Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία

Transcript

1 δελτίο περιεχόµενα Ιωάννης Βαρτζόπουλος Εσωτερική και εξωτερική πραγµατικότητα Σταυρούλα Μπεράτη Εσωτερική και εξωτερική πραγµατικότητα στο έργο του Φρόυντ Ε. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Μαρίλια Αϊζενστάιν Ψυχική πραγµατικότητα και εξωτερική πραγµατικότητα στην κλινική πράξη Α. ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Δηµήτρης Τζάκσον Η προβλητική ταύτιση ως διαµεσολαβητής της εσωτερικής και εξωτερικής πραγµατικότητας Α. ΚΑΤΣΑΡΟΥ Βασίλης Δηµόπουλος Το εγώ και οι αφέντες του Η πολυσήµαντη λειτουργία του εγώ ως υπηρέτη και ως αφέντη Α. ΣΚΟΥΛΙΚΑ Χρήστος Ζερβής Συζήτηση των εισηγήσεων Β. Δηµόπουλου και Δ. Τζάκσον Σάββας Σαββόπουλος Αντιµεταβίβαση και εργασία του αρνητικού Π. ΖΕΗ Φώτης Μπόµπος «Εσωτερική πραγµατικότητα και εξωτερική πραγµατικότητα: το τραύµα» Χ. ΧΟΜΠΑΣ Σπύρος Μητροσύλης Συζήτηση της εισήγησης Σ. Σαββόπουλου και Φ. Μπόµπου Όλγα Μαράτου Το παιχνίδι στην παιδική ηλικία, µετάβαση στη δευτερογενή ψυχική διεργασία; Σωτήρης Μανωλόπουλος Το παιχνίδι, το όνειρο και η επανάληψη Χρήστος Ιωαννίδης Τα φαινόµενα απατούν: Εσωτερικές µετακινήσεις-εξωτερική στασιµότητα της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας Iανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2012 [τεύχος 45] 5ο Συνέδριο ΕΨΕ Εσωτερική και εξωτερική πραγµατικότητα Η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία προχώρησε στη διοργάνωση του 5ου συνεδρίου της με θέμα: «Εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα» στις 3 Δεκεμβρίου του 2011, εκφράζοντας τους προβληματισμούς της για την περιβάλλουσα κοινωνική πραγματικότητα που ήταν και η αιτία της επιλογής του θέματος. Η κρίση πολιτικής και πολιτισμού που πλήττει την ελληνική κοινωνία επηρεάζει τους ψυχαναλυτές τόσο στην ατομική όσο και στη θεσμική τους λειτουργία καθώς παραδοσιακοί τρόποι αντίληψης και λειτουργίας έχασαν τον αυτονόητο χαρακτήρα τους και θέματα θεωρίας και τεχνικής επανεξετάζονται. Σχετικά με την έννοια της πραγματικότητας στην ψυχανάλυση η ίδια η σύλληψη του ψυχαναλυτικού εγχειρήματος στηρίζεται στη δημιουργία μίας νέας πραγματικότητας. Η συνάντηση και ο διάλογος του αναλυτή με τον αναλυόμενο έχει μορφή και περιεχόμενο ιστορικά μοναδικό. Στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν έχει υπάρξει προσέγγιση οντολογική του ανθρώπου με τα χαρακτηριστικά που του προσφέρει η ψυχανάλυση. Αναλυτής και αναλυόμενος επιδίδονται στη «νεο-πραγματικότητα» του αναλυτικού πλαισίου και αυτό είναι ήδη μία θεωρία για την πραγματικότητα και ειδικότερα για τη σχέση της εσωτερικής και της εξωτερικής πραγματικότητας. Είναι γνωστό ότι ψυχαναλύσεις διεξάγονταν κατά την περίοδο του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου δείχνοντας με τον τρόπο αυτόν την ουσιαστική αυτονομία της ενδοψυχικής πραγματικότητας από μία συνθλιπτική και αποτρόπαια εξωτερική πραγματικότητα. Η ψυχαναλυτική κατανόηση καταληκτικών ασθενών επίσης έδειχνε ότι ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου, ο κόσμος της ασυνείδητης φαντασίωσης και του ονείρου, διατηρεί την α-χρονική του διάσταση παρά το προφανές επικείμενο τέλος. Ο άνθρωπος είναι σε θέση, οντολογικά, να κυριαρχείται από τις ίδιες ασυνείδητες φαντασιώσεις και να είναι υποκείμενο των ίδιων ονείρων τόσο στην παιδική του ηλικία όσο και στο προχωρημένο γήρας. Ανάλογες σκέψεις υποστήριξαν τη σχετική αυτονομία του ψυχαναλυτικού εγχειρήματος δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο κίνητρο του αναλυόμενου και στη διαθεσιμότητα του αναλυτή ως παραμέτρους που είναι σε θέση να υπερβούν ακόμη και τις πιο αντίξοες εξωτερικές συνθήκες, τον ίδιο τον θάνατο που σε περιβάλλει ή που επίκειται. Στην οπτική αυτή η εσωτερική πραγματικότητα έχει μία ουσιαστική αυτονομία και εναπόκειται στη διαθεσιμότητα του αναλυτή και του αναλυόμενου να την υποστηρίξουν. Η προσέγγιση αυτή εμπεριέχει μία μεγάλη αλήθεια και η επαγγελματική ζωή του κάθε ψυχαναλυτή, ορισμένες φορές και η προσωπική του, είναι σε θέση να προσφέρουν πολλά Η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία είναι επιστημονική εταιρεία, μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής ΈΈνωσης (ΙΡΑ) και της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας (EPF). ΈΈχει αποστολή την προώθηση της ψυχαναλυτικής σκέψης και έρευνας, τη μετάδοση της πρακτικής της ψυχανάλυσης και την εφαρμογή μιας επαγγελματικής στάσης, σύμφωνα με το πνεύμα του έργου του Φρόυντ. δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45] 1

2 παραδείγματα που την υποστηρίζουν. Διαμορφώνεται όμως ο κίνδυνος να οδηγηθούμε σε μία απόλυτη προσέγγιση της αυτονομίας της ενδοψυχικής πραγματικότητας και ακόμη να υιοθετήσουμε μία ανιστόρητη, ίσως μη-ψυχαναλυτική, άποψη για το κίνητρο. Είναι αλήθεια ότι το κίνητρο του αναλυόμενου είναι ένας πολύ σημαντικός συντελεστής της ψυχανάλυσης, είναι όμως και αυτό ένα στοιχείο της ζωής του αναλυόμενου που υπόκειται στις διακυμάνσεις της βιογραφίας του και αντιμετωπίζει όλες τις εντάσεις της εσωτερικής και της εξωτερικής πραγματικότητας. Εάν θεωρήσουμε ότι το κίνητρο είναι ένα στοιχείο με ψυχοδυναμικό υπόβαθρο που συνδιαμορφώνεται από την εσωτερική και την εξωτερική πραγματικότητα, τότε κάθε μείζων αλλαγή των εξωτερικών συνθηκών θέτει το θέμα του κινήτρου σε πρωτόγνωρες ίσως εντάσεις. Κοινωνικοί και πολιτισμικοί παράγοντες επηρεάζουν όχι μόνο τη σχέση του κάθε ανθρώπου με την ψυχανάλυση αλλά ακόμη περισσότερο την εμπιστοσύνη στη δυνατότητα της ανθρώπινης συνάντησης να έχει επωφελή επίδραση στη ζωή κάθε ανθρώπου. Η ψυχανάλυση είναι ένα προϊόν του πολιτισμού μας και παραμένει σ έναν ανοικτό διάλογο με αυτόν, υποκείμενη σε όλες τις θετικές και αρνητικές επιρροές του. Η πολύπλευρη και πολυκύμαντη αυτή σχέση διερευνήθηκε στο τελευταίο συνέδριο της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας στο οποίο συμμετείχαν ως ομιλητές μόνο έλληνες ψυχαναλυτές και είχε μία πολύ σημαντική ανταπόκριση από το κοινό, ιδιαίτερα από νέους ανθρώπους. Οι συμμετέχοντες είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν την προσέγγιση της θεματικής του συμποσίου από διαφορετικές οπτικές και να παρακολουθήσουν ένα διάλογο που είναι αλήθεια ότι είχε ενδιαφέρουσες τοποθετήσεις αλλά δεν είχε τη συμμετοχή του κοινού που θα θέλαμε. Η επιλογή να γίνει το συνέδριο για οικονομικούς λόγους σε μία αίθουσα που διατίθεται δωρεάν στέρησε τη δυνατότητα λειτουργίας ομάδων εργασίας που σίγουρα θα έδιναν άλλη ώθηση στο διάλογο με το κοινό. Το συνέδριο αυτό, όπως και κάθε εκδήλωση της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, είναι μία συνάντηση της εσωτερικής ζωής της εταιρείας με την περιβάλλουσα πραγματικότητα. Την επηρεάζει και επηρεάζεται από αυτήν. Αυτό που επιθυμούμε είναι να παραμείνει αυτός ο διάλογος ζωντανός. ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΡΤΖΟΠΟΥΛΟΣ Tο ΔEΛTIO της EΛΛHNIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ είναι τρίμηνη έκδοση της EΛΛHNIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ Iδιοκτήτης EΛΛHNIKH ΨYXANAΛYTIKH ETAIPEIA Eκδότις APIΣTEA ΣKOYΛIKA Συντονιστής Eπιτροπής Iστοσελίδας ΝΙΚΟΣ ΛΑΜΝΙΔΗΣ Συντακτική Eπιτροπή Iστοσελίδας ΝΙΚΟΣ ΛΑΜΝΙΔΗΣ, ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΛΕΩΠΑΣ, ΑΡΙΕΛΛΑ ΑΣΣΕΡ Γλωσσική Eπιμέλεια EΛEYΘEPIA KOΨIΔA Γραμματεία ANNA APΓYPOΠOYΛOY Διεύθυνση MONHΣ ΠETPAKH 4, AΘHNA , THΛ.: , FAX: , Eκδόσεις META, Πουλχερίας 4-6, Aθήνα , Tηλ.: , , Ηµερίδα Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία Ελληνοαµερικανική Ένωση Θέμα: ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΟΡΙΟ ΖΩΗΣ- ΘΑΝΑΤΟΥ ΣΤΗ ΜΟΝΑΔΑ ΕΝΤΑΤΙΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ: Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΓΙΑΤΡΩΝ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΩΝ Σάββατο 28 Απριλίου 2012 Στρογγυλό Τραπέζι 09:30-12:30 Συντονίστρια Ε. Ζαχαρακοπούλου Σωματική απειλή και ψυχική δοκιμασία Ν. Τζαβάρας O εντατικολόγος δίπλα στον βαρέως πάσχοντα Κ. Μαραθιά Ζητήματα ζωής και θανάτου: Βιοηθικοί προβληματισμοί Π. Τσινόρεμα Το όριο ως «τόπος», «εκτός ζωής» και «εκτός θανάτου» Ι. Παναγιωτοπούλου-Αχειμάστου Στρογγυλό Τραπέζι 13:00-15:00 Συντονίστρια Μ. Μιχαλέλη Η βιολογική έκφραση του stress Γ. Χρούσος Βιώνοντας το όριο ζωής και θανάτου Ν. Μαγγίνα Συζητητής Φ. Μπόμπος Είσοδος ελεύθερη ΜΟΡΦΕΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΕ ΣΩΜΑΤΙΚΑ ΠΑΣΧΟΝΤΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ Αµφιθέατρο Νοσοκοµείου Ε. Ντυνάν Παρασκευή 4 & Σάββατο 5 Μαΐου 2012 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΨΥΧΟΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ - ΣΥΝΕΔΡΙΟ Παρασκευή 4 Μαΐου 19:45-22:00: Χαιρετισµός από τον Ν. Τζαβάρα, Πρόεδρο της ΕΨΕ, Οµιλία ΟΜΙΛΗΤΗΣ: C. Smadja, «Η δραµατική ερµηνεία» Συζητητής: Σ. Σαββόπουλος. Σάββατο 5 Μαΐου 9:30-17:30: Οµιλία ΟΜΙΛΗΤΗΣ: G. Szwec, «Το ψυχαναλυτικό ψυχόδραµα στους σωµατικούς ασθενείς» ΣΥΖΗΤΗΤΗΣ: Σ. Μητροσύλης. Στρογγυλό Τραπέζι ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ: A. Αλεξανδρίδης, «Η ερµηνεία στην ψυχοσωµατική του παιδιού», Μ. Παπαγεωργίου, «Αυτο-ερωτισµοί, αντιµεταβίβαση, ερµηνεία» ΣΥΖΗΤΗΤΗΣ: G. Szwec. Στρογγυλό Τραπέζι ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ: Φ. Μπόµπος, «Μιλώντας για το σώµα στο σώµα», Ι. Κλεώπας, «Μορφές της µεταβίβασης και κατασκευές στην ψυχοσωµατική» ΣΥΖΗΤΗΤΗΣ: Γ. Φωτάκη-Rivals. Στρογγυλό Τραπέζι ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ: Σ. Σαββόπουλος, «Η θεραπευτική προσέγγιση καταληκτικών ασθενειών, το παράδειγµα του καρκίνου», G. Gressot, «Προσαρµογές της τεχνικής. Πρωτέας ψυχοσωµατιστής» ΣΥΖΗΤΗΤΗΣ: C. Smadja. Ταυτόχρονη µετάφραση στην ελληνική και στη γαλλική γλώσσα. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ: γενική συµµετοχή 40, φοιτητές δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45]

3 Σταυρούλα Μπεράτη Εσωτερική και εξωτερική πραγµατικότητα στο έργο του Φρόυντ Η Σταυρούλα Μπεράτη εξετάζει καταρχήν, στο θεωρητικό μέρος, την πορεία ανάπτυξης των εννοιών της εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας και την επίδραση των δύο αυτών εκδοχών της στο ψυχικό όργανο, έτσι όπως καταγράφονται στα φροϋδικά κείμενα στη συνέχεια η ομιλήτρια παρουσιάζει κλινικό υλικό όπου καταδεικνύεται η αλληλεπίδραση εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας στην εξισορρόπηση της ψυχικής οικονομίας. Η πρώτη σημαντική αναφορά στη διάκριση εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας, στο φροϋδικό έργο, απαντάται, κατά τη Σ. Μπεράτη, στο Τρία δοκίμια για την θεωρία της σεξουαλικότητας (1905) στο οποίο ο Φρόυντ τοποθετεί την ενόρμηση στην εσωτερική πραγματικότητα, στο όριο μεταξύ ψυχικού και σωματικού, ως πηγή ερεθισμάτων συνεχούς ροής, σε αντίθεση με τα ερεθίσματα που γίνονται αντιληπτά ως προερχόμενα από το εξωτερικό περιβάλλον, τα οποία έχουν ασυνεχή ροή και επίδραση στο ψυχικό όργανο. Στο Οι ενορμήσεις και τα πεπρωμένα τους (1915) το ψυχικό όργανο αρχίζει να διακρίνει το μέσα και το έξω, σε σχέση με την αντίληψη που έχει για την προέλευση των ερεθισμάτων και τους τρόπους αποφυγής (τα εξωτερικά ερεθίσματα διά της απομάκρυνσης, τα εσωτερικά τροποποιώντας την εσωτερική πηγή ερεθισμού ή τον εξωτερικό κόσμο προκειμένου να επιτύχει την ικανοποίηση). Η συνεχής ροή των εσωτερικών ερεθισμάτων είναι εκείνη που κινεί τον ψυχισμό να αναπτυχθεί, καθώς δεν παρέχει δυνατότητα αποφυγής τους, όπως συμβαίνει με τα εξωτερικά ερεθίσματα. Στη φάση του πρωτογενούς ναρκισσισμού ο εξωτερικός κόσμος γίνεται αντιληπτός ως αδιάφορος ή δυσάρεστος, ενώ βαθμιαία ενσωματώνεται στο Εγώ εκείνο το μέρος του εξωτερικού κόσμου που είναι ευχάριστο σε αυτό Εγώ ευχαρίστηση, ενώ τόσο το μέρος του εξωτερικού κόσμου όσο και το μέρος του Εγώ που γίνεται αντιληπτό ως δυσάρεστο τοποθετούνται «απ έξω» Εγώ πραγματικότητα. Το εξωτερικό περιβάλλον εκλαμβάνεται ως απαραίτητο από την πλευρά των ενορμήσεων αυτοσυντήρησης, και έτσι το άγχος είναι η έκφραση της απώλειας του στήθους της μητέρας, του πρότυπου αντικειμένου. Στο Δύο αρχές της ψυχικής λειτουργίας (1911) το ψυχικό όργανο στρέφεται στην εξωτερική πραγματικότητα, προκειμένου να πάρει ικανοποίηση, καθώς διαπιστώνει ότι δεν μπορεί να πάρει επαρκή ικανοποίηση από την ψευδαίσθηση. Παράλληλα με την αρχή της ευχαρίστησης η οποία κατευθύνει το Εγώ προς την ευχαρίστηση και την αποφυγή της δυσαρέσκειας, η αρχή της πραγματικότητας το καθοδηγεί έτσι ώστε να ξεχωρίζει το εξωτερικό από το εσωτερικό, ούτως ώστε να μπορεί να παίρνει ικανοποίηση από τον εξωτερικό κόσμο και να λαμβάνει υπόψη του τις εξωτερικές συνθήκες στο σύνολό τους, οπότε και το μακροπρόθεσμα χρήσιμο ή βλαβερό. Για να διακρίνει τι βρίσκεται στην εξωτερική και τι στην εσωτερική πραγματικότητα το Εγώ βάζει σε λειτουργία την κριτική σκέψη («ΆΆρνηση», 1925). Το Εγώ δεν ενδιαφέρεται μόνο για το καλό και ευχάριστο μέρος του περιβάλλοντος, αλλά επιχειρεί να κρίνει τι βρίσκεται στο εξωτερικό περιβάλλον έτσι ώστε να το προσεγγίσει όταν το έχει ανάγκη. Στόχος της αρχής της πραγματικότητας είναι να ξαναβρεί το Εγώ την αναπαράσταση του αντικειμένου και να την συγκρίνει με την αρχική του επενδεδυμένη εικόνα. Στο Μεταψυχολογικό συμπλήρωμα στη θεωρία των ονείρων (1917) τονίζεται η σημασία της αναστολής των πρωτογενών ψυχικών διεργασιών (primary processes) μέσω της δευτερογενούς ψυχικής διεργασίας (secondary process) προκειμένου να γίνουν αντιληπτές οι πλευρές της πραγματικότητας από το σύστημα αντίληψης και να τους δοθεί η αναγκαία προσοχή από το Εγώ. Απαραίτητο γι αυτό είναι να έχει το Εγώ επαρκώς επενδυθεί, ώστε να διαθέτει την ενέργεια που χρειάζεται για την αναστολή αυτή. Στο Πέραν της αρχής της ηδονής (1920) αναπτύσσεται το θέμα της πρόσληψης και επεξεργασίας των εξωτερικών και εσωτερικών ερεθισμάτων. Το σύστημα Αντίληψη-Συνείδηση προσλαμβάνει τα εξωτερικά ερεθίσματα, που δεν αφήνουν μνημονικά ίχνη στο σύστημα υποδοχής δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45] 3

4 τους, έτσι ώστε να μην υπερφορτώνεται το σύστημα αυτό, και εισχωρούν επιλεκτικά στην υπόλοιπη ψυχική οργάνωση που προστατεύεται από το αλεξιδιεγερτικό σύστημα. Τα εσωτερικά ερεθίσματα δεν αντιμετωπίζονται καταρχήν από την προστατευτική ασπίδα, γίνονται αντιληπτά ως ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια και επικρατούν επί των εξωτερικών. Μόνον όταν γίνονται πολύ έντονα προβάλλονται στον εξωτερικό χώρο ώστε να χρησιμοποιηθούν οι μηχανισμοί αποφυγής. Αν τα εσωτερικά ή τα εξωτερικά ερεθίσματα είναι τόσο ισχυρά ώστε να μην επαρκεί η ασπίδα προστασίας προξενείται μια τραυματική κατάσταση, την οποία το ψυχικό όργανο προσπαθεί να αντιμετωπίσει δεσμεύοντας με όση ενέργεια διαθέτει τα ερεθίσματα που το κατακλύζουν. Στο Εγώ και το Εκείνο (1923) προστίθεται ως παράμετρος στην αλληλεπίδραση της εσωτερικής με την εξωτερική πραγματικότητα η σχέση των αντιληπτικών ερεθισμάτων με το προσυνειδητό και τη συνείδηση προκειμένου να γίνει κάτι συνειδητό, πρέπει να συνδεθεί με αναπαραστάσεις λέξεων, οι οποίες κάποτε ήταν αντιληπτικά ερεθίσματα, και να μεταλλαχθεί έτσι σε εξωτερική αντίληψη. Στο μεταψυχολογικό κείμενο Ασυνείδητο (1915) ο Φρόυντ θεωρεί ότι το ασυνείδητο είναι μη προσβάσιμο στο συνειδητό εξαιτίας της απώθησης, ενώ αντιθέτως είναι ανοιχτό σε μονόδρομη κατεύθυνση και επηρεάζεται από τα εξωτερικά αντιληπτικά δεδομένα. Στο Εγώ και το Εκείνο ο Φρόυντ εξηγεί με ποιο τρόπο η ενεργειακή επένδυση μεταφέρεται ανάμεσα στα εξωτερικά και τα εσωτερικά συστήματα του ψυχικού οργάνου, ανάλογα με το ποια ερεθίσματα δέχεται. Στην περίπτωση της ψευδαίσθησης η επένδυση μεταφέρεται στον αντιληπτικό πόλο, ενώ η περίπτωση της ανάμνησης συνδέεται με το εσωτερικό μέρος του ψυχικού συστήματος που αφορά τη μνήμη. Ο εξωτερικός κόσμος και η αντίληψή του έχουν επίσης οδηγήσει στο διαχωρισμό του Εγώ από το Εκείνο, ενώ το Εγώ συνεχίζει να επιδρά στο Εκείνο προσπαθώντας να αντικαταστήσει την αρχή της ευχαρίστησης, την οποία ορίζει το Εκείνο, με την αρχή της πραγματικότητας. Τέλος στις ενδιάμεσες περιοχές μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας παρατηρούμε ενδιαφέροντα ψυχικά φαινόμενα, όπως το αίσθημα του ανοίκειου (κάτι που θεωρούσαμε φανταστικό εμφανίζεται ως πραγματικό), οι αναμνήσεις-οθόνη (θυμάται κανείς ένα αδιάφορο στοιχείο από μια περιοχή σχετικών σημαντικών όμως εμπειριών), οι φαντασιώσεις, τα όνειρα κ.ά. Η μη αποδοχή της εξωτερικής πραγματικότητας αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα ψυχοπαθολογικών καταστάσεων (στη νεύρωση υπάρχει προσπάθεια φυγής από αυτή, ενώ στην ψύχωση γίνονται απόπειρες ανακατασκευής της). Η εσωτερική και η εξωτερική πραγματικότητα αλληλεπιδρούν. Η εσωτερική πραγματικότητα διαμορφώνεται εν μέρει και από τα αντιληπτικά ερεθίσματα, ενώ η αντίληψη της εξωτερικής πραγματικότητας εξαρτάται και από τα εσωτερικά ψυχικά συστήματα. Το κλινικό υλικό που παρουσιάζει η Σ. Μπεράτη αναφέρεται στην ανάλυση μιας νεαρής γυναίκας όπου καταδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο η αντίληψη της εξωτερικής πραγματικότητας, που εδώ εκπροσωπείται από την προσωπική ιστορία της ασθενούς, κατασκευάζεται με γνώμονα την ψυχική οικονομία και ισορροπία της ασθενούς αυτής. Η γυναίκα αυτή απευθύνθηκε για ψυχανάλυση, διότι υπέφερε από καταθλιπτικά συναισθήματα και συχνά είχε την αίσθηση ότι δεν υπήρχε γι αυτήν χώρος πουθενά. To παρελθόν των παιδικών της χρόνων είχε σφραγιστεί από σοβαρά ψυχικά τραύματα, τα οποία ρύθμισαν σε μεγάλο βαθμό τη σχέση της με τους γονείς της. Τα προσωπικά της τραύματα συνδυάσθηκαν με οικογενειακά, με αποτέλεσμα να μεγαλώσει σε ένα δύσκολο δίκτυο σχέσεων. Η μητέρα της περιγράφεται ως απόμακρη και αδιάφορη προς την ίδια, ενώ ήταν πολύ στοργική με τα άλλα παιδιά της. Αντίθετα τον πατέρα της τον έχει βιώσει ως στοργικό προς αυτήν αλλά και ενοχλητικά υπερπροστατευτικό. Θεωρεί ότι η μητέρα την ανταγωνιζόταν με επίδικο θέμα την προσοχή του. Η ίδια ένιωθε απομονωμένη όταν συνυπήρχε με παιδιά και δεν είχε σε καμία εκτίμηση την εμφάνιση και τη θηλυκότητά της. Αντιμετώπισε την ενήβωση με φόβο και οι σχέσεις που δημιούργησε αργότερα με κάποιους άνδρες δεν ευοδώνονταν, είτε γιατί εκείνοι ήταν αδιάφοροι, είτε γιατί η ίδια συμπεριφερόταν εχθρικά. ΈΈνα βασικό θέμα της ανάλυσής της ήταν ο φόβος μήπως χάσει την αναλύτριά της, την οποία βίωνε ως απορριπτική μητέρα, όπως βίωνε και την 4 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45]

5 ίδια τη μητέρα της όταν εκείνη την απομάκρυνε από κοντά της ή όταν ήθελε να την κάνει πιο ανεξάρτητη. Κάποιες φορές κατά τη διάρκεια της συνεδρίας, ενώ μιλούσε για το φόβο της μήπως δεν τη συμπαθεί η αναλύτριά της και επιθυμεί να απαλλαγεί από αυτήν, αισθανόταν ασαφή αλλά αρκετά δυσάρεστα σωματικά ενοχλήματα. Οι συνειρμοί της την οδήγησαν σε αναφορές και προβληματισμούς γύρω από τη γέννησή της και γύρω από βασικούς φόβους των γονιών της και κυρίως της μητέρας της σχετικά με θέματα υγείας και ακεραιότητας, οι οποίοι φόβοι έμοιαζε να διαταράσσουν υπερβολικά τη σχέση με την ασθενή όταν ήταν βρέφος. Οι πληροφορίες γύρω από την εγκυμοσύνη της μητέρας αποτέλεσαν τη βάση της πεποίθησής της ότι δεν ήταν επιθυμητή από τους γονείς και κυρίως από τη μητέρα. Θυμόταν περιστατικά όπου προσπαθούσε να αγκαλιάσει τη μητέρα και εκείνη την απέκρουε. ΈΈνιωθε πως δεν υπήρχε χώρος γι αυτήν στην οικογένεια και ότι δεν ταίριαζε πουθενά. Είχε την πεποίθηση ότι η μητέρα της δεν την ήθελε επειδή δεν ήταν αγόρι και ως παιδί συχνά ονειρευόταν ότι έχει αρσενικό γεννητικό όργανο. Στις διακοπές της ανάλυσης παλινδρομούσε σε μία κατάσταση αδυναμίας και δημιουργούσε φαντασίες συνεχούς μητρικής παρουσίας. Επίσης έδειχνε πως ήταν σίγουρη ότι η αναλύτριά της την συμπαθούσε λιγότερο από τους άλλους αναλυόμενους, και σε κάθε δε περίπτωση λιγότερο από τους άνδρες ασθενείς της. Ως παιδί δημιουργούσε εντυπωσιακές και αινιγματικές φανταστικές ιστορίες, οι οποίες ήταν προϊόντα, σύμφωνα με τα ευρήματα της ανάλυσης, της δικής της στοματικής επιθετικότητας προς τη μητέρα και τα αδέλφια της. Η ασθενής αμυνόταν εναντίον αυτών των ψυχικών στάσεων μέσω αντιδραστικών σχηματισμών και προβολών. Στον τρίτο χρόνο της ανάλυσης σκέφτηκε για πρώτη φορά να ρωτήσει τη μητέρα της για τις συνθήκες της γέννησής της. ΈΈκπληκτη πληροφορήθηκε ότι όσα πίστευε για τις διαταραχές της εγκυμοσύνης και για την άρνηση της μητέρας να την δεχτεί είτε ως έμβρυο είτε ως βρέφος δεν ίσχυαν. Για αρκετό καιρό μετά τις αποκαλύψεις αυτές η αναλυόμενη αμφέβαλλε ή «ξεχνούσε» όσα της είχαν πει οι γονείς της, διέψευδε αυτές τις πληροφορίες και επανερχόταν στην παλιά «ιστορία», που ήταν έντονα επενδεδυμένη ως πραγματικότητα. Μ αυτόν τον τρόπο αμυνόταν ενάντια στις φονικές επιθυμίες της προς τη μητέρα και τα αδέλφια της που την έκαναν να νιώθει πολύ ένοχη. Η προσωπική ιστορία της αναλυόμενης είχε συγκροτηθεί αυθόρμητα μέσα από την αλληλοεπίδραση της εσωτερικής με την εξωτερική πραγματικότητα. Παράγωγα ενορμήσεων, λειτουργίες του Εγώ και του Υπερ-Εγώ καθώς και περιβαλλοντικές εμπειρίες συνέβαλαν στη διαμόρφωση της ιστορίας αυτής, η οποία ήταν, όπως είδαμε, υποκειμενική και εξυπηρετούσε την ψυχική της οικονομία. Αντίθετα οι αρχικές σωματικές αισθητηριακές εμπειρίες δυσφορίας που αναδύθηκαν στην ανάλυση, στο πλαίσιο της μεταβίβασης, θα πρέπει να συνδέονται με μνημονικά ίχνη από πολύ πρώιμες εμπειρίες εγκατάλειψης από τη μητέρα, σε μία ηλικία όπου το εξωτερικό περιβάλλον γίνεται αντιληπτό κυρίως ως απτική εμπειρία. ΌΌσο για τις τρομακτικές φαντασίες καταβρόχθισης που αναδύονταν όταν ήταν παιδί, φαίνεται ότι συνδύαζαν μνήμες που είχαν σχέση με πραγματικές δυσκολίες υγείας της μητέρας, αλλά και δικές της καταστροφικές φαντασιώσεις και την τιμωρία που φαντασίωνε γι αυτές. Η τιμωρία ήταν να ωθείται έξω από το σώμα της μητέρας, έξω από τη μήτρα και να δυσφορεί γι αυτό, πράγμα το οποίο βίωσε επαναληπτικά και κατά την αναλυτική διαδικασία στο πλαίσιο της μεταβίβασης. Οι λανθασμένες πεποιθήσεις της γύρω από την προσωπική της ιστορία, πριν από την ανατροπή τους μέσα στην ανάλυση, σκοπό είχαν να δικαιολογήσουν τις επιθετικές της επιθυμίες και να μετριάσουν τις ενοχές της. Το συμπέρασμα της Σ. Μπεράτη είναι ότι στη διαμόρφωση και την επιλογή του τι θυμόμαστε από τα παιδικά μας χρόνια συμμετέχουν ποικίλα κίνητρα που σχετίζονται με ψυχικές λειτουργίες και έχουν ως κύριο στόχο τη διασφάλιση της ψυχικής ισορροπίας. Η απόδοση της ιστορικής ακρίβειας δεν συνιστά προτεραιότητα για τον ψυχισμό μας. Το Εγώ οργανώνει τις φαντασιώσεις και τις αναμνήσεις του κατασκευάζοντας πραγματικότητες ή παραποιώντας άλλες τις οποίες θυμόμαστε με βεβαιότητα ως πραγματικά γεγονότα. ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45] 5

6 Μαρίλια Αϊζενστάιν Ψυχική πραγµατικότητα και εξωτερική πραγµατικότητα στην κλινική πράξη ΗH Mαρίλια Aϊζενστάιν επιχειρεί στην ομιλία της μία συνάρθρωση της ψυχικής πραγματικότητας με την εξωτερική. Από την αντιπαράθεσή τους στην κλινική πράξη προκύπτει κατ αυτήν το σύνολο του ψυχικού έργου εντός της ανάλυσης. Επιχειρηματολογεί επ αυτού ανακαλώντας μια ανάλυση όπου αναλύτρια και αναλυόμενος φθάνουν μαζί σε μία συνειδητοποίηση του εσωτερικού και του εξωτερικού χρόνου, η οποία έθεσε το ζήτημα της περάτωσης της ανάλυσης. Ο αναλυόμενος συνειδητοποιεί ότι έχουν περάσει αρκετά χρόνια από την έναρξη της ανάλυσης μέσω της γάτας της αναλύτριας που παρατηρεί και για την οποία σκέπτεται ότι έχει γεράσει. Ο προβληματισμός τον οδηγεί στη σκέψη ότι δεν είναι και ο ίδιος πλέον ο νέος άντρας που ήταν όταν ξεκίνησε την ανάλυση. Ο ευνουχισμός μέσω του χρόνου και της γήρανσης ετέθη με τον τρόπο αυτό στο προσκήνιο και έγινε αντικείμενο επεξεργασίας. Για να στηρίξει τα επιχειρήματά της η ομιλήτρια προσφεύγει στις θέσεις του Ron Britton (συνέδριο IPA, 1995), αναφορικά με την ψυχική πραγματικότητα και την ασυνείδητη πεποίθηση. Ο Britton ορίζει την ψυχική πραγματικότητα όχι ως λάθος (error) αλλά ως εσφαλμένη πεποίθηση (wrong belief). Oι πεποιθήσεις αυτού του τύπου μπορεί να είναι συνειδητές ή ασυνείδητες. Το Εγώ προσδίδει υπόσταση ψυχικής πραγματικότητας στις ψυχικές παραγωγές, τις φαντασιώσεις, 6 από τις οποίες γεννώνται οι πεποιθήσεις. Με αφετηρία αυτόν τον συλλογισμό, ο Britton σκέπτεται ότι οι δυσκολίες της ψυχικής πραγματικότητας έχουν να κάνουν με την αδυναμία του υποκειμένου να αφήσει το αντικείμενο, να μπορέσει να το χάσει και να αποδεχτεί την αλλαγή. Ο αναλυόμενος, που αναφέρθηκε πιο πάνω από την ομιλήτρια, είχε ως ψυχική πραγματικότητα μία πεποίθηση αιωνιότητας που είναι συνηθισμένη και η οποία μετασχηματίσθηκε από τις εξωτερικές καταρχήν ενδείξεις διέλευσης του χρόνου. Η αναλυτική εργασία επέτρεψε να γίνει το πένθος και να υπάρξει μεταβολή. Αυτό συμβαίνει σε νευρωτικούς ασθενείς σχετικά εύκολα, αλλά όχι σε άλλους οι οποίοι μπορεί να αντιδράσουν στη διαφορά μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας με διάψευση ή και παραλήρημα. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί για παράδειγμα με έναν ψυχοσωματικό ασθενή. Αν επιπλέον ένας τέτοιος ασθενής είναι βαριά άρρωστος, τότε, υποστηρίζει η ομιλήτρια, αναλυτής και αναλυόμενος οφείλουν να συμπλεύσουν σε μία μερική διάψευση, προκειμένου να μπορέσουν να εργασθούν. Η ομιλήτρια σημειώνει ότι σύμφωνα με τον Britton «η υπόθεση ότι η πεποίθηση είναι γνώση είναι η βάση του παραληρήματος και χαρακτηρίζει τη σχιζοπαρανοειδή θέση. Η χειραφέτηση από την εξίσωση της πεποίθησης με τη γνώση είναι μια πλευρά της επεξεργασίας της καταθλιπτικής θέσης. Η επιστροφή στην πίστη ότι η πεποίθηση είναι γνώση είναι μανιακή πτυχή». Για να καταδείξει αυτήν ακριβώς τη μετάβαση, η Μ. Αϊζενστάιν αναφέρεται σε δύο κλινικά περιστατικά. Η πρώτη περίπτωση αφορά τον καλλιεργημένο και ευφυή αναλυόμενο, που αναφέρθηκε, κοντά στον οποίο η αναλύτρια ξεχνούσε το χρόνο. Στον έβδομο χρόνο έγινε η συνειδητοποίηση σχετικά. Η αναλύτρια αντιλαμβάνεται εκ των υστέρων αυτή τη συνεδρία υπό το πρίσμα της αλληλοδιείσδυσης ψυχικής και εξωτερικής πραγματικότητας, κατά την οποία η αντιπαράθεση «πεποίθησης» και «γνώσης» είχε αίσιο τέλος. Στη δεύτερη περίπτωση, η αναλυόμενη οδηγείται σε μια διάψευση της πραγματικότητας με τραγική έκβαση. Πρόκειται για μια ασθενή στην οποία η αναλύτρια είχε επενδύσει σημαντικά και την οποία συνόδευσε μέχρι τον θάνατό της. Γιατρός, σαράντα ετών, με σημαντικό επιστημονικό έργο, επισκέφθηκε την ομιλήτρια μετά από έναν καρκίνο του τραχήλου της μήτρας που ανιχνεύθηκε και χειρουργήθηκε πολύ καθυστερημένα. Προσπαθώντας να κατανοήσει την έλευση του καρκίνου, η ασθενής κατασκευάζει την «πεποίθηση» ότι ο καρκίνος την γλύτωσε από μια ανέφικτη επιλογή: να κάνει δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45]

7 ένα παιδί ή να πενθήσει την ιδέα της μητρότητας. ΈΈνα ιδιαιτέρως τραυματικό υλικό έρχεται στην ανάλυση, όταν περιγράφει τη φυγάδευσή της στη Γαλλία σε ηλικία τεσσάρων ετών και την παράλληλη μεταφορά των γονιών της σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Μετά από ένα χρόνο ανάλυσης, η ασθενής αναφέρει ότι οι καρκινικοί δείκτες της είναι ανησυχητικοί. Αρνείται τη χημειοθεραπεία, θεωρώντας ότι θα καταπολεμήσει τον καρκίνο μόνη της. Η αναλύτρια κατακλύζεται ψυχικά από αυτή την εξέλιξη και νιώθει ότι βρίσκεται η ίδια μπροστά σε μια ανέφικτη επιλογή: να αντιπαρατεθεί στην άρνηση της αναλυόμενης ή να παραμείνει σιωπηλή και συνεπώς συνένοχη. Αντιλαμβανόμενη μέσω μίας εποπτείας το παιχνίδι των προβλητικών ταυτίσεων στο οποίο την ενέπλεξε η ασθενής της, την ενθαρρύνει να ανακαλέσει το θυμό και το μίσος προς τους γονείς της που την έκρυψαν χωρίς να φροντίσουν οι ίδιοι να γλυτώσουν από τον κίνδυνο θανάτου, για να της πει τέλος ότι, ταυτιζόμενη μαζί τους, έθετε τον εαυτό της σε θανάσιμο κίνδυνο και ταυτόχρονα τοποθετούσε την αναλύτρια σε θέση συνενόχου. Η καθυστέρηση έναρξης της χημειοθεραπείας απέβη ωστόσο μοιραία. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει η αντιπαράθεση πεποίθησης/ γνώσης, η διευκρίνιση των οποίων είναι θέμα του Εγώ. Στο σημείο αυτό η ομιλήτρια εισάγει στη συζήτηση για την ψυχική πραγματικότητα την έννοια της «αλήθειας». Προχωρώντας σε μια ιστορική αναδρομή για το ζήτημα της αλήθειας στο φροϋδικό έργο, αναφέρεται στην επιστολή του της 21/09/1897 προς τον Fliess, όπου ο Φρόυντ γράφει ότι δεν υπάρχει ένδειξη πραγματικότητας στο ασυνείδητο: «είναι αδύνατον να διακρίνεις την επινόηση από την επενδεδυμένη συναισθηματικά πραγματικότητα». Η ομιλήτρια παραθέτει, επίσης, τη θέση του Φρόυντ (1937) σχετικά με την αλήθεια μιας κατασκευής που προτείνεται κατά τη διάρκεια της ανάλυσης: «Ο δρόμος που ξεκινά από την κατασκευή του αναλυτή θα έπρεπε να οδηγεί τον αναλυόμενο σε ανάμνηση του απωθημένου, αλλά δεν φθάνει πάντοτε εκεί. Αντ αυτού σχηματίζεται μέσα στον αναλυόμενο, αν η ανάλυση εκτελεσθεί σωστά, μια ασφαλής πεποίθηση για την αλήθεια της κατασκευής, πράγμα που έχει τα ίδια θεραπευτικά αποτελέσματα με την ανάκληση του απωθημένου υλικού». Η M. Αϊζενστάιν περιγράφει την ψυχική πραγματικότητα ως ενέχουσα αξία αλήθειας στον ψυχισμό του υποκειμένου, ως «μια ασυνείδητη και σταθερή διαδικασία από την οποία εκπηγάζει η φαντασιωσική δραστηριότητα και η οποία παράγει αυτό που ο R. Britton αποκαλεί «πεποιθήσεις [...] με τις οποίες ερχόμαστε αντιμέτωποι στην καθημερινή μας κλινική πράξη». Τέλος, παρατίθεται η ιστορία ενός ακόμη ασθενούς, όπου διαφαίνεται παραδειγματικά η συνάρθρωση της ψυχικής αλήθειας με την ιστορική αλήθεια. Πρόκειται για έναν άνδρα εβδομήντα ετών, με τον οποίο η αναλύτρια εργάστηκε για λίγο καιρό ψυχοθεραπευτικά λόγω μιας καταθλιπτικής συμπτωματολογίας. Αυτός ο άνδρας ήταν βουλευτής και περιέγραφε μια ευτυχισμένη παιδική ηλικία, με μοναδικό μελανό σημείο μία έντονη και διαχρονική σύγκρουση με τους γονείς του όταν ισχυριζόταν με βεβαιότητα ότι έχει ταξιδέψει στην Κίνα, ενώ εκείνοι τον διέψευδαν. Αυτή η επιμονή τού είχε κοστίσει αρκετές τιμωρίες στο σπίτι του αλλά και στο σχολείο. ΌΌταν ενηλικιώθηκε, αποδέχθηκε ότι επρόκειτο για μία «ψευδή πεποίθηση» που ωστόσο παρέμενε για τον ίδιο υποκειμενικά αληθινή. Μεγάλος άνδρας πια, κατάφερε να κάνει ένα ταξίδι στην Κίνα, όπου κανένα τοπίο δεν συμφωνούσε με την εικόνα που είχε πλάσει. Στα σαράντα του, κατά τη διάρκεια μιας εκλογικής περιοδείας, μετά από ένα γεύμα με τον δήμαρχο ενός χωριού της επαρχίας όπου μεγάλωσε, ένιωσε αδιαθεσία και του προτάθηκε να ξαπλώσει σε ένα δωμάτιο του πρώτου ορόφου. Μόλις ξάπλωσε στο κρεβάτι, έμεινε έκπληκτος βλέποντας από το παράθυρο «τη δική του Κίνα». ΌΌπως αποκαλύφθηκε στη συνέχεια, ο ασθενής είχε φιλοξενηθεί ως βρέφος με τους γονείς του στο συγκεκριμένο οίκημα και είχε κοιμηθεί μαζί με τη μητέρα του στο ίδιο κρεβάτι του δωματίου του πρώτου ορόφου. Στην παρέμβασή της η αναλύτρια βάζει σε λόγια τα συναισθήματα του ασθενούς, χρησιμοποιώντας ένα απόσπασμα από «Τα άνθη του κακού» του Μπωντλαίρ: Αλλά ο πράσινος παράδεισος των παιδικών μου ερώτων, Ο αθώος παράδεισος, γεμάτος φευγαλέες ηδονές, Είναι ήδη πιο μακριά απ την Ινδία και την Κίνα; Εκείνος, αναγνωρίζοντας συγκινημένος στους στίχους την εμπειρία του, λέει: «Η δική μου Κίνα λοιπόν ήταν ο χαμένος παράδεισος των παιδικών μου ερώτων...». ΑΚΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45] 7

8 Δηµήτρης Τζάκσον Η προβλητική ταύτιση ως διαµεσολαβητής της εσωτερικής και εξωτερικής πραγµατικότητας Ο Ο Δημήτρης Τζάκσον πραγματοποιεί μια ιστορική αναδρομή στην έννοια της προβλητικής ταύτισης (ΠΤ) και ανατρέχει στο 1925 όπου ο Weiss μιλά για «ενδοβλητική και προβλητική ταύτιση» στην επιλογή ερωτικού συντρόφου. Την έννοια της προβολής εισήγαγε ο Φρόυντ ως βασικό μηχανισμό άμυνας της παράνοιας. Ο Abraham αναφέρεται στην «προβολή ενός εσωτερικού αντικειμένου στον εξωτερικό κόσμο». Η ιδέα αυτή τελικά επικράτησε. Η Κλάιν θεωρεί, από το 1946, την προβολή ως έναν από τους βασικούς μηχανισμούς της λεγόμενης σχιζοπαρανοειδούς θέσης. Μέσω της προβολής, το βρέφος αντιμετωπίζει άγχη κατακερματισμού που εκπηγάζουν από την ενόρμηση θανάτου. Εξάλλου η Κλάιν διακρίνει την προβολή από την ΠΤ, θεωρώντας ότι στην προβολή, σκέψεις, συναισθήματα και φαντασιώσεις αποδίδονται στο αντικείμενο σαν να είναι δικά του χαρακτηριστικά, ενώ στην ΠΤ τα στοιχεία αυτά εισέρχονται στο αντικείμενο με στόχο να το θέσουν υπό έλεγχο και κατοχή. Αποτέλεσμα αυτού είναι το αντικείμενο να ταυτίζεται με το προβαλλόμενο στοιχείο. Το αντικείμενο, όμως, δεν θα έπρεπε κατά την Κλάιν, να επηρεάζεται από την προβολή. Απασχολούσε, δηλαδή, την Κλάιν η μεταβολή των αντικειμένων εντός της ανάλυσης και συνεπώς η αντιμεταβίβαση, μιας και πίστευε, όπως άλλωστε και οι Φρόυντ και Abraham, ότι η αντιμεταβίβαση αποτελεί ένδειξη παθολογίας του αναλυτή και όχι πηγή πληροφοριών, όπως θεωρούμε σήμερα, πράγμα το οποίο οφείλουμε κυρίως στον Bion. Κατά την Κλάιν η ΠΤ είναι μια ενδοψυχική φαντασίωση και όχι διαπροσωπική διεργασία. Μία φαντασίωση πρωκτικής εκκενώσεως μέρους του εαυτού. Ο Bion ξεχώρισε, σύμφωνα με τον Δ. Τζάκσον, τη φυσιολογική από την παθολογική ΠΤ. Θεώρησε ότι η φυσιολογική ΠΤ είναι ο πρώτος προλεκτικός τρόπος επικοινωνίας του βρέφους με τη μητέρα και αποτελεί τη βάση της ανθρώπινης ενσυναίσθησης (empathy), ενώ η παθολογική ΠΤ διαφέρει κατά το ότι μοιάζει να «εμποτίζεται» πολύ περισσότερο από τη φαντασίωση παντοδυναμίας. Ο ομιλητής αναφέρεται στα κίνητρα τα οποία ωθούν τον ψυχισμό προς την ΠΤ: Να αποβάλει από μέσα του κάτι που θεωρεί κακό. Να επιδιώξει τον έλεγχο του αντικειμένου για να προσποριστεί τα καλά πράγματα που βρίσκονται μέσα σ αυτό και για να έχει πρόσβαση στο εσωτερικό του. Να καταργήσει τη διαφορά ή τη διαφορετικότητα από το αντικείμενο και να αντιμετωπίσει με τον τρόπο αυτό το άγχος αποχωρισμού ή διαφοροποίησης. Να αποβάλει ακόμα και καλά μέρη του εαυτού, είτε για να τα προστατεύσει από τα κακά εσωτερικά αντικείμενα, είτε επειδή αισθάνεται ότι δεν δικαιούται να έχει μέσα του καλά εσωτερικά αντικείμενα. Οι προβολές ακολουθούν τρεις κατευθύνσεις: Προς την αντιληπτική σφαίρα, την οποία ενδεχομένως παραμορφώνουν (αντιληπτικές ψευδαισθήσεις) Προς πράξεις (εκδραματίσεις) συμπτώματα Προς το σώμα (ψυχοσωματικές εκδηλώσεις) Ο Bion θεωρεί, κατά τον Δ. Τζάκσον, την ΠΤ μέσον επικοινωνίας. Συνεπώς, η εντός της θεραπείας σύνδεση μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου, μεταξύ στήθους και βρέφους, είναι μια ΠΤ. Αναπτύσσοντας την έννοια της ΠΤ, ο Bion προτείνει το μοντέλο περιέχοντος-περιεχομένου: μία λειτουργία όπου το βρέφος προβάλλει τα μη-οργανωμένα σωματοψυχικά στοιχεία-β σ ένα μητρικό στήθος, το οποίο θα τα εντάξει και θα τα επεξεργαστεί ώστε να τα αποδώσει πίσω στο βρέφος, μεταλλαγμένα σε ψυχικοποιημένα στοιχεία-α. Κατά τον Bion, ο ψυχισμός παράγει συνεχώς ακατέργαστα σωματοψυχικά στοιχεία-β, τα οποία, με τη λειτουργία ενός φράγματος επαφής, μετασχηματίζονται συνεχώς, μέσω της ψυχικοποίησης και της συμβολοποίησης, σε στοιχεία-α. Εάν αυτή η λειτουργία αποτύχει, τότε θα προκληθεί συσσώρευση στοιχείων-β και θα δημιουργηθεί μία βήτα οθόνη η οποία και θα εμποδίσει τον παραπέρα μετασχηματισμό τους. Η εσωτερίκευση της λειτουργίας του περιέχοντοςπεριεχομένου, μιας μητρικής στην ουσία λειτουργίας, θα φέρει, σταδιακά, τη δόμηση του ψυχικού οργάνου, ενώ, προοδευτικά, οι διχοτομήσεις θα δώσουν τη θέση τους στην απώθηση φέρνοντας μία νέα οργάνωση στο επίπεδο του Εγώ. Το υποκείμενο θα έχει έτσι πετύχει καλύτερη διαφοροποίηση του συνειδητού από το ασυνείδητο, όπως και του 8 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45]

9 εσωτερικού από τον εξωτερικό κόσμο. Aνάλογη ανταλλαγή στοιχείων συμβαίνει μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου. Κλείνοντας τη θεωρητική του παρουσίαση ο Δ. Τζάκσον αναφέρεται στις προεκτάσεις της θεωρίας του Bion σε θέματα περιβάλλοντος, υπογραμμίζοντας την επικαιρότητα του θέματος. Ο Bion θεωρεί ότι, σε περιόδους κρίσης, το άτομο αδυνατεί να διαχειρισθεί μόνο του άγχη και ανησυχίες ψυχωτικής κυρίως φύσης. Σε μία τέτοια περίπτωση καλείται η ομάδα στην οποία ανήκει το άτομο να εντάξει τα άγχη αυτά, μετασχηματίζοντάς τα. Μπορεί η ομάδα, για παράδειγμα, να μετατρέψει την τάση για εκδίκηση (μία πρωτόγονη παρόρμηση) σε δημιουργικότερη διεκδίκηση κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο Bion περιγράφει δύο είδη ομάδων: την «ομάδα εργασίας» (work group) που εκτελεί τους σκοπούς της και την «ομάδα βασικής υπόθεσης» (basic assumption group) η οποία λειτουργεί μέσω μηχανισμών διχοτόμησης, διάψευσης, προβολών και παντοδυναμίας. Επαναφέρει σε αυτό το σημείο τη λειτουργία περιέχοντος-περιεχομένου, η οποία άλλοτε είναι επαρκής, άλλοτε όχι. Αν είναι επαρκής, οι συγκρούσεις που συναντώνται σε όλες τις ομάδες, όπως η δίψα για εξουσία και oι ανταγωνισμοί, μπορεί να απορροφηθούν και να διοχετευθούν προς γονιμότερες κατευθύνσεις. Στην περίπτωση, όμως, όπου οι συγκρούσεις και τα άγχη δεν εμπεριεχθούν, «το κακό προβάλλεται προς τα έξω δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο μίσους και εκδικητικότητας». Στο πλαίσιο των παραπάνω προβληματισμών ο Δ. Τζάκσον εισάγει το κλινικό υλικό. Πρόκειται για την ανάλυση ενός ασθενούς, ο οποίος είχε βιώσει αισθήματα απουσίας του αναλυτή και «αδειάσματος», τα οποία τον ωθούσαν να αισθάνεται είτε ότι ο νους του ήταν άδειος είτε ότι ο νους του αναλυτή ήταν άδειος, με συνέπεια να μην μπορεί ο αναλυτής να παρακολουθήσει τα όσα του έλεγε. Αντιμεταβιβαστικά, ο αναλυτής αισθανόταν ότι η προσοχή του διασκορπιζόταν και έκανε προσπάθεια να την επαναφέρει. Εξάλλου, εξαιτίας του καταιγιστικού λόγου του ασθενούς, ο αναλυτής είχε την αίσθηση ότι σπρωχνόταν προς τα πίσω, με ένα βίωμα σχεδόν σωματικό. Ο ομιλητής αναφέρεται στον πέμπτο χρόνο της ανάλυσης, όταν το παραπάνω κλίμα έχει κάπως βελτιωθεί και έχει τεθεί το ζήτημα της προσθήκης μιας πέμπτης εβδομαδιαίας συνεδρίας. Ο αναλυόμενος παραπονιέται για αίσθημα αδράνειας, μη-ζωντάνιας και αβοήθητου. Παράλληλα, αισθάνεται μεγάλο θυμό για τον αναλυτή. ΈΈπειτα σιωπά. Οι ερμηνείες επισημαίνουν ότι ο αναλυόμενος αισθάνεται ότι δεν υπάρχει για τον αναλυτή όταν οι δύο τους δεν είναι μαζί. Ο αναλυόμενος αναγνωρίζει ότι επικρατεί μέσα του ένα «όχι», ένα πείσμα, που τον οδηγεί σε αδράνεια, κάτι βαθύ που δεν ξέρει αν θέλει να το αλλάξει. Οι σιωπές εναλλάσσονται με λεκτικές επιθέσεις. Στο σημείο αυτό ο αναλυτής αισθάνεται μια πιεστική ώθηση να μιλήσει, να διαψεύσει ότι είναι ανύπαρκτος, να επιβεβαιώσει την παρουσία και τη χρησιμότητά του. Επισημαίνει στον ασθενή ότι όταν δεν συναντώνται είναι σαν να τον παρατάει, και ο αναλυόμενος συμφωνεί και προσθέτει ότι και ο ίδιος παρατά τον εαυτό του σαν να θέλει να εκδικηθεί τον αναλυτή για την απουσία και την αδιαφορία του, σαν να φαντάζεται ότι θέλει ο αναλυτής να τον καταστρέψει, με αποτέλεσμα στο τέλος να επιτίθεται ο ίδιος ο αναλυόμενος κατά του εαυτού του. Παρότι ο αναλυόμενος δέχεται την ερμηνεία, ο αναλυτής αισθάνεται ότι, πέρα και πίσω από τους θυμούς του αναλυόμενου, υπάρχει ο φόβος του για την πλήρη εξαφάνιση του αντικειμένου/αναλυτή. Αυτό του το επισημαίνει. Ταυτόχρονα διαφαίνεται ένας φόβος στον αναλυόμενο ότι προσλαμβάνοντας ο αναλυτής το κομμάτι που προβάλλεται επάνω του, δηλαδή τη διάθεση του αναλυόμενου να εκδικηθεί τον αναλυτή για την απουσία του, το αντικείμενο/ αναλυτής θα τον εκδικηθεί και θα τον εγκαταλείψει. Μέσα από ένα φαντασιακό πηγαινέλα, με αναχωρήσεις και επιστροφές στο δωμάτιο, έρχεται από τον αναλυόμενο το αίτημα να κάνει ο αναλυτής κάτι άμεσο μιας και τα λόγια του δεν επιτυγχάνουν το στόχο τους. Είναι σαν ο ασθενής να μην μπορεί να τα εντάξει, να τα κρατήσει και να τους δώσει νόημα. Αντίθετα πρέπει να τα αδειάσει και βέβαια έτσι αδειάζει και ο ίδιος. Ζητά από τον αναλυτή να τον σώσει σαν να ήταν παντοδύναμος. Ταυτόχρονα ο αναλυτής αισθάνεται ότι ο αναλυόμενος χάνεται και πάλι και ότι εκείνος πρέπει να ψάξει να τον βρει. Σταδιακά, μέσα από ταλαντεύσεις που θυμίζουν στον αναλυτή το παιχνίδι του φορτ-ντα εμφανίζονται τα πρώτα ψήγματα πένθους για ένα αντικείμενο που στο παρελθόν δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί σε μία εμπεριέχουσα λειτουργία. Ο Δ. Τζάκσον σημειώνει ότι «αυτό μπορεί να συμβεί όταν το αντικείμενο είναι αρκετά παρόν ώστε να εντάξει ένα μέρος των προβολών». Και πάλι, όμως, ο αναλυτής θα πεταχτεί έξω, σαν να του λέει ο ασθενής: «δεν υπάρχεις». Και επίσης «ό,τι κι αν μου δώσεις δεν θα φτάσει». Μόνο που τώρα υπάρχει η αίσθηση στον αναλυτή ότι αναγνωρίζεται ως αντικείμενο που έχει μια θέση στον εσωτερικό κόσμο του ασθενούς δημιουργώντας, έτσι, την ιστορικότητά του. Ο αναλυόμενος είναι πλέον περισσότερο παρών μαζί του, εμμένουν όμως οι φόβοι ότι θα επαναληφθεί ό,τι έγινε στο παρελθόν, ένα παρελθόν που αρχίζει πια να θρηνεί, ως κάτι τετελεσμένο το οποίο δεν θα επανέλθει. Και αυτό του γεννά βαθιά θλίψη. Η συνεδρία τελειώνει μέσα σε συνεχείς ταλαντεύσεις του αναλυόμενου και διεργασίες προβολών επί του δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45] 9

10 αναλυτή ενός αντικειμένου που απουσιάζει, και στη συνέχεια επανεμφανίζεται, όπως είδαμε, για να εξαφανισθεί και πάλι. Σαν να έχει διαφανεί ένα αντικείμενο, το οποίο μπορεί να εμπεριέχει τον αναλυόμενο, μπορεί να ανασυγκροτεί τις αποσυνδεδεμένες σκέψεις του, μπορεί να μη χάνεται και έτσι να «κατοικεί» μέσα του συγκροτώντας ένα παρελθόν, ένα παρόν και ίσως ένα μέλλον. Ο ομιλητής ολοκληρώνει την ομιλία του με ορισμένες επισημάνσεις: Η αποτελεσματικότητα της ψυχανάλυσης σχετίζεται με τη διαλεκτική περιέχοντος/περιεχομένου. Η ΠΤ αποτελεί έναν αρχαϊκό τρόπο επικοινωνίας μεταξύ βρέφους και μητέρας, ένα προστάδιο σκέψης. Η μητέρα, ή ο αναλυτής αργότερα, με την περιέχουσα λειτουργία τους, μετατρέπουν τα ακατέργαστα στοιχεία-β σε ψυχικοποιημένα στοιχεία-α, κατάλληλα για σκέψη, για τη μνημονική καταγραφή και για την ανάπτυξη. Αν τα στοιχεία αυτά μείνουν ανεπεξέργαστα, τότε το άτομο αισθάνεται ότι έχει κάτι κακό μέσα του που θέλει να ξεφορτωθεί. Μέσω της ΠΤ το βρέφος προσπαθεί να γνωρίσει τον εσωτερικό κόσμο της μητέρας και τον νου της. Εάν η μητέρα δεν μπορέσει να δεχτεί αυτές τις προβολές, τότε το βρέφος αποκτά την αίσθηση ότι υπάρχει ένας κόσμος στον οποίο δεν έχει πρόσβαση και ο οποίος το αρνείται. Φράσσεται, δηλαδή, ο δρόμος προς το «παίρνω μέσα μου», που αποτελεί τη βάση της ανθρώπινης επικοινωνίας. Είναι το γνωστό «σαν να μιλάω σ εναν τοίχο», που ακούμε ενίοτε στις συνεδρίες και το οποίο δημιουργεί αισθήματα αγανάκτησης και ματαιότητας. Ο Bion θεωρεί ότι η αδυναμία της μητέρας να προσλάβει τις προβλητικές ταυτίσεις του βρέφους, οδηγεί σε «πρωτόγονη ψυχική καταστροφή», ένα αίσθημα πολύ κοντά στο χάος, που μπορεί να θέσει υπό αμφισβήτηση ακόμα και το βίωμα της ύπαρξης του εαυτού. Επίσης, η αδυναμία αυτή συνιστά επίθεση στη δυνατότητα ανεύρεσης νοήματος, κάτι που στην ανάλυση εκλαμβάνεται ως επίθεση του αναλυτή, ο οποίος «δεν καταλαβαίνει και επιτίθεται στη συγκρότηση και την ακεραιότητα του ασθενούς». Κατά τον Bion, τέλος, η ανικανότητα της μητέρας να μεταμορφώσει το άγχος θανάτου του βρέφους μέσω της περιέχουσας λειτουργίας της και να το μετατρέψει σ έναν φόβο περισσότερο διαχειρίσιμο, οδηγεί το βρέφος σε έναν «ακατονόμαστο τρόμο» που «ακυρώνει τα υπαρξιακά του βιώματα». Η ΠΤ αποτελεί το πρώτο βήμα προς τη συνδιαλλαγή με τον εξωτερικό κόσμο. ΑΛΙΚΗ ΚΑΤΣΑΡΟΥ Βασίλης Δηµόπουλος Το εγώ και οι αφέντες του Η πολυσήµαντη λειτουργία του εγώ ως υπηρέτη και ως αφέντη Ο Ο Βασίλης Δημόπουλος προτείνει την ιδέα ότι το Εγώ είναι υποχρεωμένο να επιτελεί δύο λειτουργίες ταυτόχρονα. Να πιστεύει από τη μια ότι το αντικείμενο της ψευδαισθητικής ικανοποίησης της επιθυμίας είναι παρόν και από την άλλη ότι το αντικείμενο αυτό έχει χαθεί. Με τη λογική αυτή οι διεργασίες ψευδαισθητικής ικανοποίησης της επιθυμίας συμβαίνουν συνεχώς και το Εγώ χρησιμοποιεί αυτή την αυταπάτη για τη ρύθμιση της οικονομίας του. Ο ομιλητής, στη συνέχεια, θα δείξει ποια είναι η διαφορά μεταξύ του πραγματικού και της εξωτερικής πραγματικότητας και ποια η διαλεκτική μεταξύ εσωτερικής/ εξωτερικής πραγματικότητας και αρχής της πραγματικότητας. Η διττότητα της λειτουργίας του Εγώ υπάρχει, κατά τον ομιλητή, και σε έναν άλλο τομέα: το Εγώ λειτουργεί ταυτοχρόνως από τη θέση του υπηρέτη και του αφέντη. Θεωρείται δε το Εγώ υπό την ιδιότητα του αντικειμένου και όχι του ψυχικού συστήματος, δηλαδή το Εγώ ως προϊόν των σχέσεων αντικειμένου. Ο ομιλητής παραπέμπει στη θέση του Φρόυντ ότι το Εγώ είναι υπηρέτης τριών «αφεντάδων», του Εκείνο, του Υπερεγώ, και της εξωτερικής πραγματικότητας. Η σχέση του Εγώ με το Εκείνο είναι όμοια με τη σχέση του καβαλάρη με το άλογο. Ο καβαλάρης οδηγεί το άλογο και είναι ο αφέντης όμως συμβαίνει συχνά το άλογο να οδηγεί εκείνο. Τότε το Εγώ γίνεται υπηρέτης εκείνου που υποτίθεται πως το υπηρετεί, δηλαδή του ενορμητικού. Σχετικά με την ψευδαισθητική ικανοποίηση της επιθυμίας διατυπώνεται η εξής σκέψη: η διεργασία αυτή αφήνει ένα υπόλειμμα, το οποίο μένει εκτός ικανοποίησης. Το υπόλειμμα 10 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45]

11 αυτό είναι ο πυρήνας στον οποίο μπορεί να αποδοθεί η ιδιότητα του πραγματικού. Ποιου πραγματικού είναι ένα ερώτημα που θα απαντηθεί πιο κάτω. Ορίζονται οι πραγματικότητες: η εσωτερική πραγματικότητα είναι η ψυχική πραγματικότητα και κινείται από την ενόρμηση και την επιθυμία. Το πραγματικό είναι ο κόσμος των πραγμάτων που μας είναι απρόσιτος, ανήκει στην τάξη του μη αναπαραστάσιμου. Είναι το πράγμα «καθ εαυτό» ( Πλάτωνας, Καντ). ΌΌσο απομακρυνόμαστε από το υπόλειμμα της ψευδαισθητικής ικανοποίησης, τον πυρήνα του πραγματικού, προσεγγίζουμε στο χώρο της εξωτερικής πραγματικότητας. Η εξωτερική πραγματικότητα είναι το αντικείμενο, ο άλλος. Την πραγματικότητα αυτή την δημιουργούμε εμείς. «Την δομώ αλλά δεν μπορώ να την έχω». Αν η εσωτερική πραγματικότητα διακινείται από την επιθυμία, η εξωτερική πραγματικότητα όχι. Αυτή είναι η διαφορά τους. Την αναγνωρίζουμε όμως, λέει ο ομιλητής, έστω και εάν δεν μπορούμε να την κατέχουμε. ΌΌμως, ποια είναι η σχέση μεταξύ εξωτερικής πραγματικότητας και αρχής της πραγματικότητας; Γιατί την λέμε αρχή; Ο Β. Δημόπουλος παρατηρεί ότι ρόλος της είναι να επιτελεί ταυτόχρονα δύο αντιθετικές λειτουργίες. Να διατηρεί παρόν το αντικείμενο που κάποτε έφερε την ψευδαισθητική ικανοποίηση, επομένως να κρατάει εκεί το υπόλειμμα το πραγματικό από το οποίο ελπίζει ότι κάποτε θα αντλήσει ικανοποίηση, από την άλλη να αποφαίνεται ότι αυτό το αντικείμενο-υπόλειμμα έχει οριστικά χαθεί. Ρυθμίζει λοιπόν η αρχή της πραγματικότητας τη διαλεκτική μεταξύ πραγματικού και εξωτερικής πραγματικότητας. Η εξωτερική πραγματικότητα, λέει ο Β. Δημόπουλος, αναγνωρίζεται ως τέτοια με την εισαγωγή της αρχής της πραγματικότητας. Διαφορετικά βρισκόμαστε στο χώρο του εξωτερικού αντικειμένου ως αντίληψης. Το πρώιμο Εγώ-Πραγματικότητα, δεν έχει σχέση με την αρχή της πραγματικότητας, αλλά υπάρχει πριν από αυτήν και σκοπό έχει να διακρίνει το ευχάριστο από το δυσάρεστο και να κρατάει ό,τι είναι χρήσιμο. Με το κλινικό υλικό ο ομιλητής θέλησε να καταδείξει το δυσδιάκριτο των ορίων μεταξύ εξωτερικού αντικειμένου/εξωτερικής πραγματικότητας/ εσωτερικής πραγματικότητας. Είναι σημαντικό ότι τα όρια αυτά είναι δυσδιάκριτα. Ο αναλυόμενος, στον οποίο γίνεται αναφορά, έχει συναισθήματα δυσφορίας που συνοδεύονται από σωματικά συμπτώματα, όπως ταχυκαρδία και ζάλη. Από τις πρώτες συναντήσεις ο αναλυτής αισθάνεται σύγχυση σχετικά με τις ταυτίσεις του αναλυόμενου. Ο αναλυόμενος αγκιστρώνεται στην αντίληψη, και με τον τρόπο αυτό οργανώνει το διάχυτο άγχος του. Ταυτόχρονα όμως εμφανίζει σύγχυση μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας, καθώς η αντιληπτική του λειτουργία χάνει με ποικίλους τρόπους την αξιοπιστία της ως μάρτυρας της εξωτερικής πραγματικότητας. Ο ασθενής δεν μπορεί για παράδειγμα να είναι βέβαιος για την πραγματικότητα της μορφολογίας του σώματος άλλων δικών του ανθρώπων. Ο Β. Δημόπουλος παραπέμπει στην άποψη του Φρόυντ ότι η λειτουργία να ξεχωρίζει κανείς τι έρχεται από το εσωτερικό και τι από το εξωτερικό περιβάλλον επιτυγχάνεται μέσω του συστήματος αντίληψη-συνείδηση. Προσθέτει πως η λειτουργία αυτή επιτελείται με τη βοήθεια του κινητικού συστήματος. «Αν κινηθώ και δεν έχω πια το αντιληπτικό δεδομένο, τότε αναγνωρίζω ότι το ερέθισμα ήταν εξωτερικό. Αν το αντιληπτικό δεδομένο συνεχίζει να υφίσταται και μετά την κίνησή μου, τότε συνάγω ότι έρχεται από το εσωτερικό μου». Αυτή είναι η δοκιμασία της πραγματικότητας. Η εσωτερική διέγερση, η οποία θα γίνει αν γίνει ενόρμηση, ψάχνει ένα αντικείμενο που θα φέρει την ικανοποίηση. Εκείνο που είναι σημαντικό είναι ότι το αντικείμενο αυτό δεν είναι το εξωτερικό αλλά το εσωτερικό. Χάρη στη λειτουργία του η ενόρμηση δηλαδή η εσωτερική πραγματικότητα αποκτά ύπαρξη. Εδώ, λέει ο Β. Δημόπουλος, «... έρχεται πάλι η αρχή της πραγματικότητας. Το ερώτημα τώρα δεν είναι αν αυτό που προσέλαβα είναι καλό ή κακό, αν θα το κρατήσει το Εγώ ή όχι..., το ερώτημα τώρα είναι αν αυτό που έχω μέσα μου μπορώ να το ξαναβρώ στον εξωτερικό κόσμο, στην αντίληψη..., επειδή η ψευδαισθητική ικανοποίηση δεν αρκεί πάντα ψάχνω την απόλυτη ικανοποίηση απέξω. Αλλά τότε καταλαβαίνω πως αυτό που ψάχνω δεν θα το ξαναβρώ. Αυτή είναι η αρχή της πραγματικότητας. ΈΈχει διαστάσεις αρχής, διότι προστατεύει το ψυχικό όργανο από την καταστροφή. Με αυτήν την έννοια, η αρχή της πραγματικότητας δεν παραμερίζει την αρχή της ευχαρίστησης. Αντίθετα, την προστατεύει». Ο ομιλητής διερωτάται για τη σχέση του Εγώ με το σώμα και μέσα από αυτή για τη σχέση εσωτερική / εξωτερική πραγματικότητα. Το Εγώ είναι, πρώτα απ όλα, σωματικό. Πώς καταλαβαίνουμε τη διατύπωση αυτή του Φρόυντ; Ο ομιλητής παραπέμπει στον Green, στη διπλή διάσταση του Εγώ. Κάτι σαν διπλός καθρέφτης. Από τη μια οι αισθήσεις του σώματος, από την άλλη η εικόνα του. Μέσω της θέασης του σώματος δίδεται η δυνατότητα στο Εγώ να βιώνει το σώμα, ενώ διαθέτει, παράλληλα, την εικόνα του σώματος του άλλου, ενός άλλου που είναι ταυτόχρονα όμοιός του. Παρατίθεται σχετικά η άποψη του Φρόυντ για το μηχανισμό δημιουργίας του διπλού. Συμβαίνει όταν το παιδί αποσύρει το βλέμμα του από το αντικείμενο και το στρέφει στον εαυτό του, και συγκεκριμένα σε ένα μέρος του σώματός του. Τότε μεταβαίνει στην παθητικότητα δημιουργεί έτσι ένα «νέο υποκείμενο» στο οποίο επιδεικνύει τον εαυτό του (S.E. XIV, δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45] 11

12 1915, σ. 129). Το «νέο υποκείμενο» είναι ο άλλος. Είναι το διπλό του Εγώ. Το Εγώ δομείται μέσα από το διπλό. Είναι μια παράλληλη, ταυτόχρονη δόμηση Εγώ και αντικειμένου. Ο ομιλητής επιστρέφει στην κλινική. Ο αναλυόμενος μπαίνει στο γραφείο και δεν είναι σίγουρος για τίποτε από ό,τι βλέπει και ζει εκεί. Επαναλαμβάνει παλιές εμπειρίες και δρα σαν να μην μπορεί να πιστέψει ότι ο αναλυτής θα είναι διαφορετικός από τους γονείς του. Ο ομιλητής λέει ότι παρά τις διαφαινόμενες μεταβιβαστικές κινήσεις υπάρχει μια επένδυση του ασθενή στο πραγματικό της σχέσης τους. «Ενδιαφέρεται για τη συμπεριφορά μου μέσα στο γραφείο. Αργότερα θα καταλάβω αυτή τη διάσταση ως ανάγκη να κρατηθεί η σχέση μας έξω από τη μεταβίβαση, ώστε να αποφύγει τις παιδικές συγκρούσεις που θα αναζωπυρώνονταν, καθώς επίσης να διατηρήσει, μέσα από αυτού του είδους την ακινητοποίηση, τις διαψεύσεις σχετικά με τη διαφορά των φύλων». Στις ερμηνείες ο ασθενής απαντούσε σαν να μην αναγνώριζε τη διαφορά της ανάλυσης από μια οποιαδήποτε κοινωνική συνθήκη. Σε αυτό συνέβαλε ότι οι θηλυκές ταυτίσεις που θα του επέτρεπαν την αποδοχή της παθητικής θέσης υπολείπονταν. Η ανάγκη του ασθενούς να βλέπει τον αναλυτή στην πραγματικότητά του απέτρεπε, λοιπόν, τη βίωση μιας συνθήκης που θα έβαζε σε κίνδυνο τις διαψεύσεις, και θα δημιουργούσε το ενδεχόμενο να διαφανεί ο ευνουχισμός και να απειληθεί το ναρκισσικό οικοδόμημά του. ΈΈτσι ο ασθενής μολονότι ήταν κοντά στο αντιληπτικό πραγματικό διατηρούσε μία κάποια απόσταση από την «εξωτερική πραγματικότητα», η οποία ήταν επιπλέον σε διάσταση με την εσωτερική. Επιδίωκε επίσης την αποφυγή ενοχλητικών ενορμητικών ώσεων. Το Εγώ γίνεται εδώ υπηρέτης και εκτελεί μία εντολή: να διατηρηθούν οι διαψεύσεις και οι διχοτομήσεις. Ο αναλυόμενος δεν θέλει να ακούει καθόλου για συνδέσεις. Θέλει να μιλάει μόνον για το πώς είναι ο αναλυτής, πώς του μιλάει. Διαφορετικά νιώθει τα παράσιτα του παρελθόντος που τον αναστατώνουν. Ο ομιλητής αναρωτιέται μήπως η εξωτερική πραγματικότητα, με την έννοια του εξωτερικού αντικειμένου, μπορεί να λειτουργήσει στην περίπτωση αυτή όχι μόνον ως ανάχωμα για την εσωτερική σύγχυση αλλά και ως ευκαιρία να δημιουργηθεί μία εσωτερική πραγματικότητα πιο ανεκτή, αρχίζοντας απέξω. Το Εγώ από υπηρέτης χωρίς ταυτότητα επιχειρεί να γίνει αφέντης. Να απαγκιστρωθεί από το Εκείνο, να αναδημιουργηθεί, ξαναβρίσκοντας μία νέα εξωτερική πραγματικότητα, να ταυτιστεί με εξωτερικά αντικείμενα. Η θέση του Εγώ στη σχέση του με το Εκείνο και με τα εξωτερικά αντικείμενα δηλώνει, σημειώνει ο ομιλητής, την εξέλιξη της πορείας από τις πρωτογενείς στις δευτερογενείς ταυτίσεις. Τη βαθιά σχέση με το Εκείνο την βλέπει ως ανάλογο αυτού που ο Φρόυντ ονομάζει πρωτογενή ταύτιση. Η πρωτογενής ταύτιση προηγείται οποιασδήποτε σχέσης. ΌΌταν στη συνέχεια το Εγώ αποκτά οντότητα μέσα από τις ταυτίσεις του με τα εξωτερικά αντικείμενα, η δημιουργία του αντιστοιχεί στην εσωτερική πραγματικότητα. Η σχέση με τα εξωτερικά αντικείμενα γίνεται σχέση με την εξωτερική πραγματικότητα, όπου υπάρχει συναλλαγή και διαλεκτική και δεν είναι όπως πριν, μια σχέση με εξωτερικά αντικείμενα, που υπήρχαν αλλά ψυχικά δεν αναγνωρίζονταν. ΌΌμως, το Εγώ βρίσκεται υπό τη διαρκή απειλή να πάψει να είναι κύριος του εαυτού του και να γίνει και πάλι υπηρέτης. ΌΌταν ο αναλυόμενος λέει στον αναλυτή πως τώρα νιώθει το χαμόγελό του, ίσως αυτό να μην του χρειάζεται πλέον. ΌΌμως δείχνει ότι αναγνωρίζει τη σημασία του, ότι τώρα τον νιώθει έξω από τον ίδιο τον εαυτό του, τη στιγμή ακριβώς που μπορεί να χαίρεται καλύτερα τη ζωή του. Μπορούμε, λοιπόν, κατά τον ομιλητή, να παρακολουθήσουμε τη διαδρομή της σχέσης του αναλυόμενου με τον αναλυτή, ο οποίος βιώνεται αρχικά ως εξωτερικό αντιληπτικό αντικείμενο και στη συνέχεια ως εξωτερική πραγματικότητα, η οποία είναι τώρα καλύτερα εσωτερικευμένη και αποκτά αυτονομία, χωρίς ταυτόχρονα να αγνοείται η αξία της εσωτερικής πραγματικότητας. Ο ομιλητής πιστεύει ότι η οργάνωση που αποκαλούμε Εγώ δημιουργείται μέσα από τη συνεισφορά του εξωτερικού αντικειμένου ως αλεξιερεθιστικού. Το εξωτερικό αντικείμενο όταν εσωτερικευθεί μετασχηματίζεται σε εσωτερική πραγματικότητα (αναπαράσταση, σκέψη) όπως και σε εξωτερική πραγματικότητα. Ο αναλυόμενος δεν αμφιβάλλει τώρα για τη συμπεριφορά του αναλυτή. Είναι αυτή που βλέπει, αλλά ο ίδιος δεν τη χρειάζεται πλέον. Αυτό εννοεί ο ομιλητής όταν μιλά για τον μετασχηματισμό του εξωτερικού αντικειμένου σε εξωτερική πραγματικότητα. Σε κάποια φάση ο αναλυόμενος ρωτά συνεχώς «γιατί;» και ο αναλυτής σκέπτεται το ανάλογο ενός παιδιού που ρωτά έναν ενήλικα. Ο ενήλικας λέει: «είναι ωραία έξω» και το παιδί ρωτάει: «γιατί;» Ο ενήλικας προσπαθεί να απαντήσει εξηγώντας αντικειμενικά, π.χ. «έχει ήλιο». Οι απαντήσεις, όμως, οδηγούν σε μία επανάληψη του «γιατί». Αυτό συμβαίνει επειδή η πραγματική διατύπωση του «γιατί;» είναι: «τι γίνεται με σένα; τι σε κάνει να μου λες ότι είναι ωραία;» Ο αναλυόμενος εκφέρει πολλά «γιατί» για τα οποία ο ομιλητής παρατηρεί ότι δεν είναι της τάξεως του «ε, και;» που ακούει κανείς από τους θεραπευόμενους, ένα «ε, και;» όπου υπάρχει κίνηση επίθεσης στους δεσμούς με σκοπό τη διακοπή του νοήματος. Τώρα το «γιατί» φαίνεται να είναι της τάξεως του «τι γίνεται με σένα; τι σε κάνει να μου λες ότι είναι ωραία;». Αυτό είναι η σφραγίδα της εξέλιξης προς την αναγνώριση της εξωτερικής πραγματικότητας. ΑΡΙΣΤΕΑ ΣΚΟΥΛΙΚΑ 12 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45]

13 Στην τελευταία ομιλία της ημέρας επιχειρώ να αναδείξω τη διαφοροποίηση που ενδέχεται να εγκατασταθεί μεταξύ διεργασιών εσωτερικού μετασχηματισμού και εξωτερικά παρατηρήσιμης διανθρώπινης συμπεριφοράς. Η κλινική εργασία που περιέγραψα αφορά έναν αναλυόμενο με διαγενεαλογικά τραυματική κληρονομιά και προσωπική ιστορία διανθισμένη με βιώματα αποστέρησης και ενδο-οικογενειακής βίας, ο οποίος είχε από νωρίς εγκαταστήσει αμυντικούς μηχανισμούς σχιζοϊδικότητας και ναρκισσιστικού σχετίζεσθαι. Η ψυχική του οργάνωση πλημμύρισε εξαρχής το αναλυτικό πεδίο. ΉΉταν επίσης ιδιαίτερα εμφανής σε διαδοχικά όνειρα που ακούσαμε στην παρουσίαση. Τονίστηκε ο τρόπος με τον οποίο ο συνδυασμός του ονειρικού υλικού με την αντιμεταβιβαστικά προσδιορισμένη αντίληψη του αναλυτικού γίγνεσθαι, καθώς και η σύνδεση του υλικού αυτού με την αναφερόμενη από τον αναλυόμενο ως εξωτερική πραγματικότητα, δομεί την κατανόηση του εσωτερικού κόσμου του αναλυομένου. Η πορεία της ανάλυσης ανέδειξε στη συνέχεια μια περίοδο σύγχυσης και αποπροσανατολισμού, η οποία, αν και πρόσκαιρη, διαπότισε σε βάθος το ονειρικό υλικό και το αναλυτικό πεδίο, χωρίς όμως να γίνει ποτέ έκδηλη στον εκτός της ανάλυσης χώρο. Η υπόθεση εργασίας του αναλυτή ήταν πως πρόκειται για μία διεργασία αποδόμησης των από παλαιά εγκατεστημένων αμυντικών κατασκευών που οδήγησε αναπόφευκτα σε ψυχική αστάθεια και συγχυτική συγκόλληση των εσωτερικών αντικειμένων καθώς καταργούσε προς στιγμήν τη χρήση Ο Χρήστος Ιωαννίδης: Τα φαινόµενα απατούν: Εσωτερικές µετακινήσεις-εξωτερική στασιµότητα Χρήστος Ζερβής Συζήτηση επί των εισηγήσεων του Βασίλη Δηµόπουλου και του Δηµήτρη Τζάκσον Ο Βασίλης Δημόπουλος μας παρουσίασε μια πολυεπίπεδη και πολυδιάστατη εργασία, η οποία προσεγγίζει μια σειρά από θέματα, αλληλοεξαρτώμενα και αλληλοδιαπλεκόμενα, με κοινό παρονομαστή τη θέση και τη λειτουργία του Εγώ. ΊΊσως η έννοια της στήριξης να μας παρέχει ένα σχήμα ιδιαιτέρως χρήσιμο για την κατανόηση σημείων της εισήγησης του Β. Δημόπουλου. Η εν λόγω έννοια επιτρέπει την κατανόηση της ανάδυσης της σεξουαλικότητας από την αυτοσυντήρηση. Είναι ταυτοχρόνως το σημείο γέννησης της φαντασίωσης. Και εδώ πρέπει ίσως να καταρριφθεί η ιδέα της πρωτόγονης ψευδαίσθησης του σεξουαλικού αντικειμένου, την οποία συναντάμε κάποιες φορές στην ψυχαναλυτική βιβλιογραφία. Αν υπάρχει ψευδαίσθηση στην αρχή της σεξουαλικής ζωής, αυτή δεν είναι η ψευδαίσθηση του σεξουαλικού αντικειμένου που χάθηκε, γιατί αυτό το αντικείμενο δεν υπάρχει ακόμη. Το αντικείμενο που είχε υπάρξει μέχρι τότε ήταν το αντικείμενο της αυτοσυντήρησης, το γάλα. Η γέννηση της σεξουαλικότητας προϋποθέτει μια μετάθεση, από το γάλα στο μαστό, και η ψευδαίσθηση που τη συνοδεύει συνιστά της φυσιολογικής σχάσης ως δομούσας αρχής. Μια τέτοια διεργασία απαιτεί βέβαια την ανάδυση ισχυρών ανακλιτικών μηχανισμών και την παλινδρόμηση σε στάδια πρωτόγονων εξαρτήσεων. Η αναλλοίωτη εξωτερική πραγματικότητα (όπως αναφέρει ο αναλυόμενος) αποτέλεσε, κατά την εκτίμηση του αναλυτή, σταθερό σημείο αναφοράς και εγγύησης που ευόδωνε την ψυχική κινητικότητα. Ακολουθεί ένα επόμενο στάδιο, χαρακτηριζόμενο από τη βαθμιαία εγκατάσταση νέων και ίσως πιο ώριμων αμυντικών δομών και τρόπου συνδιαλέγεσθαι με τα εσωτερικά αντικείμενα. Η αλλαγή των ενορμητικών ισορροπιών και ο μετριασμός των διχοτομήσεων και της επικράτησης των ναρκισσιστικών αναγκών, αναφαίνονται, με μια κάποια πειστικότητα, στη συναισθηματική ποιότητα, το αφηγηματικό υλικό και στους συνειρμούς που συνοδεύουν την ονειρική παραγωγή αυτής της περιόδου. Η έκθεση του ονειρικού υλικού και της αντίστοιχης μεταβιβαστικής-αντιμεταβιβαστικής μήτρας των διαφόρων σταδίων αυτής της ανάλυσης, σε αντιπαράθεση με μια σταθερή και αμετακίνητη εξωτερική πραγματικότητα, έδωσε την αφορμή για στοχασμό πάνω στη σχέση μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου. Είτε πρόκειται για σχέση παραλληλίας, είτε σχέση ταύτισης, είτε τέλος σχέση συμπληρωματικής διαφορετικότητας που ενέχει γόνιμη εναλλαγή συντονισμού με αποσυντονισμό κτλ., οι διακυμάνσεις που παρατηρούνται στη συνάντηση μεταξύ των δύο πραγματικοτήτων αποτελούν αμφίδρομες κινήσεις μιας δημιουργικής αλληλεπίδρασης. ΧΡΗΣΤΟΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ την πράξη γέννησης της σεξουαλικής φαντασίωσης που αναζητά αντικείμενο, όχι ένα υποτιθέμενο αντικείμενο που έχασε. Αυτό που πρέπει να πούμε ίσως σε αυτό το σημείο είναι ότι ο όλος μηχανισμός δοκιμασίας της πραγματικότητας, πέρα του να επιβεβαιώνει την παρουσία του εξωτερικού αντικειμένου, σημείο επάνω στο οποίο επιμένει ο Φρόυντ, έχει και μια άλλη «θετική» επίδραση. Αυτήν της επιβεβαίωσης της ύπαρξης σταθερών αναπαραστάσεων και εσωτερικών αντικειμένων, που έχουν αντιστοιχία με εξωτερικά αντικείμενα, σαν ένα είδος επιβεβαίωσης της λειτουργίας της αρχής της πραγματικότητας αλλά και της οριοθέτησης του εσωτερικού από το εξωτερικό, της οριοθέτησης του Εγώ. Το ερώτημα που τίθεται είναι αν ο ασθενής του Β. Δημόπουλου, ανάμεσα στα άλλα, δονείται από το άγχος του ότι είναι ξένος απέναντι σε αυτό που τον περιβάλλει. Το εξωτερικό φαίνεται να είναι οριακά αναγνωρίσιμο από το εσωτερικό, και κατά συνέπεια δεν υφίσταται καμιά βεβαιότητα στο πλαίσιο της αρχής της πραγματικότητας. δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45] 13

14 Ταυτοχρόνως, μπορεί να λεχθεί ότι η αντίληψη δεν είναι ποτέ καθαρή αντίληψη, έξω από τη μεταβίβαση, αλλά διατρέχοντας το ψυχικό όργανο διαμορφώνεται από τη μεταβίβαση και από τις αναπαραστάσεις και από ψυχικά κατάλοιπα λιγότερο ή περισσότερο συμβολοποιημένα. ΈΈτσι η αντίληψη μπορεί να διαποτιστεί από ίχνη μιας προσωπικής ιστορίας ανεπαρκώς μεταβολισμένης σε ψυχικό επίπεδο. Σε αυτή την περίπτωση η ανάλυση των στοιχείων της αντίληψης, μέσα από τη μεταβιβαστική τους κατανόηση, μπορεί να φωτίσει πρώιμες ψυχικές τραυματικές ζώνες. ΌΌπως το κάνει ο Β. Δημόπουλος αναδεικνύοντας το θέμα του άγχους ευνουχισμού, με βάση τις διαταραχές στην αντιληπτική λειτουργία του ασθενούς. Ο Β. Δημόπουλος θέτει επίσης το τόσο σημαντικό θέμα του πώς το πραγματικό γίνεται εξωτερική πραγματικότητα. Θα έλεγα, λίγο καταχρηστικά, με άλλα λόγια, κάτι το οποίο είναι νομίζω και στη λογική της παρουσίασης του Β. Δημόπουλου, πώς το πραγματικό «εξανθρωπίζεται», με την έννοα της ένταξής του σε μια κατηγορία ψυχικής αναπαράστασης και συμβολοποίησης. Η απάντηση ίσως μπορεί να έρθει μέσα από την αποπλάνηση, με την έννοια της γενικευμένης αποπλάνησης κατά τον Laplanche. 1 Αυτή επιτρέπει την εγκατάσταση της ενόρμησης η οποία αναζητά αντικείμενο. Η αναλυτική διαδικασία συνιστά την κατεξοχήν ευκαιρία για την επανακίνηση μηχανισμών αυτού του είδους μέσα από το μεταβιβαστικόαντιμεταβιβαστικό πλησίασμα. Σύμφωνα με την παρουσίαση του Δημήτρη Τζάκσον, καταλαβαίνουμε ότι η προβλητική ταύτιση μπορεί να επιτελέσει 4 λειτουργίες, μερικές από τις οποίες μπορεί να συνδυαστούν. Πρώτα απ όλα τη λειτουργία της άμυνας, εξυπηρετώντας τη δημιουργία μιας αίσθησης απόστασης από ανεπιθύμητα μέχρι τρομακτικά μέρη του εαυτού του (συμπεριλαμβανομένων των εσωτερικών αντικειμένων) ή από μέρη που θέλει να προφυλάξει από επιθέσεις που φοβάται ότι θα δεχτούν από άλλα τμήματα του εαυτού του. Τη λειτουργία της επικοινωνίας. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο τρόπο επικοινωνίας μέσω του οποίου συναισθήματα, το βίωμα ενός ατόμου, εισάγονται σε ένα άλλο άτομο, δημιουργώντας μιαν αίσθηση κατανόησης ή ενότητας με αυτό το άτομο. Τη λειτουργία της αντικειμενοτρόπου σχέσης. Πρόκειται για μια πρωτόγονη μορφή αντικειμενοτρόπου σχέσης, η οποία οριακά μόνο δικαιούται τον χαρακτηρισμό της αντικειμενοτρόπου, αφού υφίσταται μερικός μόνο αποχωρισμός από το αντικείμενο. Τη λειτουργία της διαδικασίας ψυχολογικής αλλαγής. Πρόκειται για διαδικασία μέσω της οποίας συγκρουσιακά συναισθήματα και αντικείμενα μέσω της προβολής στον αποδέκτη, μέσω της ενδεχόμενης επεξεργασίας και μεταβολισμού τους από αυτόν και της επανεσωτερίκευσης από τον προβάλλοντα μπορεί να προκύψει ψυχική αλλαγή. Ταυτοχρόνως, η προβλητική ταύτιση, όπως αυτή αναγνωρίζεται από τη σύγχρονη ψυχαναλυτική βιβλιογραφία, περιλαμβάνει τρεις φάσεις: 1. J Laplanche, Nouveaux fondements pour la psychanalyse. La séduction originaire. Paris PUF. Η πρώτη αφορά μια ασυνείδητη επιθυμία του προβάλλοντος από ένα μέρος του εαυτού του, το οποίο, όπως έχει ήδη περιγραφεί, είτε είναι καταστρεπτικό είτε πρέπει να προστατευθεί. Η δεύτερη φάση αφορά μια επίδραση, με τη μορφή της πίεσης εκ μέρους του προβάλλοντος προς τον αποδέκτη, με λόγια, έκφραση συναισθημάτων και πράξεις, να βιώσει τον εαυτό του και να συμπεριφερθεί σύμφωνα με την ασυνείδητη προβλητική φαντασίωση. Στην τρίτη φάση, ο αποδέκτης δέχεται και βιώνει το περιεχόμενο της προβλητικής φαντασίωσης, το διαχειρίζεται όμως σύμφωνα με τις αρχές της δικής του ψυχικής δομής. ΈΈνα από τα σημαντικά θέματα τα οποία μπορούν και πρέπει να μας απασχολήσουν είναι αυτό της σχέσης ανάμεσα στην προβλητική ταύτιση και τη μεταβίβαση-αντιμεταβίβαση. Καταλαβαίνουμε ότι στη μεταβίβαση ο ασθενής «βλέπει» τον θεραπευτή του με ένα «διαστρεβλωμένο» τρόπο, σύμφωνα με τις αντικειμενοτρόπους σχέσεις του παρελθόντος του. Στην προβλητική ταύτιση, ο ασθενής δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό αλλά, επιπλέον, ασκεί ένα είδος πίεσης στον θεραπευτή να βιώσει τον εαυτό του με ένα τρόπο που σχετίζεται με την ασυνείδητη φαντασίωση που προβάλλει ο ασθενής. Τι σχέση έχει όμως αυτό με την αντιμεταβίβαση; Ο Ogden γράφει ότι και για την περίπτωση της προβλητικής ταύτισης τα μέσα τα οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει ο αναλυτής για να ανιχνεύσει το περιεχόμενο της προβλητικής ταύτισης είναι η, κατά Racker, σύστοιχη ταύτιση και η συμπληρωματική ταύτιση. ΈΈτσι, όπως η προβλητική ταύτιση μπορεί να κατανοηθεί ως ένα κομμάτι της μεταβίβασης έτσι και η αντίδραση του αποδέκτη της προβλητικής ταύτισης μπορεί να κατανοηθεί ως ένα κομμάτι της αντιμεταβίβασης. ΈΈνα άλλο σημαντικό ερώτημα είναι, νομίζω, κατά πόσο η προβλητική ταύτιση αποτελεί μέρος της μεταβίβασης που συναντάται στην ψυχαναλυτική θεραπεία όλων των ασθενών, ή αφορά την περίπτωση ασθενών με μη επαρκώς συγκροτημένο Εγώ, δηλαδή αφορά περιπτώσεις οριακών και ψυχωτικών ασθενών. Η κλινική ψυχαναλυτική πράξη αποδεικνύει ότι κάποιες μορφές μεταβίβασης περιέχουν πολύ λίγη διαπροσωπική επίδραση του τύπου της προβλητικής ταύτισης. Συμπεραίνεται από τη βιβλιογραφία και την κλινική πράξη, σε ένα πρώτο επίπεδο, ότι η προβλητική ταύτιση αφορά κυρίως οριακούς και ψυχωτικούς ασθενείς. Παρ όλα αυτά, πρέπει να θυμίσουμε ότι και σύμφωνα με την κλινική πράξη αλλά και σύμφωνα με τη φροϋδική θεωρία, στο πλαίσιο της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης, πρωτόγονοι τρόποι ψυχικής λειτουργίας, όπως αυτός της προβλητικής ταύτισης, αν και αντιπροσωπεύουν φάσεις αυτής της εξέλιξης, συνεχίζουν να εκδηλώνονται και σε μετέπειτα στάδια ανάπτυξης, πιο ώριμα, και αυτό σε συγκεκριμένες συνθήκες που το ευνοούν. Η συνθήκη της ψυχαναλυτικής παλινδρόμησης μπορεί να είναι, κατά συνέπεια, μια ικανή συνθήκη για την εκδήλωση, σε διάφορες φάσεις της θεραπείας, πρωτόγονων μορφών ψυχικής λειτουργίας, άμυνας και επικοινωνίας, όπως είναι η προβλητική ταύτιση. ΧΡΗΣΤΟΣ ΖΕΡΒΗΣ 14 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45]

15 Σάββας Σαββόπουλος Αντιµεταβίβαση και εργασία του αρνητικού Η ομιλία του Σάββα Σαββόπουλου μάς εισάγει στις ποικίλες σημασίες με τις οποίες χρησιμοποιείται και κατανοείται η έννοια της αντιμεταβίβασης, στη σημασία που έχει η πλήρης κατανόησή της και η δυνατότητά της να τροποποιεί την ψυχική λειτουργία κατά την αναλυτική διαδικασία. Προκειμένου να περιγραφεί η ατμόφαιρα της αντιμεταβίβασης παρουσιάζεται η παραβολή των ζευγών. Το ένα μέλος τους, ευρισκόμενο σε αδυναμία, εμπιστεύεται το άλλο και αφήνεται να οδηγηθεί από αυτό σε ακραίες συνθήκες επιβίωσης. Πρόκειται για τα ζεύγη ναυαγού/ ναυαγοσώστη (Φρόυντ, 1926) και ορειβάτη/οδηγού. Επίσης ως αναφορά σε αντίξοες συνθήκες επικοινωνίας επινοείται το ζεύγος των χορευτών, του τυφλού χορευτή με έναν ημι-τυφλό. Οι συνθήκες της εξωτερικής πραγματικότητας (θάλασσα κύματα, βουνό άγνωστα μονοπάτια) προσδίδουν στις εικόνες των ζευγών αυτών ένα στοιχείο κινδύνου. Τα μέλη τους μοιάζει να απειλούνται από τις δυσμενείς και απρόβλεπτες εξωτερικές συνθήκες. ΌΌλα εξαρτώνται από τον τρόπο που θα αντιδράσουν σε αυτές. Προοδευτικά η απειλή μειώνεται και οι καταστάσεις που υλοποιεί το ζεύγος μετασχηματίζονται. Ο ορειβάτης αλλάζει μονοπάτι, ο ναυαγός μεταβάλλει τη συμπεριφορά του και ωθείται προς μία συνεργασία για την επιβίωσή του, εκεί όπου απειλούσε να συμπαρασύρει στον θάνατο και τον ναυαγοσώστη. Τέλος, επέρχεται εναρμόνιση του συντονισμού και της επαφής των σωμάτων των χορευτών. Παραλληλίζοντας τις παραπάνω εικόνες με τη «συνάντηση της μεταβίβασης του αναλυόμενου με την αντιμεταβίβαση του αναλυτή» ο ομιλητής μάς εισάγει σε μία βασική λογική της αναλυτικής διαδικασίας. Εδώ οι συνθήκες της εξωτερικής πραγματικότητας το πλαίσιο είναι συγκεκριμένες, «προβλέψιμες» και «ασφαλείς». Εκείνο που μπορεί να είναι απειλητικό είναι η εσωτερική πραγματικότητα. Το ασφαλές πλαίσιο διασφαλίζει και επιτρέπει το ξετύλιγμα της εσωτερικής απειλητικής πραγματικότητας, που χαρακτηρίζει και καθορίζει τη σχέση του ζεύγους αναλυτήαναλυόμενου. Η αντιμεταβίβαση δεν εννοείται με τον τρόπο αυτό από όλα τα ρεύματα της ψυχανάλυσης και ο ομιλητής μετέρχεται του μέσου της παραβολής των ζευγών για να δηλώσει ακριβώς τη δική του τοποθέτηση. Αυτή διαφοροποιείται κυρίως από απόψεις οι οποίες καταργούν υπό μία έννοια την ασυμμετρία μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου, υποθέτοντας μία αναλογικότητα της ψυχικής τους διεργασίας. Εκείνο που κατά τον Σ. Σαββόπουλο θεωρείται σημαντικό στην αντιμεταβίβαση είναι ότι πρόκειται για μία ασυνείδητη ενεργοποίηση των αντικειμένων του αναλυτή. Τα αντικείμενα αυτά είναι σε θέση να δίδουν στον αναλυόμενο διαφορετικές απαντήσεις από τα οιδιπόδεια αντικείμενά του. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι η πρόθεση «αντί» δηλώνει εγγύτητα/αμοιβαιότητα και ταυτοχρόνως απόσταση/ αντιπαλότητα μεταξύ των δύο υποκειμένων. Το σύνολο των αντιφατικών λοιπόν αυτών στοιχείων βιώνει και ο αναλυτής στην αντιμεταβίβαση, δηλαδή από τη μια απόσταση, απόρριψη και εχθρότητα από τον αναλυόμενο και από την άλλη αύξηση της εγγύτητας, η οποία μπορεί να απειλεί με άγχη συγχώνευσης. Ο ομιλητής, επηρεασμένος από συγγραφείς, μεταξύ άλλων, τον De M Uzan και την Abensour αποδίδει στην αντιμεταβίβαση δύο σημασίες: α) της «γενικής αντιμεταβίβασης» την οποία ορίζει ως την ατμόσφαιρα που βιώνει ο αναλυτής στην ξεχωριστή κάθε φορά θεραπευτική σχέση, και β) της «συγκυριακής αντιμεταβίβασης», στην οποία τοποθετεί την απόκριση του αναλυτή με σκέψεις, λόγους ή πράξεις. Αυτή ενεργοποιείται από τη μεταβιβαστική κίνηση του αναλυόμενου σε μια δεδομένη στιγμή και συνδέεται ασυνείδητα με την αναλυτική και «πραγματική» ιστορία του αναλυτή. Η ασυνείδητη ενδοψυχική γνώση του αναλυτή τίθεται έτσι στην υπηρεσία της νοηματοδότησης της μεταβίβασης του αναλυόμενου. ΈΈχοντας ως βάση τον Φρόυντ, ο οποίος υποστήριξε ότι η επικοινωνία ασυνειδήτου με ασυνείδητο προάγει την αντιμεταβίβαση, ο ομιλητής αναφέρεται και σε άλλους αναλυτές, όπως οι Bion, Ogden, Ferro, οι εργασίες των οποίων έδειξαν ότι και η επικοινωνία μεταξύ των άλλων συστημάτων (προσυνειδητού με προσυνειδητό, συνειδητού με συνειδητό) αλλά και μεταξύ ανόμοιων συστημάτων προάγει την αντιμεταβίβαση. Η τελευταία, εντασσόμενη στη διϋποκειμενική δυναμική, μπορεί να αποκαλύψει άγνωστες πλευρές της ψυχικής ιστορίας του αναλυόμενου καθώς και του αναλυτή. Ο ομιλητής τονίζει τη σημασία της ανάλυσης της αντιμεταβίβασης δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45] 15

16 του αναλυτή για την ενίσχυση της ικανότητάς του να δέχεται, να εντάσσει στον ψυχισμό του και να ερμηνεύει τα ανεπεξέργαστα ψυχικά στοιχεία, που του απευθύνει ο αναλυόμενος. Η ανάλυση της αντιμεταβίβασης στοχεύει κατ αρχήν στην απεμπλοκή του αναλυτή από «αλλοτριωτικές» επιρροές της μεταβίβασης, εγγυώμενη την ελευθερία της σκέψης του. Η απεμπλοκή αυτή αποβαίνει πηγή απογοήτευσης και ματαιώσεων για τον αναλυόμενο, ο οποίος αμυντικά προσπαθεί να μην υπάρξει αποστασιοποίηση του αναλυτή από την ψυχική του τοποθέτηση, αλλά και προϋπόθεση για τη δυναμική μετασχηματισμού του ψυχισμού του αναλυόμενου μέσω της πλαισιώνουσας ερμηνείας. «Το ερμηνεύειν παραπέμπει στο σημαίνειν, δηλαδή στην ανάδειξη διά μέσου της γλωσσικής επενέργειας μιας σχέσης ανάμεσα σε μια παρουσία και μια απουσία, ανάμεσα στο φανερό και το κρυφό νόημα των λέξεων, σχέσης, η οποία διατηρώντας τη διαφορετικότητα των ασυνείδητων από τις συνειδητές επενδύσεις, αποτελεί και τον απεσταλμένο εντολοδόχο του ενός ψυχικού τόπου στον άλλο», σημειώνει ο ομιλητής υποδεικνύοντας μία ακόμα πτυχή της διαλεκτικής μεταβίβασηαντιμεταβίβαση. Διερωτάται δε μέσω ενός πολυσχιδούς θεωρητικού λόγου όπου εμπλέκονται το Αρνητικό (Green, Le travail du négatif) και ο Θεμελιώδης Κανόνας (βλ. Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης, Laplanche, Pontalis), αν οι νέοι ψυχικοί σχηματισμοί του αναλυόμενου που προκύπτουν από την ερμηνεία είναι παντελώς νέοι, όπως υποστηρίζει για παράδειγμα ο Ogden ή αν αντίθετα η νέα κατάσταση αποτελεί εξέλιξη της μορφοποίησης υπαρκτών ασυνείδητων μορφωμάτων. Ο Σ. Σαββόπουλος παραθέτει στη συνέχεια κλινικό υλικό από την αναλυτική θεραπεία μιας ασθενούς του. Περιγράφει έναν τύπο ψυχικής εργασίας όπου επικρατεί το τραυματικό. Η ψυχαναλυτική εργασία του αναλυτή είναι κατά τον ομιλητή εργασία επί του αρνητικού. Επί εκείνου του στοιχείου του αναλυτικού υλικού δηλαδή που διαφεύγει από τον ασθενή και τον αναλυτή και εντός του οποίου κυριαρχεί συχνά το απρόβλεπτο, η απειθαρχία και η ασυναρτησία. Αυτά ήταν χαρακτηριστικά της σχέσης της ασθενούς, στην οποία αναφέρθηκε, με πρόσωπα του περιβάλλοντός της. Παρουσιάζεται μια συνεδρία κατά τη διάρκεια της οποίας συνέβησαν γεγονότα κάπως ασυνήθιστα αλλά ικανά να δώσουν ένα καθαρό περίγραμμα της λειτουργίας της αντιμεταβίβασης. ΈΈνα από τα γεγονότα της συνεδρίας είναι η αιφνίδια εισβολή στη σκέψη του αναλυτή μιας δικής του παιδικής ανάμνησης. Ορμώμενος από αυτήν ο αναλυτής διαμορφώνει και εκφέρει την ερμηνεία του. Η αντίδραση της ασθενούς στην ερμηνεία θα ταξιδέψει εκ νέου το μυαλό του αναλυτή στο πιο πρόσφατο παρελθόν του, σε προγενέστερη επαγγελματική εμπειρία του με άλλον ασθενή. Στη συνέχεια, και κάπως «απείθαρχα», κατά ανάλογο τρόπο με εκείνον της ασθενούς και μετανιώνοντας σχεδόν αμέσως, όπως ομολογεί, ο αναλυτής θα αρθρώσει μια νέα ερμηνεία, η οποία εκπηγάζει από τις σκέψεις του σχετικά με την εμπειρία του με τον άλλο ασθενή. Αυτή, σε αντίθεση προς τους φόβους του, φαίνεται να δρα οργανωτικά και λυτρωτικά για την ασθενή, εκπλήσσοντας έντονα τον ίδιο τον αναλυτή. Ο ομιλητής μάς πληροφορεί ότι οι θεματικές, που άνοιξαν στην ανάλυση μετά από αυτήν την ερμηνεία, ήταν πολλαπλές, και εξήγησαν κατά κάποιον τρόπο την αντίσταση της ασθενούς στην αναλυτική εργασία. Ξαναφέρνοντας στο μυαλό μας τις αρχικές εικόνες του ναυαγού και του ναυαγοσώστη ή του ορειβάτη και του οδηγού του και παραλληλίζοντάς τες με τις εικόνες που μας δημιουργεί το απόσπασμα αυτής της αναλυτικής θεραπείας, μπορούμε ίσως να σκεφτούμε ότι μια κίνηση, που κάνει το ένα από τα δύο μέλη του ασύμμετρου αναλυτικού ζεύγους, συμπαρασύρει και προκαλεί μια κίνηση και στον άλλον, η οποία κίνηση, αντί να τους οδηγήσει και τους δύο στον γκρεμό, τους τοποθετεί σε ένα νεοδημιουργηθέν ή μόλις ανακαλυφθέν μονοπάτι στο οποίο, ασφαλέστερα ίσως, θα μπορούν στο μέλλον να στηριχθούν και να βαδίσουν. Ο ομιλητής χρησιμοποιεί για να εξηγήσει αυτά τα γεγονότα την έννοια της χίμαιρας του De M Uzan, ο οποίος υποστηρίζει ότι σε ισχυρές στιγμές της αναλυτικής διεργασίας αναλυτής και αναλυόμενος μπορεί να δουν τα όριά τους να γίνονται δυσδιάκριτα. Ο αναλυτής διατρέχει τότε φάση σχετικής απροσωποποίησης. Χίμαιρα είναι το δημιούργημα αυτής της διεργασίας που ενώνει δύο ψυχισμούς σε ένα ψυχικό μόρφωμα. Το ίδιο υποστηρίζουν και οι Ferro και Ogden. Είναι υπό αυτές τις συνθήκες που ο αναλυτής υποκύπτει αρχικά στις αλλοτριωτικές προβολικές ταυτίσεις του ασθενούς για να τις καταστρέψει σε έναν δεύτερο χρόνο και να μην τις εκδραματίσει μέσω της ερμηνείας. Ο Σ. Σαββόπουλος εν είδει κατακλείδος προσθέτει: «Στην αναλυτική διαδικασία εκφέρεται ένας λόγος, όπου η χρησιμοποίηση των λέξεων-σημαινόντων παραπέμπει μεν σε συγκεκριμένα σημαίνοντα, αλλά μια πλευρά των λέξεων είναι ανοιχτή στο αρνητικό, δηλαδή σ αυτό που απωθήθηκε, διχοτομήθηκε, κατεστάλη, διαψεύστηκε, αρνητικοποιήθηκε. Δομείται έτσι ένας λόγος που τείνει να συγκαλύψει, αλλά και να αποκαλύψει το άγνωστο, αναπαραστάσιμο, ή μηαναπαραστάσιμο. Ο θεωρητικός χώρος που προϋποθέτει η ψυχαναλυτική μέθοδος ενέχει έναν επιλεκτικό τροπισμό προς το αρνητικό που εξελίσσεται σε συντονισμένη εργασία του αρνητικού, στο βαθμό που χτίζεται ο αναλυτικός τόπος από αναλυτή και αναλυόμενο και εμπεδώνεται η αναλύουσα κατάσταση». ΠΟΛΥ ΖΕΗ 16 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45]

17 Σχόλιο του Σπύρου Μητροσύλη στο κείµενο του Σάββα Σαββόπουλου Ο Σπύρος Μητροσύλης συγχαίρει τον Σάββα Σαββόπουλο για τον τρόπο με τον οποίο θέτει εκ νέου το ζήτημα της αντιμεταβίβασης, την οποία κατανοεί όπως ο Φρόυντ στο παράδειγμα με τον ορειβάτη και τον οδηγό του. Η αντιμεταβίβαση μπορεί να εναντιώνεται στη μεταβίβαση αλλά παράλληλα λειτουργεί πλάι και σε εγγύτητα με αυτή. Πρόκειται για μία μεταβίβαση του αναλυτή. Η παραδοχή της αντιμεταβίβασης ως πραγματικότητας, η οποία είναι όμως χρήσιμη στην αναλυτική διεργασία, δεν μας απαλλάσσει από την υποχρέωση να την θεωρήσουμε χωρίς υπεραπλουστεύσεις, που μπορεί να οδηγούν, κατά τον Σ. Μητροσύλη, σε μία αφελή θετικότητα, μέσω της οποίας η αντιμεταβίβαση μπορεί να υπερεκτιμάται ως παντοδύναμο εργαλείο. Η στάση αυτή χαρακτηρίζεται από μία σχετικά μηχανιστική θεώρηση των φαινομένων, που τείνει να αφαιρεί την εξαιρετική περιπλοκότητά τους με τη σκέψη ότι «απλά και καθαρά» με την αυτοανάλυση μπορεί κανείς να αναλύσει την αντιμεταβίβασή του και να επιτρέψει έτσι στην ανάλυση να προχωρήσει. Ο Σ. Μητροσύλης παρατηρεί ότι η ανάλυση της αντιμεταβίβασης δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο στο πλαίσιο μίας συζήτησης του αναλυτή με κάποιον άλλο αναλυτή, η οποία γίνεται με το σκοπό αυτό. Επίσης ο σχολιαστής υποστηρίζει ότι επειδή η αντιμεταβίβαση είναι ασυνείδητη δεν βρίσκεται στη διάθεσή μας ανά πάσα στιγμή, αλλά αποκαλύπτεται στο μεθύστερο, δηλαδή σε δεύτερο χρόνο κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας του βιώματος του αναλυτή, και μάλιστα, πολύ συχνά, μετά από κάποια απόκλιση από το δέον της αναλυτικής στάσης, στην οποία μπορεί να υποπέσει ο αναλυτής. Αν αυτός δεχθεί να δει και να εξετάσει τη στάση αυτή, τότε μπορεί να έχει πληροφορίες για την αντιμεταβίβασή του. Αυτό συνέβη κατά τον σχολιαστή και στον Σ. Σαββόπουλο στη βινιέτα που παρουσίασε. Εξηγεί ότι ο Σαββόπουλος, ειδοποιημένος από ασυνείδητες δικές του διεργασίες, καταθέτει στο αναλυτικό «τραπέζι» με την ερμηνεία του σκηνές, τις οποίες η ασθενής ουδέποτε είχε αναφέρει, και έμοιαζαν καθαρή επινόηση του αναλυτή. Αυτός συνειδητοποιεί αμέσως την παραδοξότητα και διερωτάται κινητοποιώντας το αναλυτικό Υπερεγώ του μήπως έχει κάνει κάποιο λάθος με αυτές τις αναφορές. Στο σημείο αυτό όμως η ασθενής επιβεβαιώνει τη διαίσθησή του πλήρως, παραθέτοντας σημαντικά τραυματικά στοιχεία από την προσωπική της ζωή τα οποία δεν είχε ως τότε ποτέ εμπιστευθεί. Τα στοιχεία αυτά ήταν σε συνήχηση αν όχι ταύτιση με τις κατασκευές του αναλυτή. Αυτή η διεργασία οδήγησε την ανάλυση σε τροπή και νέα ανάπτυξη. Η αναλυόμενη μπόρεσε να μοιραστεί, να τοποθετήσει μεταξύ του εαυτού της και του αναλυτή σημαντικά τραυματικά υλικά τα οποία επέτρεψαν την ποιοτική μεταβολή της ψυχικής της διεργασίας. Στο σημείο αυτό ο Σ. Μητροσύλης παραθέτει την παράδοξη σκέψη του Jean Luc Donnet: «Η ερμηνεία έρχεται όταν το θελήσει αυτή». Υπονοεί με αυτό ότι κατανοεί τα εντυπωσιακά αυτά αναλυτικά γεγονότα ως αποτελέσματα επιρροής της προβολικής ταύτισης της ασθενούς επί του ψυχισμού του αναλυτή, ο οποίος οδηγείται, μέσω μορφολογικής παλινδρομήσης, 1 σε μια αναμνημόνευση σκηνών τραυματικής βίας. Η δυνατότητα αυτή ανέκυψε επειδή ο αναλυτής ήταν σε θέση να μην προβεί σε acting ή σε ψευδαισθητική παραγωγή αλλά να βιώσει τη δική του παλινδρόμηση. ΌΌταν μία διαίσθηση του αναλυτή οδηγεί σε αιφνίδια εμφάνιση ψυχικών υλικών τα οποία δεν ήταν έως τότε διαθέσιμα στην αναλυτική συναλλαγή, τίθεται το ερώτημα αν πρόκειται για διχοτομημένα ψυχικά υλικά, που θέτουν όλο το θέμα του μη αναπαραστήσιμου (S. και S. Botella, 2000). Εξάλλου οι αναλυτικές αυτές διαδικασίες οδηγούν σε μία συνειρμική διεργασία όχι μόνο τον αναλυόμενο αλλά και τον αναλυτή, ο οποίος μπορεί με τον τρόπο αυτό να βρίσκεται περιστασιακά σε καταστάσεις «απώλειας των σημείων αναφοράς του νοήματος», τις οποίες διαδέχονται καταστάσεις νοηματοδότησης και ερμηνείας. Η κατάσταση απώλειας του νοήματος, ή «αρνητική ικανότητα», είναι δύσκολη, με αποτέλεσμα είτε να επιδιώκει κανείς με πράξεις να βγει από αυτή είτε να δεχτεί να παθητικοποιηθεί και να παραμείνει εντός της, υλοποιώντας τη λειτουργία της «αρνητικής ικανότητας». Ο Σ. Μητροσύλης θυμίζει ότι o όρος που επινοήθηκε από τον ποιητή Keats και στη συνέχεια υιοθετήθηκε από τον Bion δηλώνει μία ικανότητα παραμονής εντός ενός κλίματος σύγχυσης, αβεβαιότητας και απουσίας των συνήθων ψυχικών ορίων. ΑΡΙΣΤΕΑ ΣΚΟΥΛΙΚΑ 1. Το τρίτο είδος παλινδρόμησης που περιγράφει ο Φρόυντ στο Ερμηνεία του ονείρου, δίπλα στη χρονική και την τοπογραφική παλινδρόμηση. Μιλάμε για αυτήν όταν πρωτόγονοι τύποι έκφρασης και παράστασης αντικαθιστούν τους συνήθεις. ΌΌμως, λέει ο Φρόυντ, τα τρία είδη παλινδρόμησης είναι πάντα κατά βάθος ένα και μόνο, καθώς τις περισσότερες φορές συγκεράζονται μεταξύ τους, αφού εκείνο που είναι πιο παλιό μέσα στο χρόνο είναι ταυτοχρόνως πρωτόγονο μορφολογικά και από τοπογραφική άποψη πιο κοντινό στο αντιληπτικό άκρο του ψυχισμού. δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45] 17

18 Φώτης Μπόµπος «Εσωτερική πραγµατικότητα και εξωτερική πραγµατικότητα: το τραύµα» ΟΕισαγωγή Ο Φώτης Μπόμπος ξεκινά την εισήγησή του επισημαίνοντας τη διαφορετική σημασία της έννοιας της εξωτερικής πραγματικότητας στη φιλοσοφία και την ψυχανάλυση. Σε αντίθεση με τη φιλοσοφία, για την οποία η εξωτερική πραγματικότητα (τα πράγματα) ορίζεται σαφώς ως διακριτή από την εσωτερική (λέξεις, ιδέες), η ψυχανάλυση ενδιαφέρεται για την εξωτερική πραγματικότητα στο βαθμό που αυτή σχετίζεται με την εσωτερική -ψυχική πραγματικότητα του υποκειμένου και για τον τρόπο που αυτή γίνεται αντιληπτή αλλά και στρεβλώνεται μέσω των αισθήσεων και του ψυχικού οργάνου. Κατ αυτή την έννοια, ο υποκειμενικός παράγοντας στην ψυχαναλυτική θεωρία όχι μόνο καθορίζει την αντίληψη της εξωτερικής πραγματικότητας, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους σχετίζεται ο καθένας με τα έμψυχα και άψυχα αντικείμενα του περιβάλλοντος. Η πολυπλοκότητα είναι δεδομένη, αν λάβει κανείς υπόψη ότι τα πρόσωπα της εξωτερικής πραγματικότητας του κάθε ατόμου δεν είναι στέρεα και σταθερά όπως τα άψυχα αντικείμενα αλλά έχουν τη δική τους εσωτερική πραγματικότητα μέσω της οποίας αντιλαμβάνονται την εξωτερική. ΌΌσον αφορά την ψυχοπαθολογία ο Φρόυντ έδωσε σαφείς περιγραφές της σχέσης της εξωτερικής πραγματικότητας με το ψυχικό όργανο και την ψυχική οικονομία. Στην ψύχωση το άτομο αποσύρει τις λιβιδινικές του επενδύσεις από το εξωτερικό περιβάλλον και ως εκ τούτου η σχέση με την εξωτερική πραγματικότητα διαταράσσεται σημαντικά έως και διαψεύδεται ολοκληρωτικά. Στη νεύρωση η σχέση με την πραγματικότητα διατηρείται αλλά τα πραγματικά αντικείμενα υποκαθίστανται με φαντασιωτικά, τουλάχιστον στην περιοχή του συμπτώματος. Πάντως, σε κάθε περίπτωση, το ψυχικό όργανο (ιδιαίτερα το Εγώ και το σύστημα αντίληψη-συνείδηση) μπορεί μόνο να προσεγγίζει την εξωτερική πραγματικότητα, όπως άλλωστε και το ασυνείδητο, και ποτέ να τα γνωρίσει πλήρως. Ο Φ. Μπόμπος κλείνει τη θεωρητική του εισαγωγή με την εξής σημαντική επισήμανση: Ο εξωτερικός κόσμος και ιδιαίτερα τα έμψυχα αντικείμενα προϋπάρχουν της εσωτερικής πραγματικότητας. Η αλληλεπίδραση αυτών των αντικειμένων με τις φυλογενετικά κληρονομούμενες πρωταρχικές φαντασιώσεις θα διαμορφώσει την εσωτερική πραγματικότητα του ατόμου και θα καθορίσει την ψυχική οικονομία και δυναμική. Στην πορεία της εξέλιξης, το Εγώ, με τη διαρκή διαδικασία ωρίμανσής του, επιδιώκει με τη σειρά του την τροποποίηση της εξωτερικής πραγματικότητας. Κλινικό υλικό Το κλινικό υλικό που παρουσιάζει στη συνέχεια ο Φ. Μπόμπος είναι βασισμένο σε μία συνεδρία ψυχοθεραπείας πρόσωπο με πρόσωπο. Σκοπός της παρουσίασης είναι η αναγνώριση του ρόλου του τραυματικού παράγοντα στη σχέση εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας όπως αυτή επανενεργοποιείται στο μεταβιβαστικό/αντιμεταβιβαστικό πεδίο. Η κ. Α. επισκέφτηκε τον αναλυτή αναφέροντας έντονες σωματικές ενασχολήσεις και αγωνίες θανάτου μετά από ένα γεγονός απώλειας που άπτετο της ερωτικής της ζωής. Το χρονικό διάστημα της θεραπείας που προηγήθηκε της συνεδρίας πολλά θέματα είχαν ήδη μπει σε διεργασία, όπως ένα σημαντικό τραύμα κατά την εφηβεία, τα αισθήματα ενοχής, τα σωματικά συμπτώματα, ο θάνατος της μητέρας και του πατέρα της, οι σχέσεις με τους δύο γονείς και με τις μικρότερες αδελφές της κατά την παιδική ηλικία κ.ά. Από τα βασικότερα θέματα της περιόδου αυτής ήταν η βιαιότητα στο οικογενειακό περιβάλλον και ο υπερβολικός έλεγχός της από την πλευρά των γονέων γύρω από θέματα σεξουαλικότητας. Επίσης, στον μεταβιβαστικό/αντιμεταβιβαστικό άξονα επικρατούσε μία ναρκισσιστική χαρακτηριολογική άμυνα ελέγχου, με την Α. να θέλει να στέκεται πάνω από τα πράγματα και τις καταστάσεις. Συνεδρία και σχόλια Στη συγκεκριμένη συνεδρία η Α. έρχεται φανερά ταραγμένη μετά από ένα σοβαρό ατύχημα στον χώρο της εργασίας της, το οποίο περιγράφει με λεπτομέρεια στον αναλυτή. Βασικός υπεύθυνος του ατυχήματος ήταν ένας υφιστάμενός της, ο οποίος από αμέλεια, παραβιάζοντας τους αυστηρούς κανόνες ασφαλείας, προκάλεσε συνθήκες κινδύνου για τη ζωή του. Ενώ δεν φέρει ευθύνη, η Α. φοβάται ότι θα την θεωρήσουν υπεύθυνη για το ατύχημα και σπεύδει να τονίσει ότι υπήρχαν αυτόπτες μάρτυρες έτοιμοι να καταθέσουν υπέρ της αθωότητάς της. Τη στιγμή του ατυχήματος ένιωσε μια ισχυρή τάση να εγκαταλείψει το χώρο παρασέρνοντας τα πάντα στο πέρασμά της και διατρέχοντας τον κίνδυνο να δημιουργήσει με τον τρόπο αυτό επιπλέον ζημιές για τις οποίες αυτή τη φορά θα ήταν υπεύθυνη. Αναφέρει λοιπόν ότι με δυσκολία συγκρατήθηκε. Ο αναλυτής σκέπτεται τις δύο πραγματικότητες της ασθενούς που συναντήθηκαν κατά το ατύχημα: την εξωτερική, το τυχαίο γεγονός που προκλήθηκε από ένα εξωτερικό αντικείμενο και την εσωτερική ψυχική πραγματικότητα η οποία δημιούργησε την σχεδόν εξίσου επικίνδυνη με το ατύχημα παρορμητική τάση φυγής από τον τόπο του ατυχήματος. Ο φόβος ότι θα εκατηγορείτο ως βασική υπεύθυνη αποτελεί τη δευτερογενή αμυντική σκέψη απέναντι στην ασυνείδητη 18 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45]

19 ενοχή για μία συγκρουσιακή φαντασιωσική συνάντηση με ένα αντικείμενο (τον υφιστάμενό της) που απέκτησε σημαντικά χαρακτηριστικά. Αντιμεταβιβαστικά ο αναλυτής «χρησιμοποιεί» τη διάταξη πρόσωπο-με-πρόσωπο της ψυχοθεραπείας για να «πιάσει» την Α., να σταματήσει τη γεμάτη φόβο αφήγησή της που μοιάζει με απολογία και να τοποθετήσει τον εαυτό του με την ερμηνεία στη θέση του μάρτυρα που την αθωώνει ή την καταδικάζει. Είναι προφανές ότι το ατύχημα ενεργοποίησε στην ασθενή έναν τραυματικό παράγοντα. Η έντονη εξωτερική διέγερση δεν μπόρεσε να γίνει αντικείμενο ψυχικής επεξεργασίας, αντίθετα προκάλεσε τη διάρρηξη του αλεξιερεθιστικού συστήματος και οδήγησε σε πρώτο χρόνο στο πάγωμα και την αναστολή των ψυχικών λειτουργιών και σε δεύτερο στην καταστροφική τάση φυγής. Χρησιμοποιώντας τη λειτουργία της ψυχικής αναστολής, το Εγώ απέφυγε τη συνείδηση της εξωτερικής πραγματικότητας, διατηρώντας όμως το τραύμα εντός της ψυχικής πραγματικότητας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση εξάλλου, το σύστημα κινητικότητααντίληψη-συνείδηση, κατά τα άλλα υπεύθυνο για τη διάκριση μεταξύ εξωτερικής και εσωτερικής πραγματικότητας, επιστρατεύεται αμυντικά για την προβολή της τραυματογόνου εμπειρίας στον εξωτερικό κόσμο. Η ερμηνευτική παρέμβαση του αναλυτή τον τοποθετεί ως εξωτερικό αντικείμενο στην ίδια θέση με τα άτομα που γνωρίζουν την πραγματικότητα του ατυχήματος και αθωώνουν την Α. Αυτή την αναγνώριση της εξωτερικής πραγματικότητας έχει χάσει η ασθενής, στον πρώτο χρόνο της ψυχικής παράλυσης του Εγώ, και αισθάνεται στη μεταβίβαση ότι ο αναλυτής θα την κατηγορήσει ως υπεύθυνη για το ατύχημα-συνάντηση. Στη συνέχεια της συνεδρίας η Α., μην έχοντας τόσο μεγάλη ανάγκη τον αναλυτή ως θεατή και αντικείμενο προβολής, ανοίγει τον δρόμο προς το εσωτερικό της, προς τις αναμνήσεις. Θυμάται τη δική της τάση να παραβιάζει τους κανόνες, να είναι παρορμητική και να «σαρώνει τα πράγματα». Θυμάται επίσης και τους γονείς της τους οποίους αισθανόταν συνέχεια πίσω της να σαρώνουν τα πάντα, κυνηγώντας την για να ελέγξουν την ερωτική της ζωή. Οι παρεμβάσεις του αναλυτή ότι αφού και η ίδια δεν τηρεί τους κανονισμούς θα μπορούσε κάλλιστα να βρίσκεται στη θέση του υφιστάμενου, θύτη και θύματος ενός ατυχήματος οδηγούν στην αναγνώριση: «Κυνηγάω τον εαυτό μου όπως με κυνηγούσαν οι γονείς μου, για να εξιλεωθώ για τα λάθη μου...» Η καταστροφική επιθυμία της Α. να σαρώνει τα αντικείμενα οδηγεί τον αναλυτή να υποθέσει την ύπαρξη ενός πρώτου «φόνου» στο Εγώ. Ως τέτοιον θεωρεί μια αποεπένδυση της συνείδησης της εξωτερικής πραγματικότητας. Με ανεπαρκή τη λειτουργία της συνείδησης και σε συνδυασμό με ένα ελλειμματικό Υπερεγώ, το υποκείμενο μένει απροστάτευτο στους κινδύνους. Η εσωτερική πραγματικότητα, υποκινούμενη ενορμητικά και κυριαρχούμενη μόνο από το Εγώ -ευχαρίστηση, οδηγεί στην έτεροκαι αυτοκαταστροφικότητα. Η Α. θυμάται μετά από σημαντικές αλλαγές στη ζωή της να επιτίθεται στους άλλους και να γίνεται προκλητική. ΆΆλλωστε, όπως θα της πει ο αναλυτής, προκαλεί και προσκαλεί τον ίδιο να την προσέξει με τον ίδιο τρόπο. Αμέσως μετά, στο τέλος της συνεδρίας, η Α. θα χρησιμοποιήσει αυτή την επισήμανση για να διερευνήσει σχεσιακά δυναμικά του τριγώνου μητέρα/πατέρας/ κόρη, δυναμικά συγκρουσιακά και απειλητικά, καθότι φαντασιωσικά διφορούμενα. Η παροιμία «τι γυρεύει η αλεπού στο παζάρι;» συμπυκνώνει, κατά τον αναλυτή, πολλά από τα ερωτήματα που εγείρει η σκηνή του ατυχήματος στην εξωτερική πραγματικότητα και η φαντασιωσική σύγκρουσησυνάντηση στον ψυχισμό της Α. Η τυχαία συνάντηση με τον υφιστάμενο στο πλαίσιο του ατυχήματος κατέστησε επίκαιρη την ενδοψυχική λιβιδινική αλλά και καταστροφική συνάντηση με τον τραυματικό παράγοντα του παρελθόντος. Η σχέση με τον πατέρα, χαρακτηριστικά διφορούμενη, προκαλούσε έντονες διεγέρσεις στην Α. τις οποίες δεν είχε τη δυνατότητα να επεξεργαστεί στην εφηβεία της και οι οποίες την είχαν ψυχικά παραλύσει. Μέσω της ταύτισης μαζί του η Α. έκρυβε τη σεξουαλική της ταυτότητα και ταυτόχρονα αγνοούσε το αντικείμενο. Επίσης τίθεται το ζήτημα του τι γυρεύει η ασθενής στη συνάντηση με τον αναλυτή και τι γυρεύει ο αναλυτής στη συνάντηση με την ασθενή. Τελειώνοντας, ο Φ. Μπόμπος επισημαίνει: «Η διαδικασία των ταυτίσεων και γενικότερα της εσωτερίκευσης φέρνει το πρόβλημα της απροσδιοριστίας του τι είναι εξωτερική πραγματικότητα, εφόσον αυτή αντικαθίσταται μέσω της διαδικασίας των εσωτερικεύσεων και αποτελεί πλέον τμήμα της ψυχικής πραγματικότητας. Η εξωτερική πραγματικότητα προερχόμενη από τα έξω και περνώντας στο μέσα χάνει πολλά από τα στοιχεία της. Η διαδικασία της εσωτερίκευσης ως δευτερογενούς διαδικασίας στο Εγώ διατηρεί μια σχετική ευθραυστότητα σε σχέση με την πρωτογενή διαδικασία του ασυνείδητου. ΈΈτσι η βασική αντίθεση ανάμεσα στο μέσα-έξω, ανάμεσα στην ψυχική πραγματικότητα και το εξωτερικό αντικείμενο χάνει τη σταθερότητά της». Αυτή η διαδρομή από το έξω προς το μέσα γίνεται ακόμα πιο δύσκολη εάν παρεμβληθούν, όπως στην περίπτωση της Α., τραυματικές διεγέρσεις που κατακλύζουν και ακινητοποιούν το ψυχικό όργανο. Η συνάντηση δύο ψυχισμών στην ψυχαναλυτική διαδικασία, κρατώντας ανοιχτά τα ερωτήματα που θέτουν σε κίνηση την επιθυμία και τη σκέψη, δίνει τη δυνατότητα να γίνει η επεξεργασία του τραύματος και να υπάρξει μία εκ νέου διευθέτηση των ορίων μεταξύ εξωτερικής και εσωτερικής πραγματικότητας. ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΟΜΠΑΣ δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45] 19

20 Σχόλια του Σπύρου Μητροσύλη στην οµιλία του Φώτη Μπόµπου Ο Σ. Μητροσύλης επισημαίνει ότι το ζήτημα της πραγματικότητας στην αρχή συνδέεται στην ψυχανάλυση με την έννοια του τραύματος. Η έννοια όμως της ψυχικής πραγματικότητας προκύπτει από την απόρριψη από τον Φρόυντ της αιτιολογικής αυτής θεωρίας του τραύματος. Η πραγματικότητα στην ανάλυση σχετίζεται επίσης με τη μεταβατικότητα. Το πραγματικό αντικείμενο είναι όπως το μεταβατικό και εντός κι εκτός του ψυχισμού. Από τη μια έχουμε το εξωτερικό αντικείμενο που είναι αλλοιωμένο ως εικόνα από την ψυχική εργασία (άμυνες) και από την άλλη το εσωτερικό ψυχικό αντικείμενο, δομημένο από την ψυχική εργασία με αρχικό υλικό το εξωτερικό αντικείμενο. Ο Σ. Μητροσύλης παρατηρεί ότι ο Φ. Μπόμπος περιγράφει τις συνέπειες ενός ισχυρού τραύματος σε μία ασθενή, η οποία αντιδρά βιώνοντας προς στιγμήν τη φαντασία ως πραγματικότητα. Ο Σ. Μητροσύλης θεωρεί ότι εκείνο που χαρακτηρίζει την τραυματική αυτή κατάσταση είναι η επικοινωνία του εξωτερικού με τον εσωτερικό ψυχικό χώρο χωρίς τη μεσολάβηση ενός ενδιάμεσου πεδίου. Το αποτέλεσμα είναι σύγχυση μεταξύ των δύο αυτών χώρων. Η σύγχυση οδηγεί την ασθενή σε αβεβαιότητα σχετικά με την πραγματική πηγή της διέγερσης. Αυτή είναι κατά τον Σ. Μητροσύλη και η πηγή της εμπειρίας αβοήθητου που βίωσε κατά το οξύ τραυματικό γεγονός και στη συνεδρία. Υπό τις συνθήκες αυτές η πραγματικότητα της αναλυτικής συνάντησης δεν μπορεί πλέον να είναι μεταβατική. Η σύγχυση του μέσα/έξω συνυπήρξε με μία σύγχυση θύτης/θύμα και οδήγησε την ασθενή σε θέματα που ενέπλεκαν ενεργά την έννοια της ενοχής. Υπό αυτές τις συνθήκες, λέει ο ομιλητής, η ασθενής προσπάθησε στη συνεδρία να ανακατασκευάσει τον ψυχικό της φάκελο που είχε στιγμιαία τρωθεί και είναι αυτή ακριβώς η προσπάθεια την οποία παρατηρούμε καθ όλη τη διάρκεια της συνάντησης. Η διαταραχή της ασθενούς συσχετίσθηκε με ψυχικά ελλείμματα τα οποία συνδέονται με μη ικανοποιητική επεξεργασία των παιδικών ψυχικών συγκρούσεων. Ο Σ. Μητροσύλης εκτιμά ότι η ασθενής είχε ενδοβάλει μέρος της ασυνείδητης ενοχής άλλου προσώπου της ιστορίας της και ότι έκανε μία ταύτιση με τον επιτιθέμενο. Εξ αυτού προκύπτουν άμυνες εναντίον της θηλυκότητας που εκδηλώνονται με ποικίλους τρόπους. Η απουσία της λειτουργικής μητρικής μορφής από το υλικό τον κάνει εξάλλου να διερωτάται τι μπορεί να σημαίνει αυτό σε επίπεδο ταυτισιακών κενών και σε επίπεδο οργάνωσης των σχέσεων με το βασικό αντικείμενο. ΑΡΙΣΤΕΑ ΣΚΟΥΛΙΚΑ Όλγα Μαράτου Το παιχνίδι στην παιδική ηλικία, µετάβαση στη δευτερογενή ψυχική διεργασία; «Η παιγνιώδης δραστηριότητα είναι εγγενώς συναρπαστική και αβέβαιη. Αυτό το χαρακτηριστικό δεν πηγάζει από την ενορµητική διέγερση, αλλά από την αβεβαιότητα που ανήκει στην εντός του παιδικού νου αλληλεπίδραση αυτού που είναι υποκειµενικό (σχεδόν ψευδαισθητικό) και αυτού που είναι αντικειµενικά αντιληπτό (επίκαιρο ή κοινή [µοιρασµένη] πραγµατικότητα)» D.W. WINNICOTT («Playing: its theoretical status in the clinical situation». Int. J. Ps-An., 1968, 49, ) ΚΚαταρχήν το παιχνίδι προσδιορίζεται με την κοινή του σημασία ως «εσωτερικά υποκινούμενες, οικειοθελείς δραστηριότητες που συνδέονται με ευχαρίστηση και απόλαυση». Δίνεται επίσης έμφαση στις πολλαπλές σημασίες του όρου στα ελληνικά (υλικά αντικείμενα, παίγνια με κανόνες ή και στοχευμένες δραστηριότητες, π.χ. παιχνίδια ρόλων, που χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση ή στην παιγνιοθεραπεία, κ.λπ.). Η εισηγήτρια προτείνει τον όρο «παιγνιώδης δραστηριότητα» ή «το παίζειν» ως μια ψυχική δραστηριότητα του παιδιού και του ενήλικου. Με το παιχνίδι έχουν ασχοληθεί πολλοί επιστημονικοί κλάδοι: η κοινωνιολογία που μελετά την επικοινωνιακή πλευρά του παιχνιδιού, η ηθολογία που χωρίζει το παιχνίδι σε κοινωνικό, κινητικό και παιχνίδι με αντικείμενα και η αναπτυξιακή ψυχολογία. Στο πρώτο μέρος της εισήγησης γίνεται αναφορά στην αναπτυξιακή ψυχολογία και κυρίως στη θεωρία του Piaget, με το ερώτημα: τι υπηρετεί η παιγνιώδης δραστηριότητα στη γνωστική ανάπτυξη του παιδιού; Ο Piaget τονίζει ότι το παιχνίδι είναι η πιο καθαρή έκφραση του μηχανισμού της αφομοίωσης (χωρίς συμμετοχή της συμμόρφωσης, δηλαδή της προσαρμογής στην πραγματικότητα). Το παιδί αφομοιώνει αρχικά τα πραξιακά (αισθητηριοκινητικά) σχήματα, αργότερα τα αναπαραστατικά και, αφότου εμφανισθεί η γλώσσα, τα συμβολικά σχήματα. Ο συμβολισμός 20 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 45]