ φιδωτὸ ξοµπλιάζει, µὲ δάφνες, µὲ µυρτιὲς καὶ µὲ δασιὰ πλατάνια,

3 3 of 11 15/3/2017 2:26 μμ µὲ ἀηδόνια, µὲ φωλιές, καὶ στὸ πανώριο ξόµπλι τὸν φλοῖβο τοῦ νεροῦ θαρρεῖς κι ἀκοῦς, τῆς δάφνης τὸν µύρο, τῆς µυρτιᾶς, θαρρεῖς ὅτι ἀνασαίνεις, πὼς τὸν κελαηδισµὸ τῶν ἀηδονιῶν ξανοίγεις, πὼς νιώθεις τὸ ἁπαλό της φυλλουργιᾶς µουρµούρι... Στὴν ἀκροποταµιὰν ἀλάφι ζωγραφίζει, ποὺ σκύφτει τὰ νερὰ νὰ πιεῖ, τὰ κρυσταλένια, καί, ξάφνου, σαϊτιὰ στὴν πλάτη τὸ λαβώνει, στρέφεται αὐτό, κοιτάει µὲ πόνο τὴν πληγή του, πάσχει ν ἀπαλλαχτεῖ, δὲ δύνεται τὸ µαῦρο, κι ἀπὸ τὸν οὐρανόν, ἀπὸ τὰ δένδρα γύρα βοήθεια λὲς ζητάει... Ὁλόυρα ἀπὸ τὸν κάµπο, πλῆθος µικρὰ χωριὰ κεντάει, χωράφια ὀλλοῦθε µὲ ὁλόχρυσα σπαρτά, µὲ θυµωνιές, µὲ ἁλώνια, πράσινα ἀµπέλια ἀλλοῦ, µὲ κίτρινα σταφύλια, κίτρινα σὰν φλουριά, κ ἔµορφα κοπελούδια, ποὺ µπαίνουν µὲ πλεχτὰ καλάθια καὶ τρυγᾶνε. Γάµον ἀρχοντικὸ σ ἕνα χωριὸ πλουµίζει, µὲ νύφην, µὲ γαµπρό, µὲ φλάµπουρα, µὲ ψίκι, δράκους ἀλλοῦ κεντάει, καὶ λάµιες καὶ νεράϊδες, κεντάει κ ἕναν γιαλὸ µὲ ζαφειρένια πλάτια, στὴν ἄκρη τοῦ γιαλοῦ τὴν ἴδια τὴν θωριά της ὁλόφαντη ἱστορεῖ ἀπὸ ὀµορφιὰν καὶ νιότη καὶ πλοῦτον καὶ ἀρχοντιά, καὶ στὰ λευκά της χέρια τ ἀργόχειρο κρατεῖ, τ ὡριόπλουµο µαντίλι, µαντίλι τοῦ γαµπροῦ, τοῦ γάµου της κανίσκι, ἀνάρια τὸ κεντάει κι ὅλο τοῦ λέει τραγούδια: -Μαντίλι πλουµερὸ καὶ χρυσοκεντηµένο, ποιὸς νἆναι τάχα ὁ νιὸς ὁποῦ θὰ σ ἀποχτήσει; Ποιὸς νἆναι τάχα ὁ νιὸς ποὺ µ ἕνα δακτυλίδι, µαντίλι µου ἀκριβό, κανίσκι θὰ σὲ πάρει; Ποιὸς νἆναι τάχα ὁ νιός, ποὺ µ ἕνα φιληµά του, γλυκὸ καὶ φλογερό, ἀπ τὸ λευκό µου χέρι στὴν κλίνη τὴν ἁγνὴ θὰ µ ὁδηγήσει νύφην; Ποιὸς νἆναι τάχα αὐτός; Πέτε µου, ἐσεῖς δεντράκια, κ ἐσεῖς καλὰ πουλιά. Μουρµούρισέ µου ἀγάλια, ἐσὺ ὡραῖε γιαλὲ καὶ γαλανὲ οὐρανέ µου! Ἐσύ, φτερουγιαστέ, καθάριε λογισµέ µου, γιατί δὲ µοῦ τὸν λές, γιατί δὲ µοῦ τὸν δείχνεις, γιατί µία ὡραῖα βραδιὰ κρυφὰ δὲ µοῦ τὸν φέρνεις, σὰν ὄνειρο χρυσό, γλυκὰ στὴν ἀγκαλιά µου; Τὸ τραγούδι τοῦ τρυγητοῦ Τὸ λέει ὁ πετροκότσυφας στὸ δροσερὸ τ αὐλάκι, τὸ λὲν στὰ πλάια οἱ πέρδικες, στὴν ποταµιὰ τ ἀηδόνια, τὸ λὲν στ ἀµπέλια οἱ λυγερές, τὸ λὲν µὲ χίλια γέλια, τὸ λέει κ ἡ Γκόλφω ἡ ὄµορφη, τὸ λέει µὲ τὸ τραγούδι: - Ἀµπέλι µου, πλατύφυλλο καὶ καλοκλαδεµένο, δέσε σταφύλια κόκκινα, νὰ µπῶ νὰ σὲ τρυγήσω,

4 4 of 11 15/3/2017 2:26 μμ νὰ κάµω ἀθάνατο κρασί, µοσκοβολιὰ γιοµάτο. Μὲς στὰ κατώγια τὰ βαθιὰ σὰν µόσχο νὰ τὸ κρύψω, νὰ τὸ φυλάξω ὀλάκαιρες χρονιές, ἀκέριους µῆνες, ὥσπου νὰ ρθεῖ µίαν ἄνοιξη, νἄρθει ἕνα καλοκαίρι, νὰ γύρει ἀπὸ τὴ µακρινὴ τὴν ξενιτιὰ ὁ καλός µου. Νὰ κατεβῶ µὲς στὴν αὐλή, νὰ πιάκω τ ἄλογό του, νὰ τὸν φιλήσω ἀγκαλιαστὰ στὰ µάτια καὶ στὸ στόµα, νὰ τὸν κεράσω, ἀµπέλι µου, τ ἀθάνατο κρασί σου, τῆς ξενιτιᾶς τὰ βάσανα νὰ πᾶν, νὰ τὰ ξεχάσει. Τραγούδι τοῦ ἀργαλειοῦ Ἡ Ζερβοπούλα ἡ ὄµορφη κι ἀρχοντοδυγατέρα στὸν ἀργαλιὸ τῆς ὕφαινε κι ἀνάρια ἐτραγουδοῦσε: - Διασίδι, καλοδιάσιδο, γνεµένο στὸ νυχτέρι, διασίδι µ, ὄντας σ ἔγνεθα, τὸν συχνονειρεύοµουν, διασίδι, ὄντας σ ἐδιάζοµουν, ἦρθεν ἀπὸ τὰ ξένα, διασίδι, ὄντας σ ἐτύλιγα στὴν ἐκκλησιὰ τὸν εἶδα, διασίδι, ὄντας σ ἐκόλναγα, µὄστειλεν ἀρραβῶνα. Παῖξε ἀργαλιέ µου, βρόντησε, πέτα χρυσὴ σαΐτα, τρίχτε καηµένα χτένια µου, βαστᾶτε τὸν ἠχό µου, νὰ βγοῦν τὰ ὑφάδια γλήγορα, νὰ ράψω τὰ προικιά µου, γιατ ὁ καλός µου βιάζεται, βιάζεται νὰ µὲ πάρει! Ὁ τρύγος Ὅταν ἀνθίζ ἡ ἀγριάµπελη κι ἁπλώνει τὰ κλαδιά της στὸ σκῖνο, στὸ χαµόδενδρο, στοῦ πεύκου τὰ κλωνάρια, στὰ ρέµατα τοῦ ποταµοῦ, στὸν ἐγκρεµὸ τοῦ βράχου, κι ἀγέραν, κάµπους καὶ βουνά, τὴν πλάση πέρα ὡς πέρα γιοµόζει ἀπὸ µοσκοβολιὰ µὲ τὸν ἀνασασµό της, πυκνὸ - πυκνὸ κι ὁλόµαυρο µελισσολόι πετιέται µὲς ἀπὸ βράχους καὶ κρινιά, µὲς ἀπὸ ἐρµιὲς καὶ κήπους, καὶ τ ἄνθη της βοσκολογᾷ καὶ παίρνει τὸν ἀχνό τους, καὶ διαλαλάει µ ἕνα βοητὸ τὸν ἀναγαλιασµό του. Ἔτσι οἱ κοπέλες τοῦ χωριοῦ πετιοῦνται ἀπὸ τὰ σπίτια κ εἰς κάµπους κ εἰς βουνὰ σκορποῦν, κι ὅπ εἶναι ἀµπέλι τρέχουν µὲ τὰ καλάθια τὰ πλεχτὰ καὶ µὲ τὰ βατοκόπια καὶ µὲ τραγούδια, µὲ χαρές, ὅταν ἀρχίζει ὁ τρύγος. Ἀναταράζονται οἱ ἐρµιές, ἀχολογοῦν τ ἀµπέλια, λὲς κι ἀπὸ κάθε πέτρα ὀρθή, λὲς κι ἀπὸ κάθε βάτον, ὅπου στὸ χόρτο σέρνεται, κόρης κορµὶ φυτρώνει. Πράσινη ἁπλώνεται ἡ φυτιὰ κ οἱ ρόγες µεστωµένες, µαῦρες καὶ κίτρινες, ξανθιές, µαυρολογοῦν, γιαλίζουν στὴν πρώτη ἀχτίδα τοῦ ζεστοῦ τοῦ ἥλιου ὅπ ἀνατέλλει, σὰν µαῦρα µάτια, σὰν χοντρὰ κλωνιὰ µαργαριτάρια. Οἱ βέργες οἱ καµαρωτὲς λαµποκοποῦν κ ἐκεῖνες, κ οἱ περογλιὲς ξαπλώνονται στὰ διάπλατα κρεββάτια,

5 5 of 11 15/3/2017 2:26 μμ καὶ στὴν πυκνή τους χλωρασιὰ καὶ στὸ βαθύ τους ἴσκιο τὴν ἱδρωµένην ἀργατιὰ δροσίζουν, ἀνασαίνουν, τὴν ἀργατιὰ ποὺ ὁληµερὶς ὅλο τρυγάει κι ἁπλώνει, Τὴν ἀργατιὰ ποὺ λαχταρᾷ πότε νὰ πέσει ὁ ἥλιος, πότε νὰ ἰσκιώσουν τὰ ριζά, νὰ δροσερέψει ὁ κάµπος. Νάτος ὁ ἥλιος ποὺ ἔπεσε καὶ πάει νὰ βασιλέψει, νάτα ποὺ ἰσκιῶσαν τὰ ριζὰ καὶ δροσερεύει ὁ κάµπος... O ἥλιος χάθη ὁλότελα καὶ τὰ βουνὰ σουρπώσαν, θόλωσαν τ ἀνοιχτὰ νερὰ κι ἀπάνω βγῆκαν τ ἄστρα... Διπλὰ ἀνασαίν ἡ ἐργατιὰ κι ἀπαρατάει τὸ ἔργο, κ ἐκεῖ ποὺ κληµατόβεργες κι ἀπὸ παλιούργια φράχτες καλύβι ὁλόρθο πλέκουνε, δεῖπνον ἁπλὸ κυκλώνουν, καὶ τὸν ἁπλὸ τὸ δεῖπνο τους φωτάει θαµπὸ λυχνάρι. Ὕστερα εἰς κάθε µιὰ φυτιά, κάθε ὄχτο, κάθε ἀµπέλι, τρανὲς ἀνάβουνε φωτιὲς µὲς στ ἁπλωτὸ σκοτάδι. Ὀλοῦρ - ὀλοῦρ ἀπ τὶς φωτιὲς σταίνουν χορὸ οἱ κοπέλες, στρώνονται χάµου οἱ γέροντες κ οἱ νιοί, κι ἀπ ὅλους ἕνας τοὺς συνοδεύει στὸ χορὸ µ ἕνα ἁπαλὸ τραγούδι καὶ µ ἕνα λάληµα γλυκὸ - γλυκὸ τοῦ ταµπουρᾶ του. Ὥσπου τ ἀστέρια τ οὐρανοῦ τὸ µεσονύχτι δείχνουν, καὶ τότες οἱ χοροὶ χαλοῦν, σκορπᾶν οἱ δουλευτάδες. Στρώνουν γιὰ στρώµατα κλαδιὰ κι ἀποσταµένοι γέρνουν. Κ ἐκεῖ ποὺ σβήνουν οἱ φωτιές, ἔρµες ἀνάρια - ἀνάρια, τὸ νυχτοπούλι τ ἄγρυπνο γλυκὰ τοὺς νανουρίζει, ὥσπου νὰ σκάσει ὁ αὐγερινός, ποὺ θὰ ξυπνίσουν πάλι, πάλι στὸ ἔργο τους νὰ µποῦν, στὸν ζηλεµένο τρύγο. Tραγούδι τῆς ξενιτιᾶς Ἀνάθεµά σε, ξενιτιά, µὲ τὰ φαρµάκια πὄχεις!.. Θὰ πάρω ἕναν ἀνήφορο νὰ βγῶ σὲ κορφοβούνι, νὰ βρῶ κλαράκι φουντωτὸ καὶ ριζιµιὸ λιθάρι, νὰ βρῶ καὶ µία κρυόβρυση, νὰ ξαπλωθῶ στὸν ἴσκιο, νὰ πιῶ νερὸ νὰ δροσισθῶ νὰ πάρω λίγη ἀνάσα, ν ἀρχίσω νὰ συλλογισθῶ τῆς ξενιτιᾶς τὰ πάθη, νὰ εἰπῶ τὰ µαῦρα ντέρτια µου καὶ τὰ παράπονά µου. Ἄνοιξε θλιβερὴ καρδιὰ καὶ πικραµένο ἀχείλι, βγάλε κάνα χαµόγελο καὶ πὲς κάνα τραγούδι. -Τραγούδια ἂν ἔχ ἡ µαύρη γῆ, κι ὁ τάφος χαµογέλια, ἔχει καὶ τοῦ παιδιοῦ ἡ καρδιὰ ποὺ περπατεῖ τὰ ξένα. Τὰ ξένα ἔχουν καηµοὺς πολλοὺς καὶ καταφρόνια πλῆθος! Στὰ ξένα δὲν ἀνθίζουνε τὴν Ἄνοιξη τὰ δέντρα, καὶ δὲν λαλοῦνε τὰ πουλιά, ζεστὸς δὲ λάµπει ὁ ἥλιος, δὲ φυλλουριάζουν τὰ βουνά, δὲν πρασινίζει ὁ κάµπος, καὶ δὲ δροσίζει τὸ νερό, καὶ τὸ ψωµὶ πικραίνει! Στὰ ξένα, ποιὸς θὰ σὲ χαρεῖ καὶ ποιὸς θὰ σὲ γελάσει;

6 6 of 11 15/3/2017 2:26 μμ Ποὖν τῆς µανούλας τὰ φιλιά, τὰ χάδια τοῦ πατέρα; Ποὖναι τὰ γέλια τ ἀδερφοῦ κ ἡ συντροφιὰ τοῦ φίλου; Ποὖν τῆς ἀγάπης οἱ µατιὲς καὶ τὰ γλυκὰ τὰ λόγια; Ἂν ἀρρωστήσεις, ποιὸς θαρθεῖ στὴν ξενιτιὰ σιµά σου, νὰ σὲ ρωτᾷ τὸν πόνο σου, τὰ γιατρικὰ νὰ δίνει; στὸ ἔρµο σου προσκέφαλο νὰ ξενυχτάει µαζί σου; Κι ἂν ἔρθει µέρ ἀγλύκαντη στὰ ξένα νὰ πεθάνεις, ποιὸς θὰ βρεθεῖ στὸ πλάι σου τὰ µάτια νὰ σοῦ κλείσει; Ποιὸς θὰ σοῦ λούσει τὸ κορµί, ποιὸς θὰ σὲ σαβανώσει; Στὸ λειψανό σου ποιὸς θἀρθεῖ λουλούδια νὰ σὲ ράνει; Καὶ ποιὸς µὲ πόνο θὰ ριχτεῖ στὸ νεκροκρέββατό σου γιὰ νὰ σὲ κλάψει; Ποιὸς θὰ εἰπεῖ γιὰ σένα µοιρολόγι; Ἄχ! πῶς τοὺς θάφτουν, νἄξερες, καὶ πῶς τοὺς πᾶν τοὺς ξένους!.. Χωρὶς λιβάνι καὶ κηρί, χωρὶς παπὰ καὶ ψάλτη! Ἀνάθεµά σε, ξενιτιά, µὲ τὰ φαρµάκια πὄχεις!.. Ποῦ νὰ τὸν πῶ τὸν πόνο µου, ποῦ νὰ τὸν ἀπορίξω; Νὰ τὸν εἰπῶ στὰ τρίστρατα, τὸν παίρνουν οἱ διαβάτες, νὰ τὸν ἀφήσω στὰ κλαριά, τὸν παίρνουν τ ἀγριοπούλια!.. Κι ἂν κλάψω, τὰ φαρµακερὰ τὰ δάκρια ποῦ νὰ πέσουν; Ἂν πέσουνε στὴ µαύρη γῆ, χορτάρι δὲν φυτρώνει, ἂν πέσουνε στὸν ποταµό, ὁ ποταµὸς θὰ στύψει, ἂν πέσουνε στὴ θάλασσα, πνίγουνται τὰ καράβια, κι ἂν τὰ βαστάξω στὴν καρδιά, µὲ καῖν µὲ φαρµακώνουν! Ἀνάθεµά σε ξενιτιά, µὲ τὰ φαρµάκια πὄχεις!.. Ἤθελα νἄµουν τσέλιγκας Ἤθελα νἄµουν τσέλιγκας, νἄµουν κ ἕνας σκουτέρης, νὰ πάω νὰ ζήσω στὸ µαντρί, στὴν ἐρηµιά, στὰ δάσα, νἄχω κοπάδι πρόβατα, νἄχω κοπάδι γίδια, κ ἕνα σωρὸ µαντρόσκυλα, νἄχω καὶ βοσκοτόπια, τὸ καλοκαίρι στὰ βουνά, καὶ τὸν χειµῶ στοὺς κάµπους. Νἄχω ἀπὸ πάλιουραν βορὸ καὶ στρούγγα ἀπὸ ροδάµι, νἄχω καὶ σὲ ψηλὴν κορφὴ καλύβα ἀπὸ ρουπάκια, νἄχω µὲ τὰ βοσκόπουλα σὲ κάθε σκάρον γλέντι, νἄχω φλογέρα νὰ λαλῶ, ν ἀντιλαλοῦν οἱ κάµποι, νἄχω καὶ κόρη ὄµορφη, στεφανωτήν µου νἄχω, νὰ µοῦ βοηθάει στὸ σάλαγο, νὰ µοῦ βοηθάει στὰ γρέκια, κι ὄντας θὰ τὰ σταλίζουµε τὰ δειλινὰ στοὺς ἴσκιους, στῆς ρεµατιᾶς τὴ χλωρασιὰ µαζί της νὰ πλαγιάζω, νὰ µὲ κοιµίζει µὲ φιλιὰ στοὺς δροσερούς της κόρφους. Πόθοι Θ. Πασχίδη ἀδελφῷ θανόντι ἐν ἐξορίᾳ

7 7 of 11 15/3/2017 2:26 μμ Ἤθελα νἄµουν σταυραητός, νὰ πέταγα τ ἀψήλου, ν ἀνέβαινα στὴ Λιάκουρα, κατάκορφα στὴ ράχη, νἄριχνα ἐκεῖθε µία µατιά, ν ἀγνάντευα τὸν Πίνδο, νὰ ἰδῶ πῶς µοῦ τὸν ἔκαµαν τὰ χρόνια κ ἡ σκλαβιά του. Ποιὸς λέει δὲν κλαῖνε τὰ βουνά; Ποιὸς λέει πὼς δὲν γεράζουν;... Χιόνια καὶ κρούσταλλα παλιά, γεράµατα γιοµάτα, σκεπάζουνε τὸν Πίνδο µου, καὶ καταχνιὲς τὸν πνίγουν κι ἀκούγω, ἀκούγω ἀπὸ µακρυά, ἀκούγω ἀπὸ τὰ ξένα τῆς γερατειᾶς του τὸ σκουσµό, τὸ κλάµµα τῆς σκλαβιᾶς του. Ἄχ! πότε αὐτὸ τὸ σκούξιµο, τρανὴ κραυγὴ θὰ γίνει, κραυγὴ ἀνήµερου θεριοῦ, ἐκδίκηση γιοµάτη, νὰ µάσει ἀπὸ τὴν ξενιτιὰ τὰ ἔρµα τὰ παιδιά σου, τ ἀστροπελέκια σου ἄρµατα, Πίνδε, νὰ µᾶς µοιράσεις, µία µέρα, ν ἀναστήσουµε τὴ δόλια µας πατρίδα!... Ἄχ! πότε ἡ καταχνιά σου αὐτὴ κ ἡ τόση σου θολούρα, ποὺ τώρα στὸ ἀτέλειωτο σάβανο σὲ τυλίγει, πότε νὰ γίνει θὰ τὴν δῶ καπνούρα ἀπὸ ντουφέκια!... Καὶ πότε αὐτὸς ὁ ἥλιος σου, ποὖναι νεκρὸς καὶ κρύος, πότε µία µέρα θὲ νὰ βγεῖ ζεστὸς µέσ στὲς κορφές σου, νὰ λυώσουνε τὰ κρούσταλλα καὶ τὰ πολλά σου χιόνια, καὶ φυτρώσουν, µία ἄνοιξη, µαζὶ µὲ τὰ λουλούδια, ἀρµατωµένα, Πίνδε µου, τὰ νιάτα τὰ παλιά σου!... Ἀττικὸν Μουσεῖον, τόµος 3, ἀρ. 14 (1890), σ Ἡ ποδιὰ τῆς Μαριῶς Πλένει ἡ Μαριὼ στὸν ποταµό, πλένει τὲς φορεσιές της, κι οἱ ὀµορφιές της λάµπουνε, κι ἀστράφτουν στὸ κορµί της ἀράδες τ ἀσηµόκουµπα κι ἀράδες τὰ γιουρντάνια, καὶ στὰ καθάρια τὰ νερὰ τὰ πόδια της ἀσπρίζουν σὰν νἆταν µὲ τριαντάφυλλα καὶ γάλα ζυµωµένα. Περνοῦν ἐκεῖθε πιστικοὶ καὶ κυνηγοὶ διαβαίνουν, κι ἄλλοι τὴν λὲν Λιογέννητη, ἄλλοι τὴν λὲν Νεράιδα. Πέρασε κ ἕνας σταυραετός, πέρασε ἀπάνω ἀπάνω, καὶ σὰν νὰ νοιάστηκε κι αὐτὸς τὴν ὀµορφιὰ τῆς κόρης, χαµήλωσε ὡς στὸν ποταµὸ κι ἁρπάζει τὴν ποδιά της, τὴ λαχουριά της τὴν ποδιά, τὴ χρυσοκεντηµένη, ποὖχε ξοµπλιάσει ἀπάνω της τὸν οὐρανὸ µὲ τ ἄστρα, καὶ σκούζει ἡ ἄµοιρη Μαριὼ καὶ κλαίει τὴν ποδιά της. Ὁ σταυραετὸς µεσουρανὶς χάθηκε µέσ στὰ ἀστέρια. Σὲ λίγες µέρες ὕστερα ταράχθηκεν ἡ χώρα, παγάνα πῆραν τὰ χωριὰ τοῦ βασιλιᾶ οἱ ἀνθρῶποι καὶ δείχνουνε στὲς λυγερὲς ποδιὰ γεµάτη ἀστέρια, καὶ σ ὅποιας πιάσει τὸ κορµί, καὶ ὅποια τὴν πεῖ δική της, ἐκείνη θὰ τὴν πάρουνε µαζί τους στὸ παλάτι. Πέρασαν, πέρασαν χωριὰ τοῦ βασιλιᾶ οἱ ἀνθρῶποι, δείχνοντας τὴ χρυσὴ ποδιά, κι οὔτε κι εὑρέθη κόρη νὰ τῆς ταιριάζει στὸ κορµὶ καὶ τὴν πεῖ δική της. Καὶ στῆς Μαριῶς πᾶν τὸ χωριὸ καὶ δείχνουνε στὲς κόρες ἀράδα ἀράδα τὴν ποδιά, καὶ τὴν γνωρίζουν ὅλες. Μέσα στὲς ἄλλες ἔρχεται καὶ τῆς Μαριῶς ἡ ἀράδα, καὶ κοκκινίζει ἀπὸ χαρὰ καὶ παίρνει καὶ τὴν ζώνει, τήνε γνωρίζουνε µὲ µιᾶς τοῦ βασιλιᾶ οἱ ἀνθρῶποι, καὶ τήνε παίρνουνε µαζί, τὴν φέρνουν στὸ παλάτι.

8 8 of 11 15/3/2017 2:26 μμ Παίρνουν αὐτοὶ τὸ τάµα τους, κι ὁ βασιλιὰς τὴν κόρη. Ἡµερολόγιον Σκόκου, τόµος 6 (1891), σ Ἡ νησιωτοπούλα Νησιωτοπούλα κάθεται σὲ µαρµαρένιον πύργο, µὲ κέντηµα στὰ χέρια της, µ ἀγάπη στὴν καρδιά της. Φορὲς-φορὲς τὸ κέντηµα κεντοῦσε µὲ τραγούδια, φορὲς-φορὲς πισώριχνε τὰ ξεπλεγα µαλλιά της. Κι ἀγνάντευε τὸ πέλαγος π ἁπλώνετο µπροστά της, καὶ γκαρδιακὰ ἀναστέναζε κ ἐχτύπαγε τὰ στήθια, γιατ ἀγριεµένο τὄβλεπε, µαῦρο, φουρτουνιασµένο κι αὐτὴ εἶχε λόγο, στὸ γιαλὸ νὰ κατεβεῖ τὸ βράδυ, κι ἀπ τὸ νησὶ τ ἀντικρυνό, ποὺ χάνεται στὸ κύµα, ὁ ἀγαπηµένος της νἀρθεῖ, νὰ ποῦν τὸν ἔρωτά τους. Ὁ ἥλιος ἐβασίλεψε σκοτάδιασε, νυχτώνει. Τὸ κέντηµά της τ ὄµορφο ἀπαρατάει ἡ κόρη, καὶ κατεβαίνει στὸ γιαλὸ καὶ τὸν ἀκαρτεράει. Μαυρολογᾶνε τὰ βουνά, καὶ σύγνεφα µεγάλα σκεπάζουνε στὸν οὐρανὸ τ ἀστέρια πέρα πέρα, φυσοµανάει τὸ πέλαγο, τὰ κύµατα βογγοῦνε, κι ὅταν τὰ νέφια ἀστράφτουνε, δείχνουν κορφὲς ἀφράτες, καὶ δὲν γροικιέται πουθενὰ τ ἀγαπηµένου ἡ βάρκα. Κάθεται ἡ νιὰ κι ἀκαρτέρει στ ἀκρογιαλιοῦ τὰ βράχια. Τὰ µακρυά της τὰ µαλλιὰ τὰ κυµατίζει ὁ ἀγέρας, καὶ σποῦνε µέσ στὰ πόδια της τὰ κύµατα µὲ βόγγο. Ὧρες τηράει τὸ πέλαγο, ὧρες τηράει µπροστά της, νέφια καὶ κύµατα µαζὶ συχνορωτάει µὲ πόνο, ἂν εἶδαν κάπου νάρχεται τ ἀγαπηµένου ἡ βάρκα. Τὰ σύγνεφα µένουν βουβά, τὰ κύµατα βογγοῦνε, κι ἀναστενάζουνε βαριὰ-βαριὰ τῆς νιᾶς τὰ στήθια. Φυσοµανάει ἡ θάλασσα, τὰ κύµατα βογγοῦνε, κ ἕνα µὲ τ ἄλλο σπρώχνονται καὶ σπάνουν στ ἀκρογιάλι κ ἐκεῖ ποὺ ἡ κόρη τὰ ρωτᾶ, βλέπει ἕνα θεριωµένο νὰ ψηλωθεῖ, νὰ ψηλωθεῖ, τὰ βράχια νὰ περάσει, καὶ νὰ τὴν πνίγει στὸν ἀφρό. Τραβιέται ἡ κόρη πίσω, καὶ κλειώντας τὴν ἀγκάλη της, ποὺ ὁλάνοιχτη βαστοῦσε τὸν ἀκριβό της νὰ δεχθεῖ, σφίγγει στὰ στήθια ἀπάνου παραδαρµένο ἕνα κορµί, καὶ ἄψυχο, καὶ κρύο. Ταχιὰ ἡ φουρτούνα ἡσύχασε, τὰ κύµατα µερέψαν, καὶ οἱ ψαράδες πὤριχναν στὸ πέλαγο τὶς βάρκες, στ ἀκρογιαλιοῦ τὰ χώµατα καὶ µέσ στὰ βράχια βρίσκουν παραριγµένα δύο κορµιὰ καὶ σφιχταγκαλιασµένα. Ἀττικὸν Μουσεῖον, Τόµος 3, Ἄρ. 9 (1890), Ἡµερολόγιον Σκόκου, Τόµος 6 (1891), σ. 89. Τὸ µαρµαρωµένο βασιλόπουλο Ἕνα παλάτι ἀδιάβατο κλειστὸ καὶ ρηµαγµένο πανώρῃο βασιλόπουλο βαστάει µαρµαρωµένο. Δέρν ἡ θολοῦρα, ἡ χειµωνιὰ τὸ ἔρµο τὸ παλάτι,

9 9 of 11 15/3/2017 2:26 μμ κι οὐδὲ µιλάει τὸ µάρµαρο, οὐδὲ κι ἀνοίγει µάτι. Λάµπει ὁ ἥλιος, κελαϊδοῦν τῆς ἄνοιξης τ ἀηδόνια, κι ἐκεῖνο µένει ἀσάλευτο, βουβὸ ἀπὸ τόσα χρόνια. Κἄποια νεράϊδα τῆς ἐρµιᾶς καὶ µάγισσα ὠργισµένη τὸ καταράστηκε βαρειὰ καὶ µάρµαρο ἔχει γένει. Καὶ τὸ παλάτι ἐρήµαξε, τὸ σκέπασαν τὰ δάση κι ὡς τώρα πόδι ἀνθρωπινὸ δὲν ἔχει ἐκεῖ περάσει. Μονάχα ὁ χρόνος, ποὺ περνάει ὁληµερὶς µπροστά του, ἔγραψε µέσ στὸ µάρµαρο µαζὶ µὲ τ ὄνοµά του: «Χαρὰ στὴ νειὰ τὴν ὤµορφη ποὺ ἡ µοῖρα θὰ τῆς δείξῃ τὸ σιδερόχορτο νὰ βρῇ, τὴν πόρτ αὐτὴ ν ἀνοίξῃ, ν ἀγκαλιαστῇ τὸ µάρµαρο, σιµά του ν ἀγρυπνήσῃ σαράντα δυὸ µερόνυχτα, γλυκὰ νὰ τὸ ξυπνήσῃ». Εἶνε παλάτι ἐρηµικὸ κι ἀπόκλειστο ἡ καρδιά µου, µαρµαρωµένον βασιληᾶ βαστάει τὸν ἔρωτά µου. Χαρὰ στὴ νειὰ τὴν ὤµορφη, ποὺ τὴν καρδιὰ θ ἀνοίξῃ καὶ µὲ τὸ κρύο τὸ µάρµαρο τὰ χείλη της θὰ σµίξῃ. Ἡ καπετάνισσα Ἡ Ρούσιω ἡ καπετάνισσα, τοῦ Γέρω-Δήµου ἡ νύφη, στὰ παραθύρια κάθεται, τοὺς κάµπους ἀγναντεύει κι ἀναστενάζει ἀπ τὴν καρδιὰ καὶ µὲ τὸ νοῦ της λέει: - Μάνα µὲ κακοπάντρεψες καὶ µ ἔδωκες σὲ κλέφτη, ποὺ βρίσκεται στὸν πόλεµο ἀπ τὴν αὐγὴ ὡς τὸ βράδυ, κι ἀπὸ τὸ βράδυ ὡς τὴν αὐγὴ φυλάει στὸ καραοῦλι, καὶ δὲν τὸν εἶδα µιὰ φορὰ νὰ κοιµηθῇ σιµά µου. Ἐγὼ τουφέκια σκιάζουµαι, τ ἄρµατα ἐγὼ τὰ τρέµω., γιὰ νὰ τὰ ζώσω στὸ κορµὶ νὰ πάω ἀπὸ κοντά του, κ ἐχτίκιασαν τὰ στήθια µου, ἐµάλλιασε ἡ καρδιά µου, µαράθηκαν τὰ νειᾶτα µου κ ἡ ἐµορφιά µου ἐχάθη. σὰν τί τὰ θέλω τὰ φλουριὰ καὶ τὰ βαρειὰ γιουρντάνια, σὰν τί τὰ θέλω τὰ χρυσᾶ κι ἀσηµωµένα ροῦχα, σὰν δὲν κοιµοῦµαι µιὰ φορὰ στὸ πλάϊ τοῦ καλοῦ µου; Νἄµουνα κάλλια πιστικά, κάλλια θερίστρα νἄµουν, παρὰ ἡ καπετάνισσα τοῦ Γέρω-Δήµου ἡ νύφη. Γιὰ ἰδὲς θερίστρες, πιστικιές, ὁληµερὶς γυρνᾶνε στὰ ρέµατα στῂς λαγκαδιές, στοὺς κάµπους καὶ στὰ πλάγια µὲ τὸν καλό τους στὸ πλευρὸ καὶ µὲ µικρὰ στὰ χέρια κ ἐγὼ κλεισµένη µοναχὴ ψηλὰ στὰ κορφοβούνια, τὰ λερωµένα του σκουτιὰ µπεζέρισα νὰ πλένω, κι ὥρα τὴν ὥρα µὲ καρδιὰ καταλαχταρισµένη τὸν καπετάνο καρτερῶ τόσες βραδειὲς κι αὐγοῦλες, πότε νὰ τὸν ἰδῶ γερὸς ν ἀφήσῃ τὰ ληµέρια, νἀρθῇ στὸ σπίτι µιὰ φορά, νὰ κοιµηθοῦµε ἀντάµα! Ἐργοκριτική Ὁ Κώστας Κρυστάλλης, γράφει ὁ Γρηγόριος Ξενόπουλος, ἦτο γνήσιος καλλιτέχνης. Δὲν ἔγραψε µίαν σελίδα, µίαν γραµµὴν χωρὶς τὴν σφραγῖδα τῆς ἰδιοφυοῦς ψυχῆς του. Καὶ τὰ πεζά του καὶ τὰ ἔµµετρα, καὶ αὐτὰ ἀκόµη τὰ εἰς ἁπλὴν καὶ ἀνεπιτήδευτον καθαρεύουσαν γραµµένα - διότι ἀπ ἀρχῆς ὁ ποιητὴς δὲν εἶχε

10 10 of 11 15/3/2017 2:26 μμ κατανοήσει ὅτι αἱ λαϊκαί του ἐµπνεύσεις παντοῦ καὶ πάντοτε, µόνον διὰ τῆς λαϊκῆς γλώσσης, ἦτο δυνατὸν ν ἀποδοθοῦν καὶ ἐταλαντεύετο ζητῶν τὸν ἀληθῆ δρόµον, ὅπως ὁ ἀεροπόρος πρὶν ἀναλάβει τὴν πρὸς τὰ ὕψη πορείαν- ὅλα µαρτυροῦν ὅτι ὁ Κρυστάλης ἔβλεπε καὶ ἠσθάνετο βαθέως, εἰλικρινῶς, ἀνθρωπίνως, ἄνευ τῆς µεσολαβήσεως ξένων ἀναγνωσµάτων, ἀπηλλαγµένος πάσης µιµήσεως, παντὸς ψιττακισµοῦ. Μὲ τὸν Κώστα Κρυστάλλη ἡ ἑλληνικὴ ποίηση, ποὺ ὡς τότε ἦταν κυρίως ψεύτικη, ροµαντικὴ καὶ κλαψιάρικη, βρῆκε µιὰ καινούρια νότα, εὔρωστη, λεβέντικη καὶ γνήσια ἑλληνική. Μᾶς ζωντάνεψε τὸν κόσµο τοῦ χωριοῦ καὶ τῆς στάνης, τοῦ βουνοῦ καὶ τοῦ δάσους, τῆς ὀρεινῆς ὀµορφιᾶς καὶ τῆς ἐθνικῆς µας παράδοσης. Ἦταν µιὰ σηµαντικὴ στροφὴ τῆς ποιητικῆς ἔµπνευσης πρὸς τὴν ντόπια παράδοση καὶ µάλιστα µὲ τὰ µέτρα ποὺ ἦταν σὲ χρήση καὶ στὸ δηµοτικὸ τραγούδι, µὲ τὸν λαϊκὸ δεκαπεντασύλλαβο. Ἡ ποίηση αὐτὴ ἀγαπήθηκε ἀµέσως ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ κοινὸ καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ ἀγαπιέται ἀκόµα, ὅπως ἀγαπήθηκε καὶ ὁ ποιητής, στὸν ὁποῖο ἡ λατρεία τοῦ κοινοῦ ἔχει στήσει ὡς σήµερα τέσσερεις προτοµὲς (στὴν Πεντέλη, στὴν Ἄρτα, στὰ Γιάννενα καὶ στὴ Λάρισα). Στὴν προτίµηση αὐτὴ συντέλεσαν ἀσφαλῶς καὶ οἱ δραµατικὲς συνθῆκες κάτω ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἔζησε ὁ ποιητής, ποὺ πέθανε ἄλλωστε πολὺ νέος, σχεδὸν παιδί, µόλις εἴκοσι ἕξι χρονῶν. Γεννήθηκε στὸ Συρράκο τῆς Ἠπείρου τὸ 1868, ἀπὸ οἰκογένεια ποὺ εἶχε προσφέρει πολλὰ στὴν ὑπόθεση τῆς πατρίδας. Ὅταν τελείωσε τὸ δηµοτικό, κατέβηκε στὰ Γιάννενα, νὰ µπεῖ στὴ Ζωσιµαία Σχολή. Στὴν πόλη αὐτὴ ἔµενε καὶ ὁ πατέρας του, πλούσιος ἔµπορος ἄλλοτε, ποὺ ἄρχισε ὅµως νὰ ξεπέφτει µετὰ τὸ Ἕνας πράκτορας τῆς ῥουµανικῆς προπαγάνδας ζήτησε τότε ἀπὸ τὸ γερο-κρυστάλλη, νὰ τοῦ δώσει τὸν Κώστα νὰ τὸν στείλει γιὰ δωρεὰν σπουδὲς στὸ Βουκουρέστι. Μὲ τὴν πρόταση αὐτὴ ὁ πατέρας πληγώθηκε στὴν ἐθνικὴ φιλοτιµία του, καὶ µάλιστα ἐράπισε τὸν πράκτορα. Τὰ ἴδια πατριωτικὰ αἰσθήµατα εἶχε καὶ ὁ νεαρὸς µαθητὴς-ποιητής, ὁ ὁποῖος εἶχε τελειώσει τότε ἕνα πρωτόλειο «ἐπύλλιον», µὲ τὸν τίτλο: «Αἱ Σκιαὶ τοῦ Ἅδου». Ἡ ποιητικὴ αὐτὴ σύνθεση, µολονότι ἄτεχνη, παλλόταν ἀπὸ πατριωτικὴ ἔξαρση. Ὁ πράκτορας τῆς ρουµανικῆς προπαγάνδας βρῆκε τὴν εὐκαιρία νὰ ἐκδικηθεῖ. Κατάγγειλε τo ἔργο στὸν Τοῦρκο στρατιωτικὸ διοικητή, o oποῖος διέταξε τὴ σύλληψη τοῦ νεαροῦ Κρυστάλλη. Οἱ συµµαθητές του τῆς Ζωσιµαίας τὸν βοήθησαν νὰ κρυφτεῖ, καὶ ὕστερα ἀπὸ µεγάλες περιπέτειες, τὰ Χριστούγεννα τοῦ 1888, κατόρθωσε νὰ περάσει τὰ σύνορα καὶ νὰ καταφύγει στὴν Ἀθήνα. Ἡ ἀγωνιώδης προσπάθειά του νὰ πετύχει κάποια ὑποτροφία, γιὰ νὰ τελειώσει τὴν τελευταία τάξη τοῦ Γυµνασίου, δὲν ἔφερε ἀποτέλεσµα. Καὶ ἐπειδὴ πλέον ἀντιµετώπιζε θέµα πείνας, ἀναγκάστηκε νὰ ἐργαστεῖ ἐπὶ δυὸ χρόνια ὡς τυπογράφος σ ἕνα σκοτεινὸ ὑπόγειο. Ἀργότερα ἐργάστηκε γιὰ µερικοὺς µῆνες ὡς συντάκτης στὸ περιοδικὸ «Ἑβδοµὰς» τοῦ Ἰωάννου Δαµβέργη καὶ ὕστερα ὡς ὑπάλληλος τῶν ἐκδοτηρίων στοὺς Σιδηροδρόµους Πελοποννήσου. Ἡ ὑγεία του ὅµως εἶχε κλονιστεῖ ἀνεπανόρθωτα. Προσβλήθηκε ἀπὸ φυµατίωση καὶ πέθανε στὴν Ἄρτα τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 1894, σὲ ἡλικία εἴκοσι ἕξι χρονῶν. Μόνος, ἀβοήθητος, ἄρρωστος, χωρὶς ἐφόδια, ἀλλὰ µὲ τεράστια πίστη καὶ ζῆλο, ὁ νεαρὸς αὐτὸς ἐξόριστος, ἕνα χωριατόπουλο ἄπραγο, χαµένο στὴ µεγαλούπολη, πέτυχε νὰ φέρει ἕνα ῥυάκι δροσερὸ νερό, ἀπὸ τὴ βουνίσια ὀµορφιὰ µέσα στὴν ἀδιάφορη Ἀθήνα. Πέτυχε νὰ ἐπιβάλει τὶς ποιµενικὲς ἀναµνήσεις του, νὰ µᾶς γνωρίσει τὸ κάλλος τῆς ἀγροτικῆς ζωῆς, νὰ µᾶς ξυπνήσει τὴν πατριωτικὴ φλόγα καὶ νὰ δηµιουργήσει µιὰ δική του παράδοση, ποὺ τοῦ ἐξασφάλισε ἰδιαίτερη θέση στὴν ἱστορία τῆς ἑλληνικῆς λογοτεχνίας. Ἀναστηµένος στὴ σκλαβιά, ὕµνησε τὴν ἐλευθερία. Καὶ χάνοντας τὶς ὀµορφιὲς τῆς ὀρεινῆς Ἠπείρου, ποὺ δὲν ἐπρόκειτο νὰ ξαναδεῖ, (οἱ Τοῦρκοι τὸν εἶχαν καταδικάσει ἐρήµην 25 χρόνια ἐξορία στὸ φεζάν), ἔκανε τραγούδι τὴ νοσταλγία του. Ὑπάρχει πολὺ πάθος καὶ πολλὴ ἀλήθεια µέσα στοὺς στίχους του, γι αὐτὸ καὶ µᾶς δίνουν µιὰ γνήσια συγκίνηση. Ἡ ἐργατικότητά του ἐξάλλου ὑπῆρξε χωρὶς προηγούµενο. Παρὰ τὶς δυσκολίες καὶ τὶς ἀντιξοότητες τοῦ βίου του, ἔγραψε µέσα σὲ µιὰ πενταετία τόσα, ὅσα ἄλλοι χρειάστηκαν ὁλόκληρη ζωὴ γιὰ νὰ τὰ γράψουν. Ἐξέδωσε τὶς ποιητικὲς συλλογές: «Τὸ ἐπύλλιον», «Ὁ καλόγερος τῆς Κλεισούρας τοῦ Μεσολογγίου» (1889).

11 11 of 11 15/3/2017 2:26 μμ Μετὰ ἦλθαν τὰ «Ἀγροτικά» (1891), ὁ «Τραγουδιστὴς τοῦ χωριοῦ καὶ τῆς στάνης» (1893). Τὰ «Ἀγροτικά» τιµήθηκαν µὲ ἔπαινο στὸν Α φιλαδέλφειο Διαγωνισµὸ καὶ ὁ «Τραγουδιστὴς» µὲ πρῶτο καὶ θερµότατο ἔπαινο στὸν Β φιλαδέλφειο διαγωνισµό. Ἡ κρίση θεωρήθηκε ἄδικη. Μὰ ἔδωσε τὴν εὐκαιρία στοὺς φιλολογικοὺς κύκλους τῆς Ἀθήνας νὰ ξεσπαθώσουν µὲ ἐνθουσιασµὸ ὑπὲρ τοῦ Κρυστάλλη. Ἰδιαίτερη βαρύτητα εἶχε τὸ ἄρθρο τοῦ Βλάση Γαβριηλίδη στὴν «Ἀκρόπολη», ποὺ ἔπιανε ὁλόκληρη τὴν πρώτη σελίδα τῆς ἐφηµερίδας. Πέρα ἀπὸ τὴν ποίηση ἀσχολήθηκε ἀκόµα µὲ τὸ διήγηµα καὶ δηµοσίευσε τὴ συλλογή: «Πεζογραφήµατα» (1894), ὅπου βλέπουµε ἐπίσης νὰ µοσκοβολάει ἡ νοσταλγία γιὰ τὴ χαµένη πατρίδα καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς βουνίσιας ψυχῆς. Μιὰ ἐκτεταµένη ἱστορικο-λαογραφικὴ µελέτη γιὰ τοὺς «Βλάχους τῆς Πίνδου» (τὸ ὑλικὸ τῆς ὁποίας ὁ Κρυστάλλης ἑτοίµαζε ἀπὸ µαθητὴς) µᾶς δείχνει τὶς σηµαντικὲς δυνατότητές του, ποὺ δὲν πρόλαβαν νὰ ἀξιοποιηθοῦν. Οἱ τελευταῖες ποιητικὲς συνθέσεις του: (Γκόλφω, Ψωµαπάτης) ἔµειναν µισοτελειωµένες. Μερικὰ ἄλλα ἔργα του χάθηκαν ὁριστικὰ (κάηκαν στὴ φωτιὰ ἀπὸ τὴ σπιτονοικοκυρά του, ὅταν ἔµαθε ὅτι ἦταν φυµατικός). Μιὰ πλήρη βιογραφία τοῦ ποιητῆ, σὲ µορφὴ µυθιστορήµατος, ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν ἐκλεκτὸ λογοτέχνη Μιχάλη Περάνθη µὲ τὸν τίτλο: «Ὁ Τσέλιγκας».