ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Θ.Ε. Ε.Λ.Π. 31 «ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ» ΘΕΜΑ 2 ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ «Αφού μελετήσετε προσεκτικά τις ενότητες 3.2. και 3.3 του διδακτικού εγχειριδίου σας Ο Δραματικός Λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο καθώς επίσης τις ενότητες των Παράλληλων Κειμένων και τα αντίστοιχα κεφάλαια για τον Αισχύλο και τον Σοφοκλή της Γραμματολογίας του A. Lesky, να συζητήσετε τους τρόπους με τους οποίους οι διάφορες θεότητες προβάλλονται στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου, στον Οιδίποδα Τύραννο και στον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή και να αναλύσετε το βαθμό στον οποίον οι παρεμβάσεις τους καθορίζουν τη μοίρα του Αγαμέμνονα, του Οιδίποδα και του Φιλοκτήτη». ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ 1. Επαναδιατύπωση θέματος Στην εργασία αυτή εξετάζεται η δραματουργική παραγωγή του Αισχύλου και του Σοφοκλή, μέσα από τα έργα Αγαμέμνων του πρώτου και Οιδίπους Τύραννος και Φιλοκτήτης του δευτέρου. Συγκεκριμένα, μέσα από τα έργα αυτά πρέπει να εξεταστούν: 1) οι τρόποι προβολής των θεών (δηλ. αν εμφανίζονται άμεσα ή δρουν έμμεσα, πόσο και πώς το αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι, κλπ), και 2) ο βαθμός καθορισμού της μοίρας των ηρώων από τη παρέμβαση των θεών (δηλ. αν η δράση των θεών επηρεάζει και πόσο τη μοίρα των τριών ηρώων των συγκεκριμένων έργων). 2. Λέξεις κλειδιά: Αισχύλος : Κορυφαίος τραγικός ποιητής των πρώιμων κλασικών χρόνων ( π.χ.). Έργα του: Πέρσαι (472), Επτά επί Θήβαις (467), Ικέτιδες (465), Oρέστεια (Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμένιδες) (458), Προμηθεύς Δεσμώτης (;) Σοφοκλής: Κορυφαίος τραγικός ποιητής των κλασικών χρόνων (497/ π.χ). Έργα του: Αίαντας ( ), Αντιγόνη (442;), Τραχίνιες (- 438), Οιδίποδας Τύραννος ( ), Ηλέκτρα (412/411), Φιλοκτήτης (409), Οιδίποδας επί Κολωνώ (401). Αγαμέμνων: τραγωδία του Αισχύλου που αποτελεί το πρώτο έργο της τριλογίας που αναφέρεται στον οίκο των Ατρειδών, γνωστή ως Ορέστεια (458 π.χ). Αναφέρεται στην επιστροφή του Αγαμέμνονα από την Τροία και τη δολοφονία του από τη σύζυγό του, Κλυταιμνήστρα 1. Οιδίπους Τύραννος: τραγωδία του Σοφοκλή ( π.χ.), που πραγματεύεται την αποκάλυψη των ανοσιουργημάτων που ακούσια διέπραξε ο Οιδίποδας, γόνος του οίκου των Λαβδακιδών 2. Φιλοκτήτης: τραγωδία του Σοφοκλή (409 π.χ.) που αναφέρεται στην προσπάθεια εξαπάτησης του Φιλοκτήτη από τον Οδυσσέα και το γιο του Αχιλλέα, Νεοπτόλεμο προκειμένου να αποσπάσουν το πολύτιμο για την άλωση της Τροίας τόξο και στη μεταστροφή του νεαρού που ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ τελικά βοηθεί τον ΕΡΓΑΣΙΑΣ εγκαταλελειμμένο ήρωα 3. 1 Ανδριανού, Ε. & Ξιφαρά, Π., Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, Ε.Α.Π., Πάτρα, 2001, σσ ο.π. σσ ο.π., σσ

2 3. Η δομή της εργασίας Η δόμηση της εργασίας μπορεί να γίνει κατά δύο τρόπους: Α) να δημιουργηθεί μια ενότητα που να καλύπτει το πρώτο ερώτημα και για τους δύο ποιητές και μια δεύτερη που να απαντά στο δεύτερο και να κάνει επίσης λόγο και για τα τρία έργα, ή Β) να δημιουργηθεί μια ενότητα που να καλύπτει και τα δύο ερωτήματα και να αφορά αποκλειστικά το έργο του Αισχύλου, και μια δεύτερη που να αναφέρεται στα ζητήματα όπως προβάλλονται μέσα από τα έργα του Σοφοκλή. Υπενθυμίζουμε ότι τα μέρη μέσα από τα οποία θα αναπτυχθεί το θέμα της εργασίας πρέπει να καταλαμβάνουν ίση έκταση. Α) Εισαγωγή Ο τρόπος και ο βαθμός παρέμβασης των θεών αποτελούσα ένα από τα πιο σημαντικά σημεία προβληματισμού για τους αρχαίους και, όπως ήταν φυσικό, αυτό φαίνεται και μέσα από τα πολιτισμικά τους δημιουργήματα, κυριότατα δε μέσα από τα δραματικά κείμενα. Στην παρούσα εργασία θα εξετάσουμε αυτό το ζήτημα εστιάζοντας στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου και στα έργα Οιδίπους Τύραννος και Φιλοκτήτης του Σοφοκλή. Β) Κύριο Μέρος Ο τρόπος προβολής των θεών στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου Οι θεοί στο Σοφοκλή παρεμβαίνουν με πολλούς τρόπους στη ζωή των θνητών και πάντα καταλυτικά. Στον Αγαμέμνονα 4 η οικογενειακή αλυσίδα ύβρεως και ενοχής 5 τιμωρείται από τον οικιακό δαίμονα (Αλάστορα), όπως μαρτυρεί μετά το φονικό η ίδια η Κλυταιμνήστρα, η οποία έγινε το όργανο εκπλήρωσης του πεπρωμένου που όρισαν οι θεοί 6. Το πάθημα του Αγαμέμνονα οφείλεται στην υπέρβαση των ορίων έχουν οριστεί για αυτόν. Το μέσο με το οποίο επιβάλλεται η θεϊκή επέμβαση είναι η Άτη, η τύφλωση του νου, που ρίχνει τον άνθρωπο σε ολοένα και χειρότερα σφάλματα, ώστε η τιμωρία αναμένεται ακόμα πιο οδυνηρή. Οι θεοί συνεπώς ενσαρκώνουν τους φυσικούς και ηθικούς νόμους, που συντηρούν τη λογική τάξη του κόσμου 7. Η εικόνα αυτή επιβεβαιώνεται και από την επικλητική ωδή της παρόδου, όπου ο Δίας παρουσιάζεται ως ο κυβερνήτης του κόσμου και ο θεσπιστής του θεϊκού νόμου πάθει μάθος. Η παρέμβασή των θεών, αν και έμμεση, είναι καθοριστική και επεκτείνεται όχι μόνο στις πράξεις, αλλά και στις σκέψεις των ανθρώπων. Ο βαθμός καθορισμού της μοίρας του Αγαμέμνονα από τη παρέμβαση των 4 Ανθολόγιο Αποσπασμάτων Δραματικού Λόγου και Ποιητικής Τέχνης, ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σσ Ανδριανού & Ξιφαρά, ο.π. σ ο.π. σ Lesky, A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσ/κη, 1998, σ

3 Στον Αισχύλο η μοίρα των ανθρώπων καθορίζεται κυρίως από την σκοτεινή βούληση του θείου, αλλά σε αυτό συμβάλλουν και οι πράξεις των ίδιων. Έτσι, τα παθήματα δεν είναι αποτέλεσμα της ανεξέλεγκτης και παράλογης δύναμής των θεών, αλλά έχουν τη ρίζα τους στις ανθρώπινες πράξεις και κυρίως στην αλαζονεία 8. Ο Αγαμέμνων φέρει την κληρονομική κατάρα του Ατρέα, αλλά έχει και προσωπική ευθύνη, αφού συνέβαλε στη βεβήλωση της Τροίας και στο χαμό χιλιάδων αθώων προκειμένου για την εκδίκηση των Ατρειδών και υπερέβη τόσο πολύ τα ανθρώπινα μέτρα, ώστε παρασύρεται και βαδίζει στο κόκκινο χαλί, τιμή που άρμοζε στους θεούς. Η μοίρα του υπήρξε τέτοια, όχι μόνο γιατί οι θεοί τιμωρούν τους γιούς του Ατρέα για τα ανοσιουργήματα του πατέρα τους, αλλά και γιατί η αυτοπεποίθηση, η έπαρση, η υπεροψία και η αλαζονεία 9, που είναι στοιχεία του χαρακτήρα του, τον οδήγησαν σε ανόσιες πράξεις 10. Η θεϊκή επέμβαση επομένως υποβοηθεί την τιμωρία και το σωφρονισμό, που οδηγεί στην γνώση και την αποκατάσταση της κοσμικής τάξης 11. Ο τρόπος προβολής των θεών στον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή. Στο Σοφοκλή οι θεοί παρεμβαίνουν με καταλυτικό τρόπο, αλλά έμμεσα, αυτή τη φόρα, μέσα από χρησμούς και προφητείες, καθώς προσπαθούν να υποδείξουν στους θνητούς έμμεσα το σωστό, μέσα από τα λόγια των μάντεων 12. Έμμεση, αλλά καθοριστική είναι η δράση των θεών και στον Οιδίποδα Τύραννο 13. Ο Λάιος, πατέρας του Οιδίποδα έλαβε χρησμό να μην τεκνοποιήσει, ενώ ο Οιδίποδας ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του. Επιπλέον, τον Οιδίποδα προσπαθεί να βοηθήσει ο μάντης της πόλης, που του αποκαλύπτει την αλήθεια 14. Οι θεοί, επομένως, βλέπουν το μέλλον και προειδοποιούν τους θνητούς μέσα από τα όργανα που διαθέτουν, τους υπηρέτες τους, τις προφητείες και σημεία, τα οποία είναι στην ευχέρεια του κάθε ενδιαφερόμενου να αξιοποιήσει και να ευτυχήσει, ή να αγνοήσει και να υποπέσει σε λάθη. Οι θεοί θεσπίζουν τους ηθικούς, τους άγραφους νόμους και εποπτεύουν την τήρησή τους, ώστε τιμούν εκείνον που δείχνει σεβασμό και τιμωρούν τον αγνώμονα και τον αλαζόνα. Ο βαθμός καθορισμού της μοίρας του Οιδίποδα από τη παρέμβαση των Στο Σοφοκλή η υπαιτιότητα για τα παθήματα των ανθρώπων μοιράζεται ισόποσα μεταξύ θεών και θνητών. Η τιμωρία των τελευταίων οφείλεται κυρίως στην ασέβειά τους. Ο Λάιος, πατέρας του Οιδίποδα έλαβε χρησμό να μην τεκνοποιήσει, τον παραγνώρισε και θεώρησε ότι θα δώσει τέλος στην ανόσια πράξη του με την εγκατάλειψη του παιδιού. Από αυτή την άποψη, τα παθήματα του Οιδίποδα αποδίδονται στην τιμωρία που έστειλαν οι θεοί στον πατέρα του. Αλλά και ο ίδιος φέρει τις δικές του αιτίες ενοχής, αφού αλαζονικά θεώρησε την κοινωνική του ανέλιξη 8 ο.π., σ Thomson, G., Το αειθαλές δέντρο. Διαλέξεις και άρθρα για τον ελληνικό πολιτισμό, Εισαγωγή Επιμέλεια: Χρ. Αλεξίου, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1999, σσ από τα Παράλληλα Κείμενα της Θ.Ε. Ε.Λ.Π.31, Ε.Α.Π., Πάτρα, 2003, 10 Lesky, ο.π., σ Ανδριανού & Ξιφαρά, ο.π. σ. 60, Lesky, ο.π., σ Ανδριανού & Ξιφαρά, ο.π. σ Ανθολόγιο, ο.π., σσ Lesky, ο.π., σ

4 αποκλειστικά ως αποτέλεσμα της δικής του ευφυΐας και δείχνει έλλειψη σεβασμού στους χρησμούς και στα λόγια του Κάλχαντα, μάντη του Απόλλωνα, στον οποίο αρχικά στράφηκε για βοήθεια 15. Το δίχτυ του πεπρωμένου έχει υφανθεί γι αυτόν από τη στιγμή της γέννησής του, αλλά με τις πράξεις του περιπλέκεται χειρότερα 16, καθυστερεί την αποκάλυψη της αλήθειας και μεγιστοποιεί την τιμωρία του. Επομένως, ο Οιδίποδας έχει, όπως και ο Αγαμέμνονας, κληρονομική και ατομική υπαιτιότητα και οι θεοί οφείλουν να επαναφέρουν τους Λαβδακίδες στην τάξη, με επώδυνο τρόπο. Ο τρόπος προβολής των θεών στον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή Ο Φιλοκτήτης 17 αποτελεί το μόνο έργο του Σοφοκλή, όπου ο θεός εμφανίζεται στην έξοδο του έργου για να οδηγήσει την εξέλιξη σε αίσια έκβαση, κατά το πρότυπο των από μηχανής θεών του Ευριπίδη 18. Μέχρι τη στιγμή εκείνη τηρείται ο καθιερωμένος για τον Σοφοκλή τρόπος προβολής των θεών, μέσα από χρησμούς και προφητείες. Οι θεοί κρίνουν ότι έφτασε η ώρα άλωσης της Τροίας και οι Έλληνες ανακαλούν τον παλιό χρησμό, ότι δηλαδή για τη νίκη των Ελλήνων χρειάζεται το τόξο που ο Ηρακλής είχε παλιότερα χαρίσει στον εγκαταλελειμμένο πλέον σε ένα ερημονήσι λόγω της ασθένειάς του, Φιλοκτήτη 19. Ο νεαρός και ευγενής Νεοπτόλεμος μένει πιστός στους άγραφους, ηθικούς νόμους και αρνείται να εξαπατήσει τον παλιό φίλο του πατέρα του και με τη στάση του αυτή ωφελείται και ο ίδιος και ο ήρωας 20. Όταν η προσπάθεια εξαπάτησης αποκαλύπτεται προκαλώντας δικαιολογημένα την οργή του Φιλοκτήτη, ο θεοποιημένος Ηρακλής, παλιός φίλος του και πρώην ιδιοκτήτης του τόξου, αναλαμβάνει να συμβιβάσει τις δύο πλευρές οδηγώντας την ιστορία μας και την εκστρατεία σε αίσιο τέλος. Ο βαθμός καθορισμού της μοίρας του Φιλοκτήτη από τη παρέμβαση των Η μοίρα του Φιλοκτήτη είναι άμεσα συνδεδεμένη με την παρέμβαση των Λόγω της ξαφνικής του ασθένειας στο δρόμο για την Τροία οι Έλληνες τον εγκατέλειψαν μόνο σε ένα ερημονήσι 21, αλλά τώρα πλέον τον χρειάζονται πάλι, ώστε με το τόξο του να κυριεύσουν την πόλη 22. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι, αν οι θεοί δεν έστελναν τον σχετικό χρησμό, ο ήρωας θα παρέμενε έρημος στο νησί για άγνωστο χρονικό διάστημα. Το πάθημα του ήρωα και εδώ σχετίζεται με κάποια ενοχή, αφού, όπως μας πληροφορεί ο Χορός, είχε παραβιάσει το σηκό της νύμφης Χρύσας, πράξη που υποδηλοί έλλειψη σεβασμού στο θείο 23. Η ασθένεια ήταν επομένως η τιμωρία του και για την ανατροπή της κατάστασής του η συμβολή των θεών είναι απαραίτητη. Κι ακόμα, με την παρέμβαση του θεοποιημένου πλέον Ηρακλή στο τέλος του έργου, παραχωρείται ένα 15 Ανδριανού & Ξιφαρά, ο.π. σσ Lesky, ο.π., σ Ανθολόγιο, ο.π., σσ Ανδριανού & Ξιφαρά, ο.π. σ Vernant, J-P & Naquet, P.V., Μύθος και Τραγωδία στην Αρχαία Ελλάδα, Σύγχρονη Αρχαιογνωστική Βιβλιοθήκη Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, τ. Α, 1988, σ. 200, από τα Παράλληλα Κείμενα της Θ.Ε. Ε.Λ.Π.31, Ε.Α.Π., Πάτρα, 2003, 20 Ανδριανού & Ξιφαρά, ο.π., σ Vernant & Naquet, ο.π., σσ , 22 Lesky, ο.π., σ Vernant & Naquet, ο.π., σ

5 μέρος της δόξας από τη νίκη των Ελλήνων και στον ήρωα του έργου, αφού διαφορετικά θα γύριζε με το βοήθεια του Νεοπτόλεμου στην πατρίδα, χωρίς να έχει καμία συμβολή στη νικηφόρα έκβαση της μακρόχρονης εκστρατείας 24. Γ) Συμπεράσματα Τόσο στον Αισχύλο, όσο και στο Σοφοκλή, το ζήτημα της επέμβασης των θεών στις ανθρώπινες υποθέσεις εξετάζεται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Κοινή παραδοχή και στους δύο είναι ότι η δράση των θεών ακολουθεί μια ορισμένη λογική, την τήρηση της τάξης και την αποφυγή υπέρβασης των ορίων που έχουν οριστεί για τον καθένα. Ενώ όμως στον Αισχύλο όλα βρίσκονται κάτω από τη βούληση των θεών, στο Σοφοκλή αυτή έχει ανάλογη βαρύτητα με τις πράξεις των ανθρώπων. Σε κάθε περίπτωση, ο θνητός οφείλει να επιδεικνύει σεβασμό και μόνο αυτό συνιστά κάποιο εχέγγυο για έναν ευδαίμονα βίο. Βιβλιογραφία Ανδριανού, Ε. & Ξιφαρά, Π., Αρχαίο ελληνικό θέατρο, Ο δραματικός λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, Ε.Α.Π., Πάτρα, 2001 Ανθολόγιο Αποσπασμάτων Δραματικού Λόγου και Ποιητικής Τέχνη, ΕΑΠ, Πάτρα 2001, Lesky, A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσ/κη, 1998, Παράλληλα Κείμενα της Θ.Ε. Ε.Λ.Π.31, Ε.Α.Π., Πάτρα, 2003 Vernant, J-P & Naquet, P.V., Μύθος και Τραγωδία στην Αρχαία Ελλάδα, Σύγχρονη Αρχαιογνωστική Βιβλιοθήκη Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, τ. Α, 1988 Thomson, G., Το αειθαλές δέντρο. Διαλέξεις και άρθρα για τον ελληνικό πολιτισμό, Εισαγωγή Επιμέλεια: Χρ. Αλεξίου, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, ο.π., σ. 204 και Lesky, ο.π., σ