Τουρισμός και Περιφερειακή Ανάπτυξη: Μια Μελέτη Περίπτωσης για τη Ελλάδα. Πρώτο Συνέδριο Κοινωνικών Επιστημών Θέμα: «Οι Κοινωνικές Επιστήμες Σήμερα»

Transcript

1 Τουρισμός και Περιφερειακή Ανάπτυξη: Μια Μελέτη Περίπτωσης για τη Ελλάδα Πρώτο Συνέδριο Κοινωνικών Επιστημών Θέμα: «Οι Κοινωνικές Επιστήμες Σήμερα» Περίληψη: Ο τουρισμός αποτελεί μια από τις σημαντικότερες οικονομικές δραστηριότητες, τόσο για τις αναπτυσσόμενες χώρες όσο και για τις αναπτυγμένες χώρες και κράτη μέλη της Ε.Ε.. Ο τουρισμός ως δραστηριότητα επηρεάζει άμεσα όλους εκείνους τους βασικούς κοινωνικό-οικονομικούς άξονες που συνθέτουν και διαμορφώνουν τη βάση της περιφερειακής ανάπτυξης και αποτελεί μια από τις πιο βασικές «πηγές» και «δυνάμεις» ανάπτυξης. Η σύγχρονη ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας θεωρείται ως εκείνο το «συγκριτικό πλεονέκτημα» που συμβάλει άμεσα στη περιφερειακή αναπτυξιακή διαδικασία, έχοντας ιδιαίτερα θετικές επιπτώσεις στην απασχόληση, στο εισόδημα, στην εισροή συναλλάγματος, στη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων, στη σύγκλιση, και στη προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης. Ωστόσο η ραγδαία ανάπτυξη του τουρισμού που συνδυάσθηκε διαχρονικά με τη μεγάλη μετακίνηση ανθρώπινων και οικονομικών πόρων είχε ως αποτέλεσμα το φαινόμενο της αποβιομηχανοποίησης, την εγκατάλειψη των παραδοσιακών παραγωγικών δομών, και περαιτέρω την ερημοποίηση, «εξάντληση πόρων» και καταστροφή του περιβάλλοντος. Το άρθρο αυτό στοχεύει στην ανάλυση του φαινόμενου του τουρισμού σε συνάρτηση με τη περιφερειακή ανάπτυξη. Ιδιαίτερα το συγκεκριμένο άρθρο προσπαθεί να καταγράψει, αποτυπώσει και παρουσιάσει, διαχρονικά και συγκριτικά τα αποτελέσματα και τις επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στην Ελληνική οικονομία. Λέξεις Κλειδιά: Τουριστική Ανάπτυξη, «Ολλανδική Ασθένεια», Οικονομική και Περιφερειακή Ανάπτυξη, Ελληνική Οικονομία. Γεώργιος Μ. Κορρές 1, Γεώργιος Ο. Τσομπάνογλου 2, Ηλίας Κουρλιούρος 3, και Εμμανουήλ Μαρμαράς 4 1 Διεύθυνση Επικοινωνίας: Μόνιμος Επίκουρος Καθηγητής Δρ. Γεώργιος Μ. Κορρές, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Γεωγραφίας, Λόφος Πανεπιστημίου, Μυτιλήνη: 81100, Λέσβος, gkorres@hol.gr 2 Διεύθυνση Επικοινωνίας: Μόνιμος Επίκουρος Καθηγητής Δρ. Γεώργιος Ο. Τσομπάνογλου, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Μυτιλήνη: 81100, Λέσβος, Τηλ: (22510)-36518, g.tsobanoglou@soc.aegean.gr 3 Διεύθυνση Επικοινωνίας: Καθηγητής Δρ. Ηλίας Κουρλιούρος, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Γεωγραφίας, Λόφος Πανεπιστημίου, Μυτιλήνη: 81100, Λέσβος, e.kourliouros@aegean.gr 4 Διεύθυνση Επικοινωνίας: Καθηγητής Δρ. Εμμανουήλ Μαρμαράς, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Γεωγραφίας, Λόφος Πανεπιστημίου, Μυτιλήνη: 81100, Λέσβος, em.marmaras@aegean.gr 1

2 1. Εισαγωγή Ο τουριστικός τομέας και οι τουριστικές υπηρεσίες αποτελούν από τους πιο σημαντικούς τομείς για την απασχόληση και από τους κερδοφόρους συναλλαγματικά τομείς για την Ελληνική οικονομία. Σήμερα στον τουρισμό η ετήσια εποχιακή απασχόληση (δηλαδή η πλειοψηφία από αυτούς που εργάζονται μονάχα στην τουριστική περίοδο, δηλαδή στους θερινούς μήνες και που συνήθως μένουν άνεργοι το υπόλοιπο χρονικό διάστημα) ανέρχεται στα άτομα. Οι χώρες προέλευσης των τουριστών για την Ελλάδα ανάλογα με τον αριθμό των τουριστών είναι η Γερμανία, Αγγλία, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, Γαλλία, Σουηδία, Ιταλία, Ιαπωνία, Καναδάς, και Αυστραλία. Ο τουρισμός χωρίς αμφιβολία είναι ένα σημαντικό «κοινωνικό φαινόμενο» το οποίο έχει γνωρίσει στις μέρες μας πολύ μεγάλη ανάπτυξη. Θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον τουρισμό σαν «τη μετακίνηση των ατόμων από έναν τόπο σε κάποιον άλλο και η ιστορική του πορεία είναι τέτοια, όσο και ο πολιτισμός του ανθρώπου». Η έννοια του τουρισμού μπορεί να εξεταστεί από δύο σκοπιές: (α) μία θεωρητική, που να καλύπτει όλες τις πτυχές του φαινομένου όπως οικονομικές, κοινωνικές, ψυχολογικές και μια πρακτική που να ρυ0θμίζει τις συναλλακτικές σχέσεις. Η έννοια του τουρισμού από θεωρητική σκοπιά μπορεί να προσδιοριστεί σαν η πρόσκαιρη μετακίνηση ατόμων από τον μόνιμο τόπο κατοικίας τους σε έναν άλλο τόπο για λόγους κυρίως ψυχολογικούς, χωρίς κερδοσκοπικό κίνητρο και οργανωμένη προσπάθεια για την προσέλκυση, υποδοχή και εξυπηρέτηση των ατόμων. Ο τουρισμός έχει δύο πλευρές: η πρώτη αναφέρεται στη μετακίνηση των ατόμων, η οποία αντιπροσωπεύει το καταναλωτικό μέρος του τουρισμού και ταυτίζεται με την τουριστική ζήτηση και η δεύτερη αναφέρεται στην υποδοχή και την εξυπηρέτηση των μετακινουμένων, αντιπροσωπεύοντας έτσι το παραγωγικό μέρος του τουρισμού που ταυτίζεται με την τουριστική προσφορά. (β). από την πρακτική του σκοπιά η έννοια του τουρισμού έχει σκοπό να βρεθεί ο κατάλληλος τρόπος συνεννόησης όλων αυτών που ασχολούνται σε διεθνή κλίμακα με τις τουριστικές δραστηριότητες. Η βελτίωση των σχετικών προς τον τουρισμό υπηρεσιών μπορεί να επηρεάσουν θετικά στην αύξηση του τουριστικού ρεύματος, όπως για παράδειγμα τη βελτίωση των αεροπορικών συγκοινωνιών και των επικοινωνιών, ενώ επίσης η διατήρηση του ανταγωνιστικού επιπέδου των τιμών (συγκριτικά με τις άλλες ανταγωνιστικές χώρες) θα βοηθήσει σημαντικά στην αύξηση του τουρισμού. Τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκε μια σημαντική αύξηση τόσο στις επενδύσεις του τουριστικού τομέα όσο και στην προσέλευση αλλοδαπών τουριστών στην Ελλάδα. Εν τούτοις τα περιθώρια βελτιώσεων και περαιτέρω ανάπτυξης στον τουριστικό τομέα είναι αρκετά και ήδη επιχειρείται η αναβάθμιση των τουριστικών υπηρεσιών στην χώρα μας και η επέκταση της τουριστικής περιόδου στο μεγαλύτερο μέρος του χρόνου. Το άρθρο αυτό αναλύει την έννοια, τις ανάπτυξη, την σημασία, τα μέτρα, τις προτάσεις και τις πολιτικές για την ανάπτυξη του τουριστικού τομέα στην Ελλάδα, καθώς επίσης σκοπεύει στην ανάλυση του φαινόμενου του τουρισμού αναφορικά με τη περιφερειακή ανάπτυξη και τέλος προσπαθεί να καταγράψει, αποτυπώσει και παρουσιάσει, διαχρονικά και συγκριτικά τα αποτελέσματα και τις επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στην Ελληνική οικονομία.. 2. Μορφές και Είδη και Προσδιοριστικοί Παράγοντες του Τουρισμού Ο τουρισμός διακρίνεται σε πολλές μορφές οι οποίες διαφέρουν μεταξύ τους από πολλές απόψεις. Έτσι λοιπόν έχουμε : 2

3 (Α) από άποψη γεωγραφικού περιβάλλοντος Εσωτερικό τουρισμό Εξωτερικό τουρισμό. (Β) από άποψη τουριστικού πλήθους Ατομικό τουρισμό. Ομαδικό ή συλλογικό τουρισμό. (Γ) από άποψη εποχής Συνεχή τουρισμό (όλο το χρόνο) Εποχιακό τουρισμό (τους μήνες αιχμής) (Δ) από άποψη αποστολής Ψυχαγωγικό τουρισμό Φυσιολατρικό τουρισμό Μορφωτικό τουρισμό Καλλιτεχνικό τουρισμό Θρησκευτικό τουρισμό Αθλητικό τουρισμό Επαγγελματικό τουρισμό Συνεδριακό τουρισμό (Ε) από άποψη χρήσης μεταφορικών μέσων Αεροπορικό τουρισμό Σιδηροδρομικό τουρισμό Ατμοπλοϊκό τουρισμό Δια αυτοκινήτου τουρισμό Πεζοπορικό τουρισμό. Διάγραμμα 1: Προσδιοριστικοί παράγοντες για τουριστικούς προορισμούς (Πηγή: WTO) 35% 30% 32% 25% 24% 25% 20% 19% 15% 10% 5% 7% 7% 5% 4% 0% Προηγούμενη Εμπειριία Συστάσεις Φίλων Συστάσεις Ταξ.Πρακτόρων Ταξ.Πράκτορες Εφημερίδες Τηλεοράσεις Έντυπα Διαφιμήσεις Τουριστικές Αγορές 1,50% 0,70% Εκθέσεις 3

4 Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του τουρισμού της εποχής μας είναι και η μαζική οργανωμένη μετακίνηση των τουριστικών ρευμάτων τόσο στον εσωτερικό όσο και στο διεθνή χώρο. Στο Διάγραμμα 1 παρουσιάζονται οι βασικοί προσδιοριστικοί παράγοντες στους τουριστικούς προορισμούς για την τελευταία πενταετία, σύμφωνα με τα στοιχεία του Διεθνή Οργανισμού Τουρισμού (World Tourism Organization). 3. Διαχρονική Εξέλιξη και Διεθνή Ανάπτυξη του Τουρισμού Από το 1950 όταν τα ταξίδια έγιναν προσιτά στο ευρύ κοινό, οι αφίξεις τουριστών διεθνώς σημείωσαν μέση ετήσια αύξηση κατά 7,4% από 25 εκ. σε 528,5 εκ. το 1994, ενώ τα έσοδα σε ξένο συνάλλαγμα αυξήθηκαν κατά 12,3% ετήσια από 2,1 δις δολάρια το 1950 σε 321,5 δις δολάρια το Κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 τα έσοδα από τον τουρισμό αυξήθηκαν με πολύ γρηγορότερους ρυθμούς από το διεθνές εμπόριο με αποτέλεσμα σήμερα ο τομέας του Τουρισμού να κατατάσσεται στους τρεις κυριότερους τομείς του διεθνούς εμπορίου μαζί με τα πετρελαιοειδή και τη βιομηχανία των αυτοκινήτων. Από πλευράς απασχόλησης, ο τομέας του τουρισμού και των ταξιδιών είναι σήμερα ο μεγαλύτερος εργοδότης και δημιουργεί, λόγω των πολλαπλασιαστικών του επιπτώσεων σε άλλους τομείς δραστηριότητας τις περισσότερες θέσεις εργασίας στις περισσότερες χώρες. Όσον αφορά τα έσοδα από τον τουρισμό σε ξένο συνάλλαγμα, η σημασία και συνεισφορά του τουρισμού στην οικονομία είναι ασφαλώς πολύ μεγαλύτερη για τις αναπτυσσόμενες χώρες παρά για τις βιομηχανικά αναπτυγμένες, όπως και για καθαρά τουριστικές περιοχές όπως είναι η Καραϊβική και η Νότια Ευρώπη. Σημειώνεται τέλος ότι οι κυριότερες περιοχές προέλευσης-πηγές του τουρισμού είναι οι χώρες της Ευρώπης και η Βόρεια Αμερική (Ηνωμένες Πολιτείες και Καναδάς). Οι αφίξεις από τις περιοχές αυτές αποτελούν το 57 % και το 16 % αντίστοιχα της συνολικής τουριστικής κίνησης παγκόσμια. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (WTO) ο τουρισμός αποτελεί την τρίτη μεγαλύτερη οικονομική δύναμη στον κόσμο, μετά από το πετρέλαιο και την αυτοκινητοβιομηχανία. Ο Πίνακας 1 περιέχει τις τάσεις της Ε.Ε. προς τον τουριστικό τομέα όπως αυτές εκτιμώνται ότι θα εξελιχθούν μέχρι το Έτσι για τα ατομικά ταξίδια το δαπανούμενο εισόδημα το 2010 θα φτάσει τα 1.285,2 δισεκατομμύρια δολάρια σημειώνοντας αύξηση 72,3% από το αντίστοιχο του 1999 και ενώ θα μειώσει τον ρυθμό αύξησης του στο 2,3% εξακολουθεί να κατέχει το ίδιο ποσοστό επί του συνόλου. Οι ταξιδιωτικές επιχειρήσεις θα ανεβάσουν το τζίρο τους κατά 101 δισεκατομμύρια δολάρια που σημαίνει αύξηση που ξεπερνά το 79% ενώ οι επενδύσεις κεφαλαίου θα αυξηθούν κατά 233,2 δισεκατομμύρια δολάρια παρουσιάζοντας αύξηση κατά 86,3%. Οι δαπάνες του κράτους αναμένεται να αυξηθούν κατά 70,2% και έτσι το 2010 θα φτάσουν τα 228,7 δισεκατομμύρια δολάρια. Οι εξωτερικοί επισκέπτες στα κράτη - μέλη το 2010 αναμένεται να φτάσουν στους 434,6 παρουσιάζοντας αύξηση 97,5% ενώ οι υπόλοιποι επισκέπτες θα αυξηθούν κατά 145,2%. Επίσης η ταξιδιωτική ζήτηση αναμένεται να ξεπεράσει τα 3,1 τρισεκατομμύρια δολάρια αυξημένη κατά 1.414,3 δισεκατομμύρια δολάρια. Το προϊόν της τουριστικής βιομηχανίας αναμένεται να αυξηθεί όσο και το Α.Ε.Π. της Ε.Ε., δηλαδή κατά 75% περίπου. Έτσι το προϊόν της τουριστικής βιομηχανίας θα φτάσει τα 735 δισεκατομμύρια δολάρια ενώ το Α.Ε.Π. της Ε.Ε. αναμένεται να ξεπεράσει τα δισεκατομμύρια δολάρια. Τέλος η απασχόληση τόσο στον τουρισμό όσο και στο σύνολο της εκτιμάται ότι θα παρουσιάσει αύξηση της τάξης του 0,06% και έτσι στον τουρισμό θα φτάσει τα 23,4 εκατομμύρια θέσεις. 4

5 Πίνακας 1: Τάσεις Ευρωπαϊκής Ένωσης Σε δισ. $ Μεταβο σε δισ. $ λή (%) Ποσοστό Συνόλου (%) Ποσοστό Συνόλου (%) Μετα βολή (%) Ατομικά Ταξίδια 746,1 13,9 9, ,2 13,7 2,3 Επιχειρηματικά 127,7-3,6 228,7-2,5 Ταξίδια Δημόσιες Δαπάνες 124,7 9,5-0,9 211,2 9,5 2,3 Επενδύσεις 270,2 15,8 6,6 503,4 15,4 2,9 Κεφαλαίου Εξωτερικοί 220,0 7,6 4,5 434,6 7,2 5,0 Επισκέπτες Άλλοι Επισκέπτες 165,1 5,7 4,5 404,9 6,7 5,0 Ταξιδιωτικοί 1.653,8-6, ,1-2,9 Ζήτηση Προϊόν Τουριστικής Βιομηχανίας 418,8 4,7 8,5 735,0 4,7 2,4 Α.Ε.Π. Ε.Ε ,7 14,1 6, ,1 14,0 2,3 Συνολική 7,5 4,9 6,7 8,0 4,9 0,6 Απασχόληση Απασχόληση στον Τουρισμό 22,1 14,5 5,3 23,4 14,4 0,5 Πηγή: W.T.O. Διάγραμμα 2: Μεγαλύτεροι 10 Διεθνείς Τουριστικοί Προορισμοί (αφήξεις εκατ.) (Πηγή: WTO) Καναδάς Γερμανία Μεξικό Αυστρία Ην. Βασίλειο Κίνα Ιταλία ΗΠΑ Ισπανία Γαλλία 20, ,7 18,6 24,2 36,8 39,8 43,5 52, Στο διάγραμμα 2 παρουσιάζονται οι μεγαλύτεροι διεθνείς τουριστικοί προορισμοί κατά την τελευταία πενταετία, σύμφωνα με τα στοιχεία του Διεθνή Οργανισμού Τουρισμού (World Tourism Organization). Το ποσοστό που κατέχει η Ευρώπη σαν ήπειρος είναι το 59,5% στον τουρισμό και κατέχει την πρώτη θέση παγκοσμίως και 5

6 όσον αφορά το συνάλλαγμα κατέχει ένα ποσοστό της τάξης του 51,1 %. Τα τελευταία χρόνια αύξησαν το μερίδιο του συναλλάγματός τους η Ανατολική Ασία και οι περιοχές του Ειρηνικού κατά 13,4 %. Ο λόγος ήταν οι χαμηλές τιμές και η ανάπτυξη νέων ταξιδιωτικών προορισμών όπως Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, νησιά του Ειρηνικού. Η σημασία του τουρισμού αναλύθηκε στην έκθεση του Παγκόσμιου συμβουλίου Τουρισμού και Ταξιδιών (WTTC). Στην Ευρωπαϊκή Ένωση το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 12,5% για το 1997 και αναμένεται σε 12,8 % το Εκτιμάται ότι στην επόμενη δεκαετία ο τουρισμός θα σημειώσει αύξηση κατά 42,3 % και συγκεκριμένα στην Ευρωπαϊκή Ένωση η αύξηση εκτιμάται στο 29,1 %.Τέλος, εκτιμάται ότι το ποσοστό θα φτάσει το 2007 τα 1,6 τρις δολάρια. Στην Ευρώπη οι επενδύσεις έφτασαν τα 215,5 δις και αναμένεται το 2007 το ποσό να φτάσει τα 368 δις. 4. Διεθνής Επιπτώσεις της Τουριστικής Ανάπτυξης Ο τουρισμός και τα ταξίδια είναι η μεγαλύτερη βιομηχανία και ο μεγαλύτερος εργοδότης παγκοσμίως. Το 2007 ο τουρισμός εκτιμάται ότι θα έχει έσοδα 7,1 τρις. δολάρια ΗΠΑ και θα απασχολεί 383 εκατ. άτομα. Μέσα στην επόμενη δεκαετία ο τουρισμός σε παγκόσμιο επίπεδο θα σημειώσει ανάπτυξη κατά 42,3%. Ο τουρισμός και τα ταξίδια δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας σε όλο το φάσμα της απασχόλησης. Πίνακας 2: Εγχώρια Τουριστική Απασχόληση Παγκόσμιας Οικονομίας, 2001 Απασχόληση (σε εκατομ.) % Επί του Συνόλου Σύνολο Κόσμου 192,3 8,2 Αμερική 33,8 9,6 Β. Αμερική 21,2 11,9 Λ. Αμερική 8,9 6,0 Καραϊβική 3,6 15,8 Ασία Ειρηνικός 96,9 6,7 Β.Α. Ασία 57,2 7,1 Ν.Α. Ασία 15,3 7,3 Ν. Ασία 22,3 5,4 Ωκεανία 2,1 16,0 Αφρική 11,8 7,4 Β. Αφρική 2,2 7,4 Λοιπή Αφρική 9,6 7,4 Ευρώπη 47,8 13,2 Ε.Ε. 22,1 14,5 Λοιπή Δ. Ευρώπη 4,4 15,6 Κεντρική & Ανατ. 21,3 11,7 Ευρώπη Μέση Ανατολή 2,0 6,1 Πηγή: ΕΣΥΕ Η παράλληλη αύξηση του διατεθειμένου εισοδήματος και του ελευθέρου χρόνου, καθώς επίσης και η ανάπτυξη της τεχνολογίας και των μέσων μεταφοράς επηρέασαν θετικά για την ποσοτική και ποιοτική αύξηση του τουρισμού (για την «μαζικοποίηση» του τουρισμού). Σήμερα ο διεθνής τουρισμός έρχεται ύστερα από την βιομηχανία πετρελαίου και ξεπερνάει κατά πολύ και αυτή την βιομηχανία των εξοπλισμών, ενώ το 2010 αναμένεται ότι ο τουρισμός θα είναι η μεγαλύτερη βιομηχανία του κόσμου. Το 2007 οι φόροι που θα εισπραχθούν σε παγκόσμιο επίπεδο θα είναι 1,4 τρις δολάρια, και οι δαπάνες για τον τουρισμό θα ανέλθουν σε 535 δις 6

7 δολάρια. Αναμφισβήτητα λοιπόν, ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους οικονομικούς τομείς σε παγκόσμια κλίμακα, η συμβολή του οποίου στα πλαίσια μιας εθνικής οικονομίας μετριέται από τον όγκο των συναλλαγματικών εισροών, από το βαθμό εξισορρόπησης του Ισοζυγίου Πληρωμών, από τη δημιουργία θέσεων εργασίας, την περιφερειακή και τοπική ανάπτυξη. Ο τουρισμός ο οποίος αντιπροσωπεύει το % του παγκοσμίου Ακαθάριστου Προϊόντος, αποτελεί ίσως το σημαντικότερο οικονομικό τομέα, με πολύ-επίπεδες επιπτώσεις στην κοινωνία, στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον. (α). Επιπτώσεις στην απασχόληση: Υπολογίζεται ότι θα δημιουργηθούν 12,6 εκ. νέες θέσεις εργασίας παγκόσμια λόγω της δραστηριότητας στον τουριστικό τομέα που θα απορροφήσουν το 10,7% του επιπρόσθετου εργατικού δυναμικού. Έτσι, η συνολική απασχόληση, άμεση και έμμεση, στον τομέα του τουρισμού, αναμένεται να ανέλθει σε 212 εκ., ενώ μέχρι το 2007 θα δημιουργηθούν 125 εκ. νέες θέσεις εργασίας ανεβάζοντας τη συνολική απασχόληση σε 338 εκ.. Οι μεγαλύτεροι εργοδότες με 108 εκ. θέσεις εργασίας και 50,7% του ολικού αριθμού θέσεων παγκόσμια είναι η Νότια Ασία και η Κίνα και ακολουθούν η Καραϊβική με 24,7%, η Ευρωπαϊκή Ένωση με 13,3% και η Λατινική Αμερική με 6%. (β). Συνεισφορά στο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν: Η συνεισφορά του τομέα του τουρισμού και των ταξιδιών στο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν παγκόσμια υπολογίζεται να ανέλθει σε 10,9% και να αυξηθεί σε 11,4% κατά το Το ύψος και η σημασία της συνεισφοράς του τουρισμού στο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν διαφέρει για κάθε χώρα όπως είναι φυσικό, ανάλογα με την ανάπτυξη και το μέγεθος των άλλων μέσων της οικονομίας της κάθε χώρας. Στην Καραϊβική ο τομέας του τουρισμού συνεισφέρει κατά 31,5% του ακαθάριστου προϊόντος της. (γ). Επενδύσεις: Οι κεφαλαιουχικές επενδύσεις σε νέες διευκολύνσεις και εξοπλισμό τόσο από τον δημόσιο όσο και τον ιδιωτικό τομέα υπολογίζεται ότι κατά το 2007 θα ανέλθουν σε 1,9 τρις δολάρια και θα αποτελούν το 11,4% των ολικών επενδύσεων παγκόσμια σε όλους τους τομείς δραστηριότητας. (δ). Παραγωγή / Απόδοση του Τουρισμού: Η όλη ακαθάριστη παραγωγή του τομέα του Τουρισμού και των ταξιδιών υπολογίζεται το 2007 σε 3,4 τρις δολάρια σημειώνοντας αύξηση σε πραγματικούς όρους 54,6%. (ε).έσοδα από Φορολογίες: Τα έσοδα από άμεση, έμμεση και προσωπική φορολογία υπολογίζονται κατά το 2007 σε 655 δις δολάρια και θα αποτελούν το 11,1% περίπου των συνολικών εσόδων από φορολογίες. 5. Επιπτώσεις της Τουριστικής Ανάπτυξης στην Ελληνική Οικονομία Μια σημαντική πηγή εσόδων για την Ελλάδα είναι ο τουρισμός. Για να εκτιμήσουμε τις προοπτικές που έχει η Ελλάδα αλλά και για να κρίνουμε την μέχρι τώρα πολιτική που εφαρμόστηκε γι αυτό το ζήτημα, θα πρέπει να εξετάσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά και την τάση του τουριστικού ρεύματος προς τη χώρα μας. Ο αριθμός αφίξεων ξένων είναι ένα αξιόλογο μέτρο για την παρακολούθηση της δραστηριότητας τουριστικού τομέα. Εκτός από τα εντυπωσιακά αποτελέσματα του τουρισμού στους δείκτες της οικονομικής ανάπτυξης ο τουρισμός μπορεί να συμμετέχει ενεργά, αθόρυβα αλλά το ίδιο ουσιαστικά στην κοινωνική ανάπτυξη κάθε χώρας. Ιδιαίτερη σημασία έχει για την Ελλάδα η κοινωνική συνεισφορά του τουρισμού στην περιφερειακή κοινωνική και οικονομική της ανάπτυξη. Ο κύριος όγκος των τουριστών που επιλέγουν την Ελλάδα για τις διακοπές τους προτιμούν την Ελληνική περιφέρεια και αυτό δίνει σημαντική ώθηση στην προσπάθεια για αξιόλογη συμμετοχή της περιφέρειας στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας. Αυτή η «δικαιότερη κατανομή της 7

8 ανάπτυξης» σε ολόκληρη την Ελληνική περιφέρεια δίνει στον τουρισμό τον χαρακτήρα του σημαντικότερου τομέα της κοινωνικής και περιφερειακής ανάπτυξης. Συγκεκριμένα η τουριστική ανάπτυξη επηρεάζει θετικά όλους εκείνους τους τομείς που συμβάλλουν στην κοινωνική ανάπτυξη: οι τομείς αυτοί περιλαμβάνουν την υγεία των κατοίκων μιας περιοχής, την μόρφωση τους, το πολιτιστικό τους επίπεδο, το βιοτικό τους επίπεδο, την απασχόληση και την καλή κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζουν. Στο Διάγραμμα 3 παρουσιάζονται οι αφήξεις από ξένους τουρίστες στην Ελλάδα για τη χρονική περίοδο από το 1990 έως το Στα θετικά αποτελέσματα του τουρισμού οφείλονται επίσης και τα βασικά έργα υποδομής που σχετίζονται και έχουν γίνει είτε έχουν επιταχυνθεί σε διάφορα περιφερειακά κυρίως τμήματα της χώρας, (όπως για παράδειγμα η κατασκευή αεροδρομίων στα περισσότερα νησιά) και τα οποία φυσικά συντελούν σημαντικά στην περιφερειακή και οικονομική ανάπτυξη των περιοχών αυτών. Επίσης η αύξηση των εισοδημάτων των τουριστικών περιοχών της χώρας είναι ένα επί-πρόσθετο όφελος. Οι κυριότεροι παράγοντες που επηρέασαν ευνοϊκά την ανάπτυξη και την εξέλιξη του Ελληνικού τουρισμού είναι: (α) η διεθνής πολιτική ύφεση που ενθάρρυνε την τουριστική ανάπτυξη, (β) η διεθνής οικονομική άνθηση, (γ) η βελτίωση των αποδοχών των εργαζομένων, (δ) η βελτίωση των διεθνών συγκοινωνιών, (ε) η άρση των τεχνικών εμποδίων, όπως για παράδειγμα με την κατάργηση πολύπλοκων διατυπώσεων για το τουριστικό συνάλλαγμα. Διάγραμμα 3: Αφήξεις από Ξένους Τουρίστες, Ελλάδα. (Πηγή: WTO) Διάγραμμα : Έσοδα από τουριστικές αφήξεις, Ελλάδα (δις. US $) (Πηγή: WTO) Ο Ελληνικός τουρισμός μπορεί να αναπτυχθεί ακόμη περαιτέρω και να αξιοποιήσει τους ιδιαίτερα ευνοϊκούς παράγοντες που παρουσιάζονται, όπως για 8

9 παράδειγμα το κλίμα, το φυσικό περιβάλλον, τους αρχαιολογικούς και ιστορικούς τόπους της χώρας). Η ανάπτυξη των ευνοϊκών αυτών παραγόντων πρέπει να αντισταθμίσει τους αρνητικούς παράγοντες, όπως για παράδειγμα την μεγάλη απόσταση της χώρας από τα υπόλοιπα Ευρωπαϊκά κράτη μέλη, την έλλειψη ευκολιών για τους περιηγητές της μεσαίας και κατώτερης εισοδηματικής τάξης, και την έλλειψη κατάλληλου εσωτερικού οδικού δικτύου. Ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους βασικότερους αναπτυξιακούς παράγοντες για την Ελληνική Οικονομία. Ο αριθμός των τουριστών στην Ελλάδα παρουσιάζει ανοδική τάση. Οι Έλληνες που ταξιδεύουν στο εξωτερικό δηλαδή ξοδεύουν το 1/3 του ποσού που εισπράττει η Ελληνική Οικονομία από τους ξένους που έρχονται στη χώρα. Οι καθαρές εισπράξεις δηλαδή ανέρχονται στα 2/3 των συνολικών εισπράξεων. Ο τουρισμός για την Ελλάδα αποτελεί ελπίδα ανάπτυξης της οικονομίας και μέσο αντιμετώπισης της ανεργίας μέσα από τις θέσεις εργασίας που δημιουργεί. Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει τις ανάγκες καταλυμάτων στην Ελλάδα για τη χρονική περίοδο από το 2005 μέχρι το Τα ιστορικά και πολιτιστικά μνημεία και η πλούσια παράδοση, καθιστούν τη χώρα τουριστικό προορισμό με συγκριτικό πλεονέκτημα στη διεθνή αγορά. Πίνακας 3: Ανάγκες Καταλυμάτων στο Σύνολο της Χώρας 2005 έως 2011 Έτος Πρόβλεψη Αφίξεων (εκατομμύρια) Ανάγκη σε Κλίνες (χιλιάδες) Διαθέσιμες Κλίνες (χιλιάδες) Ανάγκη σε Νέες Κλίνες (χιλιάδες) Σύνολο Νέων Κλινών (χιλιάδες) , , , , , , , Πηγή: ΕΣΥΕ. Τα βασικότερα εμπόδια για την ανάπτυξη του Ελληνικού τουρισμού είναι: Ο έντονος εποχιακός χαρακτήρας. Η τουριστική κίνηση στην Ελλάδα πραγματοποιείται κυρίως την περίοδο Ιουνίου-Σεπτεμβρίου. Η χώρα μας δεν έχει καταφέρει σε απόλυτα μεγέθη να προσελκύσει τουρίστες και για τους χειμερινούς μήνες και έτσι μειώνεται το όφελος της εθνικής οικονομίας από τον τουριστικό τομέα. Η άνιση γεωγραφική κατανομή των τουριστικών δραστηριοτήτων με αποτέλεσμα την υπερπροσφορά κλινών σε πολλές περιοχές της χώρας και σε άλλες την έλλειψη κλινών. Η χαμηλή ποιότητα του τουριστικού προϊόντος με αποτέλεσμα η ανταγωνιστικότητα να περιορίζεται στην τιμολογιακή πολιτική. Η μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων και η αύξηση της ανταγωνιστικότητας σε κάθε περιφέρεια της Ελλάδας φαίνεται να αποτελούν τις αμεσότερες προτεραιότητες της αναπτυξιακής πολιτικής αφού απορροφούν περισσότερα από τα μισά κεφάλαια αυτού του προγράμματος. Ο τουρισμός είναι ανάμεσα στις πιο ουσιώδης προτεραιότητες αφού μαζί με τον πολιτιστικό τομέα είναι αυτοί που στον παρακάτω πίνακα συμμετέχουν στον όρο ανταγωνιστικότητα. 9

10 6. Συμπεράσματα και Προοπτικές Τουριστικής Ανάπτυξης Οι προβλέψεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού αναφέρονται στην περίοδο για την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα μέχρι το Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, κατά την περίοδο αναμένονται πιο συγκρατημένοι ρυθμοί ανάπτυξης. Συγκεκριμένα: (α) Οι αφίξεις περιηγητών αναμένεται να αυξηθούν κατά 4,4% ετήσια την περίοδο και κατά 3,6% την περίοδο (β) Τα έσοδα από τον τουρισμό αναμένεται να αυξηθούν κατά 4-5% περίπου ετήσια και υπολογίζεται ότι μέχρι το 2007 θα ξεπεράσουν τα 500 δις δολάρια. (γ) Όσον αφορά τον σκοπό ταξιδιού, υπολογίζεται ότι τα ταξίδια για επαγγελματικούς λόγους θα αυξηθούν περισσότερο από τα ταξίδια αναψυχής λόγω της αναμενόμενης αύξησης στην οικονομική ανάπτυξη και των εξελίξεων στο διεθνές εμπόριο και στον τομέα των διεθνών συνεργασιών κυρίως στην Ευρώπη, Βόρεια Αμερική και Ιαπωνία. Τα ταξίδια αναψυχής θα αυξηθούν περισσότερο από τα επαγγελματικά σε χώρες της Ανατολικής και Νότιας Ασίας λόγω της αναμενόμενης μεγάλης αύξησης των ταξιδιών για μακρινούς προορισμούς από τις βιομηχανικές χώρες πηγές τουρισμού. (δ) Κατά την ίδια περίοδο αναμένεται να αυξηθούν τα ταξίδια εντός της Ευρώπης κυρίως όπως και στις περιοχές της Νοτιοανατολικής Ασίας και του Βόρειου Ατλαντικού, ενώ υπολογίζεται ότι θα μειωθούν τα ταξίδια προς και από την Λατινική Αμερική όπως και μεταξύ της Βόρειας Αμερικής και της Καραϊβικής. (ε) Από την πλευρά των χωρών πηγών τουρισμού μεγαλύτερη αύξηση αναμένεται από τις χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας, τις Σκανδιναβικές αγορές και χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Τα ταξίδια από χώρες της Δυτικής Ευρώπης θα συνεχίσουν να αυξάνονται κατά 4% ετήσια, ενώ μικρότερες αυξήσεις θα σημειώσουν τα ταξίδια από τις χώρες της Βόρειας Αμερικής. Οι κυριότερες εξελίξεις και αλλαγές για τα επόμενα χρόνια στον τομέα της ζήτησης και προσφοράς τουριστικών υπηρεσιών θα χαρακτηρισθούν από τα ακόλουθα σημεία: (α). Αύξηση στην αναλογία του πληθυσμού που πραγματοποιεί ταξίδια για διακοπές, κυρίως σε ξένους προορισμούς. (β). Περισσότερα από ένα ταξίδια για διακοπές κατά τη διάρκεια του χρόνου. (γ). Αυξημένη ζήτηση για νέους πιο μακρινούς προορισμούς και νέα πιο «ευφάνταστα» προϊόντα. (δ). Αυξημένη ζήτηση για περισσότερο «ποιοτικές» διακοπές και για ειδικά ενδιαφέροντα και δραστηριότητες. (ε). Τμηματοποίηση της αγοράς με βάση κυρίως τα δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά, τρόπο ζωής και ενδιαφέροντα των περιηγητών και προσπάθεια για προσέλκυση των τμημάτων εκείνων στις απαιτήσεις των οποίων ανταποκρίνεται το προσφερόμενο προϊόν. (στ). Μείωση του αριθμού των οργανωτών ταξιδιών της δραστηριότητας σε μικρό αριθμό μεγάλων οργανωτών ταξιδιών με μεμονωμένους προορισμούς. Ο τουρισμός είναι εκείνος ο παραγωγικός τομέας που κατάφερε μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα να αποτελεί εκτός από τον σημαντικότερο ίσως κλάδο της Ελληνικής οικονομίας, υπολογίσιμο παράγοντα της κοινωνικής ανάπτυξης και σε πολλές περιπτώσεις το μοναδικό μέσο που έχει στην διάθεση της η κυβερνητική πολιτική για την περιφερειακή ανάπτυξη και την εξισορρόπηση της αναπτυξιακής διαδικασίας ανάμεσα στα αστικά κέντρα και την περιφέρεια. Από το 2007 και έπειτα αναμένεται συνεχής αύξηση τόσο των αφίξεων που το 2011 θα φτάσουν τα 17,2 10

11 εκατομμύρια όσο και των διαθέσιμων κλινών. Αυτή όμως η αύξηση των κλινών που πρέπει να λάβει χώρα μέχρι το 2007 θα έχει ως αποτέλεσμα μέχρι και το 2011 να μην χρειαστούν επιπλέον νέες κλίνες πέρα από τις ήδη προβλεπόμενες ως διαθέσιμες. Η τουριστική ανάπτυξη όμως δεν εξαρτάται μόνο από τις οικονομικές προοπτικές του κλάδου αλλά επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από την κοινωνική ευημερία και ανάπτυξη της κοινωνίας στην οποία λαμβάνει χώρα. Η κοινωνική ανάπτυξη αποτελεί την βασικότερη προϋπόθεση ανάπτυξης του τουρισμού σε μία χώρα. Αν μια περιοχή δεν χαρακτηρίζεται ως κοινωνικά ανεπτυγμένη ή δεν διατηρεί ένα ορισμένο επίπεδο ευημερίας, τότε συνήθως δεν υπάρχει τουρισμός σ αυτήν είτε ακόμα και αν υπάρχει είναι πολύ δύσκολη η προσπάθεια για την ανάπτυξη του. Το γεγονός αυτό συμβαίνει επειδή μια υπανάπτυκτη κοινωνικά χώρα δεν μπορεί να εξασφαλίσει ούτε την ποιότητα στις τουριστικές υπηρεσίες που προσφέρει, ούτε σε πολλές περιπτώσεις, την ίδια την ασφάλεια των τουριστών. Κατά γενική ομολογία λοιπόν ο τουρισμός είναι ο πιο αποδοτικός και ελπιδοφόρος τομέας της Ελληνικής οικονομίας. Αν και με τεράστια οργανωτικά και χρηματοδοτικά προβλήματα η τουριστική ανάπτυξη στην Ελλάδα κατά τις τελευταίες δεκαετίες ήταν αλματώδης και η συμβολή της στην γενική ανάπτυξη γενικά της Ελληνικής κοινωνίας μεγάλης σημασίας. Η οικονομική ανάπτυξη όμως δεν μπορεί να προέλθει εξολοκλήρου απ τον τουριστικό τομέα. Πρέπει και οι άλλοι παραγωγικοί τομείς της Ελληνικής οικονομίας να συμβάλουν σ αυτήν. Αυτό ακριβώς είναι το σημείο που ο τουρισμός και οι φορείς του πρέπει να προσέξουν ώστε να μην θεωρηθεί η τουριστική ανάπτυξη αυτοσκοπός της Ελληνικής οικονομίας και η λύση για όλα τα προβλήματα. Μια τέτοια εξέλιξη μόνο αρνητικά αποτελέσματα θα μπορούσε να επιφέρει. Μόνο με την δημιουργική συνεργασία μεταξύ των κλάδων της οικονομίας μπορεί να επιτευχθεί ο στόχος της ανάπτυξης και αυτό μπορεί να γίνει όταν η ανάπτυξη κάποιου κλάδου δεν αποτελεί κύριο αίτιο της συρρίκνωσης κάποιου άλλου παραγωγικού τομέα. Τα βασικότερα προβλήματα του Ελληνικού τουρισμού είναι η ανεπάρκεια των επενδύσεων για τον εκσυγχρονισμό του τουριστικού τομέα, η χαμηλή ποιότητα των παρεχομένων τουριστικών υπηρεσιών, η έντονη εποχικότητα της τουριστικής ζήτησης, η χαμηλή κατά κεφαλή δαπάνη, η συγκέντρωση και η τουριστική ανάπτυξη σε ορισμένα μονάχα μέρη, καθώς επίσης και η επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος και τέλος η σταδιακή αλλαγή της διάρθρωσης των καταναλωτικών προτύπων των τουριστών (από αυτοεξυπηρετούμένα καταλύματα και παράξενοδοχεία). Ο τουρισμός αποτελεί σημαντική πηγή συναλλάγμάτος για την Ελληνική οικονομία και είναι ανάγκη να καταστεί ανταγωνιστικός με την αναβάθμιση της υποδομής ώστε να βελτιωθεί το επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών και ο εκσυγχρονισμός των φορέων της τουριστικής πολιτικής που θα οδηγήσει στην προσέλκυση τουριστών υψηλότερου εισοδήματος. Ιδιαίτερα, τα ακόλουθα σημεία πρέπει να αποτελούν σημεία αναφοράς και να δοθεί βαρύτητα στα προγράμματα και στα σχέδια ανάπτυξης του τουρισμού: (α) Οι τουριστικές επενδύσεις αν και βρίσκονται σε αρκετά υψηλότερο βαθμό από άλλες χώρες του Ο.Ο.Σ.Α. είναι περιορισμένες και οι ξενοδοχειακές επενδύσεις κυμαίνονται μεταξύ 5% έως 8% (ενώ θα έπρεπε να φθάνουν το 15% έως 20%). (β) Η ποιότητα υπηρεσιών που παρέχεται βρίσκεται σε χαμηλό επίπεδο, γιατί δεν υπάρχει ειδικευμένο προσωπικό-αν και παρέχονται υψηλοί μισθοί. (γ) Η ρύπανση του περιβάλλοντος αποτελεί πλέον διεθνές πρόβλημα που πλήττει άμεσα τον τουρισμό και πρέπει να ληφθεί άμεση δράση για την διαφύλαξη και την προστασία του περιβάλλοντος. 11

12 (δ) Η βελτίωση των διαφόρων υπηρεσιών (λ.χ. μεταφορικών μέσων και επικοινωνιών) θα επηρεάσει άμεσα την αύξηση του τουρισμού. (ε) Τέλος οι τιμές των αγαθών και των υπηρεσιών πρέπει να είναι ανταγωνιστικές με τις άλλες τουριστικές χώρες. Για την άσκηση τουριστικής πολιτικής θεωρείται αναγκαία αφ ενός η ενθάρρυνση και η αύξηση των επενδύσεων, μέσω των αναπτυξιακών νόμων, σε βασικά έργα υποδομής καθώς επίσης και η αναβάθμιση της τουριστικής υποδομής και η ποιοτική αύξηση των παρεχομένων τουριστικών υπηρεσιών, η ανάπτυξη νέων τουριστικών περιοχών και η αναβάθμιση της διαφημιστικής καμπάνιας στο εξωτερικό θεωρούνται απαραίτητα για αύξηση του τουριστικού ρεύματος προς την Ελλάδα και την προσέλκυση τουριστών υψηλότερου επιπέδου. Η δημιουργία βασικών έργων υποδομής, καθώς επίσης η εφαρμογή προγραμμάτων εκπαίδευσης και τουριστικής παιδείας και η δημιουργία καταλλήλων συνθηκών για την παραπέρα κανονική ανάπτυξη του τομέα, παράλληλα με την αναμενόμενη ανοδική πορεία της οικονομίας δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας, την αναβάθμιση των τουριστικών υπηρεσιών και την επίτευξη καλυτέρων επιδόσεων. Για να καταφέρει ο Ελληνικός τουρισμός να αναπτυχθεί, θα πρέπει να καθιερωθεί μία νέα στρατηγική: Περισσότερες επενδύσεις - μεγαλύτερες ξενοδοχειακές μονάδες. Εκπαίδευση σε αυτούς που συναναστρέφονται με τους τουρίστες και Αξιοποίηση της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Όλα αυτά σε συνάρτηση με τα φυσικά χαρίσματα της χώρας μας θα αποτελέσουν αναμφισβήτητα πόλο έλξης για τουρίστες με υψηλό εισοδηματικό επίπεδο. Ιδιαίτερα, η τουριστική πολιτική πρέπει να δώσει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ακόλουθα θέματα: Στην μείωση της παραοικονομίας που υπάρχει (δηλαδή της ανεξέλεγκτης λειτουργίας καταλυμάτων που ξεπερνούν το 60% του συνολικού αριθμού των διανυκτερεύσεων και των κλινών με δυσμενείς συνέπειες για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας). Στην καταγραφή και στον έλεγχο όλων των μηνόμιμα λειτουργικών καταλυμάτων και την ένταξη όσων από αυτά πληρούν τις προϋποθέσεις. Να δοθεί βαρύτητα στις τουριστικές επενδύσεις τόσο σε περιοχές έντονα τουριστικές που θα βοηθήσουν την καλύτερη παροχή υπηρεσιών, όσο και σε περιοχές λιγότερο τουριστικά αναπτυγμένες που θα βοηθήσουν την ευρύτερη κατανομή του τουρισμού, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με το πρόγραμμα του αγρό-τουρισμού που ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη. Η αξιοποίηση των παραδοσιακών κτισμάτων για τουριστικούς σκοπούς, καθώς επίσης και η ανάπτυξη των τουριστικών υπηρεσιών του δημοσίου που συντελούν στην προβολή του τουριστικού προϊόντος, όπως για παράδειγμα των αεροδρομίων, μουσείων και λιμανιών. Η οργάνωση και παραπέρα ανάπτυξη του θαλασσίου τουρισμού, για την αξιοποίηση του συγκριτικού πλεονεκτήματος της χώρας που θα συμβάλλει στην προσέλκυση υψηλού εισοδηματικού επιπέδου κατηγορίας τουριστών. Η οργάνωση των μεταφορών, όπως για παράδειγμα των αερομεταφορών και των θαλασσίων μεταφορών. Η λήψη μέτρων τουριστικών γραφείων που θα στοχεύουν στην δημιουργία ισχυρών εταιριών που θα μπορούν να ανταπεξέλθουν στον ανταγωνισμό των πολυεθνικών εταιριών, αλλά και θα μπορέσουν να περιορίσουν τον αθέμιτο 12

13 εσωτερικό ανταγωνισμό που οδηγεί σε συμπίεση των τιμών και σε υποβάθμιση των παρεχομένων υπηρεσιών. Η αξιοποίηση του «υπάρχοντος αργούντος» εργατικού παραγωγικού δυναμικού με την δημιουργία της αναγκαίας υποδομής και την παροχή κινήτρων για την κατάλληλη προβολή. Την ανάπτυξη διαφόρων μορφών τουρισμού, όπως για παράδειγμα του θαλασσίου τουρισμού, του ιαματικού τουρισμού, του χειμερινού τουρισμού, και του κοινωνικού τουρισμού. Ο εμπλουτισμός της σύνθεσης του τουριστικού «προϊόντος», με την ανάπτυξη ειδικών υποδομών που μπορούν να διαφοροποιήσουν την ανάπτυξη νέων τουριστικών «προϊόντων» όπως του θαλάσσιου και των τουριστικών λιμένων, συνεδριακού τουρισμού, ιαματικού-θεραπευτικού, κ.α. Στην εισαγωγή της τεχνολογίας της πληροφορικής, στην βελτίωση του συστήματος εκπαίδευσης και στην αύξηση της παραγωγικότητας με την εφαρμογή προγραμμάτων επιμόρφωσης των απασχολουμένων. Στην διαφοροποίηση των τιμών ανάλογα την περιοχή και την περίοδο και στην αναβάθμιση της ποιότητας των παρεχομένων υπηρεσιών σε όλους τους τομείς που συνθέτουν το τουριστικό «προϊόν» και τη διατήρηση του επιπέδου της ποιότητας αυτής μέσω του ολοκληρωμένου εκσυγχρονισμού των εγκαταστάσεων και των επιχειρήσεων. Η μείωση της εποχικότητας, με την επέκταση της τουριστικής περιόδου σε περιοχές όπου είναι δυνατόν να προσφερθούν ολοκληρωμένα τουριστικά πακέτα. 7. Βιβλιογραφία Αιγινήτης Ν.: Τουριστική Ψυχολογία, Interbooks, Αθήνα ΕΣΥΕ: Διάφορα Στατιστικά Στοιχεία Ηγουμενάκης Νίκος: Τουριστική Πολιτική, Interbooks, 1990, Αθήνα. Ηγουμενάκης Νίκος: Τουριστική Οικονομία, Interbooks, 1992, Αθήνα. Ι.Τ.Ε.Π.: Το Μέγεθος και η Δύναμη του Τουριστικού Τομέα: Μελέτη 7 Π. Παυλόπουλος, Αθήνα 1999 Ι.Τ.Ε.Π.: Περιφερειακή Ανάπτυξη της Ελλάδας και Τουρισμός: Μελέτη 3 Π. Παυλόπουλος, Α. Κουζέλης, Αθήνα 1998 ΚΕΠΕ (Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών): Εναλλακτικές Κατηγορίες Τουρισμού, 1986, Αθήνα. Κομίλης Π.: Τουριστική Δραστηριότητα, Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών, 1986, Αθήνα. Κορρές Γ. και Χιόνης Δ. Ελληνική Οικονομία: Ανάλυση Βασικών Μακροοικονομικών Μεγεθών, εκδόσεις Σταμούλης, 2003, Αθήνα. Λογοθέτης Μιλτιάδης: Αγροτικός Τουρισμός: Εναλλακτικές Λύσεις, Εκδόσεις Παπαζήσης, 1983, Αθήνα. Λογοθέτης Μιλτιάδης: Τουριστική Πολιτική, Εκδόσεις Παπαζήσης, 1983, Αθήνα. 13

14 Λογοθέτης Μιλτιάδης: Οικονομικές Μελέτες, Κλαδικές Εκδόσεις: Τουριστικές Μελέτες, 1983, Αθήνα. Λύτρας Περικλής: Τουριστική Ανάπτυξη, Εκδόσεις Παπαζήσης, 1983, Αθήνα. Λύτρας Περικλής: Τουριστική Ψυχολογία, Interbooks, 1986, Αθήνα Λύτρας Περικλής: Τουριστική Κοινωνιολογία, Interbooks, 1987, Αθήνα. Λύτρας Περικλής: Ο Τουρισμός προς το 2000, Επιμέλεια Περικλή Λύτρα, Interbooks, 1989, Αθήνα. Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (World Tourism Organization): Διάφορα Στατιστικά Στοιχεία Παπανικολάου Γ: Ελληνική Οικονομία, Εκδόσεις Σταμούλης, 1997, Αθήνα. Σκούντζος Θεόδωρος: Οικονομική Ανάπτυξη, Εκδόσεις Σταμούλης, 1997, Αθήνα. Τράπεζα τα Ελλάδας: Έκθεση του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδας, Διάφορα Τεύχη, Αθήνα. Τσάρτας Πάρης: Κοινωνικές και Οικονομικές Επιπτώσεις Τουριστικής Ανάπτυξης στο Νομό Κυκλάδων και Ιδιαίτερα στα Νησιά Ίος και Σέριφος κατά την Περίοδο , 1989 Αθήνα. Χυτήρης Λεωνίδας: Τουριστικά Γραφεία, Interbooks, 1987, Αθήνα. 14