Αναϖαραστάσεις της τυφλότητας σε σύγχρονα λογοτεχνικά κείµενα (κοινωνιολογική ϖροσέγγιση) Παρασκευή εληκάρη

Transcript

1 Αναϖαραστάσεις της τυφλότητας σε σύγχρονα λογοτεχνικά κείµενα (κοινωνιολογική ϖροσέγγιση) Παρασκευή εληκάρη 1.1. Εισαγωγικά (ερευνητική υπόθεση, θεωρητικές και µεθοδολογικές παραδοχές) Στο κείµενο αυτό ερευνούµε τους όρους µε τους οποίους συγκροτούνται ταυτότητες τυφλών σε σύγχρονα λογοτεχνικά κείµενα. Θεωρητικά και µεθοδολογικά εργαλεία αντλούµε από τη θεωρία του λόγου (political discourse theory), όπως αυτή έχει διαµορφωθεί από τους Ernesto Laclau, Chantal Mouffe και Γιάννη Σταυρακάκη, και την Kοινωνιολογία της υγείας και της ασθένειας (Μάνος Σαββάκης). Ερευνητική µας υπόθεση είναι ότι οι αντιφατικοί και αµφίθυµοι όροι µε τους οποίους συγκροτείται η τυφλότητα ως ασθένεια, σε σύγχρονα λογοτεχνικά κείµενα, αναπαράγουν µεν στερεότυπες και κοινωνικά ασύµµετρες ταυτότητες τυφλών, δηµιουργώντας παράλληλα ρηµατικά πλαίσια για ετερόφιλες αναπαραστάσεις της τύφλωσης. Εξετάζουµε την έννοια της τυφλότητας 1, ως σηµείο διαρραφής «το σηµαίνον που καθορίζει το νόηµα και µετατρέπει τα ελεύθερα, αιωρούµενα στοιχεία σε στιγµές ενός ιδεολογικού λόγου» όπως ορίζεται από το Σταυρακάκη (2008, 167). Υποθέτουµε ότι η λογοτεχνική αναπαράσταση της τυφλότητας, ως κοµβικό σηµείο, συναρθρώνει αφενός αρνητικές µεταφορές της συγκεκριµένης ασθένειας, µε µακροχρόνια χρήση στον καθηµερινό λόγο, και αφετέρου, µύθους για την τύφλωση, οι οποίοι επίσης αντλούν από στερεότυπες αναπαραστάσεις της τύφλωσης: για παράδειγµα, οι τυφλοί ή οι άνθρωποι µε περιορισµένη όραση, δεν βλέπουν τίποτα και ζουν σε έναν κόσµο συνολικού σκοταδιού, έχουν ειδικά χαρίσµατα, όπως καλύτερη αίσθηση της αφής, της ακοής, της όσφρησης, ως αντιστάθµισµα για την απουσία της όρασης, αισθάνονται τα πρόσωπα των άλλων ανθρώπων. Είναι πραγµατολογικά γνωστές οι απόπειρες διεθνών οργανώσεων ανθρώπων µε οπτική αναπηρία και των εκπροσώπων τους να αντιπαλέψουν µε δηµοσιεύσεις και ενηµερωτικές καµπάνιες αυτές τις στερεότυπες αναπαραστάσεις της τύφλωσης 2. 1 Χρησιµοποιούµε την έννοια της τυφλότητας αντί της έννοιας της τύφλωσης γιατί η ανεπαίσθητη εννοιολογική τους διαφοροποίηση υπηρετεί τις ανάγκες της συγκεκριµένης εργασίας. Σύµφωνα µε το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, (1998), Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη: Ίδρυµα Τριανταφυλλίδη, ως τυφλότητα ορίζεται «η κατάσταση του τυφλού», ενώ ως τύφλωση «η έλλειψη ή η στέρηση της όρασης, της ικανότητας που έχει ο άνθρωπος και το ζώο να βλέπει». 2 Βλέπε ενδεικτικά και τις παρακάτω διευκρινίσεις που δηµοσιεύονται, εν είδει διακηρύξεων, από την πανευρωπαϊκή οµοσπονδία τυφλών: «Μόνο περίπου 18% των ανθρώπων µε οπτική αναπηρία είναι συνολικά τυφλοί και η πλειοψηφία µπορεί να διακρίνει µεταξύ του φωτός και του σκοταδιού. Πολλοί τυφλοί ή άνθρωποι

2 Το εµπειρικό υλικό της εργασίας αυτής, προκειµένου να αναδείξει την ιδεολογική λειτουργία του λογοτεχνικού λόγου (discourse) για την τυφλότητα, αντλεί ενδεικτικά παραδείγµατα, αξιοποιώντας ως µελέτη περίπτωσης (case study), το µυθιστόρηµα της Ιωάννας Καρυστιάνη (2006), Σουέλ 3, και το µυθιστόρηµα του Ζοζέ Σαραµάγκου (στην ελληνική γλώσσα, 2008, επανέκδοση, 1 η έκδοση στα πορτογαλικά, 1998), Περί τυφλότητος. Η χρήση της µεθόδου της µελέτης περίπτωσης επιλέγεται προκειµένου να ελεγχθούν και να αναδιατυπωθούν σαφέστερα και πληρέστερα οι ερευνητικές υποθέσεις 4. Χρησιµοποιούµε την έννοια του λόγου (discourse) όπως ορίζεται από τον Laclau (1983, 225) «Με τον όρο λόγος δεν εννοώ αυτό που αναφέρεται στο κείµενο [texte] µε τη στενή έννοια, αλλά το σύνολο των φαινοµένων κοινωνικής παραγωγής νοήµατος που συγκροτεί µιαν κοινωνία σαν τέτοια. εν θεωρείται ο λόγος ως επίπεδο ή διάσταση του κοινωνικού αλλά, αντίθετα, ως ταυτόσηµος µε το κοινωνικό ως τέτοιο. Εποµένως, ο λόγος δεν συνιστά µιαν υπερδοµή, καθόσον αποτελεί αυτή καθεαυτή τη συνθήκη κάθε κοινωνικής πρακτικής ή ακριβέστερα, καθόσον κάθε κοινωνική πρακτική συγκροτείται ως τέτοια στο βαθµό που παράγει νόηµα» (η έµφαση δεν ανήκει στο κείµενο). Αξιοποιούµε τη θεωρία του λόγου και τις βασικές της παραδοχές σχετικά µε τους όρους συγκρότησης ταυτοτήτων, στην περίπτωσή µας ταυτοτήτων τυφλών όπως αυτές διαµεσολαβούνται από τις λογοτεχνικές συµβάσεις. µε προβλήµατα όρασης έχουν φτωχότερη αίσθηση της ακοής, ή της αφής από τους υπόλοιπους ανθρώπους, ειδικά εάν είναι ηλικιωµένοι. εν υπάρχει ωστόσο καµία έκτη αίσθηση που να επιτρέπει στους ανθρώπους µε οπτική αναπηρία να πάρουν το σωστό λεωφορείο ή να προετοιµάσουν γεύµα χωρίς να έχουν εκπαιδευτεί. 77% των ανθρώπων µε οπτική αναπηρία διατηρούν αρκετή όραση για να αναγνωρίσουν στενό κύκλο φίλων. Ένας µικρός αριθµός τυφλών ανθρώπων, µε πρόσθετες ειδικές ανάγκες, µπορούν να χρησιµοποιήσουν την αφή για να προσδιορίσουν τους ανθρώπους και τα πράγµατα (πηγή: AnnualReview, 2007/8 και Επίσης, τους όρους µε τους οποίους συζητείται στα ΜΜΕ πρόσφατο επιστηµονικό εύρηµα που αφορά την ικανότητα τυφλού ανθρώπου να αντιλαµβάνεται εµπόδια κατά το βηµατισµό του, πηγή: 3 «Αποθαλασσία ή Σάλος, [κοινώς βουβό κύµα, φουσκοθαλασσιά ή ρεστία swell (σουέλ)], ονοµάζεται ο κυµατισµός εκείνος που δεν οφείλεται σε καιρικά φαινόµενα στο χρόνο που παρατηρείται αυτός, αλλά σε άνεµο που έπνεε σε προηγούµενο χρόνο, ενίοτε και ηµέρες πριν, ή σε άλλη περιοχή. Ο σάλος οφείλεται στην αδράνεια της ήδη κινούµενης µάζας του ύδατος και µπορεί να «ταξιδέψει» σε µεγάλες αποστάσεις, µέχρι και µίλια εφόσον δεν συναντήσει κάποιο εµπόδιο ή αντίθετο άνεµο προκειµένου να ελαττώσουν τα στοιχεία του. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγµα ασυµφωνίας παρατηρούµενου κυµατισµού προς τα στοιχεία (διεύθυνση, ταχύτητα) του ανέµου που επικρατεί, παρατηρούνται από Οκτώβριο µέχρι Μάρτιο στο Ν άκρο της Σινικής Θάλασσας και κατά τον εκέµβριο στο Κόλπο της Βεγγάλης. Κύριο γνώρισµα των κυµάτων της αποθαλασσίας ή σάλου ειδικά στο ανοικτό πέλαγος είναι ότι έχουν όψη "λιπαρά" (λεία) και αδιάσπαστη επιφάνεια, οι κορυφές τους δεν σκάνε, δεν ασπρίζουν. Τα κύµατα της αποθαλασσίας «συν τω χρόνω» αποκτούν ελάχιστο ύψος, ενώ το µήκος τους αυξάνει που φθάνοντας στην ακτή σβήνουν απότοµα»(πηγή: η έµφαση δεν ανήκει στο κείµενο). 4 Σχετικά µε µια τέτοιου είδους επιχειρησιακή χρήση της µελέτης περίπτωσης βλέπε ενδεικτικά και: Denzin & Lincoln (1994), Yin (1993), Anderson (1993).

3 Ειδικότερα, η θεωρία αυτή «ερευνά τον τρόπο µε τον οποίο οι κοινωνικές πρακτικές συστηµατικά διαµορφώνουν τις ταυτότητες των υποκειµένων και των αντικειµένων συναρθρώνοντας σειρές από ενδεχοµενικά σηµαίνοντα στοιχεία που είναι διαθέσιµα σε ένα ρηµατικό πεδίο. Επιπλέον, ενώ επιµένει στην έσχατη ενδεχοµενικότητα κάθε κοινωνικής ταυτότητας, παράλληλα αποδέχεται ότι µερικές καθηλώσεις του νοήµατος (partial fixations of meaning) είναι και πιθανές και αναγκαίες η έννοια του λόγου εισάγει τέσσερις βασικές κατηγορίες ώστε να αποδώσει αυτή τη σύλληψη της ταυτότητας. Αυτές είναι οι κατηγορίες της συνάρθρωσης (articulation), των στοιχείων (elements), των στιγµών (moments) και των κοµβικών σηµείων (nodal points). Οι Laclau και Mouffe ισχυρίζονται ότι κάθε ταυτότητα αναδύεται µέσω της συνάρθρωσης ή της ανασυνάρθρωσης σηµαινόντων στοιχείων. Για αυτό ορίζουν τη συνάρθρωση ως κάθε πρακτική που εγκαθιστά µια σχέση ανάµεσα σε στοιχεία, τέτοια ώστε η ταυτότητά τους διαµορφώνεται ως αποτέλεσµα αυτής της πρακτικής. Λόγος είναι η δοµηµένη ολότητα που προκύπτει ως αποτέλεσµα αυτής της πρακτικής της συνάρθρωσης. Στιγµές είναι οι διαφορετικές θέσεις που εµφανίζονται συναρθρωµένες µέσα σε ένα λόγο ενώ στοιχεία είναι εκείνες οι διαφορές που δεν είναι ρηµατικά αρθρωµένες (discursively articulated) εξαιτίας του ρευστού χαρακτήρα που αποκτούν σε περιόδους κοινωνικής κρίσης και εξάρθρωσης» (Howarth, Norval & Stavrakakis, 2000, 7, η έµφαση δεν ανήκει στο κείµενο) Συνοπτική µυθιστορηµατική πλοκή των λογοτεχνικών κειµένων/παραδειγµάτων Στο Σουέλ µυθιστορείται ο τελευταίος πλους ενός ηλικιωµένου καπετάνιου ο οποίος αρνείται επί δώδεκα έτη να αφήσει τη θάλασσα κρύβοντας την τύφλωσή του στα χρόνια αυτά. Ο καπετάνιος Μήτσος Αυγουστής µετά την αποκάλυψη της τύφλωσής του, θα χωρίσει µε τη σύζυγό του, θα αποκαταστήσει τα τραύµατα του παραµεληµένου µοναχογιού του, θα παντρέψει τον ηλικιωµένο µάγειρά του. Ένα κρεσέντο από «θαύµατα» γλυκαίνουν τα στερνά του καπετάνιου που όντας τυφλός «καταφέρνει» να παρκάρει µε την όπισθεν το σαραβαλιασµένο καράβι του στο κακό λιµάνι της Σιγκαπούρης και «τώρα τρώει µια πίτσα στα δυο, στο µπαλκονάκι της Λίτσας Τσίχλη [της γυναίκας της καρδιάς του που τον περιµένει 38 χρόνια] µε µια κουβερτούλα στα πόδια» (Γεωργακοπούλου, 2006, αναδηµοσίευση: Στο Περί τυφλότητος µυθιστορούνται σύµφωνα µε τον Μόντη (2006) τα εξής: Σε µια πόλη της σύγχρονης Πορτογαλίας, σ ένα φανάρι του δρόµου ένας οδηγός ξαφνικά χάνει το φως των µατιών του, γίνεται τυφλός. Ασφαλώς προκαλείται κυκλοφοριακό πρόβληµα- όσοι περιµένουν από πίσω βεβαίως και ανυποµονούν και µετά το πρώτο ξάφνιασµα ο παθών

4 οδηγείται στο σπίτι του από κάποιον άγνωστο, που τελικά δεν χάνει την ευκαιρία να του κλέψει το αυτοκίνητο Αυτή είναι η πρώτη σκηνή του βιβλίου, η αρχή µιας επιδηµίας τύφλωσης που θα εξαπλωθεί µε γρήγορους ρυθµούς στην πόλη και στη χώρα και θα φέρει ανατροπές στη ζωή των ανθρώπων. Μια οµάδα από ανθρώπους που τυφλώθηκαν διαδοχικά και βρέθηκαν µαζί λόγω περίστασης (µαζί και το θύµα αλλά και ο δράστης της κλοπής του αυτοκινήτου) θα συναντηθούν µε έναν οφθαλµίατρο, ο οποίος τυφλώνεται αλλά η σύζυγός του όχι. Αυτή η γυναίκα είναι η µοναδική που διατηρεί την όρασή της σε όλη την ιστορία (αναδηµοσίευση: Η τυφλότητα ως κοµβικό σηµείο Σύµφωνα µε την ανάγνωσή µας, η έννοια της τυφλότητας στο λογοτεχνικό λόγο λειτουργεί ως κοµβικό σηµείο. Για την έννοια του κοµβικού σηµείου ή σηµείου διαρραφής ο Λακάν (2005, ) επισηµαίνει: «Το σηµείο διαρραφής µε όλες τις δια-σηµασιακές συνδηλώσεις Γύρω από τούτο το σηµαίνον, όλα ακτινοβολούν και όλα οργανώνονται, όπως εκείνες οι τεντωµένες γραµµούλες που σχηµατίζει [ακτινωτά] στην επιφάνεια του υφάσµατος το σηµείο διαρραφής. Είναι το σηµείο σύγκλισης που επιτρέπει να τοποθετηθούν αναδροµικά και προοπτικά όλα όσα συµβαίνουν µέσα σε αυτόν τον λόγο» (η έµφαση δεν ανήκει στο κείµενο). Σύµφωνα µε την ανάγνωσή µας, οι αρνητικές µεταφορές της ασθένειας και οι µύθοι για την τύφλωση αποτελούν δύο από τα στοιχεία του λογοτεχνικού λόγου για την τυφλότητα, τα οποία συγκροτούν την τυφλότητα ως ετερότητα 5. Παραδείγµατα αρνητικών µεταφορών για την τυφλότητα στα δύο κείµενα: το Περί τυφλότητος είναι «ένα βίαιο βιβλίο για την κοινωνική εξαχρείωση» (κατά τον συγγραφέα του), η νόσος αναπαρίσταται ως εισβολέας στην κοινωνία (Σόντακ, 1993, 103). «Γιατί αυτό είναι η τυφλότητα να ζει κανείς σε ένα κόσµο που η ελπίδα έχει τελειώσει» (Περί τυφλότητος, 247) «...θα είναι µια εξουσία τυφλών που θα θέλουν να κυβερνούν τυφλούς, σαν να λέµε το τίποτα θέλει να οργανώσει το τίποτα» (όπ.π., 298) «ποιος µας λέει ότι αυτή η λευκή τυφλότητα δεν είναι ακριβώς µια αρρώστια του πνεύµατος, και αν είναι όντως έτσι, µια υπόθεση κάνουµε, τότε τα πνεύµατα αυτών των τυφλών είναι πιο αδέσποτα από ποτέ, έξω από τα σώµατα, και εποµένως ελεύθερα να κάνουν ό,τι θέλουν, και προπάντων το κακό» (όπ.π., 109) 5 Για τους όρους, το πλαίσιο και τις διαδικασίες µέσα από τις οποίες κάποιες ασθένειες συγκροτούνται ως ετερότητες, βλέπε και σχετική συζήτηση της Σόντακ (2006).

5 «Αν το αίσθηµα ευθύνης είναι φυσική συνέπεια της καλής όρασης» (296) «το σκοτάδι στα µάτια µαζεύει τη γλώσσα πίσω» (Σουέλ, 87). «ξέροντας όµως και όχι στα τυφλά» ( όπ.π., 147), «τυφλή εµπιστοσύνη στον τυφλό» (όπ.π., 209) «τύφλα να χουν οι ντετέκτιβ» (όπ.π., 259) (όπου η τύφλα χρησιµοποιείται αρνητικά ως προς το αντικείµενο σύγκρισης, δηλαδή τους ντετέκτιβς) «συγκλονισµένος από την κατάσταση των µατιών του φίλου του, τόσα χρόνια στη φυλακή του σκοταδιού» (284) σε όλες τις παραπάνω µεταφορές η επίκληση της τυφλότητας συµβολίζει αρνητικά ατοµικά ή συλλογικά χαρακτηριστικά, όπως άγνοια, απουσία συνείδησης, απουσία επίγνωσης, ανευθυνότητα, χωρίς όρια εµπιστοσύνη, έναν κόσµο σε απόγνωση, την κοινωνική εξαχρείωση, κ.λπ. Παραδείγµατα µύθων για την τύφλωση όπως αναπαράγονται στα δυο κείµενα: Οι τυφλοί ή οι άνθρωποι µε περιορισµένη όραση, δεν βλέπουν τίποτα και ζουν σε έναν κόσµο συνολικού σκοταδιού: «Μα δε βλέπει καθόλου; Όλα µαύρα; Αν κάποιος δίπλα του φοράει κόκκινο καπέλο, αν οι ναύτες βαστάνε πράγµατα σε χτυπητά χρώµατα; Εξαφανίζεται και ένας κόκκινος κουβάς;» (Σουέλ, 228). Οι τυφλοί άνθρωποι έχουν ειδικά χαρίσµατα, όπως καλύτερη αίσθηση της αφής, της ακοής, της όσφρησης, ως αντιστάθµισµα για την απουσία της όρασης, αισθάνονται τα πρόσωπα των άλλων ανθρώπων: «τα χέρια είναι τα µάτια των τυφλών» (Περί τυφλότητος, 371), «Ο Μήτσος Αυγουστής, περιπλανώµενος Ιουδαίος µε το µάτι γαρίδα επί πέντε δεκαετίες και την έκτη τελευταία µε το αφτί να παραµονεύει και να µελετάει τις ξένες γλώσσες, τα κινέζικα να τσιτσιρίζουν, τα γιαπωνέζικα να τιτιβίζουν, τα σουηδέζικα να γουργουρίζουν, τα µαύρικα να κοχλάζουν και τα αράπικα να παφλάζουν, βλέποντας πια µε τα αφτιά, τη µύτη και τα χέρια, είχε γρήγορα µάθει τη φωνή, τη µυρωδιά, την παλάµη χωρίς να έχει δει τα πρόσωπά τους» (Σουέλ, 111). Ο Μήτσος Αυγουστής µπορεί, µετά την τύφλωσή του, να αναγνωρίζει τους παρακάτω ήχους: «Ο ήχος του χνότου ένα χιονισµένο χάραµα, δόντια που χτυπούν στο κρύο σαν γρήγορη γραφοµηχανή, το τσαφ του σπίρτου, ο ναύτης στη βάρδια που σηκώνει το φερµουάρ της νιτσεράδας, ο πρωινός τσιγαρόβηχας των αντρών στο ακοµοδέσιο, ο Ρουµάνος που µιλάει µόνος του, το τρίξιµο του ώµου του λοστρόµου, αγριεµένα αθριτικά το χτύπηµα του άφιλτρου στο πλακέ πακέτο, εδώ ο θεριακλής του καπνού και του ΚΚΕ, ο αναστεναγµός που το βαθύ σούρουπο φεύγει µε δόσεις από το στέρνο του

6 παραµάγειρα τα θυµωµένα σίγµα που δραπετεύουν από σφιγµένα αντρικά χείλη αντί για ολόκηρο το άι σιχτίρ, το σκίσιµο των ταχυδροµικών φακέλων στο πλάι και τα γράµµατα που βγαίνουν καταµέτρηση ήχων µε µεγάλη σηµασία, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια που το αφτί του δούλευε σαν ραντάρ για να σκεπάζει τη στραβοµάρα του, µην τον πάρουν χαµπάρι» (Σουέλ, 81-82). «Το άδειο βλέµµα του πατέρα του {Μήτσος Αυγουστής} ζητούσε τη συγγνώµη δίχως λόγια και δίχως λόγια τη λάβαινε, όχι από τα µάτια του παιδιού του, που δεν µπορούσε να τα ιδεί, αλλά από τις παλάµες του» (Σουέλ, 245) Λογοτεχνική διαχείριση της τυφλότητας: κρυσταλλώσεις και ρήγµατα Και τα δύο κείµενα αναπαριστούν την τυφλότητα ως νόσο-τιµωρό: «Κάθε σοβαρή νόσος που τα αίτιά της είναι σκοτεινά και η θεραπεία της αναποτελεσµατική, τείνει να παρασύρεται σε µια σηµασία...τίποτα δεν αναφέρεται περισσότερο στην έννοια της τιµωρίας από όσο το να δίνουµε στη νόσο ένα νόηµα το νόηµα εκείνο που είναι µονίµως ηθικολογικό» (Σόντακ, 2006, 60). Στο Σουέλ, η τύφλωση του πρωταγωνιστή Μήτσου Αυγουστή αποδίδεται στην «κοµµάτι εκδικητική, τιµωρό και φταίχτρα για τα µάτια του Παναγία, που µε τους κεραυνούς της στον Κήπο της µέρα µεσηµέρι» του στερεί την όραση (σελίδα 212) ενώ, σε άλλο σηµείο, ο ίδιος χαρακτηρίζεται «υποτελής των αµαρτηµάτων του, στη δίκαιη ποινή της τύφλας» (186). Σε άλλο σηµείο συµβιβασµένος µε την τύφλωσή του επισηµαίνει: «Ο Αυγουστής στην τιµονιέρα αναπόλησε για µισό λεπτό τις εκδροµές, ντουέτο µε τον µακαρίτη αρκούδο, στον ουρανογείτονα Άθωνα. Χαίρε Άγιον Όρος και Θεοβάδιστον, χαίρε έµψυχε βάτε και ακατάφλεκτε, η µόνη προς Θεόν κόσµου γέφυρα, σύµφωνα µε τον ύµνο που συνέταξε η µοναχή Κλαυδία, δικιά του κι εκείνη, εντελώς τυφλή» (155, η έµφαση ανήκει στο κείµενο). Η αναπαράσταση της θρησκευτικότητας που εδώ αξιοποιείται λογοτεχνικά, παραπέµπει σε ό,τι είναι πραγµατολογικά γνωστό και ερευνητικά επιβεβαιωµένο ως «ευλάβεια και πίστη σε ένα υπερβατικό µοντέλο ταξινόµησης του κοινωνικού κόσµου», η οποία µπορεί να λειτουργεί ταυτόχρονα «ως µορφή αντίστασης και νοµιµοποίησης εγχειρηµάτων υπέρβασης των αρνητικών κοινωνικών ταξινοµήσεων[που σχετίζονται µε την ασθένεια]» (Σαββάκης, 2007, 545).

7 Στο Περί τυφλότητος, η τυφλότητα έχει επιδηµικό χαρακτήρα και δρα ως συλλογική τιµωρία: όπως διαπιστώνουν οι µυθιστορηµατικοί χαρακτήρες 6 «είµαι δειλή, µου άξιζε να είµαι τυφλή» (σελίδα 164). Και στα δυο µυθιστορήµατα, τηρουµένων των αναλογιών, η τύφλωση, η οποία επισυµβαίνει, χρησιµοποιείται ως αφορµή για αναστοχασµό. Ο λογοτεχνικός λόγος για την τύφλωση, αναπαράγει στην περίπτωση αυτή, ένα ιδεολόγηµα, αυτό της νόσου ως «ευκαιρίας να συµπεριφερθούν τελικά σωστά {οι λογοτεχνικοί} χαρακτήρες» (Σόντακ, όπ.π., 48). Η λογοτεχνική αυτή επιλογή ωστόσο παραπέµπει και σε ρατσιστική αντιµετώπιση, η οποία είναι ερευνητικά αποτυπωµένη, ότι δηλαδή προσδοκάται από συγκεκριµένες κοινωνικές οµάδες, όπως οι µετανάστες και µετανάστριες, οι άρρωστοι και άρρωστες να χρησιµοποιούν το χώρο διαφορετικά από όσους έχουν κατά καιρούς την εξουσία να ορίζουν την περίσταση 7. Στο Σουέλ ο τυφλός καπετάνιος εξαιτίας της τύφλωσής του θα συµφιλιωθεί, µε το γιο, τη γυναίκα του, θα χωρίσει και θα αποφασίσει να συµβιώσει µε την αγαπηµένη του που τον περιµένει επί τριάντα οκτώ χρόνια: αφού η «τύφλα δεν ίσχυε και στη ζωή µέσα του, που τον έτρωγε, εκεί έβλεπε πεντακάθαρα κόσµο και ντουνιά από τα παλιά και µαζί τους τα λάθη, τα ψέµµατα, τα κρίµατα, τις απατεωνιές του» (89). Στο Περί τυφλότητος, η πρώτη γυναίκα που ανακτά την όρασή της είναι πρώην πόρνη, που κατά τη διάρκεια της τυφλότητας αναµορφώνεται ηθικά. Η λογοτεχνική αφήγηση όσον αφορά τα χαρακτηριστικά των νοσούντων στο λογοτεχνικό κείµενο, επιλέγει άλλοτε την αναπαράστασή τους ως φταιχτών και άλλοτε ως θυµάτων. Η έννοια της τυφλότητας χρησιµοποιείται αντιφατικά καθώς περιγράφεται ταυτόχρονα ως εθελοντική (Περί τυφλότητος, 348) και ως µοιραίο γεγονός: «Το γεγονός ότι όλοι τους, όλα τα ανθρώπινα πλάσµατα, ήταν τώρα τυφλοί ήταν ένα µοιραίο γεγονός για το οποίο δεν έφταιγαν, υπάρχουν δυστυχίες από τις οποίες δεν εξαιρείται κανείς» (όπ.π., 374, η έµφαση δεν ανήκει στο κείµενο). Παράλληλα όµως η τύφλωση αποδίδεται σε ρεαλιστικά, πραγµατολογικά αίτια: «[ο Μήτσος Αυγουστής] πήγε σε γιατρό, το οπτικό νεύρο µαντάρα από την καταραµένη την κεραυνοπληξία στο Όρος, το αριστερό µάτι µισό, το δεξί για τα µάτια των άλλων. Ελαφρώς τσιµπηµένο και το ζάχαρο» (83). Ανάλογα µε ορθολογικό τρόπο περιγράφεται η βαθµιαία απώλεια της όρασης: «και την άλλη µέρα που βγήκε στην πόλη για 6 Ως χαρακτήρες κατονοµάζονται από το συγγραφέα στη σελίδα 379: «Όταν τέλειωσαν οι φυσικές και προβλεπόµενες διαχυτικότητες, που µιας και καταγράφηκαν επαρκώς προηγουµένως, δεν βλέπουµε τώρα την ανάγκη να τις επαναλάβουµε, ακόµα κι αν πρόκειται για τους βασικούς χαρακτήρες αυτής της µαρτυρίας» ( η έµφαση δεν ανήκει στο κείµενο). 7 Βλέπε σχετική συζήτηση της Πετρονώτη, 1998, για ανάλυση ανάλογων ρατσιστικών προσδοκιών και Goffmann, 1996, για τον ορισµό της περίστασης.

8 δουλειές, µ εκείνη την επιπεφυκίτιδα και τη µόνιµη θολούρα, που χρέωνε στα τροπικά κλίµατα, να του σκουραίνει τον κόσµο και να κάνει το βηµατισµό του διστακτικό, αναρωτήθηκε τι ήταν οι εφτά µαύροι όγκοι που γλιστρούσαν στο δρόµο, µέχρι που ακούστηκαν µια δεκαριά άτσαλες νότες από ένα µεταφορέα και κατάλαβε ότι γινόταν µετακόµιση πιάνων από µαγαζί σε µαγαζί και µετά από κάνα δίµηνο, που η όρασή του τού έδειχνε πια τη ζωή γύρω σαν χιόνι χαλασµένης µαυρόασπρης τηλεόρασης» (83-84). Στο Σουέλ, παράλληλα µε τις παραπάνω αναπαραστάσεις της τύφλωσης, βρίσκουµε συγκεντρωµένες σχεδόν όλες τις γνωστές στον καθηµερινό λόγο µεταφορικές χρήσεις της όρασης, του βλέµµατος και των µατιών: «είδα το µάτι τους µαύρο, ολωνών, και των γαλανοµάτηδων του πληρώµατος» (15), «γάµος για τα µάτια» (71), «λύχνος του σώµατος εστίν ο οφθαλµός, κατά Ματθαίον» (82), «και τα µάτια πελώρια, δυο φορές µάτια, τόσο µεγάλα που µπορούσες να µπεις µέσα τους και να τα περπατήσεις» (55), «τα µάτια του τα περιτριγυρίζουν δάκρυα που φτάνουν από πολύ µακριά»(66), «το είδε στα µασηµένα λόγια και στα φερσίµατα των δύο ναυτικών» (68), «τα µάτια ακόµη κόκκινα από τους Ατλαντικούς και Ινδικούς» (70), «το άσπρο τρίχωµά του έβγαζε µάτι πάνω στη γκριζογάλανη κουβέρτα» (78), «το µάτι της έπαιζε» (80), «το µάτι είναι κάτι πολύ λεπτόν, που έλεγε και η παλιά διαφήµιση του Μπακάκου» (83), «το αριστερό µάτι, µισό, το δεξί, για τα µάτια των άλλων» (83), «τα µάτια ξεκουράζουν το µυαλό γιατί κάνουν τη µισή δουλειά µόνα τους» (84), «τα µάτια του ό,τι ωραιότερο σ αυτό τον άνδρα, το βλέµµα που αστραποβολεί και κυριεύει» (91), «µαύρισε το µάτι µου από την πείνα» (98), «οι άντρες δεν κοιτάχτηκαν καν µεταξύ τους, µην τους τσακώσει να αναρωτιούνται» (105), «µε το µάτι γαρίδα επί πέντε δεκαετίες» (111), «δεν µπορούσε να ψάξει το βλέµµα τους, το πιο έγκυρο στοιχείο ταυτότητας κάθε ανθρώπου» (111), «τον έχω δει µε τα µάτια µου[όχι µόνο µε το νου]» (113), «µπροστά στο µάτι που βράζει η µακαρονάδα του» (114), «µου φτάνει να κρεµάω µπροστά στα µάτια µου, σαν κορνιζαρισµένη φωτογραφία, τη χρησιµότατη αριστερή τσέπη του αντρικού πουκάµισου, απ όπου εξέχει το φίλτρο ενός τσιγάρου» (115), «αν δούλευαν τα µάτια του» (122), «να µην κλείνει πια τα µάτια του στο παράλογο πείσµα του καπετάνιου» (124), «όταν φτιαχτεί το κλίµα γυναίκας, δεν έχουν τόση σηµασία αυτά που λέει ο καθένας, αλήθειες και ψέµατα ειπωµένα κι άλλες φορές, αλλά η ατµόσφαιρα που φτιάχνουν όλοι µαζί, συν τα βλέµµατα που ανταλλάσσουν οι άντρες µεταξύ τους, συν το βλέµµα του καθενός που σιγάσιγά αλλάζει µόνο του, πλην οι κινήσεις των σωµάτων τους που λιγοστεύουν, µέχρι να γίνουν όλοι µαζί ένας πίνακας χωρίς άλλα λόγια, µε πυκνές τολίπες καπνού να παλεύουν στο ταβάνι» (130), «τις γυναίκες σας και τα µάτια σας» (130), «µάτι στο χρώµα της σουλτανίνας» (133), «το µάτι του ζητούσε να φτάσει µακριά» (144), «τα καστανά µάτια µου

9 ρίχνουν βροχή από σπίθες» (146), «παλιότερα διάβαζε στα µάτια τους και τα τελευταία χρόνια στις ανάσες τους» (151), «Ο γερο-χατζηµανώλης, µάτι γατίσιο εκείνος» (153), «τα µάτια του ν ακολουθούν το σκυλάκι της απέναντι γριάς» (168), «είχε χιλιοδεί την άσφαλτο, τις φαγωµένες τσιµεντόπλακες, τις σχάρες των υπονόµων» (168), «τις φάλαινες που δεν επρόκειτο να ξαναδεί, αλλά για ώρα ανάγκης είχε πάντα πρόχειρη την εικόνα τους στα κλειστά του µάτια» (179), «είχε βγάλει τα µάτια του µε τους φακούς» (180), «τι παραµονεύεις τόση ώρα κοιτώντας τον;» (181), «αετοµάτης σαµουράι» (182), «άδολα µάτια» (189), «είδα στα µάτια του πόση σηµασία είχε για κείνον» (191), «Φωτογραφίσεις και φωτογραφίσεις. Με τα µάτια ανοικτά και η αφιέρωση, χάρισµά σου τα αιωνίως καστανά µάτια µου Με τα µάτια κλειστά και η αφιέρωση, καθώς σε ονειρεύοµαι» (193), «το πρωί είχε πάρει το µάτι του µια καµπούρα στο νερό[θαλάσσια χελώνα]» (202), «µε το δεύτερο και τον τρίτο µηχανικό µατίσανε κάτι σιδερένια µατσούκια» (203), «καταριόταν τα άχρηστα µάτια του» (206), «ο ξενυχτισµένος µε κόκκινα µάτια γιος του» (207), «θα είµαι τα µάτια σου µέχρι να φτάσουµε» (210), «λένε πως µατιάζονται οι γάτες, τα άλογα, οι όµορφες πέτρες και τα δέντρα» (222), «είκοσι πέντε χρόνια διαβάζω τα µάτια του» (225), «µε τα χρόνια όλα σκουριάζουνε, σίδερα και µυαλά, χέρια και µάτια» (229), «πρέπει να γυµνάσουµε τα χέρια και τα µάτια µας, το άγγιγµα και το βλέµµα δείχνουν τα αισθήµατα µε µεγαλύτερη ακρίβεια και ασφάλεια από τα λόγια» (244), «αντάλλαξε βουβές µατιές» (258), «τα µάτια της λαχταριστά και ολόδροσα, αµύθητης αξίας» (286), «γυροφέρνει αργά το βλέµµα του στο δωµάτιο» (296), «είχε φρεσκάρει το θαυµασµό της για τα µάτια του µε το µπλε του κουστουµιού ν ακονίζει το µπλε τους» (299). Αυτό συνιστά, κατά τη γνώµη µας, και τη µεγαλύτερη αντίφαση σε αυτό το µυθιστόρηµα: από τη µια ηρωοποιείται ένας τυφλός καπετάνιος ο οποίος καταφέρνει για πάνω από µια δεκαετία να ξεγελάει τους γύρω του για την ικανότητα της όρασής του αλλά και να διαχειρίζεται τη ζωή του την προσωπική και την επαγγελµατική, ως εάν να έβλεπε, και από την άλλη αξιοποιούνται από τη λογοτεχνική αφήγηση όλες οι εκφράσεις που ο καθηµερινός λόγος έχει δανειστεί από το µεταφορικό πεδίο της όρασης. Ο Zeki (2002, 20) σχολιάζει σχετικά ότι «είναι γεγονός ότι, συχνά, τέτοιες εκφράσεις αποκαλύπτουν βαθιά ριζωµένους τρόπους σκέψης στην κουλτούρα µας και οι συγκεκριµένες εκφράσεις δεν αποτελούν εξαίρεση» 8 8 Ο συγγραφέας παραθέτει σχετικές µε τα µάτια παραδοχές και εκφράσεις, οι οποίες αξιοποιούνται σε κριτικές ζωγραφικών έργων, προκειµένου να αµφισβητήσει την επιστηµονική τους εγκυρότητα από τη σκοπιά του νευροβιολόγου.

10 1.3. Ερµηνείες: για µια πολιτική θεωρία της λογοτεχνικής πρακτικής; Στις αντιφατικές λογοτεχνικές επιλογές σχετικά µε τον ορισµό της τυφλότητας και τα χαρακτηριστικά των τυφλών ηρώων και ηρωίδων στα δύο µυθιστορήµατα διαβάζουµε µια «πολιτική των µικρών κεντρισµάτων, των µικροανταγωνισµών που µπορεί να προκύψουν και στην καθηµερινή ζωή µόλις οι ταυτότητες αρχίσουν να συγκρούονται µεταξύ τους (και µε τον τρόπο αυτό να µετασχηµατίζονται) ακόµη και αν συµβαίνει µόνον εκείνες τις ελάχιστες στιγµές κατά τις οποίες πραγµατοποιείται κάποια αναδιαπραγµάτευση» (Marchart, 2008, 111). Η λογοτεχνική επιλογή να πρωταγωνιστούν τυφλοί ήρωες και ηρωίδες και στα δυο µυθιστορήµατα και η συγκεκριµένη λογοτεχνική διαχείριση της τύφλωσης αποϊατρικοποιεί την έννοια της τυφλότητας. Φαίνεται δηλαδή ο λογοτεχνικός λόγος για την τύφλωση να συνοµιλεί µε έναν σύγχρονο επιστηµονικό πολιτικό λόγο που απαιτεί «µια κριτική, επιστηµονικώς εδραιωµένη αποϊατρικοποίηση της αρρώστιας» (Ίλλιτς, 2010, 95). Αναδεικνύει τους όρους και τα ρηµατικά υλικά µε τα οποία κατασκευάζεται κοινωνικά η αρρώστια ως ουσιοκρατική οντότητα. Κάθε αρρώστια είναι «µια κοινωνικώς δηµιουργηµένη πραγµατικότητα. Το νόηµά της και ο τρόπος µε τον οποίο αντιµετωπίστηκε έχουν µια ιστορία. Η µελέτη της ιστορίας αυτής θα µας δώσει να καταλάβουµε πόσο δέσµιοι είµαστε της ιατρικής ιδεολογίας, που υπό την επίδρασή της µεγαλώσαµε» (όπ.π.). Οι όροι µε τους οποίους αναπαρίσταται η τυφλότητα στα λογοτεχνικά κείµενα, από τα οποία αντλούµε, συµβάλλουν στην αναψηλάφηση και αναπλαισίωση της ιστορίας της τυφλότητας ως ασθένειας. Ειδικότερα, οι λογοτεχνικές αντιφάσεις αµφισβητούν και ακυρώνουν τον ουσιοκρατικό χαρακτήρα της αρρώστιας και αφήνουν χώρο για την έκφραση «της µοναδικότητας των όσων υποφέρει» ο άρρωστος/η άρρωστη (όπ.π.), πράγµα που και σε άλλο έργο της Καρυστιάνη (2003) γίνεται ρητό. Για παράδειγµα για τον νοσούντα πρωταγωνιστή στον Άγιο της Μοναξιάς δηλώνεται:«ο εν λόγω ασθενής διέθετε την αποκλειστικότητα και τα πνευµατικά δικαιώµατα της συµπτωµατολογίας του κάθε πόνος είναι µοναδικός, κάθε φόβος ακριβός...» (σελίδα 216) 9. Νοµιµοποιείται λογοτεχνικά η πολλαπλότητα της εµπειρίας της τυφλότητας: «δεν είναι όλες οι περιπτώσεις ίδιες, λένε µάλιστα ότι δεν υπάρχουν τυφλότητες αλλά τυφλοί, ενώ η εµπειρία δεν κάνει άλλο απ το να µας δείχνει ότι δεν υπάρχουν τυφλοί αλλά τυφλότητες» (Περί τυφλότητος, 378). Τα κείµενα που εξετάζουµε έχουν οικειοποιηθεί ό,τι η θεωρία του λόγου περιγράφει ως µετατόπιση από την «ψευδαίσθηση της αµεσότητας, µιας άµεσης πρόσβασης στα πράγµατα 9 Βλέπε και εληκάρη (2011, in press).

11 όπως είναι καθαυτά» στη «ρηµατική διαµεσολάβηση και τον καταστατικό της ρόλο στη διαµόρφωση της κοινωνικής και πολιτικής πραγµατικότητας» 10. ηλαδή, στην ανάγνωσή µας, οι λογοτεχνικές αντιφάσεις/επιλογές συνιστούν ρηµατικές διαµεσολαβήσεις που επιχειρούν να νοµιµοποιήσουν ετερόφιλες (φιλικές προς την ετερότητα της ασθένειας) εµπειρίες τυφλότητας. εν έχει σηµασία η µορφή και το ακριβές περιεχόµενο των ρηµατικών κατασκευών, όσο η δυνατότητά τους να προσφέρουν ένα νόηµα ικανό να αµβλύνει τον ανοίκειο χαρακτήρα της εµπειρίας της τυφλότητας. Η στάση απέναντι στην αρνητικότητα και την αβεβαιότητα που διαπερνά την ανθρώπινη εµπειρία µε αφορµή την εµπειρία της τυφλότητας ενσωµατώνεται συµβολικά σε µια ιστορία ή ένα παράδειγµα, το κείµενο λειτουργεί ως «σενάριο που πρώτα από όλα κρύβει την αληθινή φρίκη µιας κατάστασης» (Žižek, 1998, 90). Τέτοιες φαντασιωτικές κατασκευές διασφαλίζουν την «εγκαθίδρυση µιας τάξης» στα βιώµατα (Σταυρακάκης, 2008, ) και αποτελούν λογοτεχνικές απόπειρες κατασκευής ταυτοτήτων τυφλών που να µην «γεννούν φόβο» (Φουκώ, 1993). Συνοψίζοντας, τα κείµενα αυτά εντέλει προσφέρονται για έναν αναστοχασµό σε σχέση µε τα λογοτεχνικά εργαλεία, µε τα οποία η λογοτεχνική αφήγηση προσλαµβάνει, περιγράφει και ταξινοµεί τα υποκείµενά της, ενόσω καθίσταται επιτρεπτική σε κοινωνικές ταυτίσεις. Παράλληλα ενθαρρύνουν την προβληµατοποίηση, µε φουκωϊκούς όρους, των εργαλείων αυτών προκειµένου αφενός περισσότερα κοινωνικά υποκείµενα να αναγνωρίζονται στις συλλογικές λογοτεχνικές αναπαραστάσεις και αφετέρου τα υποκείµενα να ενθαρρύνονται να αναγνωρίζουν την ενδεχοµενικότητα των αναπαραστάσεων αυτών. Με τα λόγια του Bourdieu (2006, 31) «η κατανόηση της κοινωνικής γένεσης του λογοτεχνικού πεδίου, της πίστης που το υποστηρίζει, του γλωσσικού παιχνιδιού που παίζεται εντός του, των συµφερόντων και των υλικών ή συµβολικών διακυβευµάτων που κυοφορούνται στο εσωτερικό του σηµαίνει να αντιµετωπίζεις το έργο τέχνης ως προθεσιακό σηµείο» (η έµφαση δεν ανήκει στο κείµενο). Εντέλει µια ορθότερη, µε κοινωνιολογικούς όρους, αντίληψη της γένεσης και της ιστορίας των σχετικών µε την τυφλότητα µύθων θα µπορούσε 10 Σύµφωνα µε τους Laclau & Mouffe (1985) «[η θεωρία του λόγου] έχει τις ρίζες της σε τρία κυρίως φιλοσοφικά επιτεύγµατα µε τα οποία ξεκίνησε ο 20ος αιώνας. Και στις τρεις περιπτώσεις υπάρχει µια αρχική ψευδαίσθηση αµεσότητας (illusions of immediacy), αυτές οι τρεις ψευδαισθήσεις ήταν το σηµαίνον (referent), το φαινόµενο (phenomenon) και το σηµείο (sign) αυτή η αρχική ψευδαίσθηση της αµεσότητας διαλύεται και αυτά οφείλουν να ανοίξουν µε τον ένα ή άλλο τρόπο προς τη θεωρία του λόγου οι ρηµατικές διαµεσολαβήσεις (discursive mediations) παύουν να είναι απλώς απότοκες/δευτερογενείς και γίνονται καταστατικές»

12 να συµβάλει στην επίσπευση του θανάτου τους και του τέλους των κοινωνικών αποκλεισµών που επιτελούνται στο όνοµά τους. Βιβλιογραφία Anderson, G. (1993). Fundamentals of Educational Research, London: Falmer Press. Bourdieu, P. (2006). Οι Κανόνες της Τέχνης. Γένεση και οµή του Λογοτεχνικού Πεδίου (µτφρ. Έφη Γιαννοπούλου). Αθήνα: Πατάκης. εληκάρη, Π. (2011). «Το βίωµα της τρέλας στον Άγιο της Μοναξιάς της Ιωάννας Καρυστιάνη ιδωµένο µε κοινωνιολογικούς όρους». Στο Μ. Πουρκός & Ε. Κατσαρού (επιµ.) Βίωµα, Μεταφορά, Πολυτροπικότητα: εφαρµογές στην επικοινωνία, την εκπαίδευση, τη µάθηση και τη γνώση. Θεσσαλονίκη: Νησίδες (in press). Denzin, N. & Lincoln, Y. (1994). Handbook of Qualitative Research. California: Sage. Φουκώ, Μ. (1993). Οι λέξεις και τα πράγµατα. Μια αρχαιολογία των επιστηµών του ανθρώπου (µτφρ. Κωστής Παπαγιώργης). Αθήνα: Γνώση. Goffmann, E. (1996). Συναντήσεις. ύο Μελέτες στην Κοινωνιολογία της Αλληλεπίδρασης (µτφρ. ήµητρα Μακρυνιώτη). Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Howarth, D., Norval, A. J. & Stavrakakis, Y. (eds.) (2000). Discourse Theory and Political Analysis: Identities, Hegemonies and Social Change. Manchester: Manchester University Press. Ίλλιτς, Ι. (2010). Ιατρική Νέµεση. Η Απαλλοτρίωση της Υγείας. Θεσσαλονίκη: Νησίδες. Καρυστιάνη, Ι. (2006). Σουέλ. Αθήνα: Καστανιώτης Καρυστιάνη, Ι. (2003). Ο Άγιος της Μοναξιάς. Αθήνα: Καστανιώτης. Λακάν, Ζ. (2005). Σεµινάριο Τρίτο. Οι Ψυχώσεις. ( ). Αθήνα: Καστανιώτης. Laclau, E. (1983). Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία: Καπιταλισµός, Λαϊκισµός, Φασισµός (µτφρ. Γρηγόρης Ανανιάδης). Θεσσαλονίκη: Σύγχρονα Θέµατα. Laclau, E. & Chantal, M. (1985). Hegemony and social strategy. London: Verso. Marchart, O. (2008). «Η επιµελητική λειτουργία: οργανώνοντας την έκθεση». Στο Γ. Σταυρακάκης & Κ. Σταφυλάκης (επιµ.) Το Πολιτικό στη Σύγχρονη Τέχνη. Αθήνα: Εκκρεµές, Πετρονώτη, Μ. (1998). Το Πορτραίτο µιας ιαπολιτισµικής Σχέσης. Κρυσταλλώσεις, Ρήγµατα, Ανασκευές. Αθήνα: UNESCO/EKKE/Πλέθρον Σαββάκης, Μ. (2007). «Ασθένεια, εγκλεισµός, θρησκευτικότητα και εγχειρήµατα υπέρβασης του κοινωνικού στιγµατισµού». Στο Σ. Παπαϊωάννου (επιµ.) Ζητήµατα Θεωρίας και Μεθόδου των Κοινωνικών Επιστηµών. Αθήνα: Κριτική, Σαραµάγκου, Ζ. (2008). Περί Τυφλότητος (µτφρ. Αθηνά Ψυλλιά). Αθήνα: Καστανιώτης. Σόντακ, Σ. (2006). Η Νόσος ως Μεταφορά. Το AIDS και οι Μεταφορές του (µτφρ. Γεράσιµος Λυκιαρδόπουλος & Στέφανος Ροζάνης). Αθήνα: Ύψιλον. Σταυρακάκης, Γ. & Σταφυλάκης, Κ. (επιµ.) (2008). Το Πολιτικό στη Σύγχρονη Τέχνη. Αθήνα: Εκκρεµές. Σταυρακάκης, Γ. (2008). Ο Λακάν και το Πολιτικό. Αθήνα: Ψυχογιός. Yin, R. (1993). Application of Case Study Research. California: Sage Publication. Zeki, S. (2002). Εσωτερική Όραση. Μια εξερεύνηση της Τέχνης και του Εγκεφάλου (µτφρ. Θανάσης Ντινόπουλος). Ηράκλειο: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης. Žižek, S. (1998). «The Seven Veils of Fantasy». In D. Nobus (Ed.), Key Concepts of Lacanian Psychoanalysis. London: Rebus Press. Πηγές (µε τη σειρά που απαντούν στο κείµενο)

13 Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, (1998). Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη: Ίδρυµα Τριανταφυλλίδη. AnnualReview, 2007/