ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. «Η τέχνη ως συνταγματικό δικαίωμα»

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ Εργασία στο μάθημα: Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου «Η τέχνη ως συνταγματικό δικαίωμα» Εργασία: Αλεβετσοβίτη Ηλιάνα Καθηγητής: κ. Δημητρόπουλος Αθήνα 2012

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή: Ιστορική Εξέλιξη Δικαιωμάτων στο Ελληνικό και Διεθνές Δίκαιο...2 Διεθνής Κατοχύρωση...3 Τα Συνταγματικά Δικαιώματα στα Ελληνικά Συντάγματα...4 Ορισμός Συνταγματικού Δικαιώματος...6 Πυρήνας Δικαιώματος...6 Αμυντικό, Προστατευτικό και Διεκδικητικό Περιεχόμενο Δικαιώματος...7 Αμυντικό Περιεχόμενο...7 Προστατευτικό Περιεχόμενο...8 Το Διασφαλιστικό Περιεχόμενο...9 Φορείς των Συνταγματικών Δικαιωμάτων...9 Α Φυσικά Πρόσωπα...10 Β Νομικά Πρόσωπα...10 Τέχνη και Έννοια τηςτέχνης...11 Η Γενική Ρήτρα του Άρθρου 16 παρ. 1 Συντ. - Η Συνταγματική Προστασία της Τέχνης και της Επιστήμης...15 Ελευθερία της Τέχνης - Συνταγματική Αρχή και Συνταγματικό Δικαίωμα...18 Διαστάσεις Τέχνης...19 Γενική και Θεσμική Εφαρμογή - Γενική Σχέση. Οριοθετήσεις - Οιονεί Περιορισμοί...20 Περιορισμοί...21 Χρηστά Ήθη...23 Κινηματογράφος - (Άρθρα 15 παρ. 1 Συντ., 10 ΕΣΔΑ)...24 Φωνογραφία...26 Θεσμική Εφαρμογή...27 Ειδικά Θέματα - Υπόθεση «Γκράφιτι»...29 Τέχνη και Θρησκεία...29 Παραγγελία Έργου Τέχνης...30 Ελληνική Νομολογία...32 Ξένη Νομολογία...33 Βιβλιογραφία

3 Εισαγωγή: Ιστορική Εξέλιξη Δικαιωμάτων στο Ελληνικό και Διεθνές Δίκαιο Ελευθερία και ισότητα είναι θεμελιώδεις αρχές οι οποίες προσδιορίζουν νομικά το status του πολίτη στην αρχαία ελληνική δημοκρατία. Η απόλαυση τους περισσότερο φαίνεται να αποτελεί νομική κατάσταση, παρά απλή εξωνομική πραγματικότητα και η ελευθερία προσλαμβάνει θεμελίωση φυσικού δικαίου. Από το 13 ο αιώνα μέχρι και σήμερα η ιστορία των ατομικών ελευθεριών δεν είναι παρά η ίδια ιστορία του αγώνα της ανθρωπότητας για ελευθερία και δικαιοσύνη. Το 1215 οι ατομικές ελευθερίες βρίσκουν την πρώτη νομική τους διαμόρφωση στη Magna Charta (διακηρύχθηκαν ως δικαιώματα των Άγγλων πολιτών, στρεφόμενα κατά των Άγγλων ηγεμόνων). Το 1629 ακολουθεί η Petition of Rights. To 1679 η Habeas Corpus Act. To 1689 η Bill of Rights. To 1776 η Bill of Rights της Βιργινίας Το 1787 το Σύνταγμα των Η.Π.Α. Το 1789 η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη στη Γαλλία. Το 1791 το γαλλικό Σύνταγμα. Η γαλλική διακήρυξη του και το γαλλικό Σύνταγμα, είναι τα δύο κείμενα που δημιούργησαν τον αποκαλούμενο «κλασσικό κατάλογο των ατομικών δικαιωμάτων» στον οποίο περιλαμβάνονται: η ισότητα, η προσωπική ασφάλεια και ελευθερία, το άσυλο της κατοικίας, η ελευθερία του τύπου, το απόρρητο των επιστολών, η θρησκευτική ελευθερία, η ελευθερία εκπαιδεύσεως, η ελευθερία του συνέρχεσθαι, το δικαίωμα του αναφέρεσθαι προς τις αρχές, η οικονομική ελευθερία, το απαραβίαστο της ιδιοκτησίας. Στη σύγχρονη εποχή τα θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώνονται απ όλα τα Συντάγματα και ο κλασσικός κατάλογος έχει, ως προς το περιεχόμενο, αυξηθεί σημαντικά. 2

4 Διεθνής Κατοχύρωση Μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο εμφανίστηκαν οι πρώτες κινήσεις για διεθνή κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων 1. i. Το 1929 έγινε δεκτή από το Ινστιτούτο Διεθνούς δικαίου «η διακήρυξη των διεθνών δικαιωμάτων του ανθρώπου». ii. Κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου πολέμου στις 14 Αυγούστου του 1941, στο άρθρο 6 του Χάρτη του Ατλαντικού, διακηρυσσόταν, ότι «μετά τη νίκη οι άνθρωποι θα πρέπει να ζουν ελεύθεροι φόβου ανάγκης ή ένδειας 2». Αλλά η κίνηση για τη διεθνή προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων ολοκληρώθηκε μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου πολέμου. iii. Η ίδρυση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών παρέχει την ευκαιρία διακήρυξης πίστης των λαών στα δικαιώματα του ανθρώπου με τον καταστατικό Χάρτη 3. iv. Στις 10 Δεκεμβρίου 1948, η γενική συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ψήφισε στο Παρίσι την «οικουμενική διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», η οποία δεν περιορίσθηκε στην επανάληψη του κλασικού καταλόγου, αλλά συμπεριέλαβε και πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα. v. Η ίδια συνέλευση ψήφισε το 1966 το Σύμφωνο των οικονομικών, κοινωνικών και μορφωτικών δικαιωμάτων, το οποίο κυρώθηκε με τον ν.1532/1985. vi. Η γενική συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ψήφισε επίσης το έτος 1966 το Σύμφωνο των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων το οποίο κυρώθηκε με το ν.2462/1997. Στις 4 Νοεμβρίου 1950 τα κράτη - μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης 4, υπογράφουν τη γνωστή ως «σύμβαση της Ρώμης», «σύμβαση για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών» (ΕΣΔΑ) 5. Η σύμβαση άρχισε να ισχύει στις 3 Σεπτεμβρίου 1953 και συμπληρώθηκε με δώδεκα πρόσθετα πρωτόκολλα και τον Κοινωνικό Χάρτη της Ευρώπης. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, ότι η σύμβαση δεν περιορίσθηκε απλώς στη διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά προς εξασφάλιση τους ιδρύθηκαν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Η ίδρυση των ειδικών αυτών οργάνων καθιστά αποτελεσματικό τον έλεγχο της τήρησης της σύμβασης από τα κράτη μέλη και την επιβολή κυρώσεων σε περιπτώσεις παραβάσεων. Ο έλεγχος 1 Μέχρι το τέλος του Α Παγκοσμίου πολέμου, αλλά και κατά το μεσοπόλεμο διάστημα, υποκείμενα του διεθνούς δικαίου εθεωρούντο αποκλειστικά τα κυρίαρχα κράτη και όχι τα άτομα. Η αναγνώριση των θεμελιωδών δικαιωμάτων ανήκε αποκλειστικά στην αρμοδιότητα κάθε κράτους. 2 Με το διάγγελμα της 6 ης Ιανουαρίου του 1941 προς το Κογκρέσο ο πρόεδρος Ρούσβελτ διακήρυττε 3 Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών κυρώθηκε με τον α.ν.585/1945. Το άρθρο 1 παρ.3 συγκαταλέγει στους σκοπούς του Ο.Η.Ε. την προαγωγή «του σεβασμού προς τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες για όλους χωρίς διάκριση φυλής, φύλου, γλώσσας ή θρησκείας. 4 Το Συμβούλιο της Ευρώπης ιδρύθηκε το 1949.Το καταστατικό του υπογράφηκε στο Λονδίνο στις 5 Μαίου του ιδίου έτους. Με το άρθρο 1 στοιχ β. διακηρύσσονται οι σκοποί του Συμβουλίου, μεταξύ των οποίων είναι η προώθηση των ιδεωδών και των αρχών που αποτελούν κοινό κτήμα των χωρών μελών. Το στοιχείο β συγκαταλέγει στα μέσα για την επίτευξη των σκοπών «τη διαφύλαξη και ανάπτυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών». 5 Βλ. αναλ.βεγλερή, Η σύμβαση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και το Σύνταγμα,

5 πραγματοποιείται μετά από αίτηση όχι μόνο κρατών αλλά και ενώσεων προσώπων και μεμονωμένων ατόμων. Στις 30 Ιανουαρίου 1979 η Ελλάδα κατέθεσε, σύμφωνα με το άρθρο 46 της Σύμβασης της Ρώμης, δήλωση στο γενικό γραμματέα του Συμβουλίου της Ευρώπης, με την οποία και υπό τον όρο της αμοιβαιότητας αναγνωρίζει τον υποχρεωτικό χαρακτήρα ο της αρμοδιότητας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Τέλος, πρέπει να τονισθεί ότι υπάρχουν και άλλα πρόσφατα διεθνή κείμενα( πέραν των προαναφερθέντων) που κατοχυρώνουν ειδικότερα θεμελιώδη δικαιώματα, ιδίως ενόψει των κινδύνων που πηγάζουν από την εξέλιξη της τεχνολογίας. Το χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα απαντάται στη σύμβαση του συμβουλίου της Ευρώπης για τα ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική και στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο στη Σύμβαση αυτή περί απαγόρευσης της κλωνοποίησης ανθρώπινων όντων. Τα Συνταγματικά Δικαιώματα στα Ελληνικά Συντάγματα Το Σύνταγμα της Επιδαύρου (1822) περιλαμβάνει ιδιαίτερο τμήμα Τίτλος Α, Τμήμα β με τον τίτλο «Περί των Γενικών Δικαιωμάτων των κατοίκων της Επικράτειας της Ελλάδος», στο οποίο ιδιαίτερη θέση επιφυλάσσεται στην αρχή της ισότητας. Προστατεύεται επίσης η ιδιοκτησία, η τιμή και η ασφάλεια των Ελλήνων. Το Σύνταγμα του Άστρους (1823) περιέχει επίσης ιδιαίτερο κεφάλαιο με τον τίτλο «Περί των Πολιτικών Δικαιωμάτων των Ελλήνων» με το οποίο παρέχεται πληρέστερη συνταγματική προστασία. Εκτός από την ισότητα των Ελλήνων και αλλοδαπών, προστατεύονται η ιδιοκτησία τιμή και ασφάλεια όλων των ανθρώπων Προστατεύονται επίσης η ελευθερία σκέψης και έκφρασης των πεποιθήσεων και η ελευθερία τύπου. Ρητή αναφορά γίνεται στην ελευθερία (με την έννοια της μη δουλείας) όλων των ανθρώπων. «Εις την Ελληνική επικράτειαν ούτε πωλείται, ούτε αγοράζεται άνθρωπος, αργυρώνητος δε παντός γένους και πάσης θρησκείας, άμα πατήσας το Ελληνικό έδαφος, είναι ελεύθερος και από το δεσπότη αυτού ακαταζήτητος». Συστηματικότερη και πληρέστερη είναι η κατοχύρωση των συνταγματικών δικαιωμάτων της Τροιζήνας (1827). Το Σύνταγμα του 1844 ρυθμίζει τα συνταγματικά με τις διατάξεις δώδεκα άρθρων του στο Κεφάλαιο «Περί του δημοσίου δικαίου των Ελλήνων» (Σ άρθρο 3-14). Το Σύνταγμα του 1864 επαναλαμβάνει και αναδιατυπώνει τις αναφερόμενες στα συνταγματικά δικαιώματα διατάξεις του Συντάγματος του 1844, αλλά επιφέρει και νέες ρυθμίσεις (Σ άρθρο 3-20). Μεταξύ άλλων κατοχυρώνονται η αρχή του νόμιμου ή φυσικού δικαστή (άρθρο 8), το δικαίωμα του συνέρχεσθαι (άρθρο 11), του συνεταιρίζεσθαι ( άρθρο 12) και ρυθμίζεται ο όρκος (άρθρο 15). Η προστασία των συνταγματικών δικαιωμάτων συμπληρώνεται με την αναθεώρηση του 1911 (Σ άρθρο 3-20). Το Σύνταγμα του 1927 ρυθμίζει τα συνταγματικά δικαιώματα με διατάξεις 22 άρθρων του. Με το Σύνταγμα αυτό κατοχυρώνονται η αρχή της ισότητας (άρθρο 6), η ζωή, τιμή και ελευθερία (άρθρο 7), η αρχή ουδεμία ποινή άνευ νόμου (άρθρο 8), η αρχή 4

6 του νόμιμου δικαστή (άρθρο 9), η προσωπική ελευθερία άρθρο 10), ρυθμίζονται η σύλληψη και το αυτόφωρο έγκλημα (άρθρο 11), όπως επίσης και τα πολιτικά εγκλήματα (άρθρο 12), το δικαίωμα του συνέρχεσθαι (άρθρο 13) του συνεταιρίζεσθαι (άρθρο 14), το άσυλο της κατοικίας (άρθρο 15), η ελευθερία έκφρασης και η ελευθερία του τύπου (άρθρο 16) απαγορεύονται τα βασανιστήρια, η γενική δήμευση και ο πολιτικός θάνατος (άρθρο 17), κατοχυρώνεται το απόρρητο των επιστολών (άρθρο 18), η ιδιοκτησία και η αναγκαστική απαλλοτρίωση (άρθρο 19), ρυθμίζονται ζητήματα που αφορούν στις διαθήκες (άρθρο 20), προστατεύονται η τέχνη, η επιστήμη και η διδασκαλία (άρθρο 21), η εργασία (άρθρο 22), η εκπαίδευση (άρθρο 23), ο γάμος (άρθρο 24), το δικαίωμα του αναφέρεσθαι (άρθρο 25), και τελικά ρυθμίζεται και ο όρκος (άρθρο 27). Το Σύνταγμα του 1952 ρυθμίζει επίσης τα συνταγματικά δικαιώματα στο «Περί του Δημοσίου Δικαίου των Ελλήνων» με τις διατάξεις 18 άρθρων του (Σ άρθρο 3-20). Στο ισχύον Σύνταγμα κατοχυρώνονται επίσης: i. Η αρχή του νόμιμου ή φυσικού δικαστή (άρθρο 8). ii. Το άσυλο της κατοικίας (άρθρο 9). iii. Το δικαίωμα του αναφέρεσθαι (άρθρο 10). iv. Το δικαίωμα του συνέρχεσθαι (άρθρο11). v. Του συνεταιρίζεσθαι (άρθρο 12). vi. Η θρησκευτική ελευθερία (άρθρο 13). vii. Η ελευθερία έκφρασης και η ελευθερία τύπου (άρθρο 14). viii. Η ραδιοτηλεόραση (άρθρο 15). ix. Η τέχνη, η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία, η παιδεία (άρθρο 16). x. Η ιδιοκτησία και η αναγκαστική απαλλοτρίωση (άρθρο 17 και 18). xi. Το απόρρητο των επιστολών (άρθρο 19). xii. Η παροχή έννομης τάξης (άρθρο 20). xiii. Ο γάμος και η οικογένεια (άρθρο 21). xiv. Η εργασία (άρθρο 22). xv. Η συνδικαλιστική ελευθερία (άρθρο 23). xvi. Το περιβάλλον (άρθρο 24). Στη σύγχρονη έννομη τάξη, η διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι απλά ιδιωτική υπόθεση αλλά αποτελεί κρατικό σκοπό. Σε αντίθεση προς το παλαιό κράτος αποχής, στο σύγχρονο συνταγματικό πλαίσιο τα συνταγματικά δικαιώματα τελούν υπό την εγγύηση του κράτους (Σ. άρθρο 25 παρ. 1). Με τη συνταγματική αναθεώρηση του έτους 2001, το άρθρο 25 παρ.1 θέτει ως κρατική αποστολή τη διασφάλιση όχι μόνο της ανεμπόδιστης αλλά και της αποτελεσματικής άσκησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων, εντείνοντας ακόμη περισσότερο την κρατική υποχρέωση για προστασία των ατομικών δικαιωμάτων. Κάθε κρατικό όργανο αποτελεί κατά το σύνταγμα εγγυητή της άσκησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων από κάθε φορέα. 5

7 Ορισμός Συνταγματικού Δικαιώματος Τα συνταγματικά δικαιώματα ενσωματούμενα στις συνταγματικές διατάξεις, δεν μπορούν να καταργηθούν ή να τροποποιηθούν με τη συνήθη διαδικασία και παρέχουν επιπλέον εγγυήσεις στους πολίτες. Το κριτήριο επομένως για το χαρακτηρισμό ενός δικαιώματος ως συνταγματικού είναι ακριβώς, αν το δικαίωμα αυτό περιέχεται ή όχι στο συνταγματικό κείμενο. Αποστολή των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι ο καθορισμός του συνταγματικού προτύπου του πολίτη και γενικότερα του ανθρώπου. Στο περιεχόμενο των συνταγματικών κανόνων δεν ανήκει μόνο η οργάνωση της κρατικής εξουσίας. Ήδη τα πρώτα συνταγματικά κείμενα περιείχαν κανόνες «δύο ειδών». Αφενός οργάνωναν την κρατική εξουσία, αφετέρου περιείχαν δικαιώματα στους πολίτες. Οι συνταγματικοί κανόνες προσδιορίζουν το πρότυπο ενός κράτους και καθορίζουν το συνταγματικό πρότυπο του πολίτη. Τα δύο αυτά συνταγματικά πρότυπα βαίνουν παράλληλα. Οι κανόνες, με τους οποίους προσδιορίζεται το συνταγματικό πρότυπο του πολίτη είναι κανόνες, που απονέμουν δικαιώματα και υποχρεώσεις. Με τη συνταγματική κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων παρέχονται κατ αρχήν εξουσίες σ αυτά τα ίδια τα άτομα. Πρόκειται κυρίως για εξουσίες του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του, για ικανότητα αυτεξουσιασμού του ανθρώπου, για κατοχύρωση της ικανότητας δράσης στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο και συμμετοχής στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή. Πυρήνας Δικαιώματος Πυρήνας δικαιώματος: Η περιοχή γύρω από το κέντρο του κύκλου αποτελεί το λεγόμενο «πυρήνα του δικαιώματος». Η λέξη πυρήνας έχει συνδεθεί άρρητα με τα συνταγματικά δικαιώματα, τη θεωρία και την εφαρμογή τους. Με τον όρο αυτό νοείται συνήθως το «άβατο» του δικαιώματος. Προσδιορίζεται μια περιοχή της οποίας η συρρίκνωση δεν είναι κατά δίκαιο ανεκτή. Η αρχή κατά την οποία οι περιορισμοί των συνταγματικών δικαιωμάτων δεν μπορούν να θίγουν τον πυρήνα τους, περιέχεται ρητά στο άρθρο 19 παρ. 2 του θεμελιώδους νόμου της Βόννης. Σχετικά με τον προσδιορισμό του πυρήνα του δικαιώματος έχουν αναπτυχθεί δύο θεωρίας, η σχετική και η απόλυτη. Κατά τη σχετική θεωρία το ουσιαστικό περιεχόμενο, δηλαδή ο πυρήνας του δικαιώματος, πρέπει να προσδιορίζεται για κάθε θεμελιώδες δικαίωμα, αλλά και για κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Σύμφωνα με την απόλυτη θεωρία το ουσιαστικό περιεχόμενο, ο πυρήνας του δικαιώματος, γίνεται αντιληπτό ως ένα σταθερό μέγεθος ανεξάρτητο από κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Τέλος, η απόλυτη θεωρία δεν προσδιορίζει με μεγάλη ακρίβεια ποιο είναι το ελάχιστο περιεχόμενο του δικαιώματος και δεν προσδιορίζει την περιοχή αυτή, της οποίας η παραβίαση δεν επιτρέπεται. 6

8 Αμυντικό, Προστατευτικό και Διεκδικητικό Περιεχόμενο Δικαιώματος Η έννομη τάξη διαμορφώνει ανάλογα το νομικό περιεχόμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων και τα πρόσφορα νομικά μέσα για την αντιμετώπιση των κινδύνων. Οι βασικές πηγές κινδύνων και εμποδίων που απειλούν και εμποδίζουν την ακώλυτη άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι οι παρακάτω δύο: Είναι κατ αρχήν οι επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Ο άνθρωπος κινδυνεύει από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος εμφανίζεται ως φορέας δημόσιας ή και ιδιωτικής εξουσίας. Ο άνθρωπος εμφανίζεται και απειλεί τους συνανθρώπους του είτε ως φορέας δημοσίας εξουσίας, είτε ως φορέας μη δημόσιας, εξωκρατικής ή ιδιωτικής εξουσίας. Ανεξάρτητα όμως με το αν εμφανίζεται και απειλεί με τη μία ή την άλλη μορφή, ανεξάρτητα από το αν εμφανίζεται ως φορέας δημόσιας ή ιδιωτικής εξουσίας, πρόκειται πάντοτε για το ίδιο πρόβλημα, το πρόβλημα της απειλής του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Όμως ο άνθρωπος δεν κινδυνεύει μόνο από τις επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων, αλλά υπάρχουν και άλλα κοινωνικοοικονομικά εμπόδια, η οικονομική ανάγκη. Η κατά το άρθρο 25 ακώλυτη άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων δεν είναι δυνατή χωρίς την ταυτόχρονη ύπαρξη των απαραίτητων υλικών μέσων. Με βάση το ίδιο κριτήριο, την πηγή των κινδύνων, που απειλούν τον άνθρωπο, το περιεχόμενο των σύγχρονων συνταγματικών δικαιωμάτων διακρίνεται σε αμυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό. Με βάση τις δύο αυτές πηγές κινδύνων μπορούμε να διακρίνουμε τρεις διαστάσεις του περιεχομένου, με άλλη έκφραση, τρία είδη περιεχομένου των θεμελιωδών δικαιωμάτων, το αμυντικό, το προστατευτικό και το διεκδικητικό. Τα δύο πρώτα αναφέρονται στην προστασία του ανθρώπου από επιθετικές ενέργειες, ενώ το τρίτο στη διαφύλαξη του από την οικονομική ανάγκη. Αμυντικό Περιεχόμενο Πηγή Κινδύνων: Ο ίδιος ο άνθρωπος είναι η πηγή κινδύνων προς την οποίαν στρέφεται το αμυντικό περιεχόμενο, ανεξάρτητα από τη μορφή με την οποίαν εμφανίζεται, ως φορέας δημόσιας ή ιδιωτικής εξουσίας. Το αμυντικό περιεχόμενο αποκρούει τις προσβολές των θεμελιωδών δικαιωμάτων που προέρχονται από επιθετικές ενέργειες άλλων ανθρώπων. Το αμυντικό περιεχόμενο ανάγεται στη διαφύλαξη του ανθρώπου από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων του. Απόλυτη Ενέργεια: Η (περιορισμένη) αμυντική μορφή απετέλεσε την πρώτη μορφή των συνταγματικών δικαιωμάτων. Τα συνταγματικά δικαιώματα ιστορικά εμφανίσθηκαν πρώτα ως «ατομικά δικαιώματα» μα την παραδοσιακή έννοια του όρου, δηλαδή ως αμυντικά δικαιώματα στρεφόμενα κατά του κράτους. Τα ατομικά δικαιώματα είχαν αποκλειστικά και μόνο αμυντικό περιεχόμενο. Η αρχή αυτή ιστορικά απολυτοποιήθηκε και μεταβλήθηκε έτσι από γενικό κανόνα αναφερόμενο στο κράτος, σε βασικό αξίωμα, που αναφέρεται σε κάθε παράγοντα της έννομης τάξης. Από το βασικό αυτό αξίωμα προκύπτει η απόλυτη αμυντική ενέργεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Στα αμυντικά δικαιώματα αντιστοιχεί υποχρέωση κάθε παράγοντα της έννομης τάξης να μην 7

9 προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων. Τα αμυντικά δικαιώματα στρέφονται τόσο κατά της κρατικής όσο και κατά της ιδιωτικής εξουσίας. Βασικό αξίωμα της σύγχρονης έννομης τάξης είναι η διαπροσωπική εφαρμογή των αμυντικών δικαιωμάτων. Οι ιδιώτες υποχρεούνται από το Σύνταγμα να σέβονται και να μη παραβιάζουν τα θεμελιώδη δικαιώματα των άλλων, όχι όμως και να τα προστατεύουν. Αμυντικά και ατομικά δικαιώματα: Στην σύγχρονη έννομη τάξη οι όροι «αμυντικά» και «ατομικά» δικαιώματα δεν ταυτίζονται. Με τον όρο ατομικά δικαιώματα δεν νοούνται όλα τα συνταγματικά δικαιώματα, αλλά μόνο εκείνα του κλασικού καταλόγου. Δεν περιλαμβάνει δηλαδή ο όρος τα λεγόμενα «κοινωνικά» ή τα «πολιτικά» δικαιώματα. Ο όρος αμυντικά δικαιώματα αναφέρεται σε όλα τα συνταγματικά δικαιώματα ανεξάρτητα από οποιαδήποτε διάκριση. Συνταγματική Θεμελίωση: Το αμυντικό περιεχόμενο προκύπτει από τη συνταγματική αρχή του σεβασμού της ανθρώπινης αξίας, των θεμελιωδών δικαιωμάτων που την εξειδικεύουν. Πράξη Παράλειψη: Αμυντικά δικαιώματα είναι τα δικαιώματα που περιέχουν αξίωση αποχής από κάθε επιθετική ενέργεια είτε εκδηλώνεται με πράξη είτε με παράλειψη. Η αμυντική ενέργεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων περιέχει καταρχήν αξίωση προς παράλειψη, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορεί να περιέχει και αξίωση προς πράξη. Στα σύγχρονα δικαιικά πλαίσια, η επιθετική συμπεριφορά δεν εκδηλώνεται μόνο με θετική πράξη αλλά και με παράλειψη. Για παράδειγμα, η οφειλόμενη σε φυλετικούς λόγους άρνηση εστιάτορα να εξυπηρετήσει αλλοδαπό ή έγχρωμο πελάτη, είναι επιθετική ενέργεια, εκδηλούμενη με παράλειψη. Προστατευτικό Περιεχόμενο Πηγή κινδύνων: Το προστατευτικό περιεχόμενο περιέχει αξίωση για προστασία από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Όπως το αμυντικό, έτσι και το προστατευτικό περιεχόμενο ανάγεται στην πρώτη πηγή κινδύνων, στη διαφύλαξη του ανθρώπου από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Συνταγματική θεμελίωση: Το προστατευτικό περιεχόμενο προκύπτει από τη συνταγματική αρχή της προστασίας που επιβάλλει την παροχή βοήθειας στον αμυνόμενο για την απόκρουση της επίθεσης και την αποκατάσταση της βλάβης που υπέστη. Το σύγχρονο, κοινωνικό, προστατευτικό κράτος υποχρεούται συνταγματικά όχι μόνο να σέβεται το ίδιο αλλά και να προστατεύει την ανθρώπινη αξία και να εγγυάται την ελεύθερη άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Ενέργεια προς το κράτος: Το Σύνταγμα υποχρεώνει γενικά τους ανθρώπους να σέβονται τα δικαιώματα των άλλων. Όπως ορίζει το Σύνταγμα στο άρθρο 25 παρ. 4, το κράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης. Το κράτος όμως δεν υποχρεούται κατά το γενικό συνταγματικό κανόνα να εξασφαλίζει τον άνθρωπο. Αξίωση προστασίας: Προστατευτικά δικαιώματα είναι τα προς το κράτος στρεφόμενα δικαιώματα, τα οποία περιέχουν αξίωση παροχής βοήθειας προς τον αμυνόμενο για την απόκρουση της απειλούμενης, με επιθετική ενέργεια, προσβολής των δικαιωμάτων του ή για την αποκατάσταση της βλάβης που υπέστη με την προσβολή. 8

10 Στα προστατευτικά δικαιώματα αντιστοιχεί υποχρέωση του κράτους να παρέχει προστασία. Τα προστατευτικά δικαιώματα στρέφονται προς το κράτος. Το Διασφαλιστικό Περιεχόμενο Πηγή Κινδύνων: Το διασφαλιστικό (διεκδικητικό/εξασφαλιστικό) περιεχόμενο παρέχει αξίωση διαφύλαξης από κινδύνους άλλους εκτός από τις ανθρώπινες ενέργειες και αξιώσεις για τη βελτίωση της θέσης του ανθρώπου. Εξασφαλιστικό και διεκδικητικό περιεχόμενο: Δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ αυτών διότι η έλλειψη της εξασφάλισης την μετατρέπει σε διεκδίκηση. Είναι πάντως δυνατή η θεωρητική διάκριση του εξασφαλιστικού από το διεκδικητικό περιεχόμενο των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ως διάκριση θεωρητικού, νομικοτεχνικού χαρακτήρα. Η αρχή της διασφάλισης αναλύεται στις μερικότερες αρχές της εξασφάλισης και της διεκδίκησης. Στο Σύνταγμα δεν είναι άγνωστη η αρχή της διασφάλισης αναφερόμενη στην διαφύλαξη του ανθρώπου από κοινονικοοικονομικά εμπόδια (Π?). Η αρχή της διασφάλισης όμως, δε συνταγματοποιείται κατά τον ίδιο τρόπο με την αρχή της διεκδίκησης. Η αρχή της εξασφάλισης επιβάλλει την εξασφάλιση των μέσων, που είναι απαραίτητα για την ακώλυτη άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Π.χ. η εξασφάλιση των μέσων της παιδείας (Π?). Τα εξασφαλιστικά δικαιώματα δεν στρέφονται, διότι δεν αναγνωρίζονται συνταγματικά, ούτε προς το κράτος ούτε προς τους ιδιώτες. Το Σύνταγμα με πολλές διατάξεις του αναγνωρίζει το διεκδικητικό περιεχόμενο των θεμελιωδών δικαιωμάτων ( Π?). Δεν κατοχυρώνει την εξασφάλιση αναγνωρίζει όμως την ελευθερία της διεκδίκησης. Διεκδικητικά δικαιώματα είναι εκείνα τα οποία περιέχουν αξίωση για βελτίωση της θέσης του ανθρώπου. Η αντίστοιχη συνταγματική υποχρέωση του κράτους συνίσταται στην αναγνώριση του περιεχομένου των διεκδικητικών δικαιωμάτων και την αναγωγή τους σε προκαθορισμένους στόχους. Η εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων εξαντλείται με την άσκηση της διεκδίκησης, την προβολή και την αξίωση της ικανοποίησης του αιτητικού περιεχομένου τους. Η ικανοποίηση όμως της διεκδικητικής αξιώσεως μετατρέπει το διεκδικητικό δικαίωμα σε εξασφαλιστικό τοιούτο και η διεκδίκηση μεταβάλλεται σε εξασφάλιση. Φορείς των Συνταγματικών Δικαιωμάτων Φορείς της ελευθερίας της τέχνης είναι κατ αρχήν φυσικά πρόσωπα, ημεδαπά και αλλοδαπά, τα οποία μόνα είναι σε θέση να δημιουργήσουν, παρουσιάσουν, εκτελέσουν, κυκλοφορήσουν και απολαύσουν έργα τέχνης. Τα δικαιώματα όμως επί των έργων τέχνης μπορούν να ανήκουν και σε νομικά πρόσωπα, π.χ. σε εταιρίες παραγωγής δίσκων ή εταιρίες που διαχειρίζονται θέατρα, αίθουσες συναυλιών, εκδοτικούς οίκους κ.ο.κ. Φορείς της ελευθερίας της τέχνης είναι και τα πρόσωπα που απολαμβάνουν (ή εμποδίζονται να απολαύσουν) ένα έργο τέχνης. Την ελευθερία της τέχνης μπορεί να επικαλεστεί όχι μόνο ο καλλιτεχνικός δημιουργός, αλλά και το κοινό του (ακροατές, θεατές, αναγνώστες, αγοραστές κ.ο.κ.). 9

11 Η ελευθερία της τέχνης νοείται έναντι των φορέων της δημόσιας εξουσίας. Οι σχέσεις μεταξύ ιδιωτών διέπονται από τις συναπτόμενες ιδιωτικές συμβάσεις και τους κανόνες του ιδιωτικού και του ποινικού δικαίου. Από την υποχρέωση όμως του κράτους να αναπτύσσει και να προάγει την τέχνη (άρθρο 16 παρ.1 εδ. 1) συνάγεται η υποχρέωση διαμόρφωσης της έννομης τάξεως κατά τρόπο πρόσφορο για την ανάπτυξη και προαγωγή της τέχνης. Όπως είδαμε πιο πάνω, το κράτος έχει προβεί στη λήψη διάφορων μέτρων. Αντίστοιχη αξίωση όμως του καλλιτέχνη για τη λήψη τέτοιων μέτρων δε θεμελιώνει το Σύνταγμα, αν και κρατικά μέτρα που σαφώς αντιβαίνουν την κρατική υποχρέωση είναι αντισυνταγματικά και οι καλλιτέχνες μπορούν να επικαλεστούν την αντισυνταγματικότητα αυτή. Α Φυσικά Πρόσωπα Φορέας του δικαιώματος είναι το πρόσωπο, το οποίο αναγνωρίζεται από το δίκαιο ως ικανό να φέρει (όχι αναγκαία και να ασκήσει) την από το δικαίωμα απορρέουσα εξουσία. Η ικανότητα κτήσης διαφέρει και δεν πρέπει να συγχέεται με την ικανότητα άσκησης. Ικανότητα κτήσης είναι η ικανότητα να είναι κάποιος φορέας δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Η γενική ικανότητα κτήσης συνταγματικών δικαιωμάτων συμπίπτει με τη γενική ικανότητα δικαίου. Ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώνονται υπέρ οποιουδήποτε προσώπου, ημεδαπού ή αλλοδαπού. Άλλα θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώνονται μόνον υπέρ των Ελλήνων πολιτών, αποκλειομένων των αλλοδαπών. Ικανότητα να είναι υποκείμενα θεμελιωδών δικαιωμάτων έχουν όλα τα φυσικά πρόσωπα, ημεδαποί και αλλοδαποί, ενήλικοι και ανήλικοι. Ερμηνευτικά προβλήματα γεννώνται σχετικά με τον καθορισμό της έναρξης και λήξης της ιδιότητας του φορέα των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Νόμος, που θα περιόριζε ή θα αφαιρούσε την ιδιότητα του υποκειμένου μερικών ή όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από ομάδες προσώπων, θα ήταν αντισυνταγματικός. Β Νομικά Πρόσωπα Υποκείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων δεν είναι μόνο τα φυσικά, αλλά και τα νομικά πρόσωπα. Ως φορείς θεμελιωδών δικαιωμάτων αναγνωρίζονται όχι μόνο τα νομικά πρόσωπα, αλλά και ενώσεις προσώπων που δεν έχουν αποκτήσει νομική προσωπικότητα. Φορείς συνταγματικών δικαιωμάτων είναι όλα τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. Κατά την κρατούσα άποψη δεν μπορούν κατ αρχήν να είναι φορείς συνταγματικών δικαιωμάτων τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου. Κράτος και ΝΠΔΔ είναι αποδέκτες και όχι φορείς συνταγματικών δικαιωμάτων. Η υπέρβαση της διάκρισης δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου, στη σύγχρονη ενιαία έννομη τάξη (Συντ. άρθρο 25 παρ.1 εδ. γ) και η αναγκαιότητα υπαγωγής τόσο του κράτους όσο και του πολίτη στον ίδιο κανόνα δικαίου, επιβάλλει να γίνει δεκτό ότι 10

12 φορείς θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι όλα τα νομικά πρόσωπα, ανεξάρτητα από τη διάκρισή τους σε δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου. Τέχνη και Έννοια της Τέχνης Κατά το άρθρο 16 παρ. 1 εδ. 1, «η τέχνη...είναι [ελευθέρα], η δε ανάπτυξις και προαγωγή [αυτής] αποτελεί υποχρέωσην του κράτους». Τέχνη, κατά την έννοια της διατάξεως αυτής, είναι κάθε δημιουργική έκφραση της ανθρώπινης φαντασίας. Δεν υπόκειται ούτε γενικά ούτε συγκεκριμένα στον κρατικό ορισμό και χαρακτηρισμό. Μόνο όταν το κράτος θέλει να προστατεύσει, να ενισχύσει ή να προωθήσει την τέχνη είναι αναπόφευκτος και συνταγματικά θεμιτός ο χαρακτηρισμός ή μη ενός έργου ως έργου τέχνης. Ο χαρακτηρισμός πρέπει τότε να γίνεται από πρόσωπα που έχουν την κατάλληλη προπαίδεια. Η άρνηση χαρακτηρισμού ενός έργου ως έργου τέχνης διότι ανήκει σε απορριπτόμενη «σχολή», στυλ, νοοτροπία κ.ο.κ. αντιβαίνει στη συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία της τέχνης. Το ίδιο συμβαίνει και για χαρακτηρισμούς έργων ή σχολών τέχνης ως «εκφυλισμένων», «αντεθνικών», «αντιλαϊκών» κ.ο.κ., κατά τα χιτλερικά και σταλινικά προηγούμενα. Η ελευθερία της τέχνης δεν ανέχεται επίσης την ύπαρξη «επίσημης», «αναγνωρισμένης», «εθνικής», «σοσιαλιστικής» κ.ο.κ. τέχνης, αλλά είναι ανοιχτή στις νέες και οπουδήποτε κατευθυνόμενες εξελίξεις της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Η ελευθερία της τέχνης περιλαμβάνει την ελευθερία δημιουργίας και κυκλοφορίας έργων τέχνης, καθώς προσβάσεως του κοινού στα έργα τέχνης. Η ελευθερία παραγωγής έργων τέχνης ή ελευθερία καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι ασυμβίβαστη με οποιοδήποτε προληπτικό μέτρο, με οποιαδήποτε επαγγελματική άδεια ή ιδιότητα μέλους καλλιτεχνικών συλλόγων ή τυπικά προσόντα ως προϋπόθεση καλλιτεχνικής δραστηριότητας εν γένει ή αναλήψεως παραγγελίας έργων τέχνης 6 ή νομιμοποιήσεως για τη λήψη κρατικών ή δημοτικών κ.ο.κ. βραβείων, επιχορηγήσεων ή υποτροφιών. Αντισυνταγματική είναι επίσης η απαίτηση άδειας για την παραγωγή ενός 6 Επομένως το άρθρο 9 παρ.1 του ν. 1218/1981 «περί Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος», κατά το οποίο «μόνον τακτικά μέλη του Επιμελητηρίου δύναται να αναλαμβάνουν και να εκτελούν παραγγελίας έργων ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής και διακοσμητικής δια λογαριασμόν: α) κρατικών υπηρεσιών, β) οργανισμών τοπικής αυτοδιοικήσεως, των ενώσεων και ιδρυμάτων αυτών, γ) κοινωφελών ιδρυμάτων και νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, δ) ερανικών επιτροπών, ε) οργανισμών κοινής ωφέλειας, στ) ιερών ναών, ζ) νεκροταφείων» (δηλαδή στην πράξη τις περισσότερες παραγγελίες), αντίκειται στο άρθρο 16 παρ. 1 και είναι ανίσχυρο. Η ΣτΕ 2112/1984 (ΤοΣ 1985, 63, μη πτυχιούχοι αγιογράφοι) θεώρησε τη διάταξη αυτή ως αντισυνταγματική μεν, αλλά ως αντιβαίνουσα την ελευθερία της εργασίας και όχι την ελευθερία της τέχνης. Η ελευθερία της καλλιτεχνικής εργασίας είναι όμως ειδικότερη της ελευθερίας της εργασίας εν γένει και επομένως η εφαρμογή του άρθρου 16 Συντ. προηγείται κατ αρχήν. Στην περίπτωση πάντως η οποία απασχόλησε το Συμβούλιο της Επικρατείας το επίμαχο ζήτημα δεν ήταν η ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας, αλλά η επιλογή και άσκηση ορισμένου επαγγέλματος. Σωστή επομένως η απόφαση, αν και λανθασμένη η επίκληση και εφαρμογή του άρθρου 5 παρ. 1 αντί του 22 παρ. 1 Συντ. Λόγω πάντως της απεριόριστης κατ αρχήν ελευθερίας της τέχνης κατά το Σύνταγμα, οι περιορισμοί επιλογής και ασκήσεως καλλιτεχνικών επαγγελμάτων συμφωνούν με το Σύνταγμα, μόνο όταν η συνταγματικώς επιτασσόμενη προστασία σπουδαίων κοινωνικών αγαθών δεν μπορεί να διασφαλιστεί με άλλο τρόπο. 11

13 έργου τέχνης, όπως π.χ. το ανέβασμα ενός θεατρικού έργου 7 ή το γύρισμα μιας κινηματογραφικής ταινίας 8. Η ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας δεν ανέχεται εξάλλου τη διενέργεια λογοκρισίας 9 ή άλλου παρόμοιου προληπτικού ελέγχου, όπως π.χ. της παρακολουθήσεως από κρατικά όργανα της παραγωγής ενός έργου τέχνης, π.χ. της παρουσίας διοικητικών οργάνων στις γενικές δοκιμές θεαμάτων ή ακροαμάτων 10. Εξαίρεση από τον κανόνα αυτόν είναι δυνατή μόνο, αν και στο μέτρο που δεν είναι αλλιώς δυνατή η προστασία άλλου έννομου αγαθού που επίσης προστατεύεται από το Σύνταγμα. Μια τέτοια περίπτωση είναι η προς προστασία της νεότητας και της παιδικής ηλικίας προβλεπόμενη από το νόμο υποβολή κάθε κινηματογραφικής ταινίας στην ειδική επιτροπή νεότητας για την κατάταξή της σε μία από τις κατηγορίες του νόμου 11. Από την ελευθερία της τέχνης συνάγεται και η απαγόρευση του εξαναγκασμού της καλλιτεχνικής εργασίας 12. Χωρίς την ελευθερία κυκλοφορίας των έργων τέχνης η ελευθερία παραγωγής τους θα ήταν άσκοπη. Η ελευθερία κυκλοφορίας σημαίνει την ελευθερία παρουσιάσεως έργων τέχνης στο κοινό, π.χ. της εκθέσεως έργων τέχνης ή γλυπτικής, της εκτελέσεως έργων μουσικής, χορού, όπερας ή θεατρικών έργων ή της προβολής κινηματογραφικών ή τηλεοπτικών ταινιών, της δημοσιεύσεως λογοτεχνικών έργων κ.ο.κ. Κατά την εκτέλεση «ζωντανής τέχνης» (π.χ. σε μία θεατρική παράσταση ή μία συναυλία) οι εκτελεστές καλλιτέχνες συγχρόνως δημιουργούν ένα έργο τέχνης (τη συγκεκριμένη παράσταση ή εκτέλεση) και το παρουσιάζουν στο κοινό. Αντιβαίνει επομένως στην ελευθερία κυκλοφορίας έργων τέχνης κάθε απαγόρευση παρουσιάσεώς τους στο κοινό 13 ή η εξάρτηση της παρουσιάσεως αυτής από προηγούμενη διοικητική άδεια 14. Δεν είναι όμως ασυμβίβαστη με την ελευθερία κυκλοφορίας έργων τέχνης η απαίτηση άδειας λειτουργίας αιθουσών δημοσίων 7 Έτσι το άρθρο 3 του ν. 446/1937 «περί θεάτρου» και άρθρο 3 του ν.δ. 1108/ Έτσι το άρθρο 5 του α.ν. 955/1937 «περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως του 455/37 Α.Ν. περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και κωδικοποιήσεως των περί κινηματογραφικών διατάξεων». 9 Τέτοια λογοκρισία προβλέπει το άρθρο 3 του α.ν. 446/1937 «περί θεάτρου». Για την απαγόρευση της λογοκρισίας στην κινηματογραφική τέχνη βλ. άρθρο 2 παρ. 1 εδ. 2 του ν. 1597/1986 «Προστασία και ανάπτυξη της κινηματογραφικής τέχνης, ενίσχυση της ελληνικής κινηματογραφίας και άλλες διατάξεις» (Α 68). 10 Έτσι το άρθρο 3 παρ. 2 υποπαρ. 3 του ν.δ. 1108/1942 «περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και κωδικοποιήσεως των περί ελέγχου θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών, δίσκων γραμμοφώνου και βιβλίων διατάξεων» (Α 48). Οι διατάξεις των άρθρων 8 14 του νόμου αυτού που αφορούν τον έλεγχο των κινηματογραφικών ταινιών και οι διατάξεις του άρθρου 9 του α.ν. 445/1937 πρέπει να θεωρηθούν καταργημένες ύστερα από την έκδοση του ν. 1597/ Άρθρο 36 σε συνδυασμό με το άρθρο 2 ν. 1597/1986 (κινηματογράφος) άρθρο 6 ν.δ. 1108/1942 (θέατρο). 12 Βλ. άρθρο 946 παρ. 1 ΚΠολ.Δ. Για την απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας εν γένει βλ. άρθρο 22 παρ. 3 Συντ. (άρθρο 1113). 13 Έτσι το άρθρο 1 του ν.δ. 1108/1942 «περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και κωδικοποιήσεως των περί ελέγχου θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών, δίσκων γραμμοφώνου και βιβλίων διατάξεων» (Α 48), όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 1 του α.ν. 4485/1943, απαγορεύει την παράσταση θεατρικών έργων που: «1) καθάπτονται της χριστιανικής ή άλλης ανεγνωρισμένης θρησκείας, 2) προσβάλλουσι τα δημόσια ήθη ή οπωσδήποτε κρίνονται ακατάλληλα ή επιβλαβή δια το κοινόν ως υπονομεύοντα τας υγειάς παραδόσεις, το αίσθημα της κοινωνικής ευπρέπειας και τα συμφέροντα του ελληνικού λαού, 3) αποβλέπουσιν εις τον προπαγανδισμόν αντικοινωνικών, αναρχικών ή άλλων ανατρεπτικών ιδεών». Πρβλ. άρθρο 2 του α.ν. 446/1937 «περί θεάτρων». 14 Έτσι το άρθρο 3 του ν.δ. 1108/1942, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 3 του α.ν. 485/

14 θεαμάτων και ακροαμάτων, όπως προπάντων της ασφάλειας του κοινού 15. Επίσης δεν αντιβαίνει στην ελευθερία κυκλοφορίας έργων τέχνης η κατ αρχήν απαγόρευση εγκαταστάσεως θεάτρων, κινηματογράφων κ.λ.π. σε κοινόχρηστους χώρους 16 και εν πάση περιπτώσει η απαγόρευση διαταραχής της κοινής ησυχίας, προπάντων τη νύκτα και ιδίως σε περιοχές κατοικιών ή νοσηλευτηρίων. Στην ελευθερία κυκλοφορίας των έργων τέχνης ανήκει και η ελευθερία αποστολής και πωλήσεώς τους. Εδώ (καθώς και στην πρόβλεψη στο άρθρο 16 παρ. 1 της υποχρεώσεως του κράτους να αναπτύσσει και προάγει την τέχνη) βρίσκεται η συνταγματική θεμελίωση της πνευματικής ιδιοκτησίας 17, χωρίς την προστασία και το σεβασμό της οποίας οι πνευματικοί δημιουργοί στερούνται των υλικών προϋποθέσεων της εργασίας τους. Η ελευθερία της τέχνης περιλαμβάνει και την ελευθερία προσβάσεως του κοινού στα έργα της τέχνης. Κάθε λογοκρισία και κάθε απαγόρευση παρουσιάσεως έργου τέχνης δεν προσβάλλει μόνο δικαιώματα του δημιουργού του, αλλά και δικαιώματα του κοινού. Τα δικαιώματα αυτά όμως δεν περιλαμβάνουν αξίωση δωρεάν προσβάσεως, η είσπραξη εύλογου (δηλαδή μη προορισμένου να περιορίσει πέρα του αναγκαίου μέτρου την πρόσβαση του κοινού) εισιτηρίου σε δημόσια θέατρα, μουσεία, πινακοθήκες, αρχαιολογικούς χώρους κ.λ.π. είναι επιτρεπτή. Αντιθέτως, είναι αντισυνταγματική η απαγόρευση εισόδου, εκτός στην περίπτωση της συνταγματικά προβλεπόμενης προστασίας της νεότητας 18 και της παιδικής ηλικίας από θεάματα που κρίνονται ως βλαπτικά για νέους κάτω από ορισμένη ηλικία 19. Ανάλογοι περιορισμοί προσβάσεως μπορούν ενδεχομένως να θεμελιωθούν σε λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας (π.χ. αναστολή λειτουργίας θεάτρων και κινηματογράφων σε περίοδο επιδημίας), που επίσης προστατεύεται από το Σύνταγμα 20. Η επιβολή υποχρεώσεως σε κοινοτικούς αλλοδαπούς να πληρώνουν εισιτήριο για την είσοδο σε μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους κ.λ.π., ενώ απαλλάσσονται οι Έλληνες πολίτες ή οι διαμένοντες στην Ελλάδα, παραβαίνει κατ αρχήν το θεμελιώδη κανόνα του ευρωπαϊκού κοινοτικού δικαίου που απαγορεύει κάθε (άμεση ή έμμεση) διάκριση λόγω ιθαγένειας 21. Τυπική και ουσιαστική έννοια: Ο όρος τέχνη έχει δύο έννοιες, τυπική και ουσιαστική. Με την ευρύτερη ουσιαστική έννοια του όρου «τέχνη» είναι η περί του ωραίου αντίληψη (όπως εκφράζεται σε ανθρώπινο δημιούργημα). Η τέχνη εκφράζει ένα σύνολο αντιλήψεων και «κανόνων», που αναφέρονται στο ωραίο. Ενώ η επιστήμη αναφέρεται στην «αλήθεια» δηλαδή στη γνώση και το δίκαιο στο «ορθρό», η τέχνη αναφέρεται στο «ωραίο». Δεν απευθύνεται στη λογική, αλλά στην αισθητική, στις αισθήσεις του ανθρώπου. Η τέχνη απευθυνόμενη στις αισθήσεις αποβλέπει στην ικανοποίηση της αισθητικής, της καλαισθησίας 22. Τέχνη είναι η λατρεία του ωραίου. 15 Βλ. άρθρο 1 επ. α.ν. 445/1937 «περί τροποποιήσεως, συμπληρώσεως και κωδικοποιήσεως των περί κινηματογράφου διατάξεων». Πρβλ. άρθρο 419 ΠΚ. 16 Βλ. άρθρο 1 ν.δ. 917/1971 «περί εγκαταστάσεως εν γένει θεαμάτων εις κοινόχρηστους χώρους». 17 Κατά το άρθρο 17 παρ. 2 ΧΘΔΕΕ «η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύεται». 18 Άρθρο 21 παρ. 1 και 3 Συντ. 19 Άρθρο 36 ν. 1597/1986 (κινηματογράφος), άρθρο 6 ν.δ. 1108/1942 (θέατρο). 20 Άρθρο 21 παρ. 3 Συντ. 21 Η επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων προσέφυγε γι αυτό το λόγο κατά της Ελλάδος (υπόθεση 12/9). Η κοινή απόφαση των υπουργών Οικονομικών και Πολιτισμού της 1/ καθιέρωσε εν τω μεταξύ ενιαία τιμή εισιτηρίων. 22 ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, σελ

15 Παράλληλα τέχνη είναι μια συγκεκριμένη προσέγγιση του ωραίου, ένας συγκεκριμένος τρόπος να κατανοούμε και να αποδίδουμε το ωραίο. Η τέχνη υπό τυπική έννοια ταυτίζεται με το δημιούργημα της τέχνης. Με την τυπική έννοια ο όρος «τέχνη» αποδίδει το έργο τέχνης, το αποτέλεσμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η εμπνεόμενη από την τέχνη δημιουργική δραστηριότητα του ανθρώπου δημιουργεί έργα που διέπονται από αισθητικούς κανόνες και έχουν αισθητικό περιεχόμενο. Παράλληλα η τέχνη αποτελεί το μέσο εξωτερίκευσης του εσωτερικού κόσμου, μέσο έκφρασης ιδεών 23,24. Εννοιολογικός προσδιορισμός: Το Σύνταγμα δεν ορίζει την έννοια της τέχνης. Παράλληλα οποιοσδήποτε νομοθετικός ορισμός ασφαλώς δεν απαγορεύεται και θα μπορούσε να διατυπωθεί κατά την άσκηση της γενικής νομοθετικής αρμοδιότητας του νομοθέτη, ο οποίος όμως δε θα μπορούσε να εισάγει με τον τρόπο αυτό περιορισμούς, αλλά θα έπρεπε να ακολουθήσει τις συνταγματικές οριοθετήσεις. Στη θεωρία δεν υπάρχει γενικά παραδεκτός ορισμός της τέχνης. ο προσδιορισμός του «ωραίου», δηλαδή ο προσδιορισμός του ουσιαστικού περιεχομένου της τέχνης, δεν είναι ζήτημα χωρίς δυσκολίες. Το «ωραίο» προσδιορίζεται υποκειμενικά αλλά και αντικειμενικά. Η διαφωνία ως προς το αν ορισμένο έργο είναι ή δεν είναι «πράγματι» ωραίο, μπορεί να αμφισβητεί την καλλιτεχνική του αξία, δεν του αφαιρεί όμως τον τίτλο του προϊόντος τέχνης. Έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες σχετικά με το χαρακτηρισμό ενός δημιουργήματος ως έργου τέχνης. Οι υποκειμενικές θεωρίες επιδιώκουν τον προσδιορισμό του έργου τέχνης, σύμφωνα με την κρίση συγκεκριμένου υποκειμένου. (α) Σύμφωνα με τη «Θεωρία του δημιουργού» έργο τέχνης είναι οτιδήποτε ο ίδιος ο δημιουργός του θεωρεί ως τέτοιο, εκτός αν έρχεται σε αντίθεση με τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις. Δεν αποκλείεται η ύπαρξη έργου τέχνης και στην περίπτωση που ο δημιουργός του έχει αντίθετη άποψη. Ασφαλώς το έργο τέχνης δεν προσδιορίζεται μόνο από το δημιουργό του. (β) Σύμφωνα με τη «Θεωρία της κρατικής (ή επίσημης) τέχνης», έργο τέχνης είναι οποιοδήποτε δημιούργημα συγκεντρώνει τα από το κράτος καθορισμένα κριτήρια. Σε ένα ελεύθερο δημοκρατικό κράτος δεν υπάρχει «επίσημη» ή «κρατική» τέχνη. Εξίσου απορριπτέος είναι και ο προσδιορισμός συγκεκριμένης κατεύθυνσης ή ο αποκλεισμός τεχνοτροπιών 25. (γ) Κατά τη «Θεωρία των ειδικών», πρόκειται για έργο τέχνης, εφόσον χαρακτηρίζεται ως τέτοιο από ειδικούς, κριτικών της τέχνης ή άλλους ειδικούς καλλιτέχνες. (δ) Δεν είναι επίσης ασφαλής η θέση κατά την οποία ένα ανθρώπινο δημιούργημα αποτελεί έργο τέχνης, εφόσον συγκεντρώνει ορισμένα εξωτερικά χαρακτηριστικά, έτσι ώστε να αποφεύγεται ο ποιοτικός του έλεγχος. Άλλωστε σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να τεθεί ποιοτικό κριτήριο στη σύγχρονη τέχνη επιβάλλοντας έτσι μια συγκεκριμένη άποψη περί τέχνης 26. Συνταγματικό αγαθό: Η τέχνη μαζί με την επιστήμη αποτελούν δύο βασικές εκφάνσεις της πνευματικής δημιουργίας του ανθρώπου. Ο συντακτικός νομοθέτης ανάγει την τέχνη σε συνταγματικό προστατευόμενο αγαθό. Η τέχνη προστατεύεται ανεξάρτητα από τον ειδικότερο τρόπο έκφρασής της. Προστατεύονται οι εικαστικές τέχνες, η μουσική τέχνη, η λογοτεχνία κ.λπ. Προστατεύεται επίσης η τέχνη ανεξάρτητα από οποιαδήποτε «κατεύθυνση», ανεξάρτητα από τεχνοτροπία ή «σχολή». Κατά το Σύνταγμα δεν υπάρχει «επίσημη» τέχνη, δεν υπάρχει επίσημος τρόπος έκφρασης της καλλιτεχνικής 23 ΧΑΪΝΤΕΓΚΕΡ, Η προέλευση του έργου τέχνης, 1986, 43 επ. 24 Βλ. ΣτΕ 16/2003 και ΣτΕ 564/1986 για το χαρακτηρισμό διατηρητέων κτιρίων ως έργων τέχνης. 25 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου ΙΙΙ, 2001, ΕφΘεσσαλ 1178/72 ΠοινΧρον 1972,

16 δημιουργίας. Κάθε καλλιτέχνης δικαιούται να επιλέξει και να εκφράσει το καλλιτεχνικό του πιστεύω, όπως ο ίδιος κρίνει. Η Γενική Ρήτρα του Άρθρου 16 παρ. 1 Συντ. Η Συνταγματική Προστασία της Τέχνης και της Επιστήμης Την ελευθερία της γνώμης και της πνευματικής κίνησης γενικά συμπληρώνουν οι μακροσκελείς διατάξεις του άρθρου 16 Συντ. σχετικά με την τέχνη, την επιστήμη και την παιδεία. Βέβαια όλες αυτές οι εκδηλώσεις του ανθρώπινου πνεύματος και μορφές επαφής μεταξύ των ανθρώπων θα μπορούσαν να βρουν έρεισμα, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την αμυντική διάσταση της συνταγματικής προστασίας τους, και στο άρθρο 14 παρ. 1 Συντ. Η ιδιαίτερη επομένως αναφορά τους στο άρθρο 16 και μάλιστα η καθιέρωση σχετικής γενικής αρχής στην παρ. 1 του άρθρου αυτού, υποδηλώνει προφανώς την αυξημένη κατοχύρωσή τους συγκριτικά με άλλες μορφές έκφρασης και διάδοσης των στοχασμών. Είναι εξάλλου χαρακτηριστικό ότι το άρθρο 16 παρ. 1 δε συνοδεύεται από τη ρήτρα «τηρώντας τους νόμους του Κράτους», όπως το άρθρο 14 παρ. 1. Τούτο δε σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης, ο επιστήμονας ή ο εκπαιδευτικός μπορούν, επικαλούμενοι την παραπάνω συνταγματική διάταξη, να παραβιάσουν τους «γενικούς νόμους» π.χ. ζωγραφίζοντας στους τοίχους ιδιωτικής οικίας χωρίς την άδεια του ιδιοκτήτη, προκαλώντας επικίνδυνες εκρήξεις για πειραματικούς σκοπούς κ.ο.κ. Σημαίνει όμως ότι οι νομοθετικά επιβαλλόμενοι περιορισμοί οφείλουν να είναι λιγότερο εκτεταμένοι και εντατικοί, όταν πρόκειται για έργα τέχνης ή επιστήμης, από ότι είναι όταν πρόκειται για άλλου είδους έκφραση, ενώ περαιτέρω δεν επιτρέπεται η επιβολή ειδικών περιορισμών που αφορούν μόνο την τέχνη ή την επιστήμη και βέβαια δε βρίσκουν έδαφος εφαρμογής ούτε οι ειδικοί περιορισμοί άλλων δικαιωμάτων, όπως της ελευθερίας του τύπου 27. Συνεπώς καθίστανται ήδη συνταγματικά επιβεβλημένες οι διαφοροποιήσεις στις οποίες προέβαινε και πριν το 1975 η κοινή νομοθεσία, όπως π.χ. με το άρθρο 367 παρ. 1 ΠΚ (μη-άδικο δυσμενών κρίσεων για επιστημονικές ή καλλιτεχνικές εργασίες) ή το άρθρο 30 ν. 5060/1931 (εξαίρεση των έργων τέχνης από την έννοια του υποκείμενου σε κατάσχεση άσεμνου εντύπου). Στο άρθρο 16 παρ. 1 εδ. α Συντ. δεν κατοχυρώνεται όμως μόνο ένας status negativus, αλλά και ένας status positivus, αφού η ανάπτυξη και προαγωγή της τέχνης και της επιστήμης, της έρευνας και της διδασκαλίας αποτελούν, σύμφωνα με τη διάταξη αυτή, υποχρέωση του κράτους. Πρόκειται λοιπόν (και) για κοινωνικό δικαίωμα, από το οποίο πάντως δεν απορρέει ευθέως αγώγιμη αξίωση κατά του κράτους. Αντίθετα δεν προβλέπεται στο άρθρο 16 παρ. 1 εδ. α Συντ., αλλά αποδοκιμάζεται απ αυτό, ένα τυχόν κρατικό μονοπώλιο στην έρευνα, την επιστήμη ή, πολύ περισσότερο, την τέχνη. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την επιστημονική έρευνα, η νομολογία 27 Πρβλ. Π. ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ, Ατομικά δικαιώματα, Α, 1991,

17 του Συμβουλίου της Επικρατείας 28 δέχεται ότι αυτή κατοχυρώνεται ως ατομικό δικαίωμα του καθενός και όχι ως αποκλειστική αποστολή (σκοπός) του κράτους. Επομένως κάθε φυσικό πρόσωπο και κάθε νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου (π.χ. ίδρυμα) έχει το δικαίωμα να επιδίδεται σε επιστημονική έρευνα στους τομείς του ενδιαφέροντός του. Μάλιστα στη δραστηριότητα αυτή πρέπει, κατά την έννοια της συνταγματικής αυτής διάταξης, να έχει την αρωγή του κράτους. Ο κανόνας αυτός δεν επηρεάζεται καθόλου από το ότι τα Α.Ε.Ι., ως αυτοδιοικούμενα ν.π.δ.δ., εκτός από τη διδασκαλία ασκούν επίσης και επιστημονική έρευνα, στο πλαίσιο του σκοπού τους κατά το άρθρο 16 παρ. 5 Συντ. Ούτε η επιστημονική έρευνα περιορίζεται μόνο στα Α.Ε.Ι., ούτε η ανάπτυξη και υποστήριξή της είναι αποκλειστικό καθήκον του κράτους. Απλώς το τελευταίο πρέπει να ενισχύει την επιστημονική έρευνα από οποιονδήποτε φορέα (ιδιωτικό ή δημόσιο) και αν διεξάγεται αυτή και πρωτίστως να διαμορφώνει το χώρο της ελεύθερης και πολυφωνικής ανάπτυξής της. Οι έννοιες της τέχνης και της επιστήμης (στην τελευταία υπάγονται, ως έννοιες είδους σε σχέση προς έννοια γένους, τόσο η έρευνα όσο και η διδασκαλία) 29 παρουσιάζουν μια δυσκολία ορισμού. Εάν ο ορισμός αυτός δίνεται εκάστοτε κατά τρόπο δεσμευτικό από την κρατική εξουσία, τότε αναιρείται σε μεγάλο βαθμό η ελευθερία τους, αφού μόνο η κρατικά αναγνωρισμένη τέχνη ή επιστήμη θα είναι ελεύθερες, πράγμα που οδηγεί στην κατάπνιξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της επιστημονικής προόδου. Συνεπώς, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την αμυντική αρνητική διάσταση του σχετικού δικαιώματος, η συνταγματική ερμηνεία πρέπει να προσανατολισθεί σε μια ευρεία έννοια της τέχνης και επιστήμης. Ως έργο λοιπόν τέχνης ή επιστήμης οφείλει να θεωρηθεί καταρχήν οτιδήποτε ο ίδιος ο δημιουργός του θεωρεί ως τέτοιο, εκτός αν τούτο έρχεται σε προφανή αντίθεση προς τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις 30. Οι τελευταίες δεν ταυτίζονται πάντως κατ ανάγκη προς τις αντιλήψεις της κρατικής εξουσίας, ούτε δικαιούται αυτή να παρέμβει και να τις επιβάλει θετικά (προσδιορισμός συγκεκριμένης κατεύθυνσης) ή αρνητικά (αποκλεισμός τεχνοτροπιών ή επιστημονικών θεωριών). Θα ήταν άρα αντίθετη στην ελευθερία της επιστήμης μια ρύθμιση ανάλογη με το γερμανικό «Νόμο των πιθήκων» του 1925, ο οποίος απαγόρευε τη διδασκαλία των θεωριών για εξελικτική καταγωγή του ανθρώπου από τα ζώα 31. Ακόμη πιο ακραίο παράδειγμα καταπάτησης της ελευθερίας της τέχνης και της επιστήμης ήταν η επιβολή, στις χώρες του πάλαι ποτέ «υπαρκτού σοσιαλισμού», του ιστορικού υλισμού στις κοινωνικές επιστήμες και του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» στην τέχνη. Βέβαια οι ίδιοι οι όροι «τέχνη» και «επιστήμη», όπως τους χρησιμοποιεί ο συντακτικός νομοθέτης, έχουν ένα νοηματικό φορτίο που επιτρέπει μια πρώτη οριοθέτηση της συνταγματικής προστασίας. Έτσι η «τέχνη» κατά την έννοια του άρθρου 16 παρ. 1 εδ. α παραπέμπει όχι στην τεχνική, αλλά στις λεγόμενες «καλές τέχνες», όπως μουσική, χορός, αρχιτεκτονική, ποίηση, γλυπτική, ζωγραφική ή άλλη διακοσμητική τέχνη (π.χ. ταπητουργία, υαλουργία, κεραμική), θέατρο, κινηματογράφος κ.λ.π. Στο πλαίσιο αυτό όμως δε νοείται έλεγχος του επιπέδου της τέχνης, δηλαδή διαφοροποίηση μεταξύ υπέρτερης και υποδεέστερης, καλής και κακής (και γι αυτό ανάξιας ή λιγότερο άξιας προστασίας) τέχνης 32. Επειδή εξάλλου οι καλές τέχνες είναι δραστηριότητες με 28 ΣτΕ 1043/1989, ΤοΣ 1989, Πρβλ. Α. ΜΑΝΕΣΗ, Η συνταγματική προστασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας, στου ίδιου, Συνταγματική Θεωρία και Πράξη, 1980, Contra Σ. ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ, Η ελευθερία της τέχνης, ΔτΑ 1999, 77 επ. 31 Βλ. Μ. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ, Η ελευθερία γνώμης των καθηγητών των ανωτάτων σχολών, στο ίδιου, Νομικαί Μελέται, 1972, Πρβλ., υπό τα γερμανικά δεδομένα, BVerfGE 75, 369,

18 σημαντικές εμπειρικές διαφορές μεταξύ τους, είναι μάλλον ματαιοπονία να προσπαθεί να δώσει κανείς ένα συνολικό ορισμό στην τέχνη ως αντικείμενο συνταγματικής προστασίας, στηριγμένο σε εμπειρικά προσδιορίσιμες έννοιες. Κατά συνέπεια ένας παρόμοιος ορισμός είτε θα είναι εντελώς γενικόλογος, π.χ. ότι «ως τέχνη νοείται κάθε δημιουργική έκφραση της ανθρώπινης φαντασίας» 33, είτε θα εμπεριέχει αξιολογικά στοιχεία, όπως π.χ. ότι το έργο τέχνης, για να αναγνωρισθεί ως τέτοιο, πρέπει να προκαλεί «αισθητική συγκίνηση ή απόλαυση» (σε ποιόν;) και να «αφυπνίζει συναισθήματα πλούσια και λεπτά» 34. Στην πρώτη περίπτωση σχεδόν κάθε ανθρώπινο δημιούργημα θα μπορούσε να θεωρηθεί ως τέχνη, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η οριοθέτηση του πεδίου εφαρμογής του άρθρου 16 παρ. 1 Συντ. 35, ενώ στη δεύτερη θα είχαμε κατ ανάγκη εξουσιαστικό καθορισμό του τι είναι «άξιο» να χαρακτηρισθεί ως τέχνη και τι όχι. Τούτο όμως ισοδυναμεί με έλεγχο του επιπέδου της τέχνης και τελικά εκμηδενίζει την εγγυητική λειτουργία του δικαιώματος, αφού ελεύθερο θα είναι μόνο ό,τι είναι αρεστό στην εξουσία και βέβαια αφού της είναι αρεστό δεν έχει, έτσι ή αλλιώς, ανάγκη προστασίας απέναντί της. Λυσιτελέστερη θα ήταν μια προσπάθεια ορισμού καθεμιάς από τις επιμέρους καλές τέχνες, ώστε να οριοθετηθεί το πεδίο της συνταγματικής κατοχύρωσής τους. Εφόσον άρα ένα ανθρώπινο δημιούργημα εμφανίζει εξωτερικά χαρακτηριστικά ζωγραφικού πίνακα, τότε απολαμβάνει, τόσο αυτό όσο και ο δημιουργός του, της προστασίας του άρθρου 16 παρ. 1 Συντ. Η νομολογία δέχεται πάντως ότι «το Σύνταγμα κατοχυρώνει μεν εις το άρθρον 16 την ελευθερίαν της καλλιτεχνικής δημιουργίας πλην δεν αποκλείει την θέσπισην υπό του νομοθέτου προϋποθέσεων δια την άσκησιν συγκεκριμένης καλλιτεχνικής δραστηριότητος, κατά το μέτρον που τούτο επιβάλλεται εκ λόγων δημοσίου συμφέροντος». Με το σκεπτικό αυτό θεωρήθηκε ότι είναι συνταγματικός ο αποκλεισμός από τις παραγγελίες έργων τέχνης εκ μέρους δημοσίων υπηρεσιών, ν.π.δ.δ.μ κοινοφελών ιδρυμάτων και οργανισμών κοινής ωφέλειας των καλλιτεχνών οι οποίοι δεν έχουν γίνει δεκτοί ως μέλη του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών 36, προκειμένου να εξασφαλισθεί η προμήθεια «αξιόλογων έργων τέχνης» από το δημόσιο τομέα. Το πρακτικό αποτέλεσμα είναι ότι όσοι ασκούν εμπειρικά την τέχνη του αγιογράφου στερούνται τις παραγγελίες των εκκλησιαστικών νομικών προσώπων, δηλαδή το κύριο αντικείμενο απασχόλησής τους, ωθούμενοι έτσι να εγκαταλείψουν την αγιογραφία. Είναι αμφίβολο κατά πόσο όλα αυτά συνάδουν προς το άρθρο 16 παρ. 1 Συντ., αφού άλλωστε το αμάχητο τεκμήριο ότι τα έργα του Επιμελητηρίου είναι «αξιόλογα» και των μη μελών ανάξια λόγου παραπέμπει σε προληπτικό έλεγχο του επιπέδου της τέχνης. Η «επιστήμη» υπονοεί την προσπάθεια κατάκτησης τέλειας, ακριβούς και ολοκληρωμένης γνώσης 37, χωρίς καταρχήν θεματικούς περιορισμούς. Στην κατά το Σύνταγμα έννοια της επιστήμης περιλαμβάνεται οπωσδήποτε και η αμφισβήτηση των κυρίαρχων επιστημονικών απόψεων ή θεωριών και η τυχόν ανάπτυξη εναλλακτικών εκδοχών για την επιστήμη, π.χ. η ομοιοπαθητική έναντι της παραδοσιακής ιατρικής 38. Έτσι υπό τα δεδομένα του άρθρου 5 παρ. 3 του γερμανικού Θεμελιώδη Νόμου, το οποίο χρησίμευσε, όπως φαίνεται, ως υπόδειγμα για το άρθρο 16 παρ. 1 Συντ. 1975, γίνεται δεκτό ότι η ελευθερία της επιστήμης καλύπτει οτιδήποτε μπορεί, σύμφωνα με τη μορφή 33 Β. ΣΚΟΥΡΗΣ/Κ. ΙΩΑΝΝΟΥ, Η ελευθερία της διαφήμισης, 1996, 31. Πρβλ. BverfGE 30, 173, Α. ΚΟΝΤΑΞΗΣ, Τύπος και δίκαιο, 1989, Πρβλ. Σ. ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥ, Η ελευθερία της τέχνης, ΔτΑ 1999, ΣτΕ 6178/1996, ΕΔΔ 1999, Βλ. Ι. ΜΑΝΩΛΕΔΑΚΗ, Εισαγωγή στην επιστήμη, 1979, 17 επ., Βλ. Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Σύνταγμα και Ελευθερία της Επιστήμης, ΤοΣ 1992, 515 επ. 17

19 και το περιεχόμενό του, να θεωρηθεί ως σοβαρή και προγραμματισμένη προσπάθεια εξεύρεσης της αλήθειας 39. Ενώ το κράτος οφείλει καταρχήν να αφήνει ελεύθερη την καλλιτεχνική δημιουργία και την επιστημονική έρευνα και διδασκαλία χωρίς διακρίσεις ή αποκλεισμούς, η επιλεκτική χορήγηση παροχών είναι, ως ένα σημείο, αναπόφευκτη ως προς την εκπλήρωση της θετικής υποχρέωσής του για ανάπτυξη και προαγωγή τους. Είναι προφανές ότι οι διαθέσιμοι πόροι είναι περιορισμένοι και επομένως δεν μπορεί να χρηματοδοτηθεί κάθε είδος και κάθε δημιουργός τέχνης, ούτε κάθε επιστημονική προσπάθεια ή εκδήλωση. Κατά τη θέσπιση πάντως των σχετικών νομοθετικών ρυθμίσεων (βλ. ιδίως ν. 1514/1985 «Ανάπτυξη της επιστημονικής και τεχνολογικής έρευνας») και κατά τη λήψη ad hoc αποφάσεων πρέπει να τηρούνται, αν μη τι άλλο, οι επιταγές που απορρέουν από τη γενική αρχή της ισότητας. Ελευθερία της Τέχνης Συνταγματική Αρχή και Συνταγματικό Δικαίωμα Όπως ορίζεται από το Σύνταγμα, η τέχνη είναι ελεύθερη, η ανάπτυξη και η προαγωγή της αποτελεί υποχρέωση του Κράτους ( Συντ. άρθρο 16 παρ. 1 εδ. α). Η ελευθερία της τέχνης αποτελεί αντικειμενική συνταγματική αρχή από την οποία απορρέουν τα αντίστοιχα υποκειμενικά δικαιώματα. Η κατοχύρωση της ελευθερίας της τέχνης αποτελεί αναγκαίο στοιχείο της γενικότερης συνταγματικής κατοχύρωσης της δημιουργικής έκφρασης του ανθρώπινου πνεύματος. Η ελευθερία της τέχνης περιλαμβάνει: Την ελευθερία της καλλιτεχνικής συνείδησης, την ελευθερία του καλλιτεχνικού πιστεύω, όπως προηγουμένως αναφέρθηκε. Στην ελευθερία της τέχνης ανήκει η ελευθερία έκφρασης της καλλιτεχνικής συνείδησης, είτε μέσα από τη διδασκαλία της τεχνοτροπίας, είτε μέσα από την παραγωγή έργων τέχνης συγκεκριμένης τεχνοτροπίας, δηλαδή μέσα από την καλλιτεχνική δημιουργία. Στην ελευθερία της τέχνης ανήκει και η ελευθερία διάδοσης των καλλιτεχνικών ιδεών. Εδώ ανήκει η ελευθερία κυκλοφορίας των έργων τέχνης, η οποία συμβαδίζει με την ελευθερία απόλαυσης των έργων τέχνης. Η ελευθερία της τέχνης είναι ελευθερία του καλλιτέχνη δημιουργού, αλλά και ελευθερία του φιλότεχνου κοινού. Ο καλλιτεχνικός χώρος κατέχει σημαντικό τμήμα της γενικότερης πνευματικής ζωής του ανθρώπου. Στον καλλιτεχνικό χώρο ασκούνται τα μη σύμφυτα αλλά και τα σύμφυτα προς αυτόν δικαιώματα, καλλιτεχνικής δημιουργίας, απόλαυσης των έργων τέχνης κλπ. Γενικότερου περιεχομένου συνταγματικά δικαιώματα προσλαμβάνοντας καλλιτεχνικό περιεχόμενο εξειδικεύονται και εμφανίζονται ως δικαιώματα του καλλιτεχνικού χώρου. Εδώ ανήκουν 39 BVerfGE 35, 79, 113 και σταθερή έκτοτε νομολογία. 18