ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: «ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ»

Transcript

1 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχανικών Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Γεωπληροφορική» Κατεύθυνση «Τοπογραφικές Εφαρμογές Υψηλής Ακρίβειας» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: «ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ» Ιωάννης Πετρίδης Α.Μ.: 107 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Κωνσταντίνος Τοκμακίδης, Καθηγητής ΑΠΘ Ιούνιος 2015

2 Ευχαριστίες Για την επιτυχή εκπόνηση της παρούσας εργασίας, αισθάνομαι την υποχρέωση να ευχαριστήσω ορισμένους από τους ανθρώπους που γνώρισα, συνεργάστηκα μαζί τους και έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην πραγματοποίησή της. Συγκεκριμένα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κύριο Κωνσταντίνο Τοκμακίδη, καθηγητή του τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών για την ανάθεση της παρούσας εργασίας καθώς και για την βοήθεια που μου παρείχε καθ όλη την διάρκεια της εκπόνησης της. Επίσης ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Παναγιώτη Τοκμακίδη, υποψήφιο διδάκτορα του τμήματος Πολιτικών Μηχανικών για την υποστήριξη που μου παρείχε στην επεξεργασία των μετρήσεων. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κυρία Δέσποινα Μακροπούλου, διευθύντρια της 9ης Εφορείας Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης για την παροχή της σχετικής άδειας για την εκτέλεση των εργασιών πεδίου. 19 Ιουνίου 2015 Ιωάννης Πετρίδης 1

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή... 4 Κεφάλαιο 1: Το Δυτικό Τείχος της Θεσσαλονίκης, η ιστορία και η αρχιτεκτονική του... 5 Κεφάλαιο 2: Γεωμετρική Τεκμηρίωση Μνημείων Ανάγκη Αποτύπωσης ενός Μνημείου Μεθοδοι Αποτυπωσης Μνημειων Τοπομετρική ή εμπειρική μέθοδος Τοπογραφική μέθοδος Φωτογραμμετρική μέθοδος Μέθοδος με τη χρήση τρισδιάστατου σαρωτή Laser (3D laser scanner) Σύγκριση και επιλογή κατάλληλης μεθόδου αποτύπωσης μνημείων Κεφάλαιο 3: Ο Τρισδιάστατος Σαρωτής Laser Ο Τρισδιάστατος Σαρωτής Laser Η αρχή λειτουργίας των επίγειων σαρωτών laser Κατηγορίες Επίγειων Σαρωτών Laser Οι Σαρωτές Επαφής Οι Σαρωτές Αποστάσεων Χρόνου πτήσης ενός παλμού Laser Τριγωνισμού Σύγκριση φάσης Με βάση το πεδίο σάρωσης Σφάλματα και ακρίβειες σάρωσης Ο θόρυβος Η επίδραση των ακμών Άλλα σφάλματα Η επεξεργασία των παραγόμενων δεδομένων Εισαγωγή των δεδομένων και λογισμικά επεξεργασίας Συνένωση των νεφών σημείων Χρωματική απόδοση στο νέφος σημείων Καθαρισμός θορύβου και αραίωση σημείων Δημιουργία τρισδιάστατου μοντέλου Κεφάλαιο 4: Αποτύπωση του Δυτικού Οχυρωματικού Τείχους της Θεσσαλονίκης Η διαδικασία αποτύπωσης του Τείχους Ο σαρωτής Faro Focus 3D Μετρήσεις πεδίου Η επεξεργασία των μετρήσεων Λογισμικά επεξεργασίας Faro Scene

4 Pointtools edit 1.5 pro Η διαδικασία της επεξεργασίας Κεφάλαιο 5: Συμπεράσματα Παράρτημα 1: Αναφορές Παράρτημα 2: Ακρωνύμια Παράρτημα 3: Γλωσσάριο Παράρτημα 4: Τελικά σχέδια

5 Εισαγωγή Η παρούσα μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Γεωπληροφορική», κατεύθυνση «Τοπογραφικές Εφαρμογές Υψηλής Ακρίβειας» του τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Αντικείμενο της είναι η τρισδιάστατη αποτύπωση του Δυτικού Τείχους Θεσσαλονίκης με τη χρήση σαρωτή Laser και με τελικό σκοπό τη δημιουργία τρισδιάστατου μοντέλου και την παραγωγή σχεδίων κάτοψης και αναπτυγμάτων όψεων. Η εργασία δομείται σε κεφάλαια ως εξής: Στο Κεφάλαιο 1 πραγματοποιείται μια πλήρης ιστορική και αρχιτεκτονική τεκμηρίωση του Δυτικού Τείχους Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα, αναλύονται στοιχεία σχετικά με τη θέση, την ιστορία, την αρχιτεκτονική και τη διακόσμηση του τείχους. Στο Κεφάλαιο 2, αναλύεται η γεωμετρική τεκμηρίωση των μνημείων. Ειδικά αναλύονται οι μέθοδοι αποτύπωσης των μνημείων καθώς και τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα τους. Τέλος, γίνεται μια σύγκριση των μεθόδων για την βέλτιστη επιλογή της μεθόδου αποτύπωσης μνημείων με βάση τις εκάστοτε ανάγκες. Στο Κεφάλαιο 3, γίνεται εκτενής αναφορά στον τρισδιάστατο σαρωτή Laser, στα είδη και τις τεχνολογίες των σαρωτών Laser και στις ακρίβειες και τις πηγές σφαλμάτων τους. Τέλος, αναπτύχθηκε η διαδικασία της επεξεργασίας και δημιουργίας των τελικών προϊόντων. Στο Κεφάλαιο 4, αναφέρεται αναλυτικά η αποτύπωση του τείχους σε δυο ενότητες, την αποτύπωση στο πεδίο και την επεξεργασία των δεδομένων εκ των υστέρων. Συγκεκριμένα, στην αποτύπωση αναφέρεται ο τύπος και τα χαρακτηριστικά του οργάνου που χρησιμοποιήθηκε και τα στάδια των εργασιών πεδίου. Στην επεξεργασία αναφέρονται τα λογισμικά που χρησιμοποιήθηκαν καθώς και η διαδικασία που ακολουθήθηκε. Στο Κεφάλαιο 5, παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της εργασίας. Στο Παράρτημα 1 παρουσιάζονται αλφαβητικά η βιβλιογραφία και οι διαδικτυακοί τόποι που αναφέρονται στην εργασία. Στο Παράρτημα 2 παρουσιάζονται τα ακρωνύμια τα οποία χρησιμοποιούνται σε αυτή την εργασία για την διευκόλυνση του αναγνώστη. Στο Παράρτημα 3 παρουσιάζεται το γλωσσάριο ξενικών όρων οι οποίοι χρησιμοποιούνται σε αυτή την εργασία για την διευκόλυνση του αναγνώστη. Στο Παράρτημα 4 παρουσιάζονται τα τελικά σχέδια. 4

6 Κεφάλαιο 1: Το Δυτικό Τείχος της Θεσσαλονίκης, η ιστορία και η αρχιτεκτονική του Τα ζητήματα που σχετίζονται με την οχυρωμένη έκταση της ελληνιστικής Θεσσαλονίκης και το σχήμα του αρχικού της περιβόλου παραμένουν προβλήματα ανοικτά στην αρχαιολογική έρευνα. Από την εποχή του Κασσάνδρου γνωρίζουμε ανάπτυγμα τείχους μήκους 30 μ., στο ακραίο βόρειο τμήμα της ανατολικής πλευράς. Είναι κτισμένο με χοντρολαξευμένους πρασινόλιθους, πολύ καλά αρμοσμένους, χωρίς συνδετικό υλικό στην εξωτερική παρειά και λασπόκτιστους στο πίσω μέρος. Κατά την τελευταία περίοδο του μακεδόνικου βασιλείου, ο αρχικός περίβολος ενισχύθηκε με ένα πρόσθετο λιθόκτιστο τείχος σε επαφή με το προηγούμενο από την εξωτερική πλευρά. Την ίδια εποχή, πιθανόν, επεκτάθηκε ο περίβολος προς τα νότια, για να προσεγγίσει τη θάλασσα και να συμπεριλάβει τις εκτός των τειχών δομημένες περιοχές. Ως καταλληλότερη θέση για τη χωροθέτηση της ελληνιστικής ακρόπολης θεωρείται μία μικρή βραχώδη περιοχή στο βορειοανατολικό άκρο του περιβόλου με νότιο όριο την οδό Ξενοκράτους και δυτικό την οδό Σύλλα. Ο χώρος εκεί προσφέρει υψηλό βαθμό ασφάλειας χάρη στην οχυρή της θέση και τη μεγάλη διαφορά στάθμης που έχει από τις νοτιότερες περιοχές. Της αρχαίας αυτής ακρόπολης έχουν ήδη εντοπιστεί λείψανα τείχους ρωμαϊκής περιόδου στην πορεία του περιβόλου της. Τα τείχη της Θεσσαλονίκης αφέθηκαν σε εγκατάλειψη για έναν περίπου αιώνα μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Γύρω στα μέσα του 1 ου π.χ. αι. οι κάτοικοι της πόλης, κάτω από την πίεση αναμενόμενων εχθρικών εισβολών, σκέφτηκαν να επιδιορθώσουν ερειπωμένα τμήματα του περιβόλου, προκειμένου να βρουν καταφύγιο σε περίπτωση ανάγκης. Η μικρή έκταση της ελληνιστικής ακρόπολης ήταν ανεπαρκής για το πλήθος των κατοίκων μιας πόλης όπως η Θεσσαλονίκη, η οποία γνώριζε, εκείνη την εποχή, πολιτιστική, οικονομική και πληθυσμιακή άνθηση. Θεωρείται λοιπόν ότι το σχετικό χωρίο του Κικέρωνα που αναφέρεται στην παραπάνω περίπτωση δεν αφορά την ακρόπολη με την στενή έννοια του όρου αλλά τον ευρύτερο περίβολο της ελληνιστικής πόλης. Οι ενδείξεις πρώιμης ρωμαϊκής φάσης στα τείχη της Θεσσαλονίκης είναι εξαιρετικά πενιχρές και επισφαλείς. Το λιθόκτιστο τείχος, στα ορεινά τμήματα του περιβόλου, με το απλό πώρινο γείσο και τους ενδιάμεσους πύργους, τους κτισμένους με ισόδομο σύστημα, παρουσιάζει τεχνικές ισχυρής ελληνιστικής παράδοσης. Το γεγονός αυτό αφήνει κάποια περιθώρια χρονολόγησης αμέσως μετά τα μέσα του 1ου π.χ. αι., πλην όμως δεν έχουν προκύψει άλλα ασφαλή δεδομένα. Τα νότια τμήματα του περιβόλου με τους ενδιάμεσους πύργους, στους οποίους έχουν χρησιμοποιηθεί βωμοί και μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση, παρόλες τις διαφορές στα υλικά και τους τρόπους δομής, παρουσιάζουν εσωτερική συγγένεια με τα προηγούμενα, κυρίως σε ό,τι αφορά τις διαστάσεις των πύργων και την εφαρμογή χαράξεων με ενιαίο μετρικό σύστημα. Ωστόσο και αυτά τα δεδομένα δεν είναι τόσο ισχυρά, ώστε να θεωρηθούν εντελώς σύγχρονες οι δύο ενότητες. Θα μπορούσαν, κάλλιστα, τα βόρεια τείχη να είχαν αποτελέσει το πρότυπο ενός νέου οχυρωματικού έργου, σε εποχή που αποφασίστηκε η επέκταση της οχύρωσης στα πεδινά τμήματα. Σε μία εποχή δηλαδή που σύμφωνα με τις ιστορικές και τις αρχαιολογικές ενδείξεις ανάγεται γύρω στα μέσα του 3ου αι. μ.χ. Βέβαιο πάντως θεωρείται, ότι η ρωμαϊκή οχύρωση είχε ολοκληρωθεί πριν την ίδρυση του γαλεριανού συγκροτήματος. Μέσα της συμπεριλήφθηκαν ακατοίκητες ως τότε περιοχές της 5

7 Θεσσαλονίκης με όριο, προς την πλευρά της θάλασσας, λίγο νοτιότερα της οδού Μητροπόλεως. Την εποχή αυτή η πόλη καταλάμβανε έκταση γύρω στα 260 εκτάρια. Η χάραξη του περιβόλου ήταν απλή, με μονό τείχος (πλάτους 1,65 μ.) και τετράγωνους πύργους (πλευράς 5,60 μ.), αξονικά τοποθετημένους, κάθε μ. Μεγαλύτερο ανάπτυγμα πρόσοψης είχαν οι πύργοι στα νοτιότερα τμήματα της πόλης και ακόμη μεγαλύτεροι ήταν οι πύργοι στις γωνίες, όπου ο περίβολος άλλαζε κατεύθυνση. Μετά τα τέλη του 3ου μ.χ. αι., τα τείχη της Θεσσαλονίκης παρουσιάζουν εξαιρετική ποικιλία ως προς τα υλικά, τους τρόπους δομής και, κυρίως, ως προς το σύστημα της οχυρωματικής τέχνης. Παρατηρείται, γενικά, μία συνειδητή προσπάθεια ενίσχυσης των τειχών σε διαφορετικές εποχές, κάθε φορά εκεί όπου ο περίβολος αποδεικνυόταν περισσότερο ευάλωτος εξαιτίας του μικρού πάχους ή του χαμηλού ύψους (Εικ. 1). Στο πρώτο μισό του 4ου αι. ενισχύθηκαν τα μεσοπύργια τμήματα, σε ολόκληρη σχεδόν την περίμετρο, με πρόσθετους πύργους ή καλύτερα με συμπαγείς προβόλους, δηλαδή, χωρίς την παρουσία εσωτερικού χώρου. Τα νέα αυτά αμυντικά στοιχεία τοποθετήθηκαν από την εξωτερική πλευρά του τείχους, στο μέσον ακριβώς κάθε μεσοπυργίου, διπλασιάζοντας έτσι τις κύριες θέσεις άμυνας. Το πεδινό ανατολικό τείχος ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο με την κατασκευή δεύτερου τείχους, σε επαφή με το αρχαιότερο ρωμαϊκό, όχι όμως σε όλα τα μεσοπύργια αλλά σε εναλλαγή. Στο δεύτερο μισό του 4ου αι., ίσως στα στενά χρονικά πλαίσια της βασιλείας του Ιουλιανού, επιχειρείται μεγάλης κλίμακας ενίσχυση του περιβόλου με ένα δεύτερο τείχος, σε επαφή με την εσωτερική παρειά των μεσοπυργίων, όπως έχει διαπιστωθεί σε τμήματα του ανατολικού, βόρειου και βορειοδυτικού περιβόλου. Το όλο έργο παρουσιάζει κάποια προχειρότητα στην κατασκευή και φαίνεται πως δεν πρόφτασε να ολοκληρωθεί σε όλο το μήκος. Έτσι, προς τα τέλη του 4ου αι., το πιο ευάλωτο τμήμα του περιβόλου ήταν το δυτικό με αποτέλεσμα το επόμενο οχυρωματικό έργο να είχε αρχίσει από εκεί. Κατασκευάστηκε ένα δεύτερο τείχος, εξαιρετικά ισχυρό, από την εξωτερική πλευρά και σε επαφή με το ασθενέστερο ρωμαϊκό. Καταλάμβανε όλο το πεδινό τμήμα από τη θάλασσα ως τον άξονα τους οδού Αγίου Δημητρίου, συμπεριλαμβανομένης και της αντίστοιχης Ληταίας πύλης, με πυκνά τοποθετημένους τριγωνικούς πύργους και μικρά, σχετικά, μεσοπύργια. Το οχυρωματικό αυτό έργο αποδίδεται στο Θεοδόσιο Α' και σχετίζεται με την καταστροφή του θεάτρου-σταδίου της Θεσσαλονίκης, το οποίο αποκαλύφτηκε πρόσφατα στο νοτιοανατολικό τμήμα της πόλης, κοντά στο γαλεριανό συγκρότημα. Τα μαρμάρινα έδρανα του χρησιμοποιήθηκαν στα χαμηλότερα τμήματα του τείχους. Η εξωτερική ορατή παρειά της ανωδομής κτίστηκε με αμιγή πλινθοδομή, ενώ το πίσω αθέατο τμήμα της τοιχοποιίας με μεικτή τεχνική λιθόκτιστων και πλίνθινων ζωνών σε εναλλαγή. Ακόμη ψηλότερα υπάρχει ζώνη με επάλληλα πλίνθινα τόξα, η οποία όμως δεν αποκλείεται να αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη και να σχετίζεται με την υπερύψωση του τείχους. 6

8 Εικόνα 1. Τυπολογία διαδοχικών φάσεων στα τείχη της Θεσσαλονίκης. Οι τετράγωνοι πύργοι απαντούν στα ορεινά τείχη, οι μεγάλοι στα πεδινά [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] 7

9 Η ενίσχυση με πρόσθετους πύργους στα πλέον ευάλωτα τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου δεν κάλυπτε εντελώς τις αυξημένες απαιτήσεις άμυνας μιας πόλης σαν τη Θεσσαλονίκη. Το εσωτερικό εφαπτόμενο τείχος που κτίστηκε στη συνέχεια, μετά την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου, βελτίωσε την αντοχή των μεσοπυργίων τμημάτων στα ανατολικά και βόρεια τείχη, απέμεινε όμως ασυμπλήρωτο στα δυτικά του περιβόλου, που ήταν εξαιρετικά ευάλωτος. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τους λόγους της πιθανής αυτής διακοπής. Θα τη θεωρούσαμε όμως ως ισχυρή ένδειξη για την έναρξη νέου οχυρωματικού προγράμματος, που θα εξασφάλιζε πολύ μεγαλύτερη επάρκεια άμυνας στην πόλη και θα ξεπερνούσε όλα εκείνα τα μειονεκτήματα της προηγούμενης οχύρωσης, τα οποία εντοπίζονται: στην αδυναμία των μεσοπυργίων τμημάτων εκεί όπου ήταν λεπτά, στην προχειρότητα της κατασκευής με την υποβαθμισμένη εμφάνιση του εσωτερικού τείχους, καθώς επίσης και στην ασύνδετη σχέση που παρουσίαζαν οι πρόσθετοι πύργοι με τον πρώτο ρωμαϊκό περίβολο. Εικόνα 2. Η θέση του δυτικού οχυρωματικού τείχους της Θεσσαλονίκης Το νέο οχυρωματικό πρόγραμμα ήταν εξαιρετικά μεγάλο και αφορούσε στα πεδινότερα τμήματα του περιβόλου, κυρίως στη δυτική περιοχή. Βασική οργανωτική αρχή ήταν η κατασκευή ενός εφαπτόμενου τείχους από την εξωτερική παρειά του ρωμαϊκού με συνεχείς τριγωνικούς προβόλους, υποταγμένους στα ρωμαϊκά μεταξόνια, όπως διαμορφώθηκαν με τους ενδιάμεσους πρόσθετους πύργους της κωνσταντίνειας φάσης (Εικ. 3,4). Η υποτείνουσα κάθε προβόλου προγραμματίστηκε να εκτείνεται σε όλο το μήκος του προϋπάρχοντος μεταπυργίου τμήματος, με συνέπεια οι κορυφές των τριγωνικών πύργων να βρίσκονται σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους πάνω στην προέκταση της μεσοκαθέτου των ρωμαϊκών μεσοπυργίων. Με τον τρόπο αυτό κάθε τριγωνικός πρόβολος 8

10 της νέας οχύρωσης αντιστοιχούσε σε ρωμαϊκό μεταπύργιο και κάθε μεσοπύργιο τμήμα της νέας φάσης σε πύργο της προηγούμενης (Εικ. 1). Με τον απλό αλλά ευφυή αυτό τρόπο τα πεδινά τείχη της Θεσσαλονίκης ήταν αδύνατο να διαρραγούν με τις συνήθεις πολιορκητικές μηχανές εκείνης της εποχής. Το σύστημα αυτό εφαρμόστηκε με γεωμετρική συνέπεια στο δυτικό μόνο τμήμα του περιβόλου από το Τοπ-Χανέ ως τη Ληταία πύλη. Από εκεί απουσιάζουν εντελώς οι ορθογώνιες προβολές σε αντίθεση με το αντίστοιχο ανατολικό τείχος, όπου εφαρμόστηκε πιο σύνθετη γεωμετρία. Η θεμελίωση στα δυτικά τείχη αποτελείται από αργολιθοδομή κτισμένη με ασβεστοκονίαμα, ενισχυμένο με πλίνθινο χοντρόκοκκο γαρμπίλι. Στην εξωτερική παρειά της ανωδομής διακρίνονται τρία είδη τοιχοποιίας, διαφορετικά μεταξύ τους, αλλά ωστόσο σύγχρονα. Για λόγους καθαρά αμυντικούς το κάτω τμήμα είναι κτισμένο με αρχιτεκτονικό υλικό σε δεύτερη χρήση, κατεξοχήν έδρανα και επιστύλια, εξαιρετικά μεγάλων διαστάσεων κυρίως ως προς το μήκος τους. Ψηλότερα από το κατά προσέγγιση αυτό ισοδομικό σύστημα ακολουθεί αμιγής πλίνθινη τοιχοποιία, η οποία επιστέφεται με πλίνθινο κοσμήτη διαμορφωμένο με τρεις επάλληλες στρώσεις πλίνθων, σε σταδιακή υποχώρηση, από τις οποίες η κατώτερη προεξέχει περισσότερο (Εικ. 5,6). Στη στάθμη του κοσμήτη εδράζεται φαρδιά ζώνη τοιχοποιίας, διαμορφωμένη σε δύο επάλληλες σειρές πλίνθινων τόξων με διπλά μέτωπα (Εικ. 7). Τα τύμπανα των τόξων είναι γεμισμένα με απλή αργολιθοδομή, ενώ στις καμπύλες τριγωνικές επιφάνειες, που προκύπτουν ανάμεσα στα εξωράχια, προβάλλονται οι διακοσμητικές προθέσεις των δημιουργών και οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Εδώ, για πρώτη φορά, απαντούν πλίνθινοι σταυροί. Εικόνα 3. Βόρεια άποψη δυτικών τειχών [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] 9

11 Εικόνα 4. Τμήμα δυτικού περιβόλου νότια της οδού Αγίου Δημητρίου, από νοτιοανατολικά [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] Εικόνα 5. Τμήμα δυτικού περιβόλου νότια της οδού Αγίου Δημητρίου, από βορειοδυτικά [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] 10

12 Εικόνα 6. Χαρακτηριστικός τρόπος δομής στα δυτικά τείχη. Τμήμα νότια της οδού Αγίου Δημητρίου [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] Επομένως, διακρίνουμε τρεις συνολικά διαφοροποιημένες μεταξύ τους ζώνες, μία πάνω από τη θεμελίωση με εγγώνιους λίθους, εξαιρετικής αντοχής σε κρούσεις, μια ολόπλινθη μεταβατική με κοσμήτη και την τελευταία, στα ψηλότερα τμήματα, με τα πλίνθινα τόξα. Ο τρόπος απόληξης του περιβόλου σ'αυτήν την πλευρά παραμένει άγνωστος. Ωστόσο δεν μπορούμε να φανταστούμε άλλο είδος τοιχοποιίας για τις επάλξεις εκτός από πλίνθινο. Η ποικιλία και η έντεχνη απόδοση της εξωτερικής παρειάς του δυτικού τείχους δεν επαναλαμβάνεται από την εσωτερική του πλευρά (Εικ. 8,9). Δόμοι και πλίνθοι εισχωρούν σε βάθος ενός περίπου μέτρου, ενώ το υπόλοιπο του συνολικού πλάτους κυμαίνεται γύρω στα τρία μέτρα και είναι κτισμένο με πλίνθινες ζώνες που εναλλάσσονται με αργολιθοδομή. Εκεί όπου το έδαφος παρουσιάζει κλίση, παρατηρείται κλιμακωτή διάταξη στα μορφολογικά στοιχεία της εξωτερικής παρειάς της τοιχοποιίας. Η αλλαγή της στάθμης παραλαμβάνεται, όπως είναι φυσικό, από τους πύργους στα νότια σημεία σύνδεσης με τα αντίστοιχα μεταπύργια τμήματα. 11

13 Εικόνα 7. Αντιπροσωπευτικό δείγμα τοιχοποιίας του δυτικού περιβόλου [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] Η επιμέλεια της κατασκευής ξεχωρίζει στους πύργους που γειτνιάζουν με τη Ληταία πύλη. Στον τριγωνικό πρόβολο, στα βόρεια της οδού Αγίου Δημητρίου, διατηρούνται στη θέση τους μεταλλικοί πιόσχημοι σύνδεσμοι, που έδεναν μεταξύ τους τα μεγάλα μαρμάρινα επιστύλια (Εικ. 10,11). Ο νότιος πύργος δε σώζεται. Είναι όμως αυτονόητο ότι θα είχε κτιστεί με ανάλογη επιμέλεια, όπως και ο προηγούμενος, με τον οποίο προστάτευαν από κοινού τη Ληταία πύλη που ανοιγόταν ανάμεσα τους. Αξιοπαρατήρητο είναι ότι και ο αμέσως επόμενος πύργος είχε κτιστεί με περισσή φροντίδα και πολύ μεγαλύτερη τέχνη από εκείνους που ακολουθούν ακόμη νοτιότερα. Οι οριζόντιοι αρμοί ανάμεσα στα επιλεγμένα αρχιτεκτονικά μέλη είναι καθαροί, ενώ ανάμεσα στις επιφάνειες ώσεως, που σε ορισμένα σημεία έχουν απομακρυνθεί, φαίνονται καθαρά ότι υπάρχουν και εδώ πιόσχημοι μεταλλικοί σύνδεσμοι. 12

14 Εικόνα 8. Λεπτομέρεια της τοιχοποιίας με τα πλίνθινα τόξα, από την εσωτερική πλευρά των δυτικών τειχών, απέναντι από το ναό των Αγίων Αποστόλων [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] Στους νοτιότερους τριγωνικούς πύργους δε διαπιστώθηκε η τεχνική των μεταλλικών συνδέσμων, ούτε στα μεσοπύργια τμήματα, γεγονός που δε θα 'πρεπε να συσχετιστεί χρονολογικά. Υπάρχουν ενδείξεις που συνηγορούν στο ότι η κατασκευή των τειχών άρχισε από τις πύλες, προφανώς με άμεση επίβλεψη του μηχανικού και με τους πιο ικανούς τεχνίτες. Η προσεγμένη κατασκευή ήταν επιβεβλημένη εξαιτίας της θέσης όχι μόνον για στρατιωτικούς λόγους, αλλά και για λόγους προβολής. Στα πιο απομακρυσμένα σημεία είναι φυσική η απλούστευση της τεχνικής, έτσι ώστε να κερδίζεται χρόνος και χρήμα. Η οποιαδήποτε παρέκκλιση από τη βασική αρχή οργάνωσης της παλαιοχριστιανικής φάσης θα μπορούσε να δικαιολογηθεί εξαιτίας της φύσης του έργου, των κάποιων μετρικών διαφορών, που διαπιστώνονται ανάμεσα στα μεσοπύργια τμήματα της προϋπάρχουσας οχύρωσης, και των επιθυμητών αλλαγών, που θα έγιναν στις πύλες του περιβόλου ανεξάρτητα αν αυτές ήταν κύριες ή δευτερεύουσες. Έτσι δε θα μας εξέπληττε το γεγονός, αν ανάμεσα σε δύο τριγωνικούς πύργους συναντούσαμε δύο ορθογώνιους ή και κανέναν ως παρέκκλιση από τον κανόνα. 13

15 Εικόνα 9. Τρόπος γεφύρωσης τριγωνικού πύργου των δυτικών τειχών με ημιχώνιο, κοντά στον πυλώνα των Αγίων Αποστόλων [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] Η θέση της ρωμαϊκής πύλης τοποθετείται νοτιότερα της σημερινής Εγνατίας, στην προέκταση του ρωμαϊκού δρόμου, που αποκαλύφτηκε από τη Μ. Σιγανίδου στο υπόγειο υποκαταστήματος της Εθνικής Τράπεζας. Ο αρχαίος αυτός δρόμος (Via Regia), ο οποίος διέσχιζε ολόκληρη τη ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη, περνούσε νότια της μεγάλης εκείνης αίθουσας που συνδεόταν άμεσα με την αψίδα του Γαλερίου, περίπου στη νοητή γραμμή που ενώνει την εκκλησία της Υπαπαντής με τον παλαιολόγειο ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Πιστεύεται ότι σύγχρονα με την παλαιοχριστιανική οχύρωση καταργήθηκε η ρωμαϊκή πύλη, ενώ ταυτόχρονα ανοίχτηκε καινούργια, λίγο βορειότερα, στο σημερινό περίπου άξονα της οδού Εγνατίας. Με αφετηρία το βόρειο τριγωνικό πύργο της Κασσανδρεωτικής πύλης, που σώζεται βόρεια της Εγνατίας, θα αναζητούσαμε το νότιο ανάλογο του στο μικρό πάρκο, που υπάρχει στην απέναντι πλευρά του δρόμου και ενδεχομένως μπροστά από τη ρωμαϊκή πύλη, την οποία θα έφραζε. 14

16 Εικόνα 10. Τρόπος σύνδεσης μαρμάρινων μελών με μεταλλικούς συνδέσμους στον τριγωνικό πύργο της Ληταίας πύλης [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] Θεωρείται λοιπόν ότι ο άξονας της Via Regia μετατέθηκε βορειότερα στην παλαιοχριστιανική εποχή, αλλάζοντας στάθμη αλλά και κατεύθυνση, για να περάσει κάτω από το μεγαλύτερο τόξο της αψίδας, δημιουργώντας έτσι μια καμπή στη συνάντηση του με τον άξονα Καμάρας - Ροτόντας (Εικ. 12). Ανάλογη κλίση δημιουργήθηκε και στη δυτική του πορεία ως τη συνάντηση του με τον παλιό άξονα της δημιουργώντας έτσι τη μετέπειτα Λεωφόρο των Βυζαντινών. Η μεγάλη αυτή πολεοδομική επέμβαση συνδέεται με τη μετάπλαση του χώρου ανάμεσα στην αψίδα του Γαλερίου και τη Ροτόντα στη γνωστή πομπική σύνθεση. Η μεγάλη αυτή διασκευή δε συσχετίζεται άμεσα με τη μετατροπή του παγανιστικού περίκεντρου κτιρίου σε χριστιανικό ναό, αλλά με την έμπρακτη πολιτική του Θεοδοσίου Α' ενάντια στην ειδωλολατρία και στα εκφραστικά της μέσα, έτσι όπως εκδηλώθηκε γύρω στα μέσα της βασιλείας του. 15

17 Εικόνα 11. Τρόπος σύνδεσης μαρμάρινων μελών με μεταλλικούς συνδέσμους σε τμήμα του δυτικού περιβόλου, νότια της Ληταίας πύλης [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] Η χρήση μαρμάρινων εδωλίων στα δυτικά τείχη της θεσσαλονίκης, προέρχεται μάλλον από το στάδιο της πόλης παρά από τον ιππόδρομο, τον οποίο δεν είχε κανένα λόγο να αφανίσει ο φιλοχριστιανός αυτοκράτορας. Ίσως αυτή ακριβώς η αντιειδωλολατρική τακτική του Θεοδοσίου, που έφτασε στο απόγειο της με καταστροφές χώρων λατρείας και συγκέντρωσης των εθνικών στη διετία , να τάραξε τα πνεύματα των Θεσσαλονικέων και να οδήγησε τελικά στα θλιβερά γεγονότα της σφαγής (390), ενόσω ο ίδιος απουσίαζε από τη θεσσαλονίκη. Όλα τα παραπάνω αποτελούν ισχυρές ενδείξεις για μια χρονολόγηση των ανατολικών και δυτικών τειχών της θεσσαλονίκης στην εποχή του Θεοδοσίου ( ). Ωστόσο, με κανέναν τρόπο δεν υποστηρίζεται ότι ολόκληρος ο παλαιοχριστιανικός περίβολος ολοκληρώθηκε στα στενά χρονικά πλαίσια της βασιλείας του. Αξίζει να τονιστεί ότι πολλά από τα μεσοπύργια τμήματα του ρωμαϊκού περιβόλου, απέναντι από το νοσοκομείο "Άγιος Δημήτριος" ενισχύθηκαν πολύ μεταγενέστερα. Το ανατολικό τείχος παρουσιάζει μια τέτοια κατάσταση, που μιλά από μόνη της τουλάχιστον για δεύτερη παλαιοχριστιανική φάση μετά από εκείνη, η οποία αποδόθηκε στο Θεοδόσιο. 16

18 Εικόνα 12. Σχέση Κασσανδρεωτικής πύλης και αψίδας Γαλερίου. Θεωρητική προσέγγιση δύο διαδοχικών φάσεων, της ρωμαϊκής και της εποχής του Θεοδοσίου Α [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] Χωρίς απόλυτη σιγουριά, προτείνεται μια χρονολόγηση μέσα στον πέμπτο αιώνα, εμμένοντας στην άποψη ότι τα νοτιότερα τμήματα του περιβόλου (ανατολικό και δυτικό) είναι κτισμένα, με μικρή χρονική διαφορά μεταξύ τους, μέσα στην περίοδο της βασιλείας του Θεοδοσίου Α'. Ως πρωιμότερο θεωρείται το δυτικό τείχος με δεδομένο ότι εκεί χρησιμοποιήθηκαν, κατεξοχήν, έδρανα του σταδίου, ενώ στο ανατολικό απαντούν σποραδικά. Πιστεύεται δηλαδή ότι αρχικά προγραμματίστηκε μόνον το δυτικό πεδινό τμήμα και αργότερα το ανατολικό. Στην αντίθετη περίπτωση τα έδρανα θα είχαν χρησιμοποιηθεί στο κοντινότερο τμήμα της πόλης. Είναι σαφές ότι ο παλαιοχριστιανικός περίβολος στα δυτικά και βορειοδυτικά τμήματα του δεν κατασκευάστηκε ταυτόχρονα. Μορφολογική ενότητα παρουσιάζει μόνο το νοτιότερο δυτικό, από το Τοπ-Χανέ ως το βόρειο τριγωνικό πύργο της Ληταίας πύλης. Από εκεί και πάνω σε όλη τη δρεπανοειδή διαδρομή του η κατάσταση παρουσιάζει εξαιρετική ποικιλία, την οποία θα αποδίδαμε σε διαδοχικές περιόδους μετά την εποχή του Θεοδοσίου Α'. Είναι προφανές ότι ως το τέρμα της οδού Κλαυδιανού χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο η τεχνική του δυτικού θεοδοσιανού τείχους με τις ζώνες των πλίνθινων τόξων και την προσπάθεια για βελτιωμένη εξωτερική εμφάνιση (Εικ. 14, Εικ. 13,15,16,17). Η εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία των τόξων, των διακοσμητικών θεμάτων, των αποτροπαϊκών σταυρών, των γείσων καθώς επίσης και άλλων στοιχείων καθαρά τεχνικών, όπως οι θέσεις στήριξης των ικριωμάτων, τα επίπεδα αναμονής, τα κονιάματα και άλλα πολλά, δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης ότι εδώ έχουμε τμηματικές ενισχύσεις του αρχικού ρωμαϊκού τείχους και πάνω σ' αυτές ακόμη μεταγενέστερες ανακατασκευές. Μέσα στη δεκαετία έγιναν οι μεγάλοι εκείνοι σεισμοί της Θεσσαλονίκης, που έμειναν ανεξίτηλοι στη γραπτή παράδοση. Σύμφωνα με τη διήγηση των θαυμάτων οι καταστροφές ήταν πρωτοφανείς και οι ζημιές στα τείχη της Θεσσαλονίκης εξαιρετικά μεγάλες. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός της κατάρρευσης ενός τμήματος του τείχους και της "αυτόματης" ανόρθωσης του μπροστά στα μάτια των Σλάβων που πολιορκούσαν την 17

19 πόλη. Το σχετικό χωρίο έχει ως εξής: «..., αφνω σεισμός μέγας έγένετο, ώστε πάντα τον λαόν της πόλεως άνακράξαι το Κύριε ελέησαν. Του δε βαρβαρικού πλήθους έωρακότος το τείχος καταπεπτωκός άπαν, σονεφορμήσαι προς το την πόλιν έλεΐν, και πλησιασάντων αυτών όραν το τείχος καθάπερ το πρώτον έστώς...". Το γεγονός αυτό που αποδόθηκε σε θαυματουργή παρέμβαση του Αγίου Δημητρίου εύκολα ερμηνεύεται μέσα από τις γνώσεις μας για την κατασκευή των τειχών της Θεσσαλονίκης. Προφανώς έπεσε ένα από τα διπλά ή τριπλά εκείνα τείχη που περιέβαλαν την πόλη, ενώ έμεινε στη θέση του το εσωτερικό, με το οποίο βρισκόταν σε επαφή όπως ακριβώς συνέβη και σε νεότερη εποχή. Εικόνα 13. Βορειοδυτικό τμήμα τειχών με επάλληλα πλίνθινα τόξα, δυτικά του πύργου του Κλαυδιανού [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] 18

20 Εικόνα 14. Όψη μεσοπυργίου τμήματος δυτικά του πύργου του Κλαυδιανού [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] 19

21 Εικόνα 15. Το δυτικότερο μεσοπύργιο, πριν τη στροφή του περιβόλου προς τη Ληταία πύλη. Διακρίνεται καθαρά η αλληλουχία δύο χριστιανικών φάσεων, της παλαιοχριστιανικής και της πρώτης βυζαντινής περιόδου, δηλαδή του οχυρωματικού έργου του Πύρρου [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] Εικόνα 16. Το τελευταίο μεσοπύργιο του βορειοδυτικού περιβόλου πριν τη στροφή προς τη Ληταία πύλη, όπως σωζόταν στις αρχές του 20 ου αιώνα [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] 20

22 Εικόνα 17. Τμήμα του βορειοδυτικού περιβόλου, δυτικότερα του πύργου του Κλαυδιανού, όπως σωζόταν στις αρχές του 20 ου αιώνα [Γ. Βελένης, Τα Τείχη της Θεσσαλονίκης, 1998] Με τη δεύτερη από τις δύο παραπάνω οικοδομικές φάσεις των τειχών σχετίζεται, για τυπολογικούς κυρίως λόγους, ένα μικρό τμήμα στο βόρειο τείχος, αποτελούμενο από έναν ορθογώνιο και έναν τριγωνικό πύργο, με τον οποίο συνδέθηκε, πολύ αργότερα, το ανατολικό τείχος της μεταγενέστερης βυζαντινής ακρόπολης. Σε κάθε πλευρά του τριγωνικού πύργου υπήρχε μία πύλη, μικρών σχετικά διαστάσεων. Πρόκειται για το λεγόμενο Τριγώνιο, όπου πολύ αργότερα, στην ύστερη βυζαντινή περίοδο, η μία από τις δύο πύλες διευρύνθηκε «ορισμω Άννης Παλαιολογίνης», και αποτέλεσε την ακραία ανατολική πύλη του περιβόλου, από όπου έμπαινε κανείς στο βορειοανατολικό τμήμα της πόλης. Η δεύτερη πύλη είχε μετασκευαστεί πολύ νωρίτερα για την εξυπηρέτηση της βυζαντινής ακρόπολης. Για το σκοπό αυτό μεταφέρθηκε το μαρμάρινο θύρωμα από την εξωτερική στην εσωτερική πλευρά του ανοίγματος, δηλαδή προς την πόλη, έτσι ώστε ο έλεγχος να γίνεται μέσα από την ακρόπολη. Τα δομικά στοιχεία του μικρού αυτού τμήματος στην περιοχή του Τριγωνίου δείχνουν πως ο εμπνευστής του έργου σκόπευε να προβεί σε μεγαλύτερης κλίμακας ενίσχυση του περιβόλου στο βόρειο τμήμα και ειδικότερα εκεί που η άμυνα ήταν προβληματική εξαιτίας της έλλειψης ισχυρής κλίσης του εδάφους. Πλην όμως οι εργασίες δε συνεχίστηκαν προς τα δυτικά για λόγους πέρα από τη θέληση του δημιουργού. Φαίνεται πως η μακριά περίοδος βασιλείας του Θεοδοσίου Α' δεν ήταν επαρκής για την ολοκλήρωση και αυτού του οχυρωματικού έργου στη Θεσσαλονίκη. Έτσι, στις αρχές του 5ου αι., τα πλέον ισχυρά τμήματα του περιβόλου ήταν τα πεδινά τείχη, 21

23 από τις δύο πλευρές της πόλης ως το ύψος της οδού Αγίου Δημητρίου, που είχε ήδη κατασκευαστεί και το προτείχισμα. Ο χρόνος ίδρυσης του δεύτερου θαλάσσιου τείχους, νοτιότερα της οδού Μητροπόλεως, φαίνεται να απέχει πολύ από αυτή την εποχή. Προτεραιότητα δόθηκε στα βορειότερα τμήματα του περιβόλου, ψηλότερα από την οδό Αγίου Δημητρίου. Τα πλησιέστερα τμήματα ανάγονται χρονικά στον 5ο αι. και σχετίζονται, κατά το πιο πιθανό, με τις δραστηριότητες κάποιου ανώτερου αξιωματούχου που έφερε το όνομα Ορμίσδας. Στο ανατολικό τμήμα, που τα πράγματα είναι σαφέστερα, κάνουν την εμφάνιση τους οι πρώτοι λατινικοί σταυροί. Έχουν αρκετά μεγάλο μέγεθος και αποδίδονται με τεμάχια πλίνθων σφηνωμένα σε τοιχοποιία λιθόκτιστης ζώνης ανάμεσα σε πλίνθινες. Το όνομα Ορμίσδας μαρτυρείται σε πλίνθινη επιγραφή του ομώνυμου γνωστού πύργουπροβόλου, με τον οποίο έχει ασχοληθεί πληθώρα ερευνητών. Ως οψιμότερο έργο της μακριάς αυτής περιόδου θεωρείται το βόρειο τείχος του περιβόλου με τους μεγάλους πλίνθινους σταυρούς και τις ολόπλινθες κατασκευές στις γωνίες των πύργων. Το δεύτερο στοιχείο χαρακτηρίζει και άλλους πύργους, μεμονωμένους, στο ανατολικό και δυτικό τμήμα του περιβόλου. Πρόκειται για τοπικές επιδιορθώσεις, οι οποίες τεκμηριώνουν την οψιμότητα της κατασκευής αυτών των πύργων σε σχέση με τους παράπλευρους. Χρονολογούνται, μαζί με το βόρειο τείχος που χωρίζει την πόλη από την ακρόπολη, πριν τα μέσα του 7ου αι. Η χρονολόγηση βασίζεται στην υπερβολική κατάχρηση μεγάλων πλίνθινων σταυρών, θριαμβικού χαρακτήρα, πράγμα που φαίνεται λογικά να έχει σχέση με τη νίκη του Ηρακλείου ενάντια στους Πέρσες και την ανύψωση του Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα. Ως δεύτερο στοιχείο χρονολόγησης θεωρείται η λακωνική εκείνη επιγραφή που υπάρχει πάνω από τη μικρή πύλη μετά το δυτικό κόμβο της ελληνιστικής και μετέπειτα ρωμαϊκής ακρόπολης, όπου αναφέρεται το όνομα Πύρ(ρος). Γίνεται η σκέψη μήπως πρόκειται για συμμετοχή στο έργο του γνωστού Πατριάρχη πριν την ανάρρηση του, εάν κατείχε κάποιο αξίωμα στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Έτσι, το σύνολο του οχυρωματικού προγράμματος θα μπορούσε να αποδοθεί στον Ηράκλειο και όχι αποκλειστικά στον Πυρρό. Ωστόσο και σε αυτή την περίπτωση δεν αποκλείεται να πρόκειται για άλλο πρόσωπο, που δε μαρτυρείται αλλού. Με τον ίδιο αυτοκράτορα σχετίζεται, πιθανόν, η δεύτερη θαλάσσια οχύρωση, νότια της οδού Μητροπόλεως, ενώ η τρίτη, νότια της οδού Προξένου Λ. Κορομηλά θα πρέπει να έγινε αργότερα, ίσως σύγχρονα με τη βυζαντινή ακρόπολη. Στα μέσα λοιπόν του 7ου αι., η οχύρωση της Θεσσαλονίκης απέβη εξαιρετικά ισχυρή. Ο περίβολος περιλάμβανε έκταση 260 εκταρίων και είχε μήκος γύρω στα επτά χιλιόμετρα. Το συνολικό πάχος στα περισσότερα μεσοπύργια μετά τις αλλεπάλληλες ενισχύσεις ξεπερνούσε τα 5.00 μ. Οι πύργοι παρουσίαζαν εξαιρετική πυκνότητα με αποτέλεσμα η επάρκεια της άμυνας να ελέγχεται απόλυτα σε όλη την περίμετρο, εφόσον φυσικά υπήρχε ικανός αριθμός στρατιωτών. Η πόλη της Θεσσαλονίκης ήταν πράγματι απόρθητη από την ξηρά για τα πολιορκητικά μέσα εκείνης της εποχής, όπως αποδείχτηκε στους επόμενους αιώνες, παρόλες τις συχνές επιδρομές. Επί πλέον, στα δύο νοτιότερα τμήματα του περιβόλου, υπήρχε προτείχισμα, από τη θάλασσα ως το ύψος της οδού Αγίου Δημητρίου, το οποίο εκτεινόταν στα δυτικά ακόμη βορειότερα, με κατεύθυνση παράλληλη με το βορειοδυτικό τείχος, ως εκεί που άρχιζαν τα ορεινά τμήματα της πόλης. Οι βραχώδεις περιοχές της Θεσσαλονίκης δεν είχαν ανάγκη προτειχίσματος δεδομένου ότι οι κλίσεις του εδάφους, εκτός του περιβόλου, ήταν πολύ ισχυρές και η προσέγγιση του τείχους εξαιρετικά δύσκολη. Πρόβλημα εύκολης προσέγγισης παρουσίαζε το βόρειο εκείνο τμήμα του τείχους που αποτέλεσε στη συνέχεια το ενδιάμεσο χώρισμα ανάμεσα στην πόλη και τη βυζαντινή ακρόπολη. Παρόλο το μεγάλο πάχος που απέκτησε στην εποχή του Ηρακλείου, δεν αποκλείεται να υπήρχε και εκεί κάποιο 22

24 προτείχισμα, όμως το ζήτημα αυτό ανασκαφικά μόνο θα μπορούσε να διευκρινιστεί. Σημαντική θέση στην έρευνα των τειχών της Θεσσαλονίκης κατέχουν οι κύριες πύλες του περιβόλου, με τις οποίες συνδέονται άμεσα διάφορα προβλήματα ιστορίας και τοπογραφίας της πόλης. Τα προσφερόμενα στοιχεία γι' αυτές είναι λιγοστά και δε βοηθούν σε λεπτομερείς αναλύσεις. Εξάλλου δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ποιοι ακριβώς από τους άξονες που διέσχιζαν την πόλη κατέληγαν ανέκαθεν σε πύλες. Για την ελληνιστική Θεσσαλονίκη θα ήταν άσκοπο να συζητεί κανείς το θέμα, αφού δε γνωρίζουμε, προς το παρόν, κανένα δρόμο της πόλης από εκείνη την εποχή. Η κατάσταση αρχίζει να ξεκαθαρίζει πολύ αργότερα. Η ρωμαϊκή αψίδα που υπήρχε στο δυτικό πέρας της σημερινής οδού Εγνατίας, στη λεγόμενη Χρυσή πύλη, δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας για την ύπαρξη μίας κύριας εισόδου της πόλης σε εκείνη τη θέση. Η αντίστοιχη ανατολική πύλη βρισκόταν λίγο νοτιότερα της σημερινής οδού Εγνατίας, στην προέκταση του πλακόστρωτου ρωμαϊκού δρόμου που ανασκάφηκε κάτω από το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας. Ως μοναδική πύλη, στα νοτιότερα πλευρικά τμήματα του περιβόλου, θεωρείται η πύλη Ρώμη και τοποθετείται κοντά στη θαλάσσια περιοχή. Πλην όμως δεν αποκλείεται να αποτελεί έργο της εποχής της Τετραρχίας και να σχετίζεται αποκλειστικά με την ίδρυση του ανακτόρου και του παράπλευρου ιπποδρόμου, που έφθανε ως εκεί και απέκλειε κάθε δυνατότητα ενδιάμεσης πρόσβασης στα ανατολικά. Οι δύο πύλες στα πέρατα περίπου του άξονα της σημερινής Εγνατίας δεν ήταν αρκετές για μία τόσο μεγάλη πόλη, όπως η Θεσσαλονίκη. Θα αναζητούσαμε τουλάχιστον άλλες δύο πύλες, στο βορειότερο τμήμα της πόλης, σε έναν άξονα ακόμη πιο βασικό για την αρχαιότερη φάση του οικισμού, και περισσότερο κεντρικό, γύρω από τον οποίο θα ήταν οργανωμένοι οι δημόσιοι χώροι και τα ιερά στην αρχαιότερη ρωμαϊκή περίοδο. Σύμφωνα με το πολεοδομικό σύστημα των ορθογώνιων οικοδομικών νησίδων που είχε εφαρμοστεί στη Θεσσαλονίκη, οι παράλληλοι άξονες της πόλης, συμπεριλαμβανομένης και της Εγνατίας και ενός ακόμη δρόμου που θα πρέπει να υπήρχε βορειότερα της Κασσάνδρου, αριθμούνται σε επτά. Ο μέσος άξονας ανάμεσα σε αυτούς αντιστοιχεί με την οδό Ολύμπου, η οποία βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ πεδινής και ορεινής περιοχής. Πρέπει να αναζητηθούν δύο ρωμαϊκές πύλες, ίσως και ύστερες ελληνιστικές, στα πέρατα αυτού του άξονα, από τις οποίες η μία, η ανατολική, ενδεχομένως επέζησε ως δευτερεύουσα είσοδος στα βυζαντινά χρόνια με την ονομασία πύλη των Ασωμάτων. Στην περίπτωση αυτή, η ρωμαϊκή αγορά της Θεσσαλονίκης, της οποίας σήμερα γνωρίζουμε καλύτερα τη μορφή, θα είχε την κύρια πλευρά προς ένα βασικό άξονα της πόλης, όπως της ταίριαζε, και τη δευτερεύουσα, με τα καταστήματα, προς τον εμπορικό δρόμο, που αποκαλύφθηκε στον άξονα της σημερινής οδού Φιλίππου. Κάτι ανάλογο συμβαίνει στην πόλη των Φιλίππων, από την οποία μπορούμε να έχουμε μία ιδέα της όλης κατάστασης. Σε ό,τι αφορά την αναβάθμιση του άξονα της οδού Αγίου Δημητρίου και την παρουσία εκεί των δύο παλαιοχριστιανικών πυλών, της Ληταίας στα δυτικά και της αντίστοιχης ανώνυμης στα ανατολικά, εφόσον ισχύουν τα προηγούμενα, φαίνεται λογικό να αποτελούν δημιούργημα της εποχής του Θεοδοσίου Α'. Όπως και να έχει όμως το θέμα, είναι γεγονός ότι η Θεσσαλονίκη είχε ικανό αριθμό πυλών κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, τέσσερις στην ανατολική πλευρά της πόλης και δύο στη δυτική. Επισημαίνεται ωστόσο η ιδιαιτερότητα της πύλης Ρώμη σε ό,τι αφορά τη σχέση της με το ανάκτορο καθώς και της πύλης των Ασωμάτων, η οποία θα πρέπει να απέκτησε εντελώς δευτερεύουσα σημασία ή και να μη λειτουργούσε σε μακριές χρονικές περιόδους. Τα ορεινά τμήματα της Θεσσαλονίκης σε μία ζώνη που περιλαμβάνεται ανάμεσα στην οδό 23

25 Κασσάνδρου και τη νοητή οριογραμμή που ορίζεται από τον ναό του Οσίου Δαυΐδ και το ναό των Ταξιαρχών ήταν ανέκαθεν κατοικημένα και ίσως αποτελούσαν το ζωτικότερο χώρο κατοικίας στην ελληνιστική περίοδο. Ψηλότερα ακόμη, στα εντελώς βραχώδη τμήματα, είχαν τη θέση τους οι «ιδιάζοντες» εκείνοι ελεύθεροι χώροι, που απαιτούσαν οι περιτειχισμένες πύλες. Οι νότιες πύλες βρίσκονται τόσο μακριά από τις περιοχές αυτές, ώστε δικαιολογημένα θα αναζητούσε κανείς και άλλες πύλες για την εξυπηρέτηση τους, στα βορειότερα τμήματα του περιβόλου. Μία από αυτές θα την αναζητούσαμε στο δυτικό κόμβο που σχηματίζεται στην συνάντηση του βόρειου τείχους και της δυτικής πλευράς του περιβόλου της βυζαντινής ακρόπολης. Εκεί, πράγματι, δημιουργείται μικρή διακοπή της συνέχειας του περιβόλου με παράλληλη μετατόπιση του τείχους αφήνοντας κατάλληλο χώρο για τη δημιουργία πλευρικής εισόδου. Στην ίδια θέση, εξάλλου, υπάρχει διαμορφωμένη βυζαντινή πύλη με ικανοποιητικές προδιαγραφές διπλής ασφάλειας. Επισημαίνεται ακόμη ότι η συγκεκριμένη αυτή θέση βρίσκεται στη νοητή προέκταση της οδού Αγίας Σοφίας, η χάραξη της οποίας δεν αποκλείεται να σχετίζεται με την αρχική χάραξη των πολεοδομικών αξόνων. Η αναγκαιότητα ύπαρξης κύριων πυλών στο βόρειο τείχος επιβεβαιώνεται ακόμη από τις μεταγενέστερες πύλες που ανοίχτηκαν στο βόρειο τείχος, πρωιμότερη από της οποίες θεωρείται η μεγάλη εκείνη πύλη που βρίσκεται στο τμήμα του Τριγωνίου, από όπου περνούν σήμερα τα λεωφορεία. Οι μικρότερες πύλες του βόρειου περιβόλου, όπως οι δύο παλαιοχριστιανικές στον παράπλευρο τριγωνικό πύργο, καθώς και εκείνη με την επιγραφή του Πυρρού, εξυπηρετούσαν, κατά κύριο λόγο, στρατιωτικές ανάγκες. Παρόμοιες μικρές πύλες θα υπήρχαν ασφαλώς και σε άλλες θέσεις του βόρειου και βορειοδυτικού οχυρωματικού περιβόλου, καθώς επίσης και στην πλευρά προς τη θάλασσα. Τις στρατιωτικές πύλες του ανατολικού και δυτικού πεδινού τμήματος θα τις αναζητούσαμε στο προτείχισμα και όχι στο κύριο τείχος με εξαίρεση την πύλη που βρισκόταν στο ανατολικό πέρας της οδού Ολύμπου, η οποία δε θα είχε την αρχική της σημασία μετά τα τέλη του 4ου μ.χ. αιώνα. Το ανατολικό τείχος, βορειότερα της οδού Αγίου Δημητρίου, έχει αρκετά μεγάλο μήκος, ώστε δικαιολογημένα θα αναζητούσε κανείς περιορισμένο αριθμό στρατιωτικών πυλών. Η ύπαρξη επιγραφής στον πύργο του Ορμίσδα αποτελεί ισχυρή ένδειξη για την παρουσία εκεί κοντά παλαιοχριστιανικής πύλης και ειδικότερα στο βόρειο καταστρεμμένο μεταπύργιο τμήμα. Ακόμη βορειότερα, εκεί όπου υπάρχει ένας ορθογώνιος πύργος ανακατασκευασμένος στο νότιο τμήμα του με μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, φαίνεται πως υπήρχε παράπλευρη πύλη, όπως προκύπτει από φωτογραφία του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου. Ωστόσο, το ζήτημα της παρουσίας ή μη των δύο αυτών πιθανών πυλών μόνο με συστηματική ανασκαφική έρευνα θα μπορούσε να διευκρινιστεί. Στην περίπτωση που πράγματι υπάρχουν, έστω και μία από τις δύο, τότε το όλο θέμα των τεσσάρων ανατολικών πυλών καθώς και το πρόβλημα της ταύτισης με τις γνωστές ονομασίες, όπως παραδίδονται από τις γραπτές πηγές, θα τεθεί σε νέα βάση. Έτσι, η θέση της πύλης των Ασωμάτων παραμένει ανοικτό θέμα στην έρευνα και δεν αποκλείεται να βρίσκεται βορειότερα της οδού Αγίου Δημητρίου, όπου, ενδεχομένως, θα αναζητούσαμε και έναν ομώνυμο ναό. 24

26 Κεφάλαιο 2: Γεωμετρική Τεκμηρίωση Μνημείων 2.1 Ανάγκη Αποτύπωσης ενός Μνημείου Η αποτύπωση των μνημείων είναι αναγκαία καθώς εξασφαλίζει τις καταγραφές των στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς, ιδιαίτερα αυτών που κινδυνεύουν από τη φθορά του χρόνου, τις φυσικές συνθήκες και τις μεταβολές που οφείλονται στην ανθρώπινη παρέμβαση. Όπως αναφέρεται και στον Χάρτη της Βενετίας (1964), στο άρθρο 16, «οι εργασίες συντήρησης, αποκατάστασης και ανασκαφής θα πρέπει να βασίζονται σε εξακριβωμένη τεκμηρίωση, δηλαδή σε αναλυτικές και κριτικές εκθέσεις, εικονογραφημένες με σχέδια και φωτογραφίες...» και στο άρθρο 2 διακηρύσσεται ότι «η συντήρηση και η αποκατάσταση των μνημείων αποτελεί έναν επιστημονικό κλάδο ο οποίος πρέπει να αποτείνεται στη συνεργασία όλων των επιστημών και όλων των τεχνών που μπορούν να συνεισφέρουν στη μελέτη και τη διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς». Προς αυτή την κατεύθυνση, το 1968 ιδρύθηκε μια από τις διεθνείς επιτροπές του ICOMOS, η Διεθνής Επιτροπή για την Αρχιτεκτονική Φωτογραμμετρία (CIPA -The International Committee for Architectural Photogrammetry) σε συνεργασία με την Διεθνής Ένωση Φωτογραμμετρίας και Τηλεπισκόπισης (ISPRS). Ο σκοπός ίδρυσης της ήταν η μετάδοση της τεχνογνωσίας από τις επιστήμες των μετρήσεων στους επιστημονικούς κλάδους που ασχολούνται με την έρευνα των μνημείων και των πολιτιστικών περιοχών. Οι δραστηριότητες της επιτροπής υλοποιούνται από ομάδες εργασίας και καθηκόντων και αναφέρονται στην καταγραφή, τεκμηρίωση και διαχείριση πληροφοριών πολιτιστικής κληρονομιάς με τη χρήση μετρητικών και άλλων μεθόδων όπως Τοπογραφία, Φωτογραμμετρία, Χρήση Πολυμέσων και εικονικής πραγματικότητας, Φωτογραφία, Υποβρύχια καταγραφή, Πληροφοριακά Συστήματα κ.α. Ως Γεωμετρική Τεκμηρίωση Μνημείων ορίζεται η διαδικασία λήψης, επεξεργασίας, αρχειοθέτησης και παρουσίασης των στοιχείων για τον καθορισμό της θέσης και της υπάρχουσας μορφής, σχήματος και μεγέθους ενός μνημείου στον τρισδιάστατο χώρο σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή [Γεωργόπουλος & Μπαλοδήμος, 2007]. Στόχος της Γεωμετρικής Τεκμηρίωσης, είναι η καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης και η παραγωγή σχεδίων που θα αποτελέσουν το υπόβαθρο των άλλων ειδικών μελετητών προσφέροντας σε αυτούς χρόνο και αξιοπιστία. Η γεωμετρική τεκμηρίωση είναι μια από τις αρχικές διαδικασίες καταγραφής της υπάρχουσας κατάστασης των μνημείων [Τοκμακίδης, 2014]. Με τον όρο «αποτύπωση» Μνημείου νοείται [Τοκμακίδης, 2014]: I. η συλλογή των μετρικών εκείνων πληροφοριών που καθορίζουν αξιόπιστα τη μορφή και τη θέση του στον ευρύτερο χώρο τόσο του μνημείου, όσο και του κάθε δομικού στοιχείου του. Επίσης η κατανομή των μνημείων στον αρχαιολογικό χώρο, II. η λεπτομερής καταγραφή των ποιοτικών, (ή θεματικών), πληροφοριών σχετικά με τα υλικά δομής και την παθολογία τους, (διάβρωση, αποσάθρωση, αντικατάσταση, κόπωση, αστοχία, αποτελέσματα εξωτερικών παραγόντων όπως σεισμοί κλπ.), III. η παρουσίασή τους σε εύκολα αναγνώσιμα, (κατάλληλη πυκνότητα πληροφορίας), και αξιόπιστα αλληλοσυμπληρούμενα τελικά προϊόντα, (π.χ. όψεις, κατόψεις, τομές, αξονομετρικά, προοπτικά, ψηφιακά αρχεία, στερεοράματα κλπ.) και IV. η αρχειοθέτηση των παραπάνω στοιχείων, ώστε να γίνεται δυνατή η εύκολη ανεύρεση και χρησιμοποίησή τους, όταν το απαιτήσουν οι περιστάσεις. 25

27 Ανάλογα με την έκταση, την επιδιωκόμενη μετρική αξιοπιστία, θεματική πληρότητα των τελικών προϊόντων και τους στόχους της αποτύπωσης, διακρίνονται οι εξής γενικές κατηγορίες αποτυπώσεων [Τοκμακίδης, 2014]: Αναγνωριστικές αποτυπώσεις: Πραγματοποιούνται για την απόκτηση μιας γενικής εικόνας των μνημείων στο χώρο με σκοπό μια πρώτη τεκμηρίωση της πραγματικής μορφής κάθε μνημείου. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται είναι η φωτοερμηνεία, οι γεωφυσικές διασκοπήσεις του εδάφους και οι απλές και γρήγορες τοπογραφικές μέθοδοι αποτυπώσης ή εντάξεις σημαντικών στοιχείων του χώρου σε υπάρχοντα τοπογραφικά διαγράμματα. Αποτυπώσεις τεκμηρίωσης: Πραγματοποιούνται για την καταγραφή της επικρατούσας κατάστασης της πραγματικής μορφής ενός μνημείου καθώς και της κατανομής του μνημείου στο χώρο. Τα διαγράμματα στην πρώτη περίπτωση είναι κλίμακας 1:100-1:50 και στη δεύτερη περίπτωση 1:1000-1:200. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στην παρούσα κατηγορία είναι οι επίγειες τοπογραφικές αποτυπώσεις, οι φωτογραμμετρικές ή συνδυασμός τους, ανάλογα με το αντικείμενο και το σκοπό της αποτύπωσης. Ειδικές αποτυπώσεις υψηλής ακρίβειας: Πραγματοποιούνται για τη μελέτη και παρακολούθηση μικρομετακινήσεων ή όταν πρόκειται να γίνει αποσυναρμολόγηση ενός μέρους του μνημείου και στη συνέχεια επανασυναρμολόγησή του. Οι αποτυπώσεις αυτές γίνονται σε κλίμακα 1:20-1:5. Οι μέθοδοι που μπορούν να χρησιμοποιηθούν είναι είτε οι τοπογραφικές, (π.χ. εκτέλεση μικροτριγωνισμού για την ανίχνευση μικρομεταβολών), είτε φωτογραμμετρικές, ανάλογα με τη φύση του αντικειμένου αποτύπωσης. 2.2 Μεθοδοι Αποτυπωσης Μνημειων Η αποτύπωση ενός μνημείου μπορεί να πραγματοποιηθεί με την χρήση συγκεκριμένων μετρητικών μεθόδων που χρησιμοποιούνται από επιστήμονες όπως Αρχαιολόγους, Αρχιτέκτονες Μηχανικούς, Πολιτικούς Μηχανικούς, Τοπογράφους Μηχανικούς καθώς και από ειδικότητες όπως οι Συντηρητές και οι Σχεδιαστές. Οι πιο διαδεδομένες μέθοδοι αποτύπωσης που χρησιμοποιούνται σήμερα είναι η Τοπομετρική ή Εμπειρική, η Τοπογραφική, η Φωτογραμμετρική και η Τρισδιάστατη με την χρήση σαρωτή Laser [Τσιούκας, 2009]. Οι συγκεκριμένες μέθοδοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν μεμονωμένα ή σε συνδυασμό μεταξύ τους. Παράδειγμα εφαρμογής συνδυασμένων μεθόδων είναι η τοπογραφική μέθοδος να παρέχει τα δίκτυα εξάρτησης (τριγωνομετρικό, πολυγωνομετρικό, χωροσταθμικό, τοποσταθερά σημεία και φωτοσταθερά), η φωτογραμμετρική μέθοδος να αποτυπώνει τις λεπτομέρειες στο χώρο μεταξύ των φωτοσταθερών και η τοπομετρική να συμπληρώνει τις άλλες δύο εκεί που είτε δεν είναι δυνατό είτε κρίνεται ασύμφορο να χρησιμοποιηθούν [Τοκμακίδης, 2014]. Συνήθως, οι συνδυασμοί εφαρμογών είναι Τοπογραφία / Φωτογραμμετρία ή Τοπογραφία / Σάρωση laser ή Φωτογραμμετρία / Σάρωση Laser [Τσιούκας, 2009]. Αναλυτικά οι μέθοδοι παρουσιάζονται ως εξής. 26

28 2.2.1 Τοπομετρική ή εμπειρική μέθοδος Αποτελεί μέθοδος αποτύπωσης περιορισμένης μετρητικής ακρίβειας με την χρήση απλών οργάνων όπως μετροταινίες, αλφαδολάστιχα, νήμα της στάθμης μηκών, κλίσεων και υψομετρικών διαφορών καθώς και με το σύγχρονο ηλεκτρονικό αποστασιόμετρο (EDM) [Τοκμακίδης, 2014]. Είναι απλή και κατάλληλη για μνημεία ή χώρους που δεν έχουν πολύπλοκο σχήμα και μπορεί να αποτυπωθεί με λίγες μόνο μετρήσεις που διασφαλίζουν ωστόσο την τελική ακρίβεια του προϊόντος (σε κλίμακα 1:50 ή μικρότερες). Επίσης, είναι κατάλληλη για αποτύπωση κατόψεων ή όψεων- τομών εσωτερικών χώρων και όταν οι άλλες μέθοδοι δεν μπορούν να εφαρμοστούν για διάφορους λόγους, πχ. δεν υπάρχει απαραίτητος χώρος για τη λήψη των φωτογραφιών (φωτογραμμετρική μεθοδολογία) ή για την τοποθέτηση τοπογραφικού οργάνου σε κατάλληλη θέση και τη μέτρηση χαρακτηριστικών σημείων (τοπογραφική μεθοδολογία). Η αρχική καταγραφή των μετρήσεων γίνεται σε σκαρίφημα και έπειτα σε δεύτερο στάδιο η μεταφορά των μετρήσεων του μνημείου σε ψηφιακή μορφή (ψηφιοποίηση) με την χρήση λογισμικού σχεδίασης τύπου CAD. Οι μετρήσεις στηρίζονται σε μια αυθαίρετα ορισμένη αρχή και διεύθυνση ενός άξονα του συστήματος συντεταγμένων και χωρίς καταχώριση υψομετρικής πληροφορίας που θα επέτρεπε την δημιουργία ενός τρισδιάστατου μοντέλου. Η συγκεκριμένη μέθοδος χρησιμοποιείται επί το πλείστον από Αρχιτέκτονες Μηχανικούς. Εικόνα 18. Όργανα μέτρησης και σχέδιο (CAD) τοπομετρικής μεθόδου [ΙΠΕΤ, 2005] Τοπογραφική μέθοδος Η τοπογραφική μέθοδος βασίζεται σε άμεσες μετρήσεις γωνιών και μηκών στο χώρο του μνημείου και γενικά ενός αντικείμενου. Με την χρήση οργάνων υψηλής ακρίβειας, όπως είναι οι ολοκληρωμένοι γεωδαιτικοί σταθμοί (Τotal stations), προσδιορίζονται οι οριζόντιες και κατακόρυφες γωνίες, καθώς και οι κεκλιμένες ή οριζόντιες αποστάσεις. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για τον καθορισμό των σημείων στο οριζόντιο επίπεδο είναι η μέθοδος των τριγώνων ή των πλευρομετρήσεων, η μέθοδος των ορθογωνίων συντεταγμένων και η μέθοδος των πολικών συντεταγμένων. Αναγκαία προϋπόθεση για την χρήση της τοπογραφικής μεθόδου είναι η ίδρυση πολυγωνομετρικού ή τριγωνομετρικού δικτύου για την εξάρτηση της αποτύπωσης σε συγκεκριμένο σύστημα συντεταγμένων καθώς και εξασφάλιση των ακριβειών των μετρήσεων με την συνόρθωση των παρατηρήσεων. Η μέτρηση των σημείων γίνεται είτε με την χρήση ανακλαστήρων είτε χωρίς ανακλαστήρα 27

29 (reflectorless) κυρίως σε απροσπέλαστα σημεία ή σε μνημεία μεγάλων διαστάσεων. Η εφαρμογή της τοπογραφικής μεθόδου για την αποτύπωση ενδείκνυται όταν το μνημείο δεν έχει πολύπλοκο σχήμα, οπότε ο αριθμός των μετρημένων σημείων για τον προσδιορισμό της θέσης, της μορφής και του σχήματος είναι μικρός και υπάρχει απαίτηση υψηλής ακρίβειας σε κλίμακες 1:50 ή μικρότερες. Σε κάθε άλλη περίπτωση, η τοπογραφική μέθοδος καθιστάτε ασύμφορη οικονομικά αλλά και χρονικά. Για το λόγο αυτό, μπορεί η τοπογραφική αποτύπωση να συνδυαστεί με την φωτογραμμετρική μεθοδολογία ώστε να ληφθούν μόνο οι ελάχιστες τοπογραφικές μετρήσεις (μέτρηση φωτοσταθερών) που είναι απαραίτητες για τον καθορισμό του επίγειου τρισορθογώνιου συστήματος συντεταγμένων στο οποίο θα αναφερθούν οι φωτογραφίες των στερεομοντέλων που θα επεξεργαστούν φωτογραμμετρικά και θα αποδώσουν το τελικό προϊόν [ΙΠΕΤ, 2005]. Τέλος, η τοπογραφική μέθοδος χρησιμοποιείται ιδιαίτερα σε περιπτώσεις μεγάλης έκτασης του αντικειμένου και συνήθως για την αποτύπωση εξωτερικών χώρων όψεων κτιρίων αλλά και αρχαιολογικών χώρων ή σκαμμάτων. Εικόνα 19. Ίδρυση σημείων ελέγχου γύρω από μνημεία: (α) με τριγωνομετρικό δίκτυο και (β) με κλειστή περιμετρική όδευση [Τοκμακίδης, 2010] Φωτογραμμετρική μέθοδος Η φωτογραμμετρία είναι μια επιστήμη καταγραφής και τεκμηρίωσης των γεωμετρικών και ποιοτικών χαρακτηριστικών αντικειμένων του πραγματικού κόσμου [Πατιάς, 1991]. Συγκεκριμένα, η φωτογραμμετρική μέθοδος χρησιμοποιείται συχνά για την τεκμηρίωση μνημείων καθώς έχει την δυνατότητα αποτύπωσης άπειρων σημείων χωρίς να διασπάται ή συνέχεια του αντικειμένου από τμηματική και σημειακή διακριτοποίηση [Παπαδόπουλος, 2011]. Βασική αρχή της μεθόδου είναι η αποτύπωση του αντικειμένου με φωτογραφική μηχανή, μονοεικονικά είτε σε επικαλυπτόμενα ζεύγη εικόνων. Με τη βοήθεια των σημείων γνωστών συντεταγμένων, που προκύπτουν συνήθως από τοπογραφικές μετρήσεις όπως αναφέρθηκε παραπάνω και την απαραίτητη μετέπειτα επεξεργασία με την αποκατάσταση του εσωτερικού προσανατολισμού των εικόνων, την αποκατάσταση της σχέσης των εικόνων κατά τη στιγμή της λήψης, αλλά και της σχέσης του στερεομοντέλου και του εδάφους μέσω του προσδιορισμού των στοιχείων του εξωτερικού προσανατολισμού, παράγονται προϊόντα όπως ορθοφωτογραφίες, τρισδιάστατες αποτυπώσεις, σχέδια όψεων, κατόψεων και τομών, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορούν να χρησιμοποιηθούν και 28

30 κάποια από τα ενδιάμεσα παράγωγα στοιχεία όπως ανηγμένες φωτογραφίες και ψηφιακά μοντέλα επιφάνειας [Πατιάς, 2008]. Στο παρελθόν, χρησιμοποιούνταν αναλογικές μηχανές και η επεξεργασία γίνονταν με αναλογικά μέσα, σήμερα η ψηφιακή φωτογραμμετρία έχει καταστήσει πιο εύκολη και γρήγορη την επεξεργασία μέσα από υπολογιστικά μέσα όπως είναι ο Ψηφιακός Φωτογραμμετρικός Σταθμός και με μεγαλύτερη ακρίβεια. Η φωτογραμμετρική μέθοδος είναι ιδανική για αποτύπωση πολύπλοκων αντικειμένων με πληθώρα λεπτομερειών (π.χ. όψεις διατηρητέων κτιρίων, κατόψεις κτιρίων - αρχαιολογικών σκαμμάτων) και όταν υπάρχει δυσκολία προσπέλασης των λεπτομερειών του μνημείου ή όταν απαγορεύεται η άμεση επαφή με το αντικείμενο μελέτης. Απαιτείται επίσης απαραίτητος χώρος μπροστά ή πάνω από το μνημείο για την φωτογραμμετρική αποτύπωση. Είναι ιδανική για διαχρονική παρακολούθηση των μνημείων ή όταν απαιτείται συστηματική καταγραφή των φάσεων εξέλιξης σε εργασίες αναστήλωσης ή ανασκαφής. Εικόνα 20. Στερεοσκοπικά ζεύγη για την επεξεργασία σε Ψηφιακό Φωτογραμμετρικό Σταθμό [ΙΠΕΤ, 2005] Μέθοδος με τη χρήση τρισδιάστατου σαρωτή Laser (3D laser scanner) Με την εξέλιξη της τεχνολογίας τα τελευταία χρόνια νέα όργανα μετρήσεων έχουν εισαχθεί στις αποτυπώσεις χώρων τα οποία είναι σε θέση να μετρήσουν και να ανακατασκευάσουν τον τρισδιάστατο χώρο και τα αντικείμενα των διάφορων μορφών και μεγεθών με έναν γρήγορο και οικονομικό, από πλευράς χρόνου εργασίας, τρόπο. Τα συγκεκριμένα όργανα βασίζονται στην τεχνολογία Laser, είναι συνήθως γνωστά ως επίγειοι τρισδιάστατοι σαρωτές Laser (3D laser scanner). Οι βασικές αρχές τους και οι εφαρμογές τους θα αναπτυχθούν στο επόμενο κεφάλαιο. Εκτός από τους τρισδιάστατους ανιχνευτές laser υπάρχουν και συσκευές που σαρώνουν μόνο οριζόντια ή κατακόρυφα ένα μνημείο - χώρο και μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την καταγραφή των γεωμετρικών χαρακτηριστικών των αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι συσκευές ονομάζεται laser profilers και χρησιμοποιούνται με σημαντική επιτυχία για τη δημιουργία σχεδιαγραμμάτων κατόψεων και τομών των εσωτερικών χώρων των μνημείων [ΙΠΕΤ, 2005]. 29