Η λειτουργία της Κοινότητας Ζακύνθου τον 16ο αι.: Τα Πρακτικά του Συμβουλίου των ετών

Transcript

1

2 Παναγιώτα Τζιβάρα* Η λειτουργία της Κοινότητας Ζακύνθου τον 16ο αι.: Τα Πρακτικά του Συμβουλίου των ετών Τα Ιόνια νησιά είχαν, ως γνωστόν, την ιστορική τύχη να παραμείνουν υποταγμένα στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας έως τη δύση εκείνης. Η βενετική κατοχή είχε ως συνέπεια την έως σήμερα ορατή και προφανή ύπαρξη υλικών και πνευματικών καταλοίπων στα νησιά. Αποχωρώντας από τις κτήσεις τους στο Ιόνιο οι Βενετοί δεν κατέλιπαν μόνο υλικά στοιχεία οικιστικής και οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, δεν άφησαν μόνο γλωσσικά και πολιτιστικά τεκμήρια στον καθημερινό βίο αλλά κληροδότησαν επιπλέον τα γραπτά τεκμήρια της υποταγής, της διακυβέρνησης και της διαχείρισης του πλούτου των νησιών. Τα αρχεία της τοπικής βενετικής Διοίκησης και των Συμβουλίων των αστικών Κοινοτήτων έμειναν στα επιμέρους αρχειοφυλακεία των νησιών, οργανωμένα και συστηματοποιημένα με τους κανόνες των Βενετών, που τόσο εκτιμούσαν την αξία της διαφύλαξης των τεκμηρίων πληροφόρησης. Το Αρχειοφυλακείο Ζακύνθου δεν στάθηκε τυχερό όμως στον χρόνο, εκείνη την αποφράδα, για όλο το νησί φυσικά, ημέρα του Αυγούστου του 1953, και τα τεκμήρια του παρελθόντος θάφτηκαν κάτω από τη στάκτη της σεισμοπυρκαγιάς. Αυτό το κενό, της έλλειψης του αρχειακού υλικού, για ένα μικρό αλλά αξιόλογο χρονικό διάστημα, έρχεται να καλύψει ο εντοπισμός ενός βιβλίου * H Παναγιώτα Τζιβάρα είναι Λέκτορας Ιστορίας Βενετοκρατούμενου Ελληνισμού στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.

3 532 Παναγιώτα Τζιβάρα Πρακτικών της Κοινό τητας της Ζακύνθου. Το βιβλίο εντοπίστηκε στο κερκυραϊκό Αρχείο, σε φάκελο της σειράς «Ενετική Διοίκηση» και περιέχει πράξεις της Κοινότητας Ζακύνθου από την 1η Νοεμβρίου του 1587 έως τις 11 Αυγούστου του Στο πρώτο φύλλο του βιβλίου, δίκην εξωφύλλου, αναγράφεται: «Νο 11 Atti e congregazioni del Maggior Consiglio e delli sindici 1 Novembre ottobre 1595» χωρίς να προσδιορίζεται τίνος Κοινότητας είναι τα πρακτικά και οι συνεδριάσεις του Συμβουλίου. Το βιβλίο έχει συνολικά 120 φύλλα από τα οποία είναι αριθμημένα τα πρώτα 104 φύλλα. Γραφέας του πρώτου μέρους των πρακτικών έως το τέλος του έτους 1590 είναι ο γνωστός νοτάριος Πέτρος Μαρτελάος 2, γραμματέας της Κοινότητας. Στα επόμενα φύλλα η γραφή ανήκει στους Γεώργιο Γουλιμή και Γεώργιο Μοτσενίγο, οι οποίοι εκλέχτηκαν διαδοχικά στο αξίωμα του γραμματέα. Η γραφή Μαρτελάου είναι επιμελημένη, ευκρινής, η γραφή Γουλιμή είναι περισσότερο φωνητική, παρατηρείται απλοποίηση των διπλών συμφώνων, οι σύνθετες λέξεις παρουσιάζονται ως δύο ενώ ενώνο νται λέξεις απλές. Γλώσσα των εγγράφων είναι η ιταλική, επίσημη γλώσσα της γραμματείας. Υπάρχει βέβαια και ένα έγγραφο στα ελληνικά, αντίγραφο νοταριακής πράξης της 13 Οκτωβρίου 1593, του νοταρίου Σταμάτη Ρουκάνη 3. Η κατάσταση του βιβλίου χαρακτηρίζεται μέτρια έως ικανοποιητική. Ιδιαίτερη αξία προσδίδει στο κατάστιχο το γεγονός ότι πρόκειται για το πρωτότυπο βιβλίο των πρακτικών και όχι για δέσμη αντιγράφων. Σε πολλά φύλλα του βιβλίου έχουμε πρωτότυπες υπογραφές είτε στα ιταλικά είτε στα ελληνικά. 1. Η έκδοση και ο σχολιασμός του περιεχομένου του βιβλίου των Πρακτικών βρίσκονται στο στάδιο της προετοιμασίας. Για τον λόγο αυτό, στον τόμο των Πρακτικών του Συνεδρίου δίνω μόνο το κείμενο της εισήγησης όπως το παρουσίασα προφορικά στις εργασίες του Συνεδρίου, με τις απαραίτητες μόνο βιβλιογραφικές παραπομπές. Ευχαριστώ και από τη θέση αυτή την Οργανωτική Επιτροπή του Η Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου και τον Πρόεδρό της καθηγητή κύριο Νικ. Πετρόχειλο για την πρόσκληση και την τιμή να μετέχω στις εργασίες του Συνεδρίου. 2. Η νοταριακή δράση του Μαρτελάου είναι γνωστή για τα έτη [Φαίδ. Μπουμπουλίδου, «Νοτάριοι Ζακύνθου», Επετηρίς του Αρχείου της Ιστορίας του ελληνικού Δικαίου 8 (1958), σ. 127]. 3. Η νοταριακή δράση του Ρουκάνη είναι γνωστή για το χρονικό διάστημα (Φαίδ. Μπουμπουλίδου, ό.π., σ. 127).

4 Η λειτουργία της Κοινότητας Ζακύνθου τον 16ο αι. 533 Το βιβλίο δεν φαίνεται να έχει συνάφεια θεματολογική και χρονική με τις υπόλοιπες φίλτζες στον ίδιο φάκελο, οι οποίες είναι μεταγενέστερες. Δεν υπάρχει εξάλλου καμία σημείωση που να δικαιολογεί την παρουσία του στον φάκελο και ως εκ τούτου δεν μπορούμε να διατυπώσουμε καμία συγκεκριμένη πρόταση για τη συμπερίληψή του. Το βιβλίο άρχεται με το πρακτικό της συνεδρίασης του Συμβουλίου της Κυριακής 1ης Νοεμβρίου Το πρώτο θέμα της συνεδρίασης είναι η εκλογή των δύο υπευθύνων της σιταποθήκης, πριν από το οποίο προτάσσεται απόφαση του Συμβουλίου σχετική με την αργία, την αποχή δηλαδή από την ανάληψη δημοσίων αξιωμάτων (contumatia) για ορισμένο χρονικό διάστημα. Το πρακτικό της ίδιας ημέρας συμπληρώνεται με τις εκλογές ενός αγορανόμου (giustitiero), του γραμματέα των υγιειονόμων (scrivano delli proveditori sopra la sanità), και ενός προβλεπτή επί των οδών (proveditor sopra le strade), στη θέση άλλων προσώπων που είχαν παραιτηθεί από τα ανωτέρω αξιώματα. Πλήρη είναι τα πρακτικά των ετών Για τα έτη αυτά υπάρχουν όλα τα πρακτικά της εκλογής των 150 μελών, που απήρτιζαν το Μικρό Συμβούλιο, καθώς και οι εκλογές των αξιωματούχων που διενεργούνταν από αυτό. Οι συνελεύσεις του Συμβουλίου γίνονταν στην αίθουσα του Προνοητή και όπως και στις άλλες Κοινότητες συγκαλούνταν με το κτύπημα της καμπάνας και με πρόσταγμα της τοπικής βενετικής Διοίκησης (Reggimento) και των συνδίκων. Oι εκλογές για την ανάδειξη των μελών του Συμβουλίου των 150 γίνονταν κατά κανόνα τον μήνα Ιούνιο (μόνο για το έτος 1588 έγιναν το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουλίου) και διαρκούσαν πέντε έως επτά ημέρες. Ο αριθμός των εκλεκτόρων (consiglieri) την κάθε ημέρα κυμαινόταν από 85 έως και 122 ενώ το σύνολο των υποψηφίων για το Συμβούλιο των 150, τα συγκεκριμένα έτη, εμφανίζεται στο πλήθος των πολιτών. Εκτός από τα πρακτικά των εκλογών από το περιεχόμενο του βιβλίου προκύπτουν τα ζητήματα που απασχόλησαν το Συμβούλιο της Κοινότητας τα συγκεκριμένα χρόνια. Κάποια θέματα γίνονται για πρώτη φορά γνωστά ενώ άλλα, για τα οποία είχαμε ειδήσεις από δημοσιεύματα παλαιότερων και νέων ερευνητών, επιβεβαιώνονται ή γίνεται δυνατή η θέασή τους από διαφορετικές οπτικές. Στο βιβλίο περιέχονται επίσης διατάξεις Προνοητών και αποφάσεις των συνδίκων σχετικές με διάφορα αξιώματα, αποφάσεις για πάγια προβλήματα της Κοινότητας, όπως τα γνωστά της ικανοποίησης των αναγκών σίτισης ή της ενίσχυσης των τειχών είτε για άλλα που ανέκυψαν εκείνα τα χρόνια, όπως η

5 534 Παναγιώτα Τζιβάρα συντήρηση και η περιβολή από την Κοινότητα της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη στο Κάστρο ή η εκλογή υπευθύνων για τη φύλαξη και τον ευπρεπισμό της πηγής στο Ακρωτήρι. Επιπλέον στο βιβλίο περιέχονται η πρεσβεία της 25ης Απριλίου του έτους 1591 με εννέα σημαντικά αιτήματα και σε αντίγραφο οι γνωστές από παλαιότερα διατάξεις του Προνοητή Francesco Pisani ( ) για το Ταμείο των σκλάβων. Τέλος, στα τελευταία τετράδια (φφ ) περιέχονται δύο σημαντικοί κανονισμοί-διατάξεις. Ο πρώτος αφορά στους προβλεπτές επί των οδών του Αιγιαλού και του νησιού. Χωρισμένος σε δύο ενότητες (Capitoli delli signori proveditori sopra le strade di marina, Capitoli delli signori proveditori dell isolla) περιλαμβάνει έξι και τέσσερα κεφάλαια-άρθρα αντίστοιχα. Τα άρθρα, εκτός από τη λεπτομερή περιγραφή των υποχρεώσεων των αξιωματούχων, δίνουν με τρόπο γλαφυρό και ανάγλυφο την εικόνα του νέου αρχιτεκτονικού ιστού που είχε διαμορφωθεί στον Αιγιαλό της Ζακύνθου καθώς και τη γενικότερη πολιτική της Βενετίας για την καθαριότητα και την ευπρέπεια του χώρου, δημόσιου και ιδιωτικού. Για τους παραβάτες, όπως εξάλλου και στις άλλες κτήσεις, επισείονταν χρηματικές ποινές. Ο δεύτερος κανονισμός, στην πραγματικότητα διάταξη «ποταμός», γιατί αποτελείται από σαράντα κεφάλαια, αφορά τις υποχρεώσεις και τις αρμοδιότητες των αγορανόμων-ζυγιστών της Κοινότητας Ζακύνθου (Capitoli delli spettabili giustieri della magnifica Comunità del Zanthe). Τα άρθρα του κανονισμού δημοσιοποιήθηκαν στις 15 Αυγούστου 1588 και καλύπτουν όλες τις δυνατές επαγγελματικές κατηγορίες ορίζοντας με ακρίβεια τα δέοντα και αποφευκτέα. Τα μέτρα και τα σταθμά θα ελέγχονταν και θα σφραγίζονταν από τους αγορανόμους, δεν επιτρεπόταν στους ταβερνιάρηδες να αναμιγνύουν το καλό κρασί με δεύτερης ποιότητας ή με νερό, στους ψαράδες να πουλούν σε οποιοδήποτε σημείο, στους κρεοπώλες να σφάζουν έξω από τον χώρο των σφαγείων όπου οι αγορανόμοι θα ήλεγχαν και θα εκτιμούσαν το κρέας, στους μανάβηδες και αρτοπώλες να πουλούν φρούτα και λαχανικά από τους κήπους τους ή ψωμί εκτός της θέσης της δημόσιας πλατείας και του Κάστρου. Οι ποινές ήταν και εδώ χρηματικές αλλά και τρίωρη παραμονή στη μπερλίνα (berlina). Το βιβλίο που παρουσιάζουμε κλείνει με έναν πίνακα περιεχομένων που καλύπτουν τα πρώτα 47 μόνο φύλλα του και με αποδείξεις των ετών 1594, 1595 και Σχετικά με τους συγκεκριμένους λόγους που υπαγόρευσαν την αποστολή ολόκληρου του σώματος των Πρακτικών στην Κέρκυρα και τη συμπερίληψή

6 Η λειτουργία της Κοινότητας Ζακύνθου τον 16ο αι. 535 του στο corpus της αρχειακής σειράς «Ενετική Διοίκηση» μόνο υποθέσεις, προς το παρόν, μπορούμε να διατυπώσουμε. Γνωρίζουμε ότι στην Κέρκυρα εφεσιβάλλονταν αποφάσεις του Reggimento Ζακύνθου και εκεί αποστέλλονταν φάκελοι δικαστικών υποθέσεων για να επαναξεταστούν, με συνημμένα φυσικά τα απαραίτητα δικαιολογητικά και αποδεικτικά στοιχεία 4. Σε ποια δικαστική διαμάχη λοιπόν θα χρησίμευε ολόκληρο το σώμα των πρακτικών του Συμβουλίου των ετών ; Ενδεχομένως σε κάποια υπόθεση σχετική με προβλήματα και ατασθαλίες στην εκλογή των αξιωματούχων ή στον τρόπο ανάθεσης των αξιωμάτων αλλά γιατί όχι; και σε υπόθεση αφορώσα τη συγκρότηση και λειτουργία του ίδιου του Συμβουλίου της Κοινότητας, του θεσμικού οργάνου για τις εκλογές και τα αξιώματα. Η υπόθεση του Ιωάννη Γαβριηλόπουλου που σκανδάλισε αρκετά την Κοινότητα με τη συγκέντρωση στο πρόσωπό του όλων των αξιωμάτων του δημοσίου Ταμείου το 1588, με οικονομικές καταχρήσεις, ποινές, φυλακίσεις και κατόπιν αθωωτικές αποφάσεις της Βενετίας, με παράλληλη ανάληψη επιπλέον νέων αξιωμάτων είναι γνωστή στους ερευνητές 5. Το βιβλίο που παρουσιάζουμε θα μπορούσε να αποτελεί οργανικό μέρος της δικογραφίας αφού περιέχει και το εκτενές και αρκετά διαφωτιστικό κείμενο των συνδίκων, που κατέθεσαν στη συνεδρίαση του Συμβουλίου στις 16 Αυγούστου 1592, προκειμένου να εκλέξουν έναν μόνιμο αντιπρόσωπο-διαφεντευτή των συμφερόντων της Κοινότητας στη Βενετία. Αφορμή για την ανωτέρω πρότασή τους ήταν η ανάληψη πολλών επικερδών αξιωμάτων από τον Γαβριηλόπουλο και η άπληστη διάθεσή του να ζητά επιπλέον αμοιβές από τη Βενετία. Η υπόθεση Γαβριηλόπουλου είχε απασχολήσει τις αρχές της Κέρκυρας αφού γνωρίζουμε ότι στην καταγραφή των βιβλίων της βενετικής Διοίκησης της Ζακύνθου το έτος 1628 έλειπε το βιβλίο του Προνοητή Polo Trivisan επειδή «vien detto attrovarsi à Corfù per la causa Zibletti et Gavrilopulo» Βλ. Ερμ. Λούντζη, Περί της πολιτικής καταστάσεως της Επτανήσου επί Ενετών, εν Αθήναις 1856 (ανατύπωση Αθήνα 2000), σσ Βλ. Δημ. Αρβανιτάκη, Κοινωνικές αντιθέσεις στην πόλη της Ζακύνθου. Το ρεμπελιό των ποπολάρων (1628), Αθήνα 2001, σσ Marianna Kolyva-Karaleka, «Il memorial di tutti libri di Camera di Zante ( ). Problematica sulla ricostruzione dell Archeiophylakeion di Zante», Studi Veneziani N. S. XIII (1987), σ. 337.

7 536 Παναγιώτα Τζιβάρα Η δεύτερη υπόθεση, που συσχετίζει την παρουσία του φακέλου στη συγκεκριμένη θέση με ένα ζήτημα που αφορά στη λειτουργία του Συμβουλίου, διατυπώνεται με περισσότερες επιφυλάξεις. Στηρίζεται σε πρόσφατη δημοσίευση-επανάγνωση αρχειακού υλικού για μία επαναστατική πράξη του Μικρού Συμβουλίου της Ζακύνθου τα χρόνια με στόχο την κάθαρση του Μείζονος Συμβουλίου και με μέσο επίτευξης τη δολιότητα της αυτοανανέωσης. Στη Ζάκυνθο το Μικρό Συμβούλιο, προερχόμενο από το σύνολο των πολιτών της Κοινότητας, το Γενικό Συμβούλιο, δημιουργήθηκε το 1542 και στις αρμοδιότητές του ήταν και η κατ έτος εκλογή των αξιωμάτων. Το έτος 1578 όταν η Κοινότητα πικράθηκε από την άρνηση της Βενετίας να επιβάλει αυστηρά κριτήρια για την εισαγωγή στο Συμβούλιο, τα μέλη του Συμβουλίου των 150 με την άδεια και ανεκτικότητα του Reggimento αποφάσισαν να μην επιτρέψουν την είσοδο άλλων μελών με την ανακύκλωση των υποψηφιοτήτων και τη συμπλήρωση του σώματος από τις ίδιες οικογένειες. Τα μέλη δηλαδή του Μικρού Συμβουλίου δεν εκλέγονταν από το Γενικό Συμβούλιο αλλά αναπαρήγαγαν εαυτούς 7. Οι ειδήσεις που έχουμε για την ανωτέρω αυθαιρεσία των ισχυρών της ζακυνθινής Κοινότητας από καταγγελίες και περιγραφικές εκθέσεις, έμμεσες πηγές δηλαδή, ζωντανεύουν μέσα από την πρωτογενή πηγή των Πρακτικών. Ανακεφαλαιώνοντας θα θέλαμε να τονίσουμε την αξία της αρχειακής πηγής όχι μόνο για τη γνώση της λειτουργίας του Συμβουλίου αλλά και για τη σύνθεση της εικόνας της αστικής Κοινότητας της Ζακύνθου. Το βιβλίο των Πρακτικών του Συμβουλίου μας δίνει την ευκαιρία να γνωρίζουμε τα ονόματα όλων των ευγενών πού αποτελούσαν το Μικρό Συμβούλιο για επτά συνεχή χρόνια με την ανελλιπή σχεδόν ψήφιση και συνεπώς συμμετοχή συγκεκριμένων οικογενειών. Από τη σιωπηρή μεθόδευση του αποκλεισμού και του εξοβελισμού του ξένου αποκαλύπτονται οι πρωταγωνιστές στο σύνολό τους, αυτοί που με τη συμπεριφορά και τις ενέργειές τους προετοίμασαν την αντίδραση των δυσαρεστημένων το Τα ονόματα των Ζακυνθίων πολιτών μας οδηγούν και στον εντοπισμό της προέλευσής τους καθώς η Ζάκυνθος του 16ου αιώνα είναι τόπος υποδοχής ποικίλων προσφυγικών ομάδων. Η παράθεση επίσης των ονομάτων των προτεινόντων, ειδικά όταν πρόκειται για μέλη του Reggimento, δίπλα στα ονόματα των υποψηφίων αξιωματούχων, καταδεικνύει το πλέγμα των σχέσεων και των 7. Για την κατάσταση αναλυτικά, βλ. Δημ. Αρβανιτάκη, ό.π., σσ

8 Η λειτουργία της Κοινότητας Ζακύνθου τον 16ο αι. 537 διασυνδέσεων ανάμεσα σε συγκεκριμένα μέλη του Συμβουλίου και στους Βενετούς κυριάρχους. Η παράλληλη τέλος ανάγνωση των Πρακτικών του Συμβουλίου με άλλες πηγές που αναφέρονται στην ίδια εποχή, όπως οι αναφορές των Προνοητών, μας επιτρέπει την επαλήθευση των πληροφοριών και τον έλεγχο της αξιοπιστίας τους, καθώς ο τρόπος θέασης των ίδιων προβλημάτων ποικίλλει ανάλογα με το βλέμμα και τη θέση του παρατηρητή. Η έκδοση των πρακτικών του Συμβουλίου, υπολογίζουμε σε σύντομο χρονικό διάστημα, θα εμπλουτίσει το corpus των πρωτογενών πηγών για τη μελέτη της περιόδου της βενετοκρατίας και θα χρησιμεύσει, ελπίζουμε, στην ανασύσταση του Αρχείου της Κοινότητας που μαζί με εκείνο της τοπικής βενετικής Διοίκησης αποτελούσαν τον κορμό του Αρχειοφυλακείου Ζακύνθου 8. RIASSUNTO Atti e congregazioni del Consiglio della Communit del Zante (anni ) Nella comunicazione viene presentato un codice di 120 fogli, conservato presso l Archivio Storico di Corfù, che contiene gli atti delle congregazioni del Consiglio della Communità di Zante degli anni Gli atti dimostrano il funzionamento del sopradetto Consiglio, la procedura delle elezioni dei membri del Minor Consiglio e il modo in cui si svolgevano le elezioni per il rinnovo dei varii ufficii (sindici, fontegheri, giudici, provveditori sopra le strade, vecchiardi, etc.). Il contenuto del codice, data la distruzione del materiale archivistico dell isola di Zante nel mese di Agosto del 1953, acquista un importanza eccezionale per gli studiosi della storia dell isola sotto il dominio veneto. Per questo motivo è in preparazione un edizione critica del testo del codice. 8. Βλ. Μαριάννας Κολυβά-Καραλέκα, «Το Ιστορικό Αρχείο Ζακύνθου. Προβληματική για την αποκατάσταση και ανασύσταση του Αρχειοφυλακείου», Περίπλους 11 (86), σσ Marianne Kolyva-Karaleka, «Les archives des iles Ioniennes. Bibliographie orientative», Rassegna degli Archivi di Stato 46 (1986), σσ