Κωνσταντίνος Κατσάνος Ειδίκευση πτυχιούχου: Πτυχιούχος Τμήματος Ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Βελιγραδίου

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ Κωνσταντίνος Κατσάνος Ειδίκευση πτυχιούχου: Πτυχιούχος Τμήματος Ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Βελιγραδίου Το Μακεδονικό Ζήτημα στο πλαίσιο των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων ( ) Διδακτορική Διατριβή Θεσσαλονίκη 2012

2 Κωνσταντίνος Κατσάνος Το Μακεδονικό Ζήτημα στο πλαίσιο των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων ( ) Διδακτορική Διατριβή Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας/Τομέας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 7 Ιουνίου 2012 Εξεταστική Επιτροπή Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Επίκουρος Καθηγητής, Επιβλέπων Ιωάννης Κολιόπουλος, Καθηγητής, μέλος τριμελούς Εισηγητικής Επιτροπής Σπυρίδων Σφέτας, Αναπληρωτής Καθηγητής, μέλος Εισηγητικής Επιτροπής Βασίλειος Κόντης, Ομότιμος Καθηγητής, Εξεταστής Ιωάννης Μουρέλος, Καθηγητής, Εξεταστής Βασίλειος Γούναρης, Καθηγητής, Εξεταστής Αθανάσιος Σφήκας, Επίκουρος Καθηγητής, Εξεταστής [2]

3 [3]

4 Κωνσταντίνος Κατσάνος Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Το Μακεδονικό Ζήτημα στο πλαίσιο των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων ( ) ISBN Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2) [4]

5 Περιεχόμενα Περιεχόμενα...5 Βραχυγραφίες...9 Πρόλογος...11 Εισαγωγή Η κληρονομιά της δεκαετίας του Πρώτο κεφάλαιο Από την αποκατάσταση των διμερών σχέσεων στη σύναψη συμμαχικών δεσμών ( ) Η έναρξη της διαδικασίας αποκατάστασης των διπλωματικών σχέσεων Η εμπλοκή του Μακεδονικού Ζητήματος Οι αμερικανικές και οι βρετανικές παρεμβάσεις Η τελική πορεία προς την εξομάλυνση Η ελληνική «επίθεση φιλίας» Οι πρώτοι διαξιφισμοί για το Μακεδονικό Ζήτημα Η περαιτέρω ελληνογιουγκοσλαβική προσέγγιση Η έναρξη στρατιωτικής συνεργασίας και η υπογραφή της Συνθήκης Φιλίας και Συνεργασίας Ο θάνατος του Στάλιν και οι επιπτώσεις του στη Βαλκανική Η διένεξη για το Νομοθετικό Διάταγμα «Περί επανοικήσεως των παραμεθορίων περιοχών» και τις ανθελληνικές εκδηλώσεις στη ΛΔΜ Από την Αθήνα στο Μπλέντ Δεύτερο κεφάλαιο Η διευθέτηση των διμερών ζητημάτων ( ) Η ελληνογιουγκοσλαβική συνεργασία την επαύριον της υπογραφής του Βαλκανικού Συμφώνου [5]

6 2. Ανθελληνικοί και αντιγιουγκοσλαβικοί διαξιφισμοί στα τέλη του 1954 και το πρώτο εξάμηνο του Η βελτίωση των γιουγκοσλαβοσοβιετικών σχέσεων και η επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Οι επιπτώσεις τους στην τριμερή συνεργασία Η ενίσχυση των διμερών σχέσεων μετά την άνοδο του Καραμανλή στην εξουσία Η δημιουργία του άξονα Αθήνας Βελιγραδίου Οι διμερείς συνομιλίες και η εμπλοκή του μειονοτικού ζητήματος Η έναρξη των διπλωματικών διαβουλεύσεων Η συνέχιση των διπλωματικών συνομιλιών μετά τον σχηματισμό της τρίτης κυβέρνησης Καραμανλή Η έναρξη των εργασιών της μεικτής επιτροπής Το απόγειο των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων Τρίτο κεφάλαιο Το τέλος του ελληνογιουγκοσλαβικού ειδυλλίου ( ) Η έναρξη της κρίσης Η περαιτέρω επιδείνωση του κλίματος Οι πρώτοι δημόσιοι διαξιφισμοί για το Μακεδονικό Η πρώτη συμφωνία κυρίων Η κλιμάκωση των γιουγκοσλαβικών παρεμβάσεων Οι δηλώσεις Γκρλίτσκωφ Η ελληνική αντεπίθεση Η συνέχιση του πολέμου χαρακωμάτων Η πρωτοβουλία της Γιουγκοσλαβίας και η δεύτερη «συμφωνία κυρίων». 286 Τέταρτο κεφάλαιο Προς την ομαλοποίηση των διμερών σχέσεων ( ) Η προσπάθεια αναθέρμανσης των διμερών σχέσεων στις αρχές του Η πολιτική κρίση στην Ελλάδα και ο αντίκτυπός της στις ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις [6]

7 3. Η κυβέρνηση Παπανδρέου: η αργόσυρτη διαδικασία βελτίωσης των σχέσεων Η επίσκεψη Παπανδρέου στο Βελιγράδι «Ψευδομακεδονικόν» και «Ψευδομακεδόνες» Η αντιμετώπιση του Μακεδονικού από τις κυβερνήσεις των «αποστατών» Η καλλιέργεια συγκρουσιακού κλίματος Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις την παραμονή του στρατιωτικού πραξικοπήματος Πέμπτο κεφάλαιο Εσωτερικοί παράγοντες και εξωτερική πολιτική Α. Η γιουγκοσλαβική πλευρά Η εσωκομματική «αντιπολίτευση» Ο ρόλος του τύπου Οι «πατριωτικές» οργανώσεις Β. Η ελληνική πλευρά Τα πολιτικά κόμματα Ο ρόλος του ελληνικού τύπου Οι ελληνικές «πατριωτικές» οργανώσεις Συμπεράσματα Βιβλιογραφία [7]

8 [8]

9 Βραχυγραφίες ASNOM Антифашистичкото Собрание на Народното Ослободување на Македонија (Αντιφασιστική Συνέλευση Εθνικής Απελευθέρωσης της Μακεδονίας) AVNOJ Αντιφασιστική Συνέλευση Λαϊκής Απελευθέρωσης Γιουγκοσλαβίας (Anifašističko Veće Narodnog Oslobođenja Jugoslavije) CK Κεντρική Επιτροπή (Centralni Komitet) DAMSPS Διπλωματικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών της Σερβίας (Diplomatski Arhiv Ministarstva Spoljnih Poslova Srbije) KPM Комунистичка партија на Македонија (Κομμουνιστικό Κόμμα Μακεδονίας) PA Πολιτικό Αρχείο (Politički Arhiv) SFRJ Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας (Socijalistička Federativna Republika Jugoslavije) SKJ Savez komunista Jugoslavije (Ένωση Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας) SKM Сојуз на комунистите на Македонија (Ένωση Κομμουνιστών Μακεδονίας) ΒΚΚ Βουλγαρικό Κομμουνιστικό Κόμμα ΓΕΣ Γενικό Επιτελείο Στρατού ΔΕΕ Διεθνής Επιτροπή Έρευνας ΕΑΜ Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο ΕΔΑ Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά ΕΚ Ένωση Κέντρου ΕΚΓ Ένωση Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας ΕΚΜ Ένωση Κομμουνιστών Μακεδονίας ΕΛΑΣ Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός ΕΜΣ Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών [9]

10 ΕΠΒ ΕΡΕ ΕΣΣΔ ΗΠΑ ΙΑΥΕ ΙΜΧΑ ΚΕ ΚΚ ΚΚΓ ΚΚΕ ΚΚΜ ΚΚΣΕ ΚΥΠ ΛΔ ΛΔΜ ΝΑΤΟ ΝΟΦ ΟΗΕ ΟΛΔΓ ΠΓΔΜ ΠΔΚ ΠΕΕΑ ΣΑ ΣΔΜ ΣΝΟΦ ΣΟΔΓ Επίσημα Πρακτικά Βουλής Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου του Αίμου Κεντρική Επιτροπή Κομμουνιστικό Κόμμα Κομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλαβίας Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας Κομμουνιστικό Κόμμα Μακεδονίας Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών Λαϊκή Δημοκρατία Λαϊκή Δημοκρατία Μακεδονίας North Atlantic Treaty Organization (Βορειοατλαντική Συμμαχία) Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Ομοσπονδιακή Λαϊκή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης Συμβούλιο Ασφαλείας Σοσιαλιστική Δημοκρατία Μακεδονίας Σλαβομακεδονικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο (Славјаномакедонски народноослободителен фронт) Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας [10]

11 Πρόλογος Το ζήτημα των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων στην ολότητα και τη διαχρονία του, στο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα μέχρι το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21 ης Απριλίου, παρέμεινε έως σήμερα εκτός των ενδιαφερόντων της ιστορικής έρευνας, κυρίως λόγω της αδυναμίας πρόσβασης σε πρωτογενείς πηγές. Έτσι αναπόφευκτα οι μέχρι τώρα μελέτες, στις οποίες θα αναφερθούμε στη συνέχεια, είχαν εστιάσει στην περίοδο της αποκατάστασης των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών καθώς και στην περίοδο της κρίσης του Το βιβλιογραφικό αυτό κενό φιλοδοξεί να καλύψει η παρούσα διδακτορική διατριβή. Αφετηρία για τη διαπραγμάτευση του ζητήματος αποτέλεσε το επιστημονικό πρόγραμμα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών (ΕΜΣ) για τη συλλογή και επεξεργασία αρχειακού υλικού για το Μακεδονικό Ζήτημα κατά την περίοδο Στο πλαίσιο του προγράμματος ο υπογράφων πραγματοποίησε έρευνα στο Διπλωματικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών της Σερβίας (Diplomatski Arhiv Ministarstva Spoljnih Poslova Srbije), στο Αρχείο της Σερβίας και Μαυροβουνίου (Arhiv Srbije i Crne Gore), το οποίο στη συνέχεια μετονομάστηκε σε Αρχείο της Γιουγκοσλαβίας (Arhiv Jugoslavije) και στο Αρχείο Γιόσιπ Μπροζ Τίτο (Arhiv Josipa Broza Tita), το οποίο στο μεσοδιάστημα μεταφέρθηκε στο Αρχείο Γιουγκοσλαβίας. 1 Πρώιμος καρπός της προαναφερόμενης έρευνας ήταν η μελέτη του υπογράφοντος «Το Μακεδονικό Ζήτημα ( ): Η γιουγκοσλαβική οπτική», Ιωάννης Κολιόπουλος και Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιμ.), Το Μακεδονικό στα ξένα αρχεία. Απόρρητα έγγραφα Γιουγκοσλαβίας και Βουλγαρίας, (Αθήνα 2008), σ Στόχος της συγκεκριμένης μελέτης ήταν η παρουσίαση ορισμένων πτυχών των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων της περιόδου με επίκεντρο το Μακεδονικό Ζήτημα. Στο πλαίσιο του ίδιου προγράμματος ο υπογράφων επιμελήθηκε και συνέγραψε τη σχετική εισαγωγή για την 1 Κατά τη μεταφορά του αρχείου του Τίτο στο αρχείο Γιουγκοσλαβίας, άλλαξε και η αρίθμηση των φακέλων. Το Αρχείο του Στρατάρχη της Γιουγκοσλαβίας [Kabinet Maršala Jugoslavije, KMJ] έλαβε πλέον τον αριθμό 836, ενώ το Αρχείο του Προέδρου της Γιουγκσολαβίας [Kabinet Predsednika Republike, KPR] έλαβε τον αριθμό 837. [11]

12 έκδοση εγγράφων από το Διπλωματικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών της Σερβίας με τίτλο, Το Μακεδονικό και Γιουγκοσλαβία. Πλήρη τα απόρρητα γιουγκοσλαβικά έγγραφα, (Θεσσαλονίκη 2009), καθώς και για την έκδοση εγγράφων από το Αρχείο Γιουγκοσλαβίας με τίτλο, Το Μακεδονικό στις σχέσεις Ελλάδος-Γιουγκοσλαβίας. Απόρρητα έγγραφα (Θεσσαλονίκη 2012). Τόσο για τη συμμετοχή μου στο πρόγραμμα όσο και για τη στήριξη στη μετέπειτα έρευνά μου ευχαριστώ το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΜΣ και ιδιαίτερα τον πρόεδρό της Νικόλαο Μέρτζο, καθώς και τους δύο επιστημονικούς υπευθύνους του προγράμματος Ιωάννη Κολιόπουλο και Ιάκωβο Μιχαηλίδη. Η παρούσα μελέτη εστιάζει στη διαμόρφωση και την εξέλιξη των ελληνογιουγκοσλαβικών διπλωματικών σχέσεων στην περίοδο που μεσολάβησε από τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα έως την επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος της 21 ης Απριλίου Βαρύνουσα θέση στις σχέσεις αυτές είχε το Μακεδονικό Ζήτημα στο οποίο γίνεται εκτεταμένη αναφορά. Η επιλογή των συγκεκριμένων χρονικών ορίων έχει την αιτιολογία της. Η λήξη του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου σηματοδότησε την έναρξη της βήμα προς βήμα προσέγγισης των δύο χωρών. Οι εντάσεις των προηγουμένων ετών κυρίως λόγω της βοήθειας που παρείχε η Γιουγκοσλαβία στους αντάρτες του ΔΣΕ είχαν εκλείψει. Οι εκατέρωθεν κατηγορίες περί «μοναρχοφασιστικής» κυβέρνησης, τις οποίες είχε προσάψει το Βελιγράδι στην Αθήνα και περί «ολοκληρωτικού» καθεστώτος που είχαν υιοθετήσει οι ιθύνοντες στην ελληνική πρωτεύουσα για το τιτοϊκό καθεστώς σταδιακά εξέλιπαν. Την επαύριον του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου οι δύο χώρες φάνηκαν διατεθειμένες να εγκαθιδρύσουν σχέσεις φιλίας και συνεργασίας, κάτι που άλλωστε αποδείχθηκε πολύ σύντομα. Από την άλλη πλευρά, η 21 η Απριλίου αποτελεί δικαιολογημένα τομή στην εξέλιξη των σχέσεων, αφού σηματοδότησε την επιδείνωσή τους. Η Γιουγκοσλαβία, στο πρώτο τουλάχιστον διάστημα, κατήγγειλε το δικτατορικό καθεστώς, ενώ από την άλλη πλευρά, η Χούντα των Συνταγματαρχών προχώρησε στην καταγγελία της μεθοριακής επικοινωνίας που είχαν εγκαθιδρύσει στην ελληνογιουγκοσλαβική μεθόριο οι δύο χώρες, επιβαρύνοντας ακόμη περισσότερο τις διμερείς σχέσεις. Το κυριότερο πρόβλημα που αντιμετωπίσαμε στο σχεδιασμό της μελέτης αφορούσε τον τρόπο διάταξης του υλικού. Σύντομα οδηγηθήκαμε στη χρονολογική παράθεση των διπλωματικών επαφών, καθώς κρίθηκε πως η θεματική εξέτασή τους θα οδηγούσε σε συνεχείς επαναλήψεις και ανισομερή κεφάλαια. Η διαχείριση του Μακεδονικού Ζητήματος αποτέλεσε τον καταλύτη των αποφάσεων, ιδίως στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και στη διάρκεια της δεκαετίας του Συνεπώς, η θεματική προσέγγιση εξυπηρετούσε τη [12]

13 συγγραφή των δύο πρώτων κεφαλαίων, όταν πράγματι οι διπλωματικές διεργασίες για το Μακεδονικό Ζήτημα αναπτύσσονταν παράλληλα με τα υπόλοιπα διμερή θέματα. Ωστόσο, από το καλοκαίρι του 1959, το Μακεδονικό Ζήτημα διαδραμάτισε καταλυτικό ρόλο στις διμερείς σχέσεις, με αποτέλεσμα να είναι αδύνατη η χωριστή διαπραγμάτευσή του από το σύνολο των ελληνογιουγκοσλαβικών ζητημάτων. Για τον λόγο αυτό επιλέχθηκε τελικά η χρονολογική εξέταση των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Αθηνών και Βελιγραδίου. Η μελέτη χωρίζεται ουσιαστικά σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος, που είναι και το μεγαλύτερο, αναλύονται οι διπλωματικές διεργασίες μεταξύ των κυβερνήσεων και των διπλωματικών εκπροσώπων των δύο κρατών. Στο δεύτερο μέρος επιχειρείται η ανάδειξη του ρόλου και της επιρροής των διαφόρων εσωτερικών παραγόντων στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής των δύο χωρών. Μολονότι ήταν αρκετά ενδιαφέρον για τη διαπραγμάτευση, αποφύγαμε να ασχοληθούμε εκτενώς με το ζήτημα της εξέλιξης του Μακεδονισμού, δηλαδή της αντίληψης για την ιστορικότητα του σλαβομακεδονικού έθνους και της καλλιέργειας της ιδιαίτερης «μακεδονικής» 2 εθνικής ταυτότητας στη Λαϊκή (Σοσιαλιστική από το 1963) Δημοκρατίας της Μακεδονίας (ΛΔΜ και ΣΔΜ στη συνέχεια) από το 1945 και μετέπειτα. Το ζήτημα αυτό μας απασχόλησε στο βαθμό που ενεπλάκη στις διπλωματικές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών ή οδήγησε στη λήψη αποφάσεων στο εσωτερικό της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας. Το ίδιο ισχύει και για την εξέλιξη του ζητήματος των Σλαβοφώνων που παρέμειναν στην ελληνική επικράτεια αλλά και του ζητήματος των προσφύγων του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα που είχαν καταφύγει στη ΛΔΜ. Οι διάφορες ενέργειες των ελληνικών και των γιουγκοσλαβικών-σλαβομακεδονικών αρχών που συνδέονται με τα ζητήματα αυτά μας απασχόλησαν μόνο όμως στο βαθμό που υπήρξε διπλωματική αντίδραση της άλλης πλευράς. Το υλικό της μελέτης προέρχεται κυρίως από τα αρχεία των υπουργείων Εξωτερικών της Ελλάδας και της Σερβίας. Τα έγγραφα από το Διπλωματικό Αρχείο του σερβικού υπουργείου Εξωτερικών στάθηκαν πολύτιμα για την ανάδειξη του σχεδιασμού, των προτεραιοτήτων και των αντιφάσεων της γιουγκοσλαβικής εξωτερικής πολιτικής. Στο ίδιο αρχείο σώζεται πληθώρα εγγράφων της κυβέρνησης της ΛΔΜ/ΣΔΜ, η οποία επεδείκνυε αυξημένο ενδιαφέρον για τη διαμόρφωση της πολιτικής της Γιουγκοσλαβίας έναντι της Ελλάδας. Επιπλέον, το υλικό που φυλάσσεται στην Υπηρεσία του Διπλωματικού και 2 Ο όρος «μακεδονικός», εντός εισαγωγικών καθώς και τα παράγωγά του ταυτίζονται από τον γράφοντα με τον όρο σλαβομακεδονικός και τα παράγωγά του, οι οποίοι με τη σειρά τους σχετίζονται με την ιδιαίτερη εθνική ταυτότητα που αναπτύχθηκε στη ΛΔΜ από το 1945 και μετέπειτα. [13]

14 Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας συμπλήρωσε την εικόνα και ανέδειξε τις απόψεις, τους σχεδιασμούς και τις προτεραιότητες της ελληνικής πλευράς. Στο Αρχείο Γιουγκοσλαβίας μελετήθηκαν οι φάκελοι που προέρχονταν από το Αρχείο του Γιόσιπ Μπροζ Τίτο. Το συγκεκριμένο αρχείο αποτελείται κυρίως από εισερχόμενα έγγραφα τα οποία διάφορες υπηρεσίες απηύθυναν ή κοινοποιούσαν στον γιουγκοσλάβο ηγέτη. Οι επανειλημμένες έρευνές μας για τη διερεύνηση των προσωπικών απόψεων του Τίτο για τα ζητήματα που ανέκυπταν απέβησαν άκαρπες. Φαίνεται πως τον γιουγκοσλάβο ηγέτη απασχολούσαν κυρίως τα ζητήματα της διεθνούς διπλωματίας ή της «υψηλής πολιτικής» μεταξύ των δύο χωρών, με αποτέλεσμα να μεταφέρει τη διαχείριση των ζητημάτων που ο ίδιος θεωρούσε ως θέματα «χαμηλής πολιτικής» στο ομοσπονδιακό υπουργείο Εξωτερικών και τα λοιπά θεσμικά όργανα. Σπαράγματα των απόψεών του συναντήσαμε στο Αρχείο Γιουγκοσλαβίας κατά τη μελέτη των φακέλων των συνεδριάσεων της ομοσπονδιακής κυβέρνησης και της Κεντρικής Επιτροπής της Ένωσης Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας, καθώς και των Επιτροπών για τις Εθνικές Μειονότητες και τις Σχέσεις της χώρας με το Εξωτερικό. Στη μελέτη χρησιμοποιήθηκε επίσης αρχειακό υλικό το οποίο φυλάσσεται στο Κρατικό Αρχείο της ΠΓΔΜ στα Σκόπια. Αντλήθηκε κυρίως υλικό που αφορούσε τη δράση των προσφύγων του Εμφυλίου Πολέμου αλλά και άλλων παραγόντων που επιχειρούσαν να επηρεάσουν την εξωτερική πολιτική της Γιουγκοσλαβίας σε σχέση με την Ελλάδα. Χρησιμοποιήθηκε ακόμη περιορισμένο υλικό από το αρχείο του Κρίστε Τσερβένκοφσκι, και κυρίως το ημερολόγιο του σλαβομακεδόνα πολιτικού, που φυλάσσεται στο Ινστιτούτο Εθνικής Ιστορίας των Σκοπίων. Αξιοποιήθηκε επίσης υλικό από το αρχείο του Ευάγγελου Κωφού, ιστορικού και πρώην εμπειρογνώμονα του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών. Η επιλεκτική έρευνα στα αρχεία του Foreign Office και ειδικότερα των φακέλων που αφορούσαν τις σχέσεις Ελλάδας-Γιουγκοσλαβίας, δεν κόμισε στοιχεία τα οποία άλλαξαν την εικόνα που είχε διαμορφωθεί με βάση τα ελληνικά και γιουγκοσλαβικά αρχεία. Από τα αμερικανικά αρχεία περιοριστήκαμε στην πολύτομη έκδοση του State Department, Foreign Relations of the United States. Για τη συγγραφή του πέμπτου κεφαλαίου σχετικά με τους εσωτερικούς παράγοντες που επηρέασαν την ελληνική και γιουγκοσλαβική πολιτική μελετήθηκαν τα πρακτικά του ελληνικού Κοινοβουλίου, ο τύπος της περιόδου καθώς και η ιστοριογραφική παραγωγή στην ελληνική Μακεδονία για το Μακεδονικό Ζήτημα κατά την ίδια περίοδο. Αντίστοιχα, μελετήθηκαν οι διάφορες κομματικές αποφάσεις που λαμβάνονταν στο Βελιγράδι και τα Σκόπια και συνδέονταν άμεσα ή έμμεσα με την Ελλάδα, ο [14]

15 σλαβομακεδονικός τύπος της περιόδου καθώς και η σλαβομακεδονική ιστοριογραφική παραγωγή. Μέσα από τις σελίδες του τύπου αντλήθηκε πολύτιμο υλικό για τη δράση των διαφόρων «πατριωτικών λόμπι» στη Θεσσαλονίκη και τα Σκόπια. Αναμφίβολα ο υπογράφων δεν εξάντλησε το προσβάσιμο αρχειακό υλικό που βρίσκεται κατατεθειμένο σε διάφορες αρχειακές συλλογές. Το προσωπικό αρχείο του Έντουαρντ Καρντέλι, αντιπροέδρου και ομοσπονδιακού υπουργού Εξωτερικών της Γιουγκοσλαβίας μέχρι τα τέλη του 1952, βρίσκεται κατατεθειμένο στα Σλοβενικά Αρχεία στη Λιουμπλιάνα. Το προσωπικό αρχείο του Κότσα Πόποβιτς, ομοσπονδιακού υπουργού Εξωτερικών για το χρονικό διάστημα μεταξύ 1953 και 1965, βρίσκεται στο Ιστορικό Αρχείο Βελιγραδίου. Tο Αρχείο του Λάζαρ Κολισέφσκι έχει κατατεθεί στην Ακαδημία Επιστημών και Τεχνών της ΠΓΔΜ στα Σκόπια, χωρίς όμως προς το παρόν να επιτρέπεται η πρόσβαση στους αλλοδαπούς ερευνητές. Επίσης, στα Κρατικά Αρχεία της ΠΓΔΜ στην ίδια πόλη υπάρχουν περισσότεροι από χίλιοι φάκελοι με υλικό που προέρχεται από την κυβέρνηση της ΛΔΜ/ΣΔΜ και το ΚΚΜ/ΕΚΜ. Το ίδιο ισχύει και για τις ελληνικές αρχειακές συλλογές. Ένα τμήμα του αρχείου του ιδρύματος Κωνσταντίνου Καραμανλή έχει ήδη δημοσιευθεί στο δωδεκάτομο έργο υπό τον γενικό τίτλο, Κωνσταντίνος Καραμανλής: Αρχείο, γεγονότα και κείμενα (Αθήνα ). Τόσο όμως το Αρχείο του Κωνσταντίνου Καραμανλή, όσο και η συλλογή του Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα που φυλάσσεται στο ίδιο ίδρυμα ενδέχεται να περιέχουν επιπλέον στοιχεία για το υπό διαπραγμάτευση θέμα. Η ίδια εκτίμηση αφορά και το Ιδιωτικό Αρχείο του Γεωργίου Καλούτση, επιτετραμμένου στην πρεσβεία Βελιγραδίου στις αρχές της δεκαετίας του 1950, το οποίο έχει παραχωρηθεί στο Δήμο Κυθήρων. Πολύτιμα στοιχεία αναμφίβολα περιέχονται στα στρατιωτικά αρχεία καθώς και στα αρχεία των αρχών ασφαλείας των δύο χωρών και φυσικά στα αρχεία των υπουργείων Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών, της Βρετανίας και της ΕΣΣΔ. Τα νέα στοιχεία που θα προκύψουν από μελλοντικές μελέτες θα εμπλουτίσουν την εικόνα που αποκομίζεται από τις διαθέσιμες πρωτογενείς πηγές και θα συμβάλουν στην περαιτέρω μελέτη τόσο του ζητήματος των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων όσο και της εξέλιξης του Μακεδονικού Ζητήματος στην Ελλάδα και τη Γιουγκοσλαβία. Η μέχρι τώρα βιβλιογραφία ανέδειξε διάφορες πτυχές των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων στο χρονικό διάστημα Μερικές από αυτές έχουν καταγραφεί στο κλασικό πλέον έργο του Ευάγγελου Κωφού, Nationalism and Communism in Macedonia (Thessaloniki 1964) και στη μετέπειτα μελέτη του ιδίου, «Ελληνικό κράτος και μακεδονικές ταυτότητες, », Μακεδονικές ταυτότητες στο χρόνο: Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, [15]

16 Θεσσαλονίκη 2008, σ Το ζήτημα της αποκατάστασης των διπλωματικών σχέσεων αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης των Yannis D. Stefanidis, The United States, Great Britain and the Greek-Yugoslav rapprochement, , Balkan Studies, 27/2 (1986), και Σπυρίδωνα Σφέτα, «Η εξομάλυνση των ελληνο-γιουγκοσλαβικών σχέσεων (1950/51)», Βαλκανικά Σύμμεικτα, (2001-2), Έγγραφα που προέρχονται κυρίως από βρετανικά αρχεία χρησιμοποίησε ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης στο άρθρο του, «Άνευ όρων προσφορά φιλίας»: Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις, », στο Κ. Σβολόπουλος, Κ. Μπότσιου και Ε. Χατζηβασιλείου (επιμ.), Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στον εικοστό αιώνα, Διεθνές επιστημονικό συνέδριο, Ζάππειο Μέγαρο, 5-9 Ιουνίου 2007, τ. 2, (Αθήνα 2008), σ Η συγκεκριμένη μελέτη φωτίζει διάφορες πτυχές των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων στα τέλη της δεκαετίας του Για την ίδια περίοδο και ειδικότερα για την εμπλοκή της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών στις ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις ο υπογράφων δημοσίευσε τη μελέτη με τίτλο, Βελιγράδι- Σκόπια, Θεσσαλονίκη-Αθήνα για τη Μακεδονία. Τεκμήρια και απόρρητα έγγραφα, (Θεσσαλονίκη 2009). Το ζήτημα της κρίσης του απασχόλησε αρχικά τον Σωτήρη Βαλντέν Ελλάδα Γιουγκοσλαβία. Γέννηση και εξέλιξη μιας κρίσης (Αθήνα 1991). Τη μελέτη του, η οποία στηρίχθηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου στον τύπο της περιόδου, συμπλήρωσε ο Σπυρίδων Σφέτας, Στη σκιά του Μακεδονικού. Η κρίση Αθήνας-Βελιγραδίου στη δεκαετία του 1960 (Θεσσαλονίκη 2007), με περιορισμένο αρχειακό υλικό που αντλήθηκε από το Αρχείο Τίτο. Με την ίδια περίοδο με στοιχεία από το αρχείο του Ευάγγελου Κωφού ασχολήθηκε ο Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης στο άρθρο του, «Επώδυνη γειτονία. Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις στη σκιά του Μακεδονικού Ζητήματος ( )», στο Άλκης Ρήγος Σεραφείμ Σεφεριάδης Ευάνθης Χατζηβασιλείου (επιμ.), Η «σύντομη» δεκαετία του Θεσμικό πλαίσιο, κομματικές στρατηγικές, κοινωνικές συγκρούσεις, πολιτισμικές διεργασίες (Αθήνα 2008), σ Με το ζήτημα της έναρξης της κρίσης, την οποία τοποθέτησε στο καλοκαίρι του 1959 και τη συνέδεσε με το ζήτημα των ορκωμοσιών σε τρία χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, ασχολήθηκε και ο υπογράφων στη μελέτη του με τίτλο, «Ορκίσθησαν πίστιν εις την πατρίδα : Ορκωμοσίες Σλαβοφώνων στη Δυτική Μακεδονία (καλοκαίρι 1959)», Κλειώ 5 (Σεπτέμβριος 2009), Στην κρίση του αναφέρονται και τα απομνημονεύματα του γιουγκοσλάβου πρεσβευτή στην Αθήνα την εποχή εκείνη Μιλούτιν Μίλκοβιτς που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα των Σκοπίων Νόβα Μακεντόνιγια (Милутин Миљковић, Спорови и отстапки, Нова Македонија, 20 Φεβρουαρίου-4 Μαρτίου 1994) [16]

17 και στα οποία αναπαράγεται το περιεχόμενο των εγγράφων που αντάλλαξε με το ομοσπονδιακό υπουργείο Εξωτερικών. Με τις ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις στη δεκαετία του 1960, πέραν της προαναφερόμενης μελέτης του Σφέτα, Στη σκιά του Μακεδονικού, ασχολήθηκε και ο Γιώργος Καλπαδάκης, Κοινωνία πολιτών, μη-κρατικοί φορείς και ελληνική εξωτερική πολιτική. Το μακεδονικό από την περίοδο της «σιωπής» ως την πρώιμη μεταψυχροπολεμική περίοδο (Αθήνα 2010). Ένα μικρό μέρος της ανέκδοτης διδακτορικής διατριβής του που υπέβαλε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στηρίζεται σε περιορισμένη χρήση του αρχειακού υλικού που άντλησε από το Ιστορικό Αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας. Με τις οικονομικές σχέσεις της περιόδου αυτής αντλώντας κυρίως στοιχεία που προέρχονται από τον τύπο και τη βιβλιογραφία ασχολήθηκε ο Σωτήρης Βαλντέν, Ελλάδα και ανατολικές χώρες, : Οικονομικές σχέσεις και πολιτική (Αθήνα 1991). Ο ίδιος συγγραφέας ασχολήθηκε και με την εφαρμογή της συμφωνίας μεθοριακής επικοινωνίας στα μέσα της δεκαετίας του 1960 στο άρθρο του, «Η εφαρμογή της ελληνο-γιουγκοσλαβικής συμφωνίας μεθοριακής επικοινωνίας την περίοδο », Τα Ιστορικά, 43 (Δεκέμβριος 2005), Διάφορες πτυχές των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων θίγονται σε εργασίες άλλων μελετητών. Το ζήτημα των πολιτικών προσφύγων και των παιδιών του «παιδομαζώματος» απασχόλησε την Ειρήνη Λαγάνη στη μελέτη της, Το «παιδομάζωμα» και οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις : Μια κριτική προσέγγιση (Αθήνα 1996) καθώς και τον Milan Ristović στο έργο του, Ένα μακρύ ταξίδι. Τα παιδιά του «παιδομαζώματος» στη Γιουγκοσλαβία (Θεσσαλονίκη 2008). Με το Βαλκανικό Σύμφωνο ασχολήθηκε παλαιότερα ο John O. Iatrides στη μονογραφία του με τίτλο, Balkan Triangle. Birth and Decline of an Alliance across Ideological Boundaries (Χάγη, 1968) και η Ντόρα Γκότα στην ανέκδοτη διδακτορική διατριβή της με τίτλο, Ψυχροπολεμική πραγματικότητα και περιφερειακές σχέσεις: Ελλάδα, Γιουγκοσλαβία, Τουρκία : σύναψη και αποδυνάμωση των βαλκανικών συμφωνιών (Αθήνα 2008). Το ίδιο θέμα απασχόλησε το διεθνές συνέδριο στο Βελιγράδι με τίτλο, Balkanski pakt : Zbornik radova [Βαλκανικό Σύμφωνο : Συλλογή εργασιών] (Βελιγράδι 2008), ενώ για το ίδιο θέμα εκδόθηκε και συλλογή αρχειακού υλικού με τίτλο, Balkanski pakt , Zbornik dokumenata iz Arhiva Vojnoistorijskog instituta, Arhiva Ministarstva spoljnih poslova i Arhiva Josipa Broza Tita ( ) [Το Βαλκανικό Σύμφωνο, Συλλογή εγγράφων από το [17]

18 Αρχείο του Στρατιωτικο-ιστορικού Ινστιτούτου, το Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών και το Αρχείο Γιόσιπ Μπροζ Τίτο ( )] (Βελιγράδι 2005). Σε ότι τέλος αφορά την γενικότερη εξωτερική πολιτική των δύο κρατών πολύτιμες είναι οι μελέτες των Γιάννη Στεφανίδη, Από τον Εμφύλιο στον Ψυχρό Πόλεμο: Η Ελλάδα και ο συμμαχικός παράγοντας (Αθήνα 1999), Ευάνθη Χατζηβασιλείου, Στα σύνορα των κόσμων: Η Ελλάδα και ο Ψυχρός Πόλεμος, (Αθήνα 2009), Γιάννη Στεφανίδη, Ασύμμετροι εταίροι. Oι Hνωμένες Πολιτείες και η Eλλάδα στον Ψυχρό Πόλεμο, (Θεσσαλονίκη 2002) και Σωτήρη Ριζά, Η Ελλάδα, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη, : πολιτικές και οικονομικές όψεις του προβλήματος ασφαλείας στο μεταίχμιο Ψυχρού Πολέμου και Ύφεσης (Αθήνα 2001). Για την πολιτική της Γιουγκοσλαβίας στο ίδιο χρονικό διάστημα κλασική παραμένει η μελέτη του Darko Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu. Odnosi sa velikim silama, [Η Γιουγκοσλαβία στον Ψυχρό Πόλεμο. Οι σχέσεις με τις Μεγάλες Δυνάμεις, ] (Ζάγκρεμπ 1988). Με την εξωτερική γιουγκοσλαβική πολιτική της περιόδου ασχολήθηκε ο Dragan Bogetić στα έργα του, Jugoslavija i Zapad, Jugoslovensko približavanje NATO-u [Η Γιουγκοσλαβία και η Δύση, Η γιουγκοσλαβική προσέγγιση του ΝΑΤΟ] (Βελιγράδι 2000) και Nova strategija spoljne politike Jugoslavije, [Η νέα στρατηγική της εξωτερικής πολιτικής της Γιουγκοσλαβίας, ] (Βελιγράδι 2006). Τέλος, στο συλλογικό έργο Momčilo Mitrović (επιμ.), Jugoslavija u hladnom ratu [Η Γιουγκοσλαβία στον Ψυχρό Πόλεμο] (Βελιγράδι 2010) εμπεριέχονται τα συμπεράσματα της έρευνας διαφόρων σέρβων μελετητών για την περίοδο. Αφιερωμένη στη γιουγκοσλαβική πολιτική προσέγγισης της Δύσης είναι και η μελέτη της Lorraine Less, Keeping Tito Afloat. The United States, Yugoslavia and the Cold War (The Pennsylvania State University 1997), την οποία συμπλήρωσε ο Josip Močnik στην ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο Bowling Green State University με τίτλο, United States- Yugoslav Relations, : The Twilight of Tito s Era and the Role of the Ambassadorial diplomacy in the Making of the America s Yugoslav Policy (Ohio 2008). Πτυχές της ελληνικής και γιουγκοσλαβικής πολιτικής θίγονται και σε άλλες μελέτες, όπως των Robert Palmer και Stephen King, Yugoslav Communism and the Macedonian Question, (Χάμπεν 1971) και του Leo Mateš, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije [Οι διεθνείς σχέσεις της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας] (Βελιγράδι 1976). Το υπό διαπραγμάτευση θέμα πρότεινε και υπομονετικά «επέβαλε» ο Επίκουρος Καθηγητής Ιστορίας του ΑΠΘ, Ιάκωβος Μιχαηλίδης. Του οφείλω τις μεγαλύτερες ευχαριστίες για τις πολύτιμες υποδείξεις και τις καίριες παρεμβάσεις του τόσο στις μελέτες [18]

19 που προηγήθηκαν όσο και κατά τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας. Για τις πολύτιμες συμβουλές και τις εύστοχες παρατηρήσεις οφείλω επίσης ευχαριστίες και προς τον Ομότιμο Καθηγητή Ιστορίας του ΑΠΘ, Ιωάννη Κολιόπουλο, καθώς και προς τον Αναπληρωτή Καθηγητή Βαλκανικής Ιστορίας του ΑΠΘ, Σπυρίδωνα Σφέτα. Ευχαριστίες επίσης οφείλω προς τα υπόλοιπα μέλη της επταμελούς επιτροπής, τον Ομότιμο Καθηγητή του ΑΠΘ, Βασίλειο Κόντη, τον Καθηγητή Ιστορίας του ΑΠΘ, Ιωάννη Μουρέλο, τον Καθηγητή Ιστορίας του ΑΠΘ, Βασίλη Γούναρη, ο οποίος διάβασε και βελτίωσε σημαντικά το αρχικό κείμενο αλλά και «ανέχθηκε» τη σχεδόν φορτική εμμονή μου να επαναφέρω προς συζήτηση διάφορες πτυχές του υπό διαπραγμάτευση θέματος, και τον Επίκουρο Καθηγητή Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Αθανάσιο Σφήκα. Άλλοι δάσκαλοι και φίλοι αφιέρωσαν πολύωρες συζητήσεις για το ίδιο ζήτημα. Ο Ευάγγελος Κωφός έγινε επανειλημμένα αποδέκτης πληθώρας ερωτήσεων βοηθώντας με να ξεδιαλύνω διάφορες πτυχές του θέματος. Η Ελένη Βακάλη και ο Θάνος Κοτσιώνης «ανέχθηκαν» τους πολύωρους μονολόγους μου για την εξέλιξη του Μακεδονικού Ζητήματος. Τους ευχαριστώ θερμά για τη συνεισφορά τους, η οποία σε καμία περίπτωση δεν επιμερίζει την ευθύνη για ενδεχόμενες αδυναμίες και σφάλματα της παρούσας, οι οποίες βαραίνουν αποκλειστικά τον υπογράφοντα. Ευχαριστίες οφείλονται επίσης στο προσωπικό του Ιστορικού Αρχείου του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών και ιδιαίτερα προς την προϊσταμένη του, Φωτεινή Κωσταντοπούλου-Τομαή. Ας μου επιτραπεί επίσης να αναφέρω τα ονόματα των συνεργατών της στο ίδιο αρχείο Γιώργου Πολυδωράκη και Πελαγίας Αβραμίδου για την προθυμία και την αγαστή συνεργασία τους. Θερμές ευχαριστίες οφείλω ακόμη στο προσωπικό του Διπλωματικού Αρχείου του σερβικού υπουργείου Εξωτερικών και ιδιαίτερα προς τον πρώην γενικό πρόξενο της Σερβίας στη Θεσσαλονίκη, Μίλαν Ντιμιτρίγιεβιτς, με τη συμβολή του οποίου έγινε ευκολότερη η έρευνά μου στο συγκεκριμένο αρχείο. Ιδιαίτερη μνεία οφείλεται και στο προσωπικό του Αρχείου Γιουγκοσλαβίας και ιδιαίτερα στη Νάντα Πάντελιτς, η οποία ασχολείται με περισσή φροντίδα με το αρχείο του Τίτο. Η συγγραφή της παρούσας μελέτης δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς τη συμπαράσταση της συζύγου μου, Σταυρούλας Μαυρογένη και των παιδιών μου, Κωνσταντίνου-Δημήτριου και Ιωάννη, οι οποίοι «φρόντισαν» ο καθένας με τον δικό του τρόπο να με «απαλλάξουν» από τον χρόνο που δικαιωματικά τους ανήκε, αλλά και από τα αισθήματα ενοχής για την «απουσία» μου. Για τον λόγο αυτό τους ευχαριστώ θερμά και τους αφιερώνω την παρούσα μελέτη. [19]

20 [20]

21 Εισαγωγή Η κληρονομιά της δεκαετίας του 1940 Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις εισήλθαν στη δεκαετία του 1940 έχοντας ως κληρονομιά μια παράδοση ελληνοσερβικής φιλίας που διαρκούσε ενάμιση περίπου αιώνα. Αυτές οι «πατροπαράδοτες σχέσεις» είχαν στηριχθεί στη συμμετοχή ελλήνων οπλαρχηγών στην Πρώτη και τη Δεύτερη Σερβική Εξέγερση ( , 1815) και ακολούθως σέρβων οπλαρχηγών στην Ελληνική Επανάσταση (1821). Από την εποχή εκείνη άρχισε να πλάθεται το «ιδεολόγημα της αδελφότητας». Τόσο οι Σέρβοι για τους Έλληνες, όσο και οι Έλληνες για τους Σέρβους ήταν πλήρως αποδεκτοί, κυρίως λόγω των επαναστατικών παραδόσεων και της ομοδοξίας τους. Μολονότι τα αποτελέσματα της συνεργασίας των δύο λαών ήταν πενιχρά, εντούτοις η θετική εικόνα των Ελλήνων για τους Σέρβους και αντίστροφα διατηρήθηκε καθόλη τη διάρκεια του 19 ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων μάλιστα το αίσθημα της αλληλεγγύης ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο, ιδιαίτερα δε στον Β Βαλκανικό Πόλεμο λόγω της συστράτευσης των δύο λαών για την απόκρουση του βουλγαρικού κινδύνου. 3 Τα κοινά σύνορα που απέκτησαν τα δύο κράτη με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου επηρέασαν τον τρόπο με τον οποίο η Αθήνα αντιμετώπιζε το Βελιγράδι και αντιστρόφως. Η συνθήκη συμμαχίας που είχε υπογραφεί μεταξύ Ελλάδας και Σερβίας, την 1 η Ιουλίου 1913, καθώς και σύμβαση παραχώρησης της Ελεύθερης Σερβικής Ζώνης στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης, που υπογράφθηκε την 10/23 η Μαΐου 1914, δεν επικυρώθηκαν από τα Κοινοβούλια των δύο χωρών λόγω της έκρηξης του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά τη λήξη 3 Για τις ελληνοσερβικές σχέσεις κατά τον 19 ο αιώνα, βλ. Βασίλης Γούναρης, Τα Βαλκάνια των Ελλήνων. Από τον Διαφωτισμό έως τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, Θεσσαλονίκη 2007, σ , όπου και η σχετική ελληνική βιβλιογραφία Grgur Jakšić - Vojslav Vučković, Spoljna politika Srbije za vlade kneza Mihaila. Prvi balkanski savez [Η εξωτερική πολιτική της Σερβίας στη διάρκεια του πρίγκιπα Μιχάιλο. Η πρώτη βαλκανική συμμαχία], Βελιγράδι 1963 Slavenko Terzić, Srbija i Grčka Borba za Balkan [Σερβία και Ελλάδα Ο αγώνας για τα Βαλκάνια], Βελιγράδι Για την εικόνα της Μακεδονίας από τους Σέρβους, βλ. Κωνσταντίνος Κατσάνος, «Η Μακεδονία των Σέρβων, : Από την Παλαιά στη Νότια Σερβία», στο Ιωάννης Στεφανίδης - Βλάσης Βλασίδης - Ευάγγελος Κωφός (επιμ.), Μακεδονικές ταυτότητες στο χρόνο. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, Αθήνα 2008, σ [21]

22 του πολέμου και μεσούντος του ελληνοτουρκικού πολέμου, σημειώθηκε πρωτοβουλία από την πλευρά της Ελλάδας για την κύρωση της συνθήκης συμμαχίας, πρόταση όμως που απέρριψε η Γιουγκοσλαβία. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή άρχισαν οι συνομιλίες για τη διευθέτηση διαφόρων εκκρεμοτήτων στις διμερείς σχέσεις. Στις 10 Μαΐου 1923 υπογράφθηκε στο Βελιγράδι η σύμβαση για την παραχώρηση της Ελεύθερης Σερβικής Ζώνης στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης για το χρονικό διάστημα των πενήντα ετών. Ένα χρόνο αργότερα, στις 24 Απριλίου 1924, υπογράφθηκε η συμφωνία της Αξιούπολης (Βοεμίτσας) για την ελεύθερη διακίνηση των ατόμων οι περιουσίες των οποίων βρίσκονταν στην άλλη πλευρά των συνόρων. Ωστόσο, προβλήματα ανέκυψαν στο ζήτημα των Σλαβοφώνων που διαβιούσαν στην ελληνική επικράτεια. Η Γιουγκοσλαβία αντέδρασε στην υπογραφή του πρωτοκόλλου Πολίτη-Καλφώφ το 1924 με το οποίο η ελληνική πλευρά αναγνώριζε τους Σλαβόφωνους ως «βουλγαρική μειονότητα», προχωρώντας μάλιστα στην καταγγελία της συνθήκης συμμαχίας. Μετά από διετείς προσπάθειες εκτόνωσης της κρίσης, στις 17 Αυγούστου 1926, το δικτατορικό καθεστώς Πάγκαλου αποφάσισε να προχωρήσει στη σύναψη σύμβασης φιλίας και συνεννόησης μεταξύ της Ελλάδας και του Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Η σύμβαση προέβλεπε την παραχώρηση νέων προνομίων στην Ελεύθερη Σερβική Ζώνη στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης καθώς και στη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης- Γευγελή. Επίσης, με τη σύμβαση περί μειονοτήτων η Ελλάδα αναγνώριζε την ύπαρξη «σερβικής μειονότητας» στο έδαφός της και αναλάμβανε υποχρεώσεις έναντι της Γιουγκοσλαβίας για την προστασία της. Η υπογραφή των συμφωνιών εκείνων προκάλεσε την αντίδραση του πολιτικού κόσμου της Ελλάδας και είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση του Πάγκαλου από την εξουσία καθώς και τη μη κύρωση των προαναφερόμενων συμφωνιών από το ελληνικό Κοινοβούλιο. Δύο χρόνια αργότερα, στις 11 Οκτωβρίου 1928, οι δύο χώρες προχώρησαν στην υπογραφή πρωτοκόλλων τα οποία βελτίωσαν προς όφελος της Ελλάδας τις συμφωνίες Πάγκαλου για την Ελεύθερη Σερβική Ζώνη και τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης-Γευγελή, ενώ δεν επαναλήφθηκαν δεσμεύσεις από πλευράς Ελλάδας σχετικά με την ύπαρξη «σερβικής μειονότητας» στο έδαφός της. Στο επόμενο χρονικό διάστημα, η Ελλάδα και η Γιουγκοσλαβία συνέχισαν να ενισχύουν τις διμερείς σχέσεις τους. Στο πλαίσιο αυτό, συνυπέγραψαν, τον Φεβρουάριο του 1934, από κοινού με τη Ρουμανία και την Τουρκία, το Σύμφωνο Βαλκανικής Συνεργασίας, το οποίο ωστόσο δεν κατόρθωσε να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των συμβαλλομένων κρατών, αλλά και να ανταποκριθεί στις συνθήκες της εποχής. 4 4 Για τις ελληνοσερβικές/γιουγκοσλαβικές σχέσεις την περίοδο του Μεσοπολέμου, βλ. Λουκιανός Χασιώτης, [22]

23 Ο Β Παγκόσμιος πόλεμος δημιούργησε μια νέα κατάσταση και στις δύο χώρες. Η αναθεωρητική πολιτική την οποία είχε ασκήσει η Βουλγαρία καθόλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου φαινόταν να αποδίδει καρπούς. Προσχωρώντας στις δυνάμεις του Άξονα η Βουλγαρία κατόρθωσε να θέσει υπό τον έλεγχο του βουλγαρικού στρατού το μεγαλύτερο μέρος της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας και την ελληνική ανατολική Μακεδονία. Σε συνθήκες κατοχής ξεκίνησε μια διαδικασία εκβουλγαρισμού του τοπικού σλαβικού πληθυσμού σε μια προοπτική ενσωμάτωσης των γιουγκοσλαβικών και ελληνικών εδαφών στο μεταπολεμικό βουλγαρικό κράτος. Στην ελληνική Μακεδονία οι βουλγαρικές αρχές κατοχής επιχείρησαν να επεκτείνουν την επιρροή τους και στην κεντρική και τη δυτική Μακεδονία, ιδρύοντας τη Βουλγαρική Λέσχη στη Θεσσαλονίκη. Μέσω της Λέσχης μάλιστα επιχείρησαν και κατόρθωσαν τελικά να προσεγγίσουν μερίδα του σλαβόφωνου πληθυσμού της Μακεδονίας και να τον καταγράψουν ως «βουλγαρικό». Από την άλλη πλευρά, στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία οι βουλγαρικές κατοχικές δυνάμεις έγιναν αποδεκτές με ενθουσιασμό από μερίδα του τοπικού πληθυσμού. Ωστόσο, η αυθαιρεσία και η κακοδιοίκηση των βουλγαρικών αρχών, καθώς και η περιφρόνησή τους για τις ευαισθησίες του τοπικού πληθυσμού προκάλεσαν τη δυσαρέσκειά του. 5 Στον αντίποδα των εξελίξεων αυτών που οδήγησαν στην ενίσχυση των φιλοβουλγαρικών στοιχείων στην ελληνική και γιουγκοσλαβική Μακεδονία, τόσο οι Παρτιζάνοι του Τίτο όσο και το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ επιχείρησαν να ενισχύσουν την αντιστασιακή τους δράση μεταξύ των τοπικών πληθυσμών. Στην περίπτωση της ελληνικής Μακεδονίας, ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1941, είχε ξεκινήσει η αντιστασιακή δραστηριότητα με Ελληνοσερβικές σχέσεις Συμμαχικές προτεραιότητες και πολιτικές αντιπαλότητες, Θεσσαλονίκη 2004 Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Μετακινήσεις σλαβόφωνων πληθυσμών ( ). Ο πόλεμος των στατιστικών, Αθήνα 2003, Αντώνης Κούλας, Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις από το 1923 έως το 1928, (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή), Θεσσαλονίκη 2007 Λένα Διβάνη, Ελλάδα και μειονότητες. Το σύστημα διεθνούς προστασίας της Κοινωνίας των Εθνών, Αθήνα 2002 Αρετή Τούντα-Φεργάδη, Θέματα ελληνικής διπλωματικής ιστορίας, , Αθήνα, 2005 Κωνσταντίνος Δ. Σβολόπουλος, Το Βαλκανικόν Σύμφωνον και η ελληνική εξωτερική πολιτική, , Αθήνα, χ.χ.έ. Αρετή Τούντα-Φεργάδη, Μειονότητες στα Βαλκάνια. Βαλκανικές διασκέψεις , Θεσσαλονίκη 1994 Miladin Milošević, Srbija i Grčka, Iz istorije diplomatskih odnosa [Σερβία και Ελλάδα, Από την ιστορία των διπλωματικών σχέσεων], Βελιγράδι 1997 Todorović Desanka, Jugoslavija i balkanske države [Η Γιουγκοσλαβία και τα βαλκανικά κράτη ], Βελιγράδι 1979 Vladan Jovanovic, Jugoslovenska država i Južna Srbija Makedonija, Sandžak, Kosovo i Metohija u Kraljevini SHS [Το γιουγκοσλαβικό κράτος και η νότια Σερβία Η Μακεδονία, το Σαντζάκι, το Κόσοβο και Μετόχια στο Βασίλειο Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων], Βελιγράδι 2003 Branko Petranović, Istorija Jugoslavije [Ιστορία της Γιουγκοσλαβίας ], τομ. Α, Βελιγράδι, Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία φρονημάτων. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία, , Θεσσαλονίκη 1944 Evangelos Kofos, Nationalism and Communism in Macedonia, Νέα Υόρκη 1993 (επανεκτύπωση), σ Σπυρίδων Σφέτας, Όψεις του Μακεδονικού Ζητήματος στον 20 ο αιώνα, Θεσσαλονίκη, 2001, σ Ελίζαμπεθ Μπάρκερ, Η Μακεδονία στις διαβαλκανικές σχέσεις και συγκρούσεις, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 135 κε. [23]

24 αποκορύφωμα την εξέγερση της Δράμας. Δύο χρόνια αργότερα, σύσσωμη υπήρξε η αντίδραση στα βουλγαρικά σχέδια για ενσωμάτωση των κατεχόμενων εδαφών στη Βουλγαρία. Στην κατεχόμενη Γιουγκοσλαβία, αντίθετα, μέχρι το 1943, το ΚΚΓ δεν είχε κατορθώσει να αποκτήσει ερείσματα και να αντισταθεί στην προοπτική της ενσωμάτωσης της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας στη Βουλγαρία. Μάλιστα, κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες και παρά τις διαμαρτυρίες του Τίτο προς την Κομμουνιστική Διεθνή, η ηγεσία της τοπικής οργάνωσης του ΚΚΓ είχε ενταχθεί στο ΚΚ Βουλγαρίας. 6 Στα τέλη του 1942 και τις αρχές του 1943 οι προσπάθειες της ηγεσίας του ΚΚΓ να επεκτείνει τον έλεγχό της σε περιοχές της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας άρχισαν να αποδίδουν καρπούς. Στην περιοχή εστάλη ο Σβέτοζαρ Βουκμάνοβιτς-Τέμπο με στόχο την ένταξη της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας στη μεταπολεμική γιουγκοσλαβική ομοσπονδία. Στη δεύτερη σύνοδο της Αντιφασιστικής Συνέλευσης Λαϊκής Απελευθέρωσης Γιουγκοσλαβίας (AVNOJ), που πραγματοποιήθηκε στα τέλη Νοεμβρίου 1943 στο Jajce, ελήφθη η απόφαση για το ομοσπονδιακό καθεστώς της μεταπολεμικής Γιουγκοσλαβίας και δηλώθηκε η αντίθεση των συνέδρων στον διαμελισμό της χώρας από τις δυνάμεις κατοχής. Αποφασίστηκε ακόμη η συμμετοχή της «Μακεδονίας» ως ισότιμου μέλους στη μελλοντική γιουγκοσλαβική ομοσπονδία. Ταυτόχρονα, στην ίδια σύνοδο ορίστηκαν ο Ντίμιταρ Βλαχώφ ως εκπρόσωπος της «Μακεδονίας του Αιγαίου» και ο Βλάντιμιρ Ποπτόμωφ ως εκπρόσωπος της «Μακεδονίας του Πιρίν». Ουσιαστικά, κατά τους γιουγκοσλάβους κομμουνιστές, η μεταπολεμική γιουγκοσλαβική ομοσπονδία θα έπρεπε να περιλάβει τόσο την ελληνική όσο και τη βουλγαρική Μακεδονία. 7 Η άφιξη του Τέμπο στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία είχε επιπτώσεις και στην περαιτέρω εξέλιξη του αντιστασιακού κινήματος στην ελληνική Μακεδονία. Το ΚΚΕ έκανε αποδεκτή την πρόταση του Τέμπο να επιτραπεί η είσοδος γιουγκοσλαβομακεδόνων παρτιζάνων στο ελληνικό έδαφος προκειμένου να ενισχύσουν τη διαδικασία ένταξης των Σλαβόφωνων στο αντιστασιακό κίνημα. Στα τέλη του 1943, με τη συγκατάνευση του ΚΚΕ, 6 Dimitris Livanios, The Macedonian Question. Britain and the Southern Balkans, , Οξδόρδη 2008, σ. 102 κε Љубодраг Димић, Историја српске државности. Србија и Југославија, [Ιστορία της σερβικής κρατικής υπόστασης. Σερβία και Γιουγκοσλαβία], τόμ. Γ, Βελιγράδι 2001, σ. 214 κε Petranović, Istorija Jugoslavije, τόμ. Β, 193 κε Branko Petranović - Momčilo Zečević, Jugoslavija, Tematska zbirka dokumenata [Γιουγκοσλαβία, Θεματική συλλογή εγγράφων], Βελιγράδι 1988, σ Slobodan Nešović - Branko Petranović, AVNOJ i revolucija. Tematska zbirka dokumenata [To AVNOJ και η επανάσταση. Θεματική συλλογή εγγράφων], Βελιγράδι 1983 Branko Petranović, AVNOJ. Revolucionarna smena vlasti, , [AVNOJ. Η επαναστατική αλλαγή εξουσίας, ], Βελιγράδι 1976 Robert Palmer - Stephen King, Yugoslav Communism and the Macedonian Question, Χάμπεν 1971, σ Kofos, Nationalism and Communism in Macedonia, σ, Σπυρίδων Σφέτας, Η διαμόρφωση της σλαβομακεδονικής ταυτότητας. Μια επώδυνη διαδικασία, Θεσσαλονίκη 2003, σ [24]

25 ιδρύθηκε στο ελληνικό έδαφος το Σλαβομακεδονικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΣΝΟΦ) με στόχο τη στρατολόγηση των Σλαβόφωνων στην Αντίσταση. Σύντομα όμως τα στελέχη του ΣΝΟΦ επιδόθηκαν σε μια απροκάλυπτη εθνικιστική και αυτονομιστική προπαγάνδα. Παράλληλα, ενέταξαν άκριτα στις τάξεις τους οπαδούς που είχαν εκτεθεί στη διάρκεια της Κατοχής συνεργαζόμενοι με τον κατακτητή. Έπειτα από αρκετές παλινδρομήσεις, το ΚΚΕ διέταξε τελικά, τον Μάιο του 1944, τη διάλυση του ΣΝΟΦ και τη σύλληψη των πιο φανατικών εκπροσώπων του. Τμήμα όμως των Σλαβόφωνων με επικεφαλής τον Ναούμ Πέγιο και τον Γιώργο Τουρούντζα αυτομόλησαν στη Γιουγκοσλαβία καταγγέλλοντας τη στάση του ΚΚΕ στο Μακεδονικό Ζήτημα. Λίγο αργότερα, τον Ιούνιο του 1944, το ΚΚΕ επέτρεψε την επιστροφή των Σλαβόφωνων που είχαν αυτομολήσει αλλά και την ίδρυση χωριστών σλαβομακεδονικών ταγμάτων. Το καλοκαίρι του 1944, το Μακεδονικό Ζήτημα έλαβε νέα τροπή με την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας (ΛΔΜ), ως εθνικής εστίας των «Μακεδόνων». Το «νέο Ίλιντεν», όπως ονομάστηκε η πρώτη σύνοδος της Αντιφασιστικής Συνέλευσης Εθνικής Απελευθέρωσης της Μακεδονίας (ASNOM) που πραγματοποιήθηκε στις 2 Αυγούστου 1944, στο μοναστήρι Πρόχορ Πτσίνσκι, τάχθηκε υπέρ της συνένωσης των τριών τμημάτων της Μακεδονίας στο πλαίσιο της Γιουγκοσλαβίας. Την ίδια ημέρα στην Ελλάδα δημιουργήθηκε το σλαβομακεδονικό τάγμα Φλώρινας-Καστοριάς, γνωστό ως τάγμα Γκότση, από το ψευδώνυμο του διοικητή του Ηλία Δημάκη. Σε σύντομο χρονικό διάστημα το τάγμα, μετά από συστηματική στρατολόγηση των Σλαβόφωνων, αύξησε τη δύναμή του και εξελίχθηκε σε κέντρο αποσχιστικής δραστηριότητας. Το ΚΚΕ, σε μια προσπάθεια να ελέγξει την κατάσταση, διέταξε το τάγμα να μετακινηθεί νοτιότερα. Ωστόσο, ο Γκότσης, αντιλαμβανόμενος την πρόθεση του ΚΚΕ να τον αποκόψει από την κάλυψη των Παρτιζάνων του Τίτο, αυτομόλησε στη Γιουγκοσλαβία. Λίγο αργότερα αποσύρθηκε και το δεύτερο σλαβομακεδονικό τάγμα Αριδαίας-Έδεσσας που δρούσε στην περιοχή του Καϊμακτσαλάν. Στα τέλη του 1944 οι μαχητές των δύο ταγμάτων συγκρότησαν στο Μοναστήρι την «Αιγαιακή Ταξιαρχία Κρούσης», η οποία με διαταγή του γενικού επιτελείου των γιουγκοσλάβων Παρτιζάνων προχώρησε σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή του Κοσόβου. 8 Η λήξη του πολέμου βρήκε την Ελλάδα και τη Γιουγκοσλαβία σε μια κατάσταση πολιτικής ρευστότητας. Στην Ελλάδα, η σύγκρουση μεταξύ των κεντροδεξιών κομμάτων και 8 Σφέτας, Όψεις του Μακεδονικού Ζητήματος, σ. 125 κε Ευάγγελος Κωφός, Η Βαλκανική διάσταση του Μακεδονικού Ζητήματος στα χρόνια της Κατοχής και στην Αντίσταση, Αθήνα 1989, σ. 17 κε АСНОМ. Педесет години македонска држава [ASNOM. Πενήντα χρόνια μακεδονικού κράτους], Σκόπια [25]

26 του ΚΚΕ έληξε με την ήττα των αριστερών δυνάμεων στα «Δεκεμβριανά». Ωστόσο, η κατάσταση στην ύπαιθρο ήταν εκτός ελέγχου, καθώς διάφορες ομάδες ενόπλων επιχειρούσαν ένα «ξεκαθάρισμα λογαριασμών». Παραστρατιωτικές οργανώσεις δρούσαν στην περιοχή καταδιώκοντας στελέχη της Αριστεράς, ενώ στελέχη της Αριστεράς συγκρούονταν με τους παρακρατικούς που επιχειρούσαν να πάρουν το νόμο στα χέρια τους. Αντίστοιχη ήταν η κατάσταση στη Γιουγκοσλαβία. Μετά τη συμφωνία Τίτο-Σούμπασιτς σχηματίστηκε, τον Μάρτιο του 1945, προσωρινή κυβέρνηση με τη συμμετοχή και μη κομμουνιστών. Ωστόσο, ο Τίτο με το επιχείρημα της συνεργασίας με τον κατακτητή εμπόδισε διάφορους πολιτικούς αντιπάλους του να συμμετάσχουν στη νομή της εξουσίας στη μεταπολεμική Γιουγκοσλαβία και στα τέλη του 1945 κατόρθωσε να παγιώσει την εξουσία του. 9 Στο ίδιο χρονικό διάστημα, η γιουγκοσλαβική ηγεσία ήταν αρκετά προσεκτική στην πολιτική της έναντι της ελληνικής Μακεδονίας. Ενδιαφερόταν πρωταρχικά για την παραμονή της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας στο γιουγκοσλαβικό κράτος και για την αντιμετώπιση των φιλοβουλγαρικών τάσεων που εκδηλώνονταν στην περιοχή. Ωστόσο, διάφορες κινήσεις ορισμένων πολιτικών της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας προκαλούσαν την ανησυχία της Αθήνας για τις πραγματικές προθέσεις του Βελιγραδίου. Η ανησυχία αυτή ενισχύθηκε μετά την ίδρυση του ΝΟΦ, στις 23 Απριλίου 1945, στα Σκόπια με μακροπρόθεσμο στόχο την απόσχιση της ελληνικής Μακεδονίας και την ένταξή της στη γιουγκοσλαβική ομοσπονδία. Με τη βοήθεια των αρχών της ΛΔΜ και εκμεταλλευόμενο τη χαοτική κατάσταση που επικρατούσε στην ελληνική Μακεδονία, το ΝΟΦ καθώς και οι υπόλοιπες σλαβομακεδονικές οργανώσεις που ιδρύθηκαν την ίδια περίοδο, καλλιεργούσαν ένα αλυτρωτικό κλίμα μεταξύ των Σλαβόφωνων της περιοχής. Την ίδια ωστόσο εποχή, άλλες αντικομμουνιστικές ένοπλες ομάδες δρούσαν το ίδιο ανεξέλεγκτα στην περιοχή. Τα αντίποινα ή ο φόβος αντιποίνων φαίνεται πως ανάγκασαν αρκετές οικογένειες Σλαβόφωνων να μετοικήσουν στην άλλη πλευρά των συνόρων, ενισχύοντας έτσι την «αιγαιατική» κοινότητα που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια της Κατοχής Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία φρονημάτων. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου ( ) στη Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1995 Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, , τόμ. Α, Αθήνα 2000, σ. 70 κε John Lampe, Yugoslavia as History. Twice Τhere Was a Country, Κέμπριτζ 2000, σ. 227 κε Κωνσταντίνος Κατσάνος, «Εγκληματίες πολέμου και Εχθροί του λαού : Η περίπτωση των δωσίλογων στη Γιουγκοσλαβία», στο Ιάκωβος Μιχαηλίδης - Ηλίας Νικολακόπουλος - Χάγκεν Φλάισερ (επιμ.), «Εχθρός εντός των τειχών». Όψεις του δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κατοχής, Αθήνα 2006, σ Milan Ristović, «Jugoslavija i građanski rat u Grčkoj ( ) [Η Γιουγκοσλαβία και ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα]», στο Petar Kačavenda (επιμ.), Balkan posle Drugog svetskog rata [Τα Βαλκάνια μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο], Βελιγράδι 1996, Στη σλαβομακεδονική ιστοριογραφία υπάρχουν αρκετές μελέτες για τον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο και τις σχέσεις ΚΚΕ και Σλαβόφωνων, βλ. ενδεικτικά, Лилјана [26]

27 Η αποχώρηση των Σλαβόφωνων από το ελληνικό έδαφος προκάλεσε τριβές στις σχέσεις της Ελλάδας με τη Γιουγκοσλαβία. Από το καλοκαίρι του 1945 μια πληθώρα ανθελληνικών δημοσιευμάτων φιλοξενήθηκε στις σελίδες του γιουγκοσλαβικού τύπου, ο οποίος κατήγγειλε την «έξοδο» του σλαβόφωνου πληθυσμού από την ελληνική Μακεδονία. Αντίθετα, οι ελληνικές αρχές έκαναν λόγο για μερικές εκατοντάδες Σλαβόφωνων, οι οποίοι είχαν διαφύγει στη Γιουγκοσλαβία προκειμένου να αποφύγουν τις κατηγορίες που τους είχαν απαγγελθεί ή θα τους απαγγέλλονταν για εγκλήματα του κοινού ποινικού δικαίου. Η κατάσταση οξύνθηκε και η Γιουγκοσλαβία κατήγγειλε τη «μοναρχοφασιστική κυβέρνηση» της Ελλάδας για τους «διωγμούς» που είχε εξαπολύσει εναντίον των «Μακεδόνων της Μακεδονίας του Αιγαίου». Από την πλευρά της η ελληνική κυβέρνηση κατηγόρησε τη Γιουγκοσλαβία ότι εργαζόταν για την απόσχιση της ελληνικής Μακεδονίας και την ένταξή της στο γιουγκοσλαβικό κράτος. Παράλληλα όμως με τις κατηγορίες που διατυπώνονταν εκατέρωθεν, συνεχίστηκαν οι διπλωματικές διαβουλεύσεις μεταξύ των δύο χωρών για την αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων. Έτσι, στις αρχές Νοεμβρίου 1945 εγκαταστάθηκε στη γιουγκοσλαβική πρωτεύουσα ο έλληνας πρεσβευτής Αλέξανδρος Διαλέτος, ενώ στην Αθήνα τοποθετήθηκε ο Ίσιντορ Τσαγκάρ. 11 Η κατάσταση ωστόσο δεν βελτιώθηκε με την τοποθέτηση των διπλωματικών εκπροσώπων στις πρωτεύουσες της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας. Την ίδια εποχή οι σλαβομακεδόνες πολιτικοί συνέχισαν να επικαλούνται την έξαρση της «τρομοκρατίας» στην Ελλάδα και να προπαγανδίζουν την ανάγκη ίδρυσης «μίας και ενιαίας μακεδονικής δημοκρατίας στο πλαίσιο της ΟΣΔΓ». 12 Το καλοκαίρι του 1946 η αντιπαράθεση των κυβερνήσεων των δύο χωρών μεταφέρθηκε στο Συνέδριο Ειρήνης του Παρισιού. Το Λαϊκό Μέτωπο Μακεδονίας, με τη συμπαράσταση διαφόρων σλαβομακεδονικών οργανώσεων στη ΛΔΜ και την Ελλάδα, κατήγγειλε τη «μοναρχοφασιστική τρομοκρατία» σε βάρος του «μακεδονικού» λαού στην ελληνική επικράτεια και ζητούσε την αναγνώριση των «εθνικών Пановска, Крајот на една илузија. Граґанската војна во Грција и Македонците, [Το τέλος μιας ψευδαίσθησης. Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα και οι Μακεδόνες, ], Σκόπια 2003, όπου και το μεγαλύτερο μέρος της προηγούμενης σλαβομακεδονικής βιβλιογραφίας. 11 Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Τα πρόσωπα του Ιανού. Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις τις παραμονές του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου ( ), Αθήνα 2004, σ και Πρβλ. τον λόγο του Τίτο στο γιουγκοσλαβικό Κοινοβούλιο την 1 η Φεβρουαρίου 1946 και την 1 η Απριλίου 1964 με τον λόγο του Ντίμιταρ Βλαχώφ στο γιουγκοσλαβικό Κοινοβούλιο, στις 18 Ιανουαρίου 1946 και στο Κοινοβούλιο της ΛΔΜ, στις 16 Απριλίου 1946 αλλά και την ομιλία του Κολισέφσκι στο Κοινοβούλιο της ΛΔΜ, στις 16 Απριλίου 1946, Dragomir Vučinić (επιμ.), Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ [Έγγραφα για την εξωτερική πολιτική της ΟΣΔ της Γιουγκοσλαβίας. 1946], τομ. Α, Βελιγράδι 1985, σ , 31, 87 και [27]