ΠΡΟΤΥΠΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Εισαγωγή

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Θ.Ε. Ε.Λ.Π. 31 «ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ» 4 η ΕΡΓΑΣΙΑ Θέµα: «Αφού µελετήσετε προσεκτικά τo κεφάλαιo 4 του διδακτικού εγχειριδίου σας Ο ραµατικός Λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, καθώς επίσης τις ενότητες 23 έως 27 των Παράλληλων Κειµένων και τα συναφή κεφάλαια του βιβλίου «Η Κωµωδία του Αριστοφάνη» του K. J. Dover, να αναλύσετε την ιδιαίτερη, και εν πολλοίς ιδιόρρυθµη, συµπεριφορά των πρωταγωνιστών στους Αχαρνείς ( ικαιόπολης) του Αριστοφάνη και στον ύσκολο (Κνήµων) του Μενάνδρου, οι οποίοι µάλιστα επηρεάζονται βαθύτατα από ποικίλα σηµαντικά πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα, καθώς επίσης να την συσχετίσετε µε τον χαρακτήρα και τους ευρύτερους στόχους της αριστοφανικής και της µενανδρικής κωµωδίας». ΠΡΟΤΥΠΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Εισαγωγή Ο Αριστοφάνης και ο Μένανδρος συνιστούν τις κεντρικές φυσιογνωµίες στο χώρο της Μέσης και Νέας κωµωδίας αντιστοίχως, ή αλλιώς, της πολιτικής κωµωδίας των κλασικών χρόνων και της κοινωνικής κωµωδίας των ελληνιστικών. Στην παρουσία εργασία θα εστιάσουµε σε δύο έργα τους, τους Αχαρνείς του Αριστοφάνη και τον ύσκολο του Μενάνδρου, µέσα από τα οποία θα αναλύσουµε την ιδιαίτερη συµπεριφορά του εκάστοτε ήρωα, του ικαιόπολη και του Κνήµωνα αντιστοίχως, η διαµόρφωση της οποίας σχετίζεται µε ορισµένα σηµαντικά γεγονότα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, αλλά συνδέεται επίσης και µε τους σκοπούς του είδους, που επίσης διαφοροποιούνται από τη µια εποχή στην άλλη. 1

2 Ι. ικαιόπολης- Αχαρνείς Αριστοφάνους Στο έργο αυτό ένας Αθηναίος αγρότης, ο ικαιόπολις, αγανακτισµένος από τον τρόπο ζωής, που έχει ορίσει για τους Αθηναίους ο πελοποννησιακός πόλεµος, που µαίνεται για έκτο έτος, αποφασίζει να συνάψει συνθήκη ειρήνη µε τη Σπάρτη. Αρχικά, θέτει το θέµα στην Εκκλησία του ήµου, αλλά οι συµπολίτες του δεν φαίνεται να απασχολούνται για το θέµα. Για το λόγο αυτό δροµολογεί διαδικασίες για τη σύναψη ιδιωτικής συνθήκης ειρήνης, οι οποίες και αποδίδουν. Η συµπεριφορά του ήρωα, εποµένως, είναι παράδοξη, γιατί αντίθετα µε τους λοιπούς ανθρώπους της υπαίθρου, που επιθυµούν εκδίκηση για την ερήµωση της γης τους από τις εχθρικές επιδροµές, εκείνος έρχεται σε συνεννόηση µε τους εχθρούς και επιτυγχάνει τη σύναψη ιδιωτικής ειρήνης. Εποµένως, ο ικαιόπολις δηµιουργεί ένα νέο πολιτικό περιβάλλον και τοποθετείται µέσα σε αυτό, θεωρώντας εχθρούς, όσους αντιτάσσονται στις πολιτικές προθέσεις του. Η στάση του αυτή προκαλεί αρχικά το µένος των συµπολιτών του, που επιθυµούν εκδίκηση για τα παθήµατά τους. Τελικά, όµως, καταφέρνει να τους πείσει να ασπαστούν τη θέση και τη στάση τους, σε αντίθεση µε τον πολεµοχαρή Λάµαχο, που υφίσταται ντροπιαστική ήττα 1. Η αριστοφανική κωµωδία εγγράφεται στον τύπο της πολιτικής κωµωδίας, καθώς τα έργα που ανήκουν σε αυτόν τον τύπο προβάλλουν µια στενή σχέση της θεµατικής τους µε την πολιτική και κοινωνική ζωή της πόλης 2. Τον καιρό διδασκαλίας του έργου η Αθήνα, ήδη έξι χρόνια, υπέφερε από εχθρικές επιδροµές, που είχαν ως συνέπεια καταρχήν το ρήµαγµα της γης, που σήµαινε πλήγµα στην οικονοµία της πόλης. Έπειτα, προκλήθηκε η συγκέντρωση όλου του πληθυσµού µέσα στα Μακρά Τείχη, από την οποία συνάθροιση προέκυψαν φοβερές επιδηµίες 3. Για το λόγο αυτό ο αγρότης ικαιόπολης, όπως όλοι οι αγρότες, είναι από τους πρώτους που επιθυµούν το τέλος του πολέµου 4. Μάλιστα, τα δεινά του πελοποννησιακού πολέµου και η φθορά των 1 Cornford, F.M., Η Αττική κωµωδία, µτφρ. Λ. Ζενάκος, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα, 1993, 3 η έκδοση, σσ , από τα Παράλληλα Κείµενα της ΘΕ Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, Ο δραµατικός λόγος αό τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, ΕΑΠ, Πάτρα, 2003, και Ανδριανού & Ξιφαρά, όπ.π., σ Lesky, A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, µτφρ. Α. Τσοπανάκη, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσ/κη, 1998, σ Dover, K.J., Η κωµωδία του Αριστοφάνη, µτφρ. Φ.Ι. Κακριδής, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2003, όπ.π., σ Lesky, όπ.π., σ

3 θεσµών της δηµοκρατίας παρουσιάζονται ήδη στον πρόλογο, προκειµένου να τονιστεί η σοβαρότητα του θέµατος και να αιτιολογηθεί η απόφαση του ήρωα 5. Η διαπραγµάτευση του ήρωα µε τους συµπολίτες του για ειρήνευση σε αυτή τη φάση του πολέµου παραπέµπει καταρχήν στη θέση εκείνων, που υποστήριζαν ότι η εµπλοκή της πόλης σε πόλεµο ήταν βεβιασµένη και όχι συνετή ή συµφέρουσα κίνηση ( ), καθώς το µεγαρικό ψήφισµα, ως απάντηση στην εχθρική συµπεριφορά της γειτονικής πόλης προς την Αθήνα, είχε δώσει ανοικτή δικαιολογία στους Σπαρτιάτες για την έναρξη των εχθροπραξιών, σε σηµείο τέτοιο, που να συζητάται η ανάκληση του ψηφίσµατος, για την αναστολή των εχθροπραξιών. Κι ακόµη, θυµίζει τη θέση του Περικλή, που είχε υπερισχύσει, ότι η υποχώρηση όσον αφορά το µεγαρικό ψήφισµα θα σήµαινε ηθική πτώση της πόλης και η αρχή µιας σειράς άλλων, ταπεινωτικών υποχωρήσεων 6. Οι απόψεις για τη λειτουργία του έργου διχάζονται. Η µία υποστηρίζει ότι ο κωµωδιογράφος καταδεικνύει τους συµπολίτες του τα τρωτά του πολιτεύµατος και απευθύνει συµβουλές, συγκεκαλυµµένες κάτω από το σατιρικό πνεύµα και το κωµικό στοιχείο. Η άλλη άποψη είναι ότι είναι µια κωµωδία φαντασίας, στα πλαίσια της οποίας αξιοποιούνται πρόσωπα και καταστάσεις από την επικαιρότητα, όπως επίσης απόψεις και επιχειρήµατα, που κυκλοφορούσαν την εποχή εκείνη. Πάντως, οι βασικές ιδέες, που προβάλλουν µέσα από τις αριστοφανικές κωµωδίες, όπως και σε αυτή εδώ, είναι ο Πόλεµος, ο Πλούτος, η ικαιοσύνη, η ηµοκρατία, κα 7, ενώ σε κάθε περίπτωση, ο πυρήνας του έργου είναι η επίτευξη της ειρήνης 8. Η Αθήνα του Πελοποννησιακού πολέµου είναι αγαπηµένο σηµείο αναφοράς του Αριστοφάνη και αντιµετωπίζεται µε διάθεση νοσταλγίας και εξιδανίκευσης του παρελθόντος της 9 - σε αντίθεση µε το παρόν του ποιητή, το οποίο, κατ αυτόν, παρουσιάζει σαφείς ενδείξεις πτώσης και παρακµής. Τέλος, αξίζει µνείας ότι κύριο στοιχείο της πολιτικής κωµωδίας είναι το «ονοµαστί κωµωδειν». Αυτό σηµαίνει ότι διακωµωδούνται επί σκηνής γνωστά πολιτικά πρόσωπα. Τα «σκώµµατα» όµως αποσκοπούν στη µετάβαση από την ειδική περίπτωση 5 Ανδριανού, Ε. & Ξιφαρά, Π., Αρχαίο ελληνικό θέατρο, Ο δραµατικός λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, Ε.Α.Π., Πάτρα, 2001, σ Dover, όπ.π., σ Σολοµός, Αλ., Ο ζωντανός Αριστοφάνης, εκδ. Πλειάς, σ. 15 από τα Παράλληλα Κείµενα της ΘΕ Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, Ο δραµατικός λόγος αό τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, ΕΑΠ, Πάτρα, Ανδριανού & Ξιφαρά, όπ.π., σ Σολοµός, όπ.π., σ. 12 3

4 στη γενική 10, όπως, για παράδειγµα, ο Λάµαχος, ο πολεµοχαρής στρατηγός, που αντιµάχεται τη θέση του ικαιόπολη, είναι από τους ανθρώπους εκείνους που εκµεταλλεύονται τις καταστάσεις, αδιαφορώντας για το κοινό καλό, προκειµένου να βελτιώνουν την οικονοµική και κοινωνική τους κατάσταση 11. ΙΙ. Κνήµων - ύσκολος Μενάνδρου Το έργο αυτό εστιάζει στη µεταστροφή του ήρωα, από µισάνθρωπος, αποκοµµένος από τον κοινωνικό περίγυρο, σε άνθρωπο, που έχει συνειδητοποιήσει την αναγκαιότητα συνύπαρξης µε τους άλλους. Ο Κνήµων, ο βασικός ήρωας, είναι ένας Αθηναίος γεωργός, που περνάει την καθηµερινότητά του µε την κόρη του και µια γριά υπηρέτρια. Για το λόγο αυτό η συµπεριφορά του είναι παράδοξη, γιατί ζει αποµονωµένος από την κοινωνία και τους συµπολίτες του. Μετά, όµως, από ένα ατύχηµα, που έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή του, την πτώση του στο πηγάδι, απ όπου τελικά θα τον βγάλει ο γιος της συζύγου του, αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος δε µπορεί να περάσει τη ζωή µόνος του και ότι έχει ανάγκη τη συντροφικότητα 12. εν µπορούµε όµως να υποστηρίξουµε ότι πρόκειται ακριβώς για αλλαγή των πεποιθήσεων του ήρωα, γιατί ο Κνήµων δεν είναι πραγµατικά µισάνθρωπος, απλά έχει κακή εµπειρία από την κοινωνική ζωή, επιλέγει να απέχει από τον κοινωνικό βίο, γι αυτό και επιλέγει τη µοναχική ζωή. Παραδέχεται, ότι η ζωή απαιτεί την κοινωνική συνύπαρξη, αλλά επίσης και ότι για εκείνον είναι αργά να αλλάξει 13. Η µενανδρική κωµωδία στερείται πολιτικών αναφορών και εστιάζει αποκλειστικά στα κοινωνικά δρώµενα. Ο χαρακτήρας του Κνήµωνα φαίνεται να διαµορφώνεται βάσει µιας κοινωνίας, που κάνει τον άνθρωπο επιφυλακτικό και επιθετικό προκειµένου για την άµυνά του από τους άλλους. Χαρακτηριστικό είναι ότι αντιµετωπίζει ως εχθρούς, όχι τους ανθρώπους γενικώς, αλλά εκείνους που εµπλέκονται σε κοινωνικές καταστάσεις, οι οποίες τον αφορούν άµεσα, που σηµαίνει ότι είναι µισάνθρωπος, εξαιτίας παρελθοντικών γεγονότων. Ιδιαίτερα µάλιστα µετά την επικίνδυνη εµπειρία 10 Σολοµός, όπ.π., σ Dover, όπ.π., σ Lesky, όπ.π., σ όπ.π., σ

5 του ήρωα από την πτώση του προβάλλει ένας χαρακτήρας πιο ανθρώπινος 14. Αναγνωρίζει την καλή πρόθεση του γιου της συζύγου του και του παραχωρεί συνειδητά και εκούσια την ευθύνη διαχείρισης της οικογενειακής περιουσίας, όπως επίσης και τη µέριµνα για την αποκατάσταση της κόρης του. Η απόφαση, βέβαια, του ήρωα να αναθέσει στο γιο του τη διαχείριση της περιουσίας του και τη µέριµνα για την αποκατάσταση της κοπέλας µαρτυρεί και τη διατήρηση των θεσµών και αξιών της κλασικής εποχής 15. Επιπλέον, η όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων, η διεύρυνση του χάσµατος µεταξύ του φτωχού πολίτη και του πλούσιου αστού 16 αντικατοπτρίζεται στον τρόπο µε τον οποίο παρουσιάζεται στον ήρωα ο πλούσιος νεαρός, που µεταµφιέζεται σε εργάτης προκειµένου να αποσπάσει την εµπιστοσύνη και την εκτίµησή του 17. Το χρήµα είναι πλέον η παράµετρος, που αποδεικνύεται καθοριστική για τα πάντα 18 και ο ίδιος ο ήρωας αναγνωρίζει ότι αυτός είναι ο απώτερος στόχος όλων 19, για χάρη του οποίου επιδίδονται σε εµπλοκές και αναµετρήσεις, εµπόλεµες, δικαστικές και διαπροσωπικές 20. Η Νέα κωµωδία, η φάση στην οποία βρίσκεται το είδος στην εποχή του Μενάνδρου, χαρακτηρίζεται ως «καθρέφτης της ζωής», αλλά ο χαρακτηρισµός αυτός ισχύει µόνο, αν αναφερόµαστε στην κοινωνική ζωή 21. Πράγµατι, δηλαδή, στις κωµωδίες των χρόνων αυτών αποτυπώνονται στιγµιότυπα από την κοινωνική πραγµατικότητα της ελληνιστικής εποχής: η αυτονόµηση του ατόµου, η κατάλυση της συλλογικότητας, οι ταξικές αντιθέσεις, τα οικονοµικά προβλήµατα, η αύξηση του κεφαλαίου, και άλλα συναφή 22, όχι όµως και από την πολιτική ζωή που είχε τροφοδοτήσει την αρχαία και µέση κωµωδία. 14 Ανδριανού & Ξιφαρά, σ Lesky, όπ.π., σσ. 895, Lesky, όπ.π., σ όπ.π., σ Lesky, σ Ανθολόγιο Αποσπασµάτων ραµατικού Λόγου και Ποιητικής Τέχνης, για τη ΘΕ Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, ΕΑΠ, Πάτρα, 2001, σ όπ.π., σ όπ.π., σ όπ.π., σ

6 Συµπεράσµατα Ο Αριστοφάνης υπήρξε η βασική φυσιογνωµία στο χώρο της Μέσης κωµωδίας, των κλασικών χρόνων, όπως ο Μένανδρος της Νέας, των ελληνιστικών. Εξετάζοντας την ιδιαίτερη συµπεριφορά του ήρωα, του ικαιόπολη των Αχαρνέων και του Κνήµωνα από τον ύσκολο, διαφαίνεται ότι η ερµηνεία της προϋποθέτει ως σηµείο αναφοράς ορισµένα σηµαντικά γεγονότα της πολιτικής κυρίως όσον αφορά το αριστοφανικό έργο - και κοινωνικής ζωής όσον αφορά εκείνο του Μενάνδρου. Συνδέεται, όµως, παράλληλα και µε τους σκοπούς του είδους, την πολιτική σάτιρα και την παραινετική διάθεση για το πρώτο, και την αποτύπωση της κοινωνικής πραγµατικότητας για το δεύτερο. 6

7 Βιβλιογραφία Ανδριανού, Ε. & Ξιφαρά, Π., Αρχαίο ελληνικό θέατρο, Ο δραµατικός λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, Ε.Α.Π., Πάτρα, 2001 Ανθολόγιο Αποσπασµάτων ραµατικού Λόγου και Ποιητικής Τέχνης, για τη ΘΕ Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, ΕΑΠ, Πάτρα, 2001 Dover, K.J., Η κωµωδία του Αριστοφάνη, µτφρ. Φ.Ι. Κακριδής, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2003 Lesky, A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, µτφρ. Α. Τσοπανάκη, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσ/κη, 1998, Παράλληλα Κείµενα της Θ.Ε. Ε.Λ.Π.31, Ε.Α.Π., Πάτρα, 2003 Cornford, F.M., Η Αττική κωµωδία, µτφρ. Λ. Ζενάκος, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα, 1993, 3 η έκδοση, Σολοµός, Αλ., Ο ζωντανός Αριστοφάνης, εκδ. Πλειάς, 7