ΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟ 1833 TOT 'Αδαμάντιου Κοραή,

Transcript

1 ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΡΓΕΣΤΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ TOT ΟΘΩΝΑ ( ) Ό Ιάκωβος Ρώτας θύμα των πιστωτικών σχέσεων ΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟ 1833 TOT 'Αδαμάντιου Κοραή, ό Ιάκωβος Ρώτας, ένας άπο τους εκτελεστές της διαθήκης του, στενός του συνεργάτης άπο το 1818 έχοντας διαδεχτεί στή θέση αυτή τον 'Αλέξανδρο Βασιλείου, και μέ τή μεγάλη γεωγραφική απόσταση ανάμεσα στο Παρίσι και τήν Τεργέστη, έδρα άπο το 1803 των εμπορικών του δραστηριοτήτων, να μήν έχει σταθεί εμπόδιο στην τακτική επιστολική επικοινωνία και τις συναλλαγές τους (μέ εξαίρεση τις περιόδους επιβολής λογοκρισίας άπο τους Αυστριακούς), αποφάσισε σέ ηλικία 60 περίπου ετών να επιστρέψει στην Ελλάδα και να πολιτογραφηθεί υπήκοος του ελληνικού χρίτους^ δπως συνέβαινε και μέ πολλούς άλλους 'Έλληνες τής διασποράς αμέσως μετά τήν ιδρυσή του. Άλλωστε, σύμφωνα μέ δσα έγραφε ό ίδιος το καλοκαίρι του 1838 άπο το νησί του τήν Τζια στον Θεόφιλο Καίρη στην Άνδρο, ((δέν είχον ποτέ σχοπον να αφήσω εις ξένην γήν τα κόκκαλά μου». 1 Άπο το ίδιο γράμμα μαθαίνουμε δτι εϊχε φτάσει στην ιδιαίτερη πατρίδα του στις 19 'Ιουνίου μαζί μέ τήν οικογένεια του, δηλαδή τή γυναίκα του Ζαχαράτη, το γένος Ίάκ. Πάγκαλου άπο το άρχοντολόι τής Τζιας, τις τρεις κόρες του, τή Μαρία, 25 ετών, τήν 'Ελευθερία, 18 ετών, και τή Σοφία, 10 ετών, καθώς και τον 15ετή γιο του Πλάτωνα (ό μεγάλος του γιος Ξε- 1. Δημ. Πολέμης (έκδ.), 'Αλληλογραφία Θεοφίλου Καΐρη, Μέρος ΓΙ, Άνδρος 1998, σ Για τήν προσωπική τους γνωριμία άπο το 1832, όταν ό Θ. Καΐρης πέρασε άπο τήν Τεργέστη κατά τήν περιοδεία του για τις υποθέσεις του 'Ορφανοτροφείου τής Άνδρου, και τήν αμοιβαία εκτίμηση πού γεννήθηκε έκτοτε (ή επικοινωνία τους πάντως χρονολογείται ήδη άπο το τέλος τής δεκαετίας του 1810, τήν εποχή τής διεύθυνσης του γυμνασίου των Κυδωνιών) βλ. ο.π., Μέρος ΣΤ', Προσωπογραφικά, Άνδρος 2003, σ Χαρακτηριστική του θαυμασμού του Ρώτα προς το πρόσωπο του είναι ή εξομολόγηση του στο παραπάνω γράμμα δτι ((μετά τον Κοραήν, σύ, φίλτατε Θεόφιλε είσαι έγχαραγμένος μέσα εις τήν καρδίαν μου ως άριστος τής Ελλάδος ευεργέτης».

2 166 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 27 (2009) νοφών, είκοσι περίπου ετών, σπούδαζε ιατρική στο Παρίσι, ενώ ό μικρότερος 'Αχιλλέας είχε φύγει άπο τή ζωή το 1835 σε ηλικία μόλις 9 ετών αφήνοντας απαρηγόρητους τους οικείους του), 2 σκεπτόμενος να εγκατασταθεί μόνιμα στο κυκλαδίτικο νησί. Σημειωτέον δτι προεπαναστατικά εϊχε ταξιδέψει τρεις φορές στην Τζια, μία το 1808 επιχειρώντας τότε περιοδεία στή Χίο και τή Σμύρνη, τήν πόλη τών εφηβικών και νεανικών του χρόνων και της επαγγελματικής μύησης στο εμπόριο, μία δεύτερη το 1812 προκειμένου να παντρευτεί (εκεί γεννήθηκε το 1813 ή πρωτότοκη Μαρία) και μία τελευταία φορά το 1820, ενα χρόνο ακριβώς πριν άπο το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης, αποφασισμένος να παραμείνει εφεξής οικογενειακά στον γενέθλιο τόπο έχοντας εξασφαλίσει τή θέση του ύποπρόξενου τής 'Ολλανδίας (ή 'Ελευθερία είδε το φώς τής ζωής το 1820 κατά τή διαμονή στο νησί). 'Όμως αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Τεργέστη τον Σεπτέμβριο του 1821 για χάρη τών ανήλικων τριών εως τότε παιδιών του ((δια να μή γείνωσι θύμα τών πρώτων ταραχών τής ανεγέρσεως», δπως έγραφε στον Κοραή. 3 Όπωσδήποτε, τώρα εϊχε προγραμματίσει να ταξιδέψει άπο το νησί στην 'Αθήνα μόνος του, οπού πράγματι έφτασε στα τέλη Αυγούστου του 1838, προφανώς για να υλοποιήσει το επεξεργασμένο άπο καιρό σχέδιο του να εκδώσει το πρώτο 'Απάνθισμα επιστολών του Κο- 2. (('Όλα τα λαμπρά του κόσμου τούτου με φαίνονται μαΰρα και σκοτεινά, δεν αισθάνομαι ζωήν, ουδέ τήν θέλω πλέον ει μή δια να κλαίω απαρηγόρητος τήν στέρησιν εκείνου του υίοΰ, δστις είχε δι' έμέ δλα τα θέλγητρα, δσα ήσαν ικανά να κατασταίνουσι τήν εύτυχίαν μου», διεκτραγωδούσε τήν κατάσταση μετά τον θάνατο του μικροΰ Αχιλλέα ό Ρώτας στον Κωνσταντίνο Οικονόμο στις 25 Μαίου 1835, βλ. το αδημοσίευτο γράμμα του στο Αρχείο Κων. Οικονόμου τής Ακαδημίας Αθηνών, φάκ. IV, άρ Οι δύο άνδρες γνωρίζονταν κατά τή διέλευση επίσης του Οικονόμου άπο τήν Τεργέστη το 1834, άπ' δπου γράφοντας στον Κωνσταντίνο Νικολόπουλο χαρακτήριζε τον Ρώτα ώς ((τον άνδρα τον αγαθόν, τον φιλόπατριν, τον φιλόμουσον, τον φιλόσοφον, τον φιλόθεον, γνωστός δε δήπου και σοι άπο γε τής φήμης ό περικλεής ούτος άνήρ», βλ. Ίω. Μπουγάτσος, (('Αλληλογραφία Κ. Νικολοπούλου - Κ. Οικονόμου του εξ Οικονόμων», Πρακτικά του ΣΤ'Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τ. Γ', Αθήνα , σ Επιστολή 5 Όκτ. 1824, Άδ. Κοραής, 'Αλληλογραφία, εκδ. ΟΜΕΔ, τ. Ε', σ Π β. επιστολή 14 Όκτ του ίδιου, ο. π., σ. 81. Πάντως, δπως ανακοίνωνε στον Κοραή στο πρώτο γράμμα, ((ευθύς δτε καθησυχάσωσι τα πράγματα, επιστρέφω πάλιν εις τήν πατρίδα, δια να μή με φάγη αφιλόξενος γή».

3 Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 167 ραή 4 και ίσως να προλάβει την κυκλοφορία των 'Επιστολών προς τον Σμύρνης Πρωτοψάλτη ν τυπωμένων το 1838 στη Σμύρνη άπο συγγενή του μουσικού φίλου του Κοραή Δημ. Λώτου, εντύπου πού στα τέλη του 1838 βρισκόταν ήδη στή βιβλιοπωλική αγορά της πρωτεύουσας ((περιέργειας άξιον και ζητούμενον ήδη παρά πολλών», δπως έγραφε μια αθηναϊκή εφημερίδα. 5 Άπο τον Σεπτέμβριο πάντως θα τον ακολουθήσει στην 'Αθήνα και ή οικογένεια του, δείγμα της απόφασης για μόνιμη πλέον εγκατάσταση στην πρωτεύουσα του ελληνικού βασιλείου. 6 Δεν φαίνεται να ήταν σύμπτωση δτι ταυτόχρονα με τή δική του άφιξη έφτασε στην ελληνική πρωτεύουσα και ό γυμνασιάρχης του Γυμνασίου της Σύρου Γεώργιος Σερούιος, 7 σύγγαμπρός του (είχε παντρευτεί τήν Κατίγκω Πάγκαλου, αδελφή της Ζαχαράτης), πολύτιμος ασφαλώς σύμβουλος τής οικογένειας τις πρώτες ήμερες της παραμονής της εκεί. Ό Ρώτας ως τον Σεπτέμβριο του 1839, εξι μήνες μετά τήν κυκλοφορία του 'Απανθίσματος, δηλώνεται ακόμη σε δικαιοπρακτικα έγγραφα κάτοικος Κέας πού διέμενε στην 'Αθήνα, 8 σε δημοσιευόμενη μάλιστα τότε ((Ειδοποίηση» στον τύπο σχετική με τή διάθεση άπο τον ίδιο του βιβλίου του και άλλων εκδόσεων του Κοραή εμφανίζεται να κατοικεί στον πρώτο όροφο τής οικίας του Δημ. Παπιολάκη, 9 πού είχε διοριστεί τον Αύγουστο του 1839 πρόξενος στην Τεργέστη, 10 στην οδό Κολωνού ((παρά τή Πύλη τής 'Αγοράς», δηλαδή τής Ρωμαϊκής (ενορία 'Αγίων 'Αποστόλων, σύμφωνα με άλλο δικαιοπρακτικο έγγραφο του 1840). n Ή άφιξη του δεν πέρασε απαρατήρητη άπο τον αθηναϊκό τύπο. Σε μία άπο τις εφημερίδες, τον Σωτήρα, ο εκδότης του Νικόλαος Σκούφος, τον Σεπτέμβριο του 1838 δημοσίευσε υπό τον τίτλο (('Ιάκωβος 4. "Αλκής Αγγέλου, (("Ενα σχέδιο του Ι. Ρώτα για τήν έκδοση των επιστολών τοΰ Κοραή», Ό 'Ερανιστής 1 (1963), ΉΦ-ήμη, άρ / , σ.[4]. 6. Σύμφωνα με τήν πληροφορία τοΰ Ρώτα στον Κων. Άσώπιο, καθηγητή ακόμη στην Ιόνιο Ακαδημία τής Κέρκυρας: ((προ 8 μηνών ευρίσκομαι πανοίκιος εις τας κλεινας Αθήνας)), βλ. γράμμα του τής 14ης Μαΐου 1839, αδημοσίευτο, Αρχείο Άσώπιου EBE, Ασ ΉΦ^ο?, άρ. 152/ , σ. [1]. 8. Βλ. εδώ σημειώσεις 27 και Βλ. εδώ σημ Αιών, άρ. 92/ , σ.[4]. 11. Βλ. εδώ σημ. 48.

4 168 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 27 (2009) Ρώτας» ενα εγκωμιαστικό σημείωμα σκιαγραφώντας έτσι την προσωπικότητα του: 12 ((Προ τίνος καιρού εφθασεν εις την πρωτεύουσάν μας εκ Τεργέστης ό Κ. Ιάκωβος Ρώτας, γέννημα της Νήσου Κέας. Έγκαταλείψας προ τριάκοντα ετών την Ελλάδα, ό τίμιος και ενάρετος οϋτος άνήρ, διέτριβε χάριν εμπορίου εις Τεργέστην, οπού άπελάμβανε την γενικήν ύπόληψιν τών κατοίκων δια τον ευγενή χαρακτήρα του, και δια την τιμιότητα του. Προστάτης τών δυστυχούντων Ελλήνων, θυσιάσας μέρος τής καταστάσεως του προς περίθαλψιν τών άπορων, οί'τινες διευθύνοντο εις την Ελλάδα, δια να λάβωσι μέρος εις τον αγώνα της, παράδειγμα του ειλικρινούς πατριωτισμού, και τών ευγενέστερων αισθημάτων, ό Κ. Ρώτας έδικαίωσε τήν προς αυτόν ύπόληψιν ξένων και ομογενών, και την έξιδιάζουσαν εις αυτόν φιλίαν και άγάπην του αειμνήστου Κοραή. Ή 'Ιστορία τών τελευταίων χρόνων του καλοΰ τούτοι ανδρός είναι σειρά πράξεων πατριωτικών, ήτις κάμνει τιμήν εις τόν χαρακτήρα και εις τά φρονήματα του. Δεν ειχομεν τήν περίστασιν να γνωρίσωμεν άλλοτε προσωπικώς τόν Κ. Ρώταν. Άλλα πιστοί Διερμηνείς τής προς αυτόν αποδιδομένης ύπολήψεως και τιμής, ένομίσαμεν χρέος μας νά καθιερώσωμεν τάς ολίγας ταύτας γραμμάς προς επαινον του ονόματος του. Πόσον ή παρουσία τοιούτων ανδρών είναι χρήσιμος και αναγκαία εις τήν Ελλάδα!» Με τήν ίδια φιλόφρονα διάθεση χαιρέτιζε τήν παρουσία του στην 'Αθήνα, άλλα στο πλαίσιο διαφόρων ειδήσεων, και ή εφημερίδα Φήμη. 13 Μετά τήν άφιξη του επιδόθηκε χωρίς καθυστέρηση στο τύπωμα του πρώτου 'Απανθίσματος επιστολών του Κοραή κυκλοφορώντας ξεχωριστά έντυπη (('Αγγελία» με ημερομηνία 8/20 Σεπτεμβρίου 1838 που καταχωρίστηκε και στις εφημερίδες, 14 στην όποια τόνιζε πόσο 12. ΌΣωτήρ, αρ. 57/1) , σ Άρ. 153/ , σ. [2]. Ή εφημερίδα υπογράμμιζε ιδιαίτερα τήν πατριωτική δράση του στην Τεργέστη τήν περίοδο τοΰ Αγώνα. Για το πώς αντιμετώπισε ή ελληνική κοινότητα τοΰ αυστριακού λιμανιού το προσφυγικό πρόβλημα πού δημιουργήθηκε άπο τήν άφιξη εκεί εκατοντάδων προσφύγων (Μολδοβλαχία, "Ηπειρος, Κύπρος, Κωνσταντινούπολη, Κυδωνιές, Σμύρνη, Χίος κ.ά.) και πόσο φιλάνθρωπη στάση μαζί με άλλους κράτησε ό Ρώτας δταν προέκυψε οικονομικό θέμα για τήν περίθαλψη τους βλ. 'Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Ή Ελληνική παροικία της Τεργέστης ( ), τ. Ι, Αθήνα 1986, σ. 341 κ.έ., ιδίως σ 'Αθηνά, άρ. 560/ , σ και άρ. 561/ , σ. 2314, V Σωτήρ, άρ. 63/ , σ. 252.

5 Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 169 «θησαυρός ακένωτος μαργαριτών και λίθων πολυτίμων» ήταν τα γραπτά γεννήματα της διάνοιας του ((αθανάτου τούτου της Ελλάδος Ευεργέτου», έκδεδομένα και ανέκδοτα δσο και οι επιστολές του, και εξηγούσε πώς έτυχε να είναι χίτογ^ος ολόκληρης συλλογής άπο αυτές: ((Του ένδοξου τούτου ανδρός ευτύχησα να εχω την φιλίαν και έπιστολικήν κοινωνίαν δια τριάκοντα ετη κατά συνέχειαν. Δια τούτο ευρίσκονται εις χείρας μου πλήθος επιστολών του Οχι μόνον Οσας έγραφε προς έμέ, άλλα και ακόμη όσας δι' εμού έστελλε προς άλλους του φίλους άνοικτάς, νά τάς άναγινώσκω πρώτον, έπειτα νά τάς διευθύνω κατά τήν έπιγραφήν. 15 Ταύτας άνεγίνωσκον 6χι μόνον, άλλα και άντέγραφον, διά νά χαίρωμαι πλειότερον τήν ήδονήν τών μελιρρύτων αυτού εκφράσεων.» Βέβαια, στην εξιστόρηση του είχε ανεξήγητα παραλείψει να αναφέρει δτι εϊχε περιέλθει στην κατοχή του, με εξουσιοδότηση του ίδιου του Κοραή, υστέρα άπο τον θάνατο το 1818 στην Τεργέστη του 'Αλέξανδρου Βασιλείου, ή δέσμη τών αισθητά πολυαριθμότερων κοραϊκών επιστολών τής μεταξύ τών δύο αυτών φίλων και συνεργατών αλληλογραφίας, τών όποιων μάλιστα τή δημοσίευση εϊχε προτείνει τότε στον Κοραή ό Ρώτας συναντώντας τήν απόλυτη άρνηση του. 16 Ή (('Αγγελία» έκλεινε με αναφορές στην εκδοτική μέθοδο πού ακολούθησε, τον όγκο του βιβλίου και τήν τιμή του (5 δραχμές πληρωτέες άπο τους συνδρομητές μετά τήν παράδοση του) και τήν ελπίδα δτι οι φιλόμουσοι ομογενείς θα ενίσχυαν τήν πρωτοβουλία του με τή γενναία συνδρομή τους. 'Επρόκειτο για το πρώτο εκδοτικό εγχείρημα του Ρώτα και έτσι ή ιδιότητα του εκδότη προστέθηκε στις άλλες ιδιότητες πού είχε αποκτήσει μέχρι τότε στην Τεργέστη σχετικά με το βιβλίο: εκείνη του συνδρομητή σε μια σαρακοντάδα περίπου ελληνικών εντύπων, 17 του 15. Ήταν ή συνήθης πρακτική πού εφάρμοζε ό Κοραής αλληλογραφώντας προς διαφόρους μέσω τών έμπιστων επιστολογράφων του, βλ. Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, ((Τά δρια του ιδιωτικού στην αλληλογραφία Κοραή και ή υπέρβαση τους», Πρακτικά τοΰ Επιστημονικού Συμποσίου ((Νεοελληνική επιστολογραφία (16ος- 19ος αι.)», ΚΕΜΝΕ 'Ακαδημίας Αθηνών, Μεσαιωνικά και Νέα 'Ελληνικά 8 (2006), "Ο.π., σ Στοιχεία άπο το δημοσίευμα τοΰ Φίλ. Ήλιου, ((Βιβλία μέ συνδρομητές. Ι. Τα χρόνια τοΰ Διαφωτισμού ( )», Ό 'Ερανιστής 12 (1975), , και άπο δσα μοΰ είχε παραχωρήσει για τα μεταγενέστερα χρόνια ό αλησμόνητος φίλος.

6 170 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 27 (2009) υπεύθυνου καταγραφής συνδρομητών για την έκδοση έργων νεοελλήνων συγγραφέων 10 η και επωμιζομενου τη φρόντισα των οικονομικών της τύπωσης τους, 19 του εμπορικού διακινητή των εκδόσεων τού Κοραή και άλλων, του ενδιάμεσου κρίκου για την προώθηση στις βιβλιοθήκες τών Γυμνασίων τής Ελλάδας (Χίου, Κυδωνιών, Σμύρνης) τών παραγγελιών βιβλίων τη διεκπεραίωση τών οποίων είχε αναλάβει στο Παρίσι δ Κοραής ή αργότερα τής δωρεάς βιβλίων τών αδελφών Δ. και Π. Δάρβαρη προς την καποδιστριακή διοίκηση για διανομή στα σχολεία, τού χρηματοδότη για τον εμπλουτισμό βιβλιοθηκών, δπως τής ελληνικής Κοινότητας τής Βενετίας 20 και ακόμη τού χορηγού τών μεταθανάτιων εκδόσεων τού μεγάλου φίλου του {Συλλογή τών Προλεγομένων, Βίος: 1833, πέμπτος τόμος τών Άτακτων: 1835), 21 τέλος τού μανιώδη συλλογέα και αγοραστή ξενόγλωσσων συγγραμμάτων, κλασικών και σύγχρονων, στο πνεύμα τού φιλολογικού, επιστημονικού, εγκυκλοπαιδικού κ.λπ. διαφωτισμού, προκειμένου να συγκροτήσει τήν προσωπική του βιβλιοθήκη, 22 τήν όποια σημειωτέον είχε μεταφέρει μαζί με τήν έπιπλοσκευή της στην 'Αθήνα. Ή τωρινή πρωτοβουλία του να εκδώσει το Απάνθισμα επιστολών στηριζόταν χρηματικά ασφαλώς Οχι τόσο στα δικά του κεφάλαια και εισοδήματα Οσο προπάντων στην ελπίδα τής συνδρομητικής ενίσχυσης άπο τους πολίτες τού ελληνικού βασιλείου και τους ομογενείς τού εξωτερικού δσοι εκτιμούσαν τή συμβολή τού Κοραή στην παιδεία τού 18. Βλ. π.χ. τις ((Αγγελίες)) έκδοσης βιβλίων δημοσιευμένες στους τόμους του ((Λόγιου Έρμη)), , με καταλόγους τών κατά τόπους υπευθύνων καταγραφής συνδρομητών. 19. Π.χ. τής τύπωσης τής 'Ηθικής του Νεόφυτου Βάμβα (Βενετία 1817), βλ. Στέρ. Φασουλάκης, (('Από τήν εκδοτική δράση του Ν. Βάμβα)), Μνημοσύνη 8 ( ), Κ. Θ. Δημαράς, ((Βενετία: 1477, 'Ανέκδοτα κείμενα)), Θησαυρίσματα 1 (1962), Βλ. επιστολή 28 Νοεμ του Ρώτα προς τον Ν. Βάμβα στο 'Ανδρέας Μάμουκας, 'Αδαμάντιος Κοραής. Βίος και έργα, έπιμ. Στέρ. Φασουλάκης, 'Αθήνα, ΜΙΕΤ, σ Για το θέμα βλ. Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, ((Ή βιβλιοθήκη τοΰ εμπόρου φίλου του Κοραή Ίάκ. Ρώτα και ή δεξίωση της σε μια αναπτυσσόμενη περιφέρεια τοΰ νεοελληνικού κράτους)), Ζητήματα ιστορίας τών Νεοελληνικών Γραμμάτων. 'Αφιέρωμα στον Κ. θ. Δημαρά, Φιλοσοφική Σχολή - Τμήμα Φιλολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1994, σ

7 Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 171 έθνους και την απελευθέρωση του άπο τον ζυγό της δουλείας. 'Ασφαλιστής, μικρομέτοχος συνήθως ασφαλιστικών τραπεζών και εταιρειών στην Τεργέστη, πράκτορας πλοίων, έμπορος λαδιού άπο τα Επτάνησα, την Πελοπόννησο και άλλου, 23 εϊδε την οικονομική κατάσταση του να δέχεται κλυδωνισμούς ιδίως στους άσχημους καιρούς του εμπορίου. Η επιχείρηση του, οργανωμένη σε ατομική ή συνεταιριστική ραση, αντίκρισε, άπ' ο,τι είναι γνωστό, σε δύο τουλάχιστο περιπτώσεις το φάσμα της χρεοκοπίας, μία παλαιότερα το 1830, με τον Κοραή να εκδηλώνει τότε τήν αγωνία του παρέχοντας του συμβουλές επιχειρηματικότητας ως όμοιοπαθής άπο τα χρόνια του εμπορικού του σταδίου, 25 και μία πρόσφατα, το 1837, σύμφωνα με τήν πληροφορία του ίδιου στον Νικόλαο Ζωσιμά στή Νίζνα της Ρωσίας (((και αν έδυστύχησα εξ αίτιας τών τρομερών συμβάντων του εμπορίου, τα όποια ήκολούθησαν παγκοσμίως κατά το 1837ον έτος...))) 26 καθώς και με τα ακούσματα για πτώχευση του πού μεταβίβασε ή Ευανθία Καίρη άπο τή Σύρο στον αδελφό της Θεόφιλο. 27 Ίσως πραγματικά να ήταν αύτος ένας άπο τους λόγους για τους όποιους αποφάσισε να εγκαταλείψει τήν Τεργέστη και να εγκατασταθεί στην Ελλάδα (παρ' όλα αυτά δεν εϊχε διαλύσει ακόμη τήν εμπορική του εταιρεία, της όποιας θα διόριζε το 1839 επίτροπο τον έμπορο Γ. Παπιολάκη, συγγενή του Δημήτριου). 28 'Αλλά σαν να μήν έφταναν οι επιπτώσεις τών εμπορικών ανωμαλιών, εκκρεμούσε ακόμη ή υπόθεση της εξόφλησης τών χρημάτων πού του οφείλονταν για τή συνεισφορά του, μαζί με αντίστοιχες ενός στενού κύκλου χίων εμπόρων, στην ετήσια οικονομική στήριξη άπο το Βλ. "Ολγα Κατσιαρδή-Hering, ο.π., τ. Π, σ. 469, 470, , 517, 592, 583, Λ Ως το 1820 συνεταίροι του υπήρξαν οι Δημ. Καριτσιώτης και Φραγκούλης Γλυκοφρύδης και άπο το 1825 οι Ν. Φραγκόπουλος και Ν. Δ. Γιαννακόπουλος. 25. ((Πρόσεχε εις το εξής (δια τους οικτιρμούς του θεοΰ!) να μη δίδης πίστιν εις τον τυχόντα, μηδέ να έμπλεχθής εις επιχειρήσεις τολμηράς, δια να θεραπεύσης τήν οποίαν έπαθες προς μικρόν κλόνησιν τής τύχης σου* σπεύδε βραδέως)), επιστολή 18 Φεβρ. 1830, Άδ. Κοραής, 'Αλληλογραφία, ό.π., τ. ΣΤ', σ Σχέδιο επιστολής 15 Σεπτ. 1840, Μικρό αρχείο Ρώτα INE/EIE. 27. Επιστολή 8 Ίουλ. 1837, Αλληλογραφία Θεοφίλου Καίρη, ό.π., Μέρος Β', "Ανδρος 1997, σ Αρχείο Κοσμά Κοκκίδη, ΓΑΚ, φάκ. 35, συμβόλαιο άρ /13 Σεπτ Ό Ρώτας δηλώνεται ((ιδιοκτήτης και έμπορος, κάτοικος Κέας διαμένων ένταΰθα)).

8 172 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 27 (2009) και έξης του άοίδιμου φίλου του ή εξόφληση εΐχε συμφωνηθεί να γίνει με πρόταση του Κοραή από τους κληρονόμους της βιβλιοθήκης του, δηλαδή τους Χίους και το Γυμνάσιο τους καθώς και για τις δαπάνες της έκδοσης των όψίγονων έργων του, μαζί με εκείνες της κατασκευής του ταφικοΰ του μνημείου στο πολυάνδριο του Mont-Parnasse, τις ό ποιες είχε καταβάλει ως ένας άπό τους τρεις εκτελεστές τής διαθήκης του χωρίς συμμετοχή των υπόλοιπων πού βρίσκονταν στην Ελλάδα έχοντας τον εξουσιοδοτήσει για τον χειρισμό τής υπόθεσης (οι άλλοι δύο συνεπίτροποι ήταν οι χιώτες Άλέξ. Κοντόσταυλος και Νικόλαος Βλαστός, διάδοχος στην επιτροπεία του πατέρα του Ζαννή όταν αυτός πέθανε). Το συνολικό ποσό τής οφειλής ανερχόταν στις 20 χιλιάδες περίπου γαλλικά φράγκα πού τα διεκδικούσε ό Ρώτας ήδη άπό το 1836 και δέν μοιάζει τυχαίο ότι ή υπόθεση αυτή ανακινήθηκε δημόσια στον αθηναϊκό τύπο τα χρόνια μέ αφορμή τήν τύχη τής βιβλιοθήκης Κοραή, ή όποια άπό το 1839 είχε μετακομιστεί στή Μασσαλία ύστερα άπό ενέργειες και έ'ξοδα του έκεΐ χιώτη πρωθιερέα τής ελληνικής κοινότητας Καλλίνικου Κρεατσούλη έν αναμονή τής διαπεραίωσης της στην Ελλάδα ή τήν έκτος των ορίων του ελληνικού χρίτους Χίο. Πιθανόν πίσω άπό τήν ανακίνηση του θέματος βρισκόταν ό ίδιος ό Ρώτας καθώς πήρε ενεργό μέρος έ'μμεσα και άμεσα στή σχετική αρθρογραφία. 29 Ήταν φανερό ότι στον νέο τόπο εγκατάστασης του, τήν πρωτεύουσα του νεοπαγούς βασιλείου, έπρεπε να έχει ενισχυμένο το κεφαλαιϊκό αποθεματικό τής οικογένειας του για τήν αντιμετώπιση των ποικίλων αναγκών της μέσα στις οικονομικά ρευστές συνθήκες ζωής τής χώρας. Ή μόνη θετική εξέλιξη για τον Ρώτα άπό τήν εκκρεμή διαφορά του μέ τους Χιώτες σημειώθηκε όταν παρέλαβε στην Αθήνα τα χιλιάδες αντίτυπα των κοραϊκών εκδόσεων πού αποδεσμεύτηκαν άπό τα χέρια των βιβλιοπωλών του Παρισιού χάρις στην εξόφληση των προς αυτούς χρεών άπό τους δύο άλλους συνεπιτρόπους του, αντίτυπα τα όποια διέθετε στο εμπόριο για δικό του πλέον λογαριασμό μέ τους τελευταίους να δικαιούνται προμήθεια 10% άπό τήν πώληση τους Τα κείμενα συγκέντρωσαν και αναδημοσίευσαν μέ πραγματολογικό σχολιασμό οι Στέριος Φασουλάκης και Γεώργ. Α. Χριστοδούλου, ((Γύρω από τήν ιστορία τής βιβλιοθήκης Κοραή. 'Αθησαύριστα κείμενα», Χιακα Χρονικά 14 (1982), Τήν πληροφορία για τήν εξαγορά των αντιτύπων από τους συνεπιτρόπους του τή δίνει ό ίδιος ό Ρώτας στην επιστολή ((προς τους απανταχού ευρισκομένους

9 Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 173 Ευτυχώς, ή έκδοση τού πρώτου Απανθίσματος επιστολών του Κοραή βρήκε την ανταπόκριση που ευχόταν ό εκδότης της. Πάνω από 1200 ονόματα, εξαιρετικά μεγάλος αριθμός, καταγράφηκαν στον κατάλογο των συνδρομητών, τα περισσότερα άπό την 'Αθήνα (350), την Πάτρα (107) και την Τεργέστη (146), ενώ ό τύπος την υποδέχτηκε εύφημα αναδημοσιεύοντας μάλιστα κάποια άπό τα περιεχόμενα γράμματα άλλα και με κάποιες παρατηρήσεις για την εκδοτική μεΰο8ο πού υιοθέτησε ό Ρώτας. 31 ''Αλλωστε στους έλληνες αναγνώστες πέρα άπό τήν επαφή με τα επιστολικά κείμενα δινόταν ή ευκαιρία να γνωρίσουν στις σελίδες τών προλεγομένων καταλογογραφημένη ολόκληρί) σχεδόν τήν έργογραφία, τυπωμένη και ανέκδοτη (αυτή για πρώτη φορά), του μεγάλου έλληνα σοφού. Τον Σεπτέμβριο του 1839 ό Ρώτας ειδοποιούσε τους συνδρομητές του βιβλίου να απευθύνονται στην κατοικία του της οδού Κολωνού (οικία Δ. Παπιολάκη) προκειμένου να προμηθεύονται τα αντίτυπα τους και συγχρόνως ενημέρωνε για τή διάθεση άπό τον ίδιο ορισμένων εκδόσεων τού Κοραή και άλλων συγγραφέων, κάνοντας στους μεταπωλητές έκπτωση 20% στην περίπτωση αγοράς εκατό αντιτύπων. 32 Όπωσδήποτε, ή «αγαθή δεξίωσις» τού τόμου τού 1839 ενθάρρυνε τον έκδοτη να ετοιμάσει και ενα δεύτερο 'Απάνθισμα πού Χίους» της 1 Σεπτ δημοσιευμένη στην εφημερίδα Αθηνά, άρ. 949/5 Σεπτ. 1842, δ.π., σ. 98, ενώ εκείνη για τήν προμήθεια του 10% επί τών πωλήσεων τους περιέχεται σ' ενα αδημοσίευτο γράμμα τοΰ Ν. Ζ. Βλαστού, Σύρος 27 Φεβρ. 1841, προς τον Άλέξ. Κοντόσταυλο στον Πειραιά: ((Παρατηρώ δτι παρεδώσατε εις τον κύριον Ρώταν τα του Άοιδίμου Κοραή Βιβλία δια να φροντίζη τήν πώλησίν των με προμήθειαν 10% και Δρ. 20 ένοίκιον κατά μήναν και εύχομαι αίσιο ν τέλος)). Ιδιωτική συλλογή Γεωργ. Δημακόπουλου. 31. Βλ. εφημερίδες και περιοδικά: Αθηνά, άρ. 610/ , σ. 3401, Ό Σωκράτης, άρ. 17/ , σ (με δημοσιεύσεις επιστολών σε συνέχειες), πβ. άρ. 23/ , σ. 93, 'Αποθήκη τών 'Ωφελίμων Γνώσεων, άρ. 33/Σεπτ. 1839, σ («Το ονειρον τού Κοραή)), αναδημοσίευση από το Απάνθισμα), Ανθολογία τών Κοινωφελών Γνώσεων, άρ. 24/Δεκ. 1839, σ («Έρανίσματα εκ διαφόρων επιστολών Α. Κοραή)) με αφανή πηγή το Απάνθισμα), Ευρωπαϊκός 'Ερανιστής, τ. Α', φυλλ. Γ', 1840, σ. 329 (κοινή βιβλιοκρισία τών 'Επιστολών προς τον Σμύρνης Πρωτοφάλτην, 1838, και τού Απανθίσματος). Παρατηρήσεις, κυρίως για τήν απουσία χρονολογικής τάξης στή δημοσίευση τών επιστολών, διατύπωσαν ή 'Αθήνα και ό Ευρωπαϊκός 'Ερανιστής. 32. Βλ. Αθηνά, άρ. 655/ , σ. 3579, Ή Φήμη, άρ. 259/ , σ. 658, Αιών, άρ. 102/ , σ. [4], V Σωκράτης, άρ. 36/ , σ. 144.

10 174 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 27 (2009) εξήγγειλε την έκδοση του τον Σεπτέμβριο του 1840 ανακοινώνοντας την κατά το δυνατόν συμμόρφωση του στις παρατηρήσεις οι όποιες είχαν διατυπωθεί ως προς την εκδοτική μέθοδο πού είχε ακολουθήσει στο πρώτο και προσδιορίζοντας τήν τιμή του βιβλίου στις 5 πάλι δραχμές για τους συνδρομητές και 6 για τους αγοραστές του εμπορίου. 33 Ή έκδοση είδε το φώς το 1841, άλλα παρά τις προτροπές της εφημερίδας Ταχύπτερος Φήμη, άπό εκείνες πού φιλοξένησαν τήν (('Αγγελία», να σπεύσει το κοινό να συνδράμει και τή νέα έθνωφελή προσπάθεια και παρά τήν υπογράμμιση της δτι ((ό κ. Ρώτας μέ ζημίαν άναδέχεται τάς επιχειρήσεις ταύτας αποβλέπων εις ύψηλότερον του ατομικού κέρδους σκοπόν», οι 439 εγγραφέντες συνδρομητές, ή πλειονότητα στην 'Αθήνα (353), και οι 4 τον αριθμό τόποι προέλευσης τους (ένας μόνο του εξωτερικού) δέν συγκρίνονταν στο παραμικρό μέ τους 1213 και τους 43 αντίστοιχα τού πρώτου 'Απανθίσματος. 'Ελλιπής προφανώς διαφήμιση τού τόμου, αποσιώπηση του άπό τον τύπο μετά τήν κυκλοφορία του, διάθεση στην αγορά άπό τον Ρώτα των ευρισκόμενων στα χέρια του αντιτύπων των κοραϊκών εκδόσεων, παράλληλη τότε εκδοτική δραστηριότητα άπό άλλους λογίους για τήν ανατύπωση έργων τού Κοραή, 34 αποτέλεσαν τους σοβαρότερους άπό τους λόγους πού μείωσαν ή επιμέρισαν το ενδιαφέρον τού αναγνωστικού κοινού έτσι ώστε να κατάντησε πιθανόν ζημιογόνο το δεύτερο εκδοτικό εγχείρημα τού Ρώτα. Αυτός βέβαια είχε επιτελέσει και πάλι το καθήκον του απέναντι στή μνήμη τού μεγάλου φίλου του αφήνοντας για το μέλλον μια ολική και συστηματική έκδοση των επιστολών του (δέν πρόλαβε να τήν πραγματοποιήσει) 35 και ελπίζοντας δτι θα αναβίωναν ((και μεταξύ των νέων 33. Ή Ταχύπτερος Φήμη, άρ. 37/ , σ. 128, Ό Φίλος του Ααου, άρ. 73/ , σ. [3]. Τήν έκφραση ((δεξίωσης αγαθή» για τό Α' 'Απάνθισμα χρησιμοποίησε ό Ρώτας στο κείμενο αυτής τής «Αγγελίας». Τήν απολογία του για τήν εκδοτική του μέθοδο τήν επανέλαβε και στα Προλεγόμενα του δεύτερου τόμου. 34. 'Από το 1836 ως το 1843 ανατυπώθηκαν στην 'Αθήνα άπό λογίους και τυπογράφους έντεκα κοραϊκές εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων, ακέραιες ή τμήματα τους (προλεγόμενα, αρχαίο κείμενο, σχόλια) και εξι από τις υπόλοιπες εκδοτικές σειρές, ενώ πέντε ακόμη επανεκδόθηκαν στο Ναύπλιο, τήν Ερμούπολη και τήν Πάτρα, βλ. Γεώργ. Γ. Λαδάς, Βιβλιογραφικού ερευναι άναφερόμεναι εις τα έργα του Αδαμαντίου Κοραή, Αθήνα 1934, σ «Δεν είναι ακόμη του παρόντος καιρού, ως νομίζω, τοιαύτη δημοσίευσις», έγραφε στα Προλεγόμενα τού Β' Απανθίσματος υπονοώντας προφανώς τις έπι-

11 Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 175 Ελλήνων νέοι Πλάτωνες και Ξενοφώντες, δια να περιγράψωσι με άκρίβειαν δλον τον βίον και τάς άρετάς του νέου τούτου Σωκράτους» (οι δύο πάντως πρώτοι γιοι του, ομώνυμοι, δπως είπαμε, του αρχαίου φιλόσοφου και του ιστορικού αντίστοιχα, αυτών πού διέσωσαν τις μαρτυρίες για τη στάση ζωής και τις ιδέες του διάσημου δασκάλου τους, παρά τή μύχια ίσως επιθυμία του Ρώτα, δ ένας, δ Πλάτων, δικηγόρος και δημοσιογράφος στην Κωνσταντινούπολη, δ άλλος, δ Ξενοφών, γιατρός, διευθυντής φρενολογικής κλινικής στο Παρίσι, δεν φαίνεται να ασχολήθηκαν συγγραφικά τουλάχιστο με τήν προσωπικότητα του Κοραή, 36 συμβόλου τής σοφίας του αιώνα και τής ολοκληρωτικής αφοσίωσης στο κοινό συμφέρον τών Ελλήνων, σύγχρονου ινδάλματος για τον πατέρα τους, πού δεν τον είχε συναντήσει ποτέ προσωπικά. Το κοραϊκό αρχείο του κληρονόμησε ή κόρη του Ελευθερία Ίω. Νικολαίδη Λεβαδέως και ή εγγονή του Κλεαρέτη Σκιαδαρέση, κόρη τής Ελευθερίας, το παραχώρησε σαράντα περίπου χρόνια αργότερα στους χιώτες λογίους πού με επικεφαλής τον 'Ανδρέα Ζ. Μάμουκα ετοίμαζαν τήν έκδοση τής αλληλογραφίας του Κοραή). 37 Λοιπόν, το οικονομικό πρόβλημα γινόταν δλο και πιο πιεστικό για τον Ρώτα του όποιου οι κινήσεις έδειχναν πάνω άπ' Ολα Οτι, παράλληλα με το εμπόριο τών κοραϊκών εκδόσεων και τις οποίες αποδόσεις του, προγραμμάτιζε να επενδύσει κεφάλαια στην αγορά αθηναϊκής γής και ιδίως στην ανέγερση ιδιόκτητης κατοικίας για τή στέγαση τής οικογένειας του ή και τήν εκμετάλλευση της με τήν εκμίσθωση της σε τρίτους καθώς οι οικιστικές ανάγκες εξακολουθούσαν να είναι μεγάλες κρατούσες πολιτικές και δημοσιονομικές συνθήκες (απολυταρχία 'Όθωνα, κομματικοί ανταγωνισμοί, οικονομική δυσπραγία κ.λπ.). 36. Είναι απλώς γνωστές ως τώρα δύο περιπτώσεις, στα 1859 και 1862, κατά τις όποιες ό Ξενοφών Ρώτας προήδρευσε σέ επιτροπές στο Παρίσι για τήν ανέγερση μνημείου του Κοραή στην 'Αθήνα μέ εθνική συνειφορά, χωρίς δμως να ευοδωθούν οι προσπάθειες, βλ. τις σχετικές αγγελίες αντίστοιχα στα Φίλ. Ήλιου, «Ελληνική Βιβλιογραφία Προσθήκες- Συμπληρώσεις», Τετράδια 'Εργασίας 1, 'Αθήνα, ΚΝΕ/ΕΙΕ, 1983, σ. 227 (άρ. 1240/Α3263) και Τρ. Ε. Σκλαβενίτης, ((Άβιβλιογράφητα μονόφυλλα ( ) τών Γενικών 'Αρχείων του Κράτους», Τετράδια. Εργασίας 10, 'Αθήνα, ΚΝΕ/ΕΙΕ, 1988, σ. 49 (άρ. 238/Α3858). Πβ. Λούκια Δρούλια, «Ό συμβολισμός τών μνημείων. Μία πρόταση του Λύσ. Καυταντζόγλου γιά νά τιμηθεί ό Κοραής», Πρακτικά Συνεδρίου «Κοραής και Χίος», τ. Β', 'Αθήνα 1985, σ (τα κείμενα τών μονόφυλλων). 37. Άδ. Κοραή Έπιστολαί, εκδ. Ν. Μ. Δαμαλά, τ. Α', 'Αθήνα 1885, σ. 7.

12 176 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 27 (2009) στην πολεοδομική περιφέρεια της πρωτεύουσας των είκοσι χιλιάδων περίπου κατοίκων, δημοτών και μη. ''Αλλωστε ή κατοχή ακίνητης περιουσίας μπορούσε να εξασφαλίζει τη δυνατότητα προσφυγής, αν και οπότε το απαιτούσαν οι περιστάσεις, σε δανεισμό στο ιδιωτικό κύκλωμα των πιστωτικών σχέσεων πού κυριαρχούσε τότε, παρότι θα περίμενε κανείς να περιοριστούν οι δραστηριότητες του μετά τήν ενεργοποίηση άπό το 1842 τού δανειστικού λογαριασμού τής νεοϊδρυμένης 'Εθνικής Τράπεζας, πού χορηγούσε δάνεια με ανταγωνιστικούς δρους (μακρές προθεσμίες εξόφλησης, επιτόκιο 8-10%). 38 Χωρίς τήν υποθήκη κάποιου ακινήτου ως εγγύησης ήταν εξαιρετικά 8ύσχολο στους έλληνες πολίτες να έχουν πρόσβαση σε δάνεια προσφερόμενα άπό ιδιώτες μέ συνήθως υψηλά, συχνά τοκογλυφικά, επιτόκια, δηλαδή πάνω άπό το θεωρούμενο ως νόμιμο 12%. 'Έτσι δμως ό δανεισμός, δσο αναγκαίος και αν ήταν μέσα σέ συνθήκες χρηματικής στενότητας, ενείχε το στοιχείο τού κινδύνου να απογυμνωθούν οι οφειλέτες άπό τις περιουσίες τους, αφού δεν μπορούσαν πάντοτε να εξυπηρετούν τα μέ ασφυκτικούς δρους χορηγούμενα δάνεια. Το φαινόμενο τής τοκογλυφίας, μια κοινωνική πληγή πού απεικονιζόταν στους δημοσιευόμενους στις δικαστικές στήλες τών εφημερίδων καθημερινούς αναγκαστικούς πλειστηριασμούς ακινήτων, καταγραφόταν στις αναλύσεις τής αρθρογραφίας τού τύπου καταδικαστικά ως φαινόμενο αισχροκέρδειας και συγκέντρωσης τού πλούτου σέ λίγα πρόσωπα, ξένους και γηγενείς, ((άναιδώς εμπορευόμενους τάς άνάγκας τών συμπολιτών των». 39 Παράλληλα δμως ό τύπος θα γινόταν το όχημα για να ακουστούν δημόσια προτάσεις στή 38. Ή 'Εθνική Τράπεζα άρχισε τις εργασίες της τον Ιανουάριο τοΰ 1842 και τα χρηματικά κεφάλαια της χρησιμοποιήθηκαν από τότε για δάνεια όχι μόνο προς το Δημόσιο άλλα και σέ ιδιώτες ((επί ένεχύρω» ή ((επί υποθήκη», βλ. σχετικούς πίνακες στο Ίω. Α. Βαλαωρίτης, 'Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, τ. Α', , 'Αθήνα 1902, φωτομηχανική επανέκδοση 1980, σ. 247, 252, 254. Για τον μακροχρόνιο ανταγωνισμό Τράπεζας - ιδιωτών τοκιστών, βλ. Γ. Β. Δερτιλής, 'Ιστορία του Ελληνικού κράτους, , τ. Α', , σ. 172 κ.έ. Πβ. Ευτυχία Δ. Λιάτα, Τιμές καί αγαθά στην Αθήνα ( ), 'Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1984, σ. 35, f O Φίλος του Λάου, άρ. 123/ , σ. 1. Καί στό θέατρο (Βυζάντιος, Χουρμούζης, Ραγκαβής) ((ή τοκογλυφία πάει καί έρχεται μέσα στα έργα τοΰ αιώνα. Συνήθως, στή σκηνή έχουμε τοκογλύφους καί ανθρώπους πού χρωστάνε στους τοκογλύφους)), Κ. Γεωργουσόπουλος, ((Ή ελληνική κοινωνία μέσα άπό τό θέατρο τοΰ 19ου αιώνα)), στό Δ. Γ. Τσαούσης (επιμ.),"οφείς της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα, 'Αθήνα 1984, σ. 134.

13 Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 177 βάση ενός πολιτικού προβληματισμού για τον περιορισμό των συνεπειών τών άδικων πιστωτικών σχέσεων, την προστασία της ιδιοκτησίας και τη λήψη νομοθετικών μέτρων άπο την κυβέρνηση υστέρα μάλιστα άπο σχετικές αναφορές πολιτών προς τη Βουλή. 40 Στην πραγματοποίηση τών σχεδίων του Ρώτα, πού άπο τα πρώτα χρόνια της διαμονής του στην 'Αθήνα θα είχε ασφαλώς αποκτήσει πληροφόρηση και άμεση εμπειρία της λειτουργίας της οικονομίας και τών κανόνων της αγοράς, ή συμπαράσταση της γυναίκας του Ζαχαράτης υπήρξε καθοριστική, καθώς διέθετε και ή ίδια κτηματική περιουσία στην Τζια και άλλου, ή εκποίηση της όποιας έμελλε να αποφέρει έσοδα αναγκαία για τα αγοραστικά και οικοδομικά σχέδια της οικογένειας. Μέσα άπο μια σειρά συμβολαιογραφικών πράξεων πού συντάχθηκαν άπο τον αθηναίο συμβολαιογράφο Κοσμά Κοκκίδη το αρχείο του απόκειται στα Γενικά 'Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) μπορούμε να παρακολουθήσουμε τις κινήσεις του ζεύγους προκειμένου να πετύχει τους στόχους αυτούς άλλα και τα αδιέξοδα τα όποια συνάντησε όταν αναγκάστηκε να συναλλαγεΐ με το κύκλωμα τών πιστωτών. 'Εδώ σημαντική ήταν ή συμβολή τών περιεχομένων του 'Αρχείου 'Ιωάννη Κωλέττη τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, ενώ ό αθηναϊκός κυρίως τύπος πρόσφερε επίσης στην έρευνα συμπληρωματικά στοιχεία για τις υποθέσεις τής οικογένειας Ρώτα όσο και για τα δυσάρεστα επακόλουθα τών συναλλαγών της. "Ηδη ενα χρόνο μετά τήν εγκατάσταση στην 'Αθήνα, στις 10 Σεπτεμβρίου 1839, βλέπουμε τον Ι. Ρώτα να πληρεξουσιοδοτεΐ τή σύζυγο του προκειμένου να μεταβεί στην Τζια και να πουλήσει ολόκληρη τήν εκεί περιουσία τους κινητή και ακίνητη. 41 Ενάμιση μήνα αργότερα, στις 25 'Οκτωβρίου, είχαν αλλάξει γνώμη για το ταξίδι και οι δύο σύζυγοι έδωσαν πληρεξουσιότητα για τον σκοπό αυτό στον κάτοικο 40. Χωρίς αποτέλεσμα υπήρξε ή προσπάθεια εντοπισμού στη βιβλιογραφία εξειδικευμένων μελετών για το θέμα. 'Έτσι ό αναγνώστης παραπέμπεται επιλεκτικά στα ακόλουθα δημοσιεύματα τών πηγών, άρθρα, επιφυλλίδες, σχόλια, ειδήσεις: Ό Φίλος του Λαοΰ, δ.π., Αιών, άρ. 244/ , σ. [3-4] και άρ / , σ. [4], Ή Ταχύπτερος Φήμη, άρ. 419/ , σ. 1 και άρ. 474/ , σ. 2, Ή 'Εθνική, άρ. 68/ , σ. 4, Ή Νίκη, άρ. 22/ , σ. 3, άρ. 23/ , σ. 2-3 και άρ. 24/ , σ. 3, Έθνοκρατέα, άρ. 5/ , σ. [1-2], Άναμόρφωσις, άρ. 114/ , σ. [3] (απολογία «ενός τοκιστοϋ»). 41. Αρχείο Κοσμά Κοκκίδη, ΓΑΚ, φάκ. 35, συμβόλαιο άρ Και εδώ επίσης ό Ρώτας αναφέρεται ώς «κάτοικος Κέας» με τόπο διαμονής τήν Αθήνα.

14 178 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 27 (2009) του νησιού και συγγενή τους Σπ. Λ. Πάγκαλο, ειδικότερα για την πώληση «επί πλειστηριασμού» οκτώ ιδιοκτησιών τους (τρία χωράφια, δύο άμπελότοποι, ένας κάμπος, μία «άμουδάρα», μία αποθήκη) σε διάφορες θέσεις της Τζιας. 42 Τον ίδιο χρόνο στις 4 Νοεμβρίου ή Ζαχαράτη Ρώτα κατέστησε επίσης επίτροπο της στη Μύκονο τον Άλ. Γκίζη για να πουλήσει με δημοπρασία δύο κληρονομικά κτήματα της στο νησί. 43 Δεν γνωρίζουμε πόσο γρήγορα και με ποια τιμήματα πουλήθηκαν οι παραπάνω ιδιοκτησίες τών Ρώτα. Το μόνο βέβαιο είναι δτι στις 17 Φεβρουρίου 1840 ό ίδιος ό πρώην τεργεστινος έμπορος ήταν αυτός πού πούλησε στην 'Αθήνα τον αναφερόμενο στο πληρεξούσιο προς τον Σπ. Πάγκαλο κάμπο του στο Βουλκάρι αντί 800 δραχμών με αγοραστή τον γαμπρό του Μαρκάκη Κοζαδίνο, κάτοικο Τζιας. 44 Άλλα ό Νοέμβριος του 1839 θα σηματοδοτούσε την πρώτη σημαντική άγορα γης τών Ρώτα στην πρωτεύουσα, πού αποτέλεσε αργότερα τήν αίτια δλων τών δεινών τους. Ή Ζαχαράτη στις 17 του μηνός αγόρασε άπό τή ((νεοφώτιστο» Ελένη Άργ. 'Αναστασίου Ινα χωράφι δύο στρεμμάτων και μιας σποριάς κείμενο ((κατά τον Ναόν του 'Ολυμπίου Διός» (σύνορα Α με οδό, Β με τα παλαιά τείχη, Δ με χωράφι του Μαρμαροτούρη και Ν με τα ίδια τείχη και χωράφι του Ν. Βάθη) αντί 2000 δραχμών. 'Από αυτές ή πωλήτρια έλαβε σε μετρητά 1750 δρχ. και για τις υπόλοιπες 250 δρχ. ή Ζ. Ρώτα της παραχώρησε αμπέλι δύο στρεμμάτων στή θέση 'Ίσιος του Δήμου 'Αθηνών πού είχε αγοράσει άπό τον Γ. Π. Σκουζέ. 45 'Ένα κομμάτι του παραπάνω χωραφιού της όδοϋ Βουλεβαρίου (σημ. Αεωφ. 'Αμαλίας) όπως θα προσδιοριστεί σε επόμενα συμβόλαια το προς Α σύνορο του, συνολικής έκτασης 300 τετραγωνικών πήχεων (τ.π.) και άξιας 1200 δρχ., θα παραχωρηθεί τήν 1η 'Απριλίου 1840 (και συμπληρωματικά στις 22) άπό 42. Κοκινάδα, Κρομίδη, Βουνό, Τράχηλας, Σαγα, Βουλκάρι, Επάνω Χώρα. Για τις ονομασίες και τον τοπογραφικό προσδιορισμό τών θέσεων βλ. Ίω. Α. Θωμόπουλος, «Μελέτη τοπωνυμική της νήσου Κέω)), Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλα- 8ιχών Μελετών3 (1963), 'Αρχείο Κ. Κοκκίδη, δ.π., φάκ. 36, συμβ. αρ "Ο.π., φάκ. 38, συμβ. αρ Τον κάμπο είχε προηγουμένως αγοράσει ό Ρώτας άπό τον αδελφό του Νεόφυτο. Ό τελευταίος διετέλεσε άρχιδιάκονος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και ηγούμενος της μονής Αγίας Μαρίνας Κέας. 45. "Ο.π., φάκ. 36, συμβ. άρ Σε μεταγενέστερες πηγές ή επιφάνεια του αγορασθέντος οικοπέδου καθορίζεται σε τετραγωνικούς πήχεις (1060).

15 Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 179 τη Ζ. Ρώτα στον γεωργό Χρήστο Τρακάδα σε αντάλλαγμα παραχώρησης προς αυτήν ενός ιδιόκτητου οικοπέδου του στην οδό Αιόλου, ενορία Χρυσοσπηλιώτισσας, επιφάνειας 240 τ.π. και άξιας 4560 δρχ., έναντι 3360 δρχ. σε μετρητά (το υπόλοιπο του ποσού κάλυπτε ή άξια των 300 τ.π.). 46 Ωστόσο δεν πέρασαν πολλές ήμερες και ή έκταση του γηπέδου της όδοϋ Βουλεβαρίου αποκαταστάθηκε στο πρότερο εμβαδόν της. Ό Χρ. Τρακάδας στις 22 'Απριλίου πούλησε στή Ζ. Ρώτα τους 300 τ.π. αντί 1300 δρχ., κάτι δηλαδή παραπάνω απ' δσο είχε αρχικά συνεκτιμηθεί στην ανταλλαγή των δύο οικοπέδων. 47 "Ετσι ως το τέλος του 1840 ή οικογένεια Ρώτα βρέθηκε να έχει στην ιδιοκτησία της στην 'Αθήνα δύο αξιόλογα οικόπεδα, για τήν άγορα των όποιων είχε δαπανήσει 6410 δρχ. Στή διάρκεια αυτής της περιόδου επιβάρυναν τον Ρώτα, εκτός άπό τή δαπάνη του τυπώματος των δύο 'Απανθισμάτων, οι οικονομικές υποχρεώσεις πού αφορούσαν το μέλλον δύο άπό τα παιδιά του, τήν επικείμενη τέλεση γάμου τής δεύτερης κόρης του και τή συνέχιση των σπουδών του μεγάλου γιου του στή Γαλλία. C H δεκαεννιάχρονη 'Ελευθερία επρόκειτο να παντρευτεί τον καθηγητή τής 'Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών και λόγιο 'Ιωάννη Νικολαίδη Αεβαδ(ι)έα (εκείνος ερχόταν σε δεύτερο γάμο υστέρα άπό τον θάνατο το 1839 τής πρώτης συζύγου του Ελένης, κόρης του ναυάρχου 'Ιάκωβου Τομπάζη) και οι γονείς της τήρησαν το έθιμο τής προικοδοσίας. Αοιπόν, στις 15 Μαίου 1840 στο σπίτι του Δ. Παπιολάκη και κατοικία των Ρώτα, συντάχθηκε το προικοσύμφωνο τής μελλόνυμφης: 1000 δίστηλα 'Ισπανίας (6000 δρχ.), ρουχισμός, έπιπλα, σκεύη, κοσμήματα, πιάνο και εκ μέρους του Αεβαδέα 500 δίστηλα προς τή μνηστή του. 48 Να σημειωθεί ότι παράνυμφος επρόκειτο να παραστεί ό Άλέξ. Ρ. Ραγκαβής. 49 'Αλλά και το θέμα των εξόδων φοίτη- 46. "Ο.π., φάκ. 39, συμβ. άρ και "Ο.π., φάκ. 36, συμβ. άρ "Ο.π., φάκ. 39, συμβ. άρ 'Ό.π., φάκ. 39, συμβ. άρ Στο συμβόλαιο, με το όποιο πιστοποιούνται ή αγαμία των μελλονύμφων, ή απουσία συγγένειας μεταξύ τους κ.λπ., ό Λεβαδεύς εμφανίζεται να διανύει το 35ο έτος τής ηλικίας του και ή 'Ελευθερία το 18ο. "Ομως ό πρώτος σέ ((Κατάλογο καθηγητών τοΰ Πανεπιστημίου, » φέρεται γεννημένος το 1800, άρα το 1840 ήταν 40 χρονών, βλ. Κώστας Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην 'Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα, 'Αθήνα, ΙΑΕΝ, 2004, σ Άλλα και ή δεύτερη γεννήθηκε αναμφίβολα στην Τζια το 1820 και άρα πρέπει τήν

16 180 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 27 (2009) σης και διαμονής του γιου του Ξενοφώντα στο Παρίσι απασχολούσε τον Ρώτα εδώ και τέσσερα χρόνια πού έτυχε να συμπέσουν με την περίοδο τών οικονομικών πληγμάτων για την εμπορική του επιχείρηση και φυσικά το ταμείο τής οικογένειας. 'Έτσι τώρα αποφάσισε να απευθυνθεί στή Γραμματεία τής Ατιμοσίου Εκπαιδεύσεως και εκείνη τον παρέπεμψε στον Ίω. Κωλέττη, πρεσβευτή τότε τής Ελλάδας στή γαλλική πρωτεύουσα, προκειμένου οι συστάσεις για τήν οικονομική συνδρομή του έλληνα φοιτητή τής ιατρικής άπό τήν κυβέρνηση να προέλθουν από αρμόδιο εισηγητή. Στις 7 'Οκτωβρίου 1840 ό Ρώτας πήρε το θάρρος να γράψει στον Κωλέττη, τον οποϊο δεν εϊχε γνωρίσει μέχρι τότε προσωπικά, έτρεφε δμως γι' αυτόν, Οπως τον διαβεβαίωνε, ((άπεριόριστον σέβας», παρακαλώντας τον να φανεί «κηδεμών και προστάτης» του γιου του ώστε να τελειώσει τις σπουδές του, μια και ό ίδιος καταδιωγμένος άπό «βάσκανον μοΐραν» αδυνατούσε να τού στέλνει τα αναγκαία χρηματικά εμβάσματα. 50 Ή επιστολή γραμμένη σε μελοδραματικούς για τις ανατροπές τής δικής του τύχης τόνους άλλα και εξαιρετικά φιλοφρονητικούς για τήν προσωπικότητα τού αποδέκτη της, (ό ((φωτισμένος» κόσμος, τού έγραφε, τον θεωρεί «ως στολήν και καύχημα τών Ελλήνων», ενώ ή ευεργεσία του στην οικογένεια του «θέλει είσθαι και αυτή μία εκ τών μυρίων, δσας έπιδαψιλεύετε εις τήν "Ελληνικήν νεολαίαν»), 51 μαζί εποχή τής μνηστείας της νά είχε ήδη συμπληρώσει τά 19 της χρόνια. Καθηγητής άπό το 1837 τής 'Υγιεινής, Διαιτητικής και Φυσιολογίας, σύμβουλος στή Γραμματεία (Υπουργείο) άί]μοσίου 'Εκπαιδεύσεως (ώς «δικτάτορα τής παιδείας», τον κατήγγειλε ή εφ. Άθηνα, αρ τής , σ. 2), ό Ίω. Ν. Λεβαδεύς υπήρξε και εκδότης τού π. 'Ηώς ( ) και μετείχε στην ιδρυτική ομάδα τού π. Ευρωπαϊκός 'Ερανιστής ( ) μαζί με άλλους λογίους (Φίλ. 'Ιωάννου, Άλέξ. Ρ. Ραγκαβής, Περ. 'Αργυρόπουλος, Κων. Παπαρρηγόπουλος κ.ά.). 'Επίσης σε συνεργασία με τους Άλ. Ρ. Ραγκαβή και Α. Σαμουρκάση εξέδωσε το 1842 το Αεζικον Γαλλοελληνικόν. Πολύ αργότερα, στο δοκιμιακό βιβλίο του Κάτοπτρον της κοινωνίας, 'Αθήνα 1864, σ. 217, αισθάνθηκε τήν ανάγκη να αναφερθεί στις δύο συντρόφους τής ζωής του σε μια εκ βαθέων εξομολόγηση. Ή 'Ελευθερία είχε πεθάνει το 1854 από τήν επιδημία τής χολέρας και ταφεΐ σε οικογενειακό τάφο στό Α' Νεκροταφείο τής Αθήνας, ενώ ό σύζυγος της το 1870, βλ. Ε. Άγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Δ. Τσουκλίδου-Πέννα, Μητρώον Α' Νεκροταφείου 'Αθηνών. Α'Ζώνη - Ιον Τμήμα, 'Αθήνα 1972, σ 'Αρχείον 'Ιωάννου Κωλέττη, 'Ακαδημία 'Αθηνών, φάκ. 64, 1840, αρ. 72. Τις προηγούμενες κινήσεις του πριν φτάσει στην απόφαση να γράψει στον Κωλέττη ό Ρώτας τις αφηγείται σ' αύτη τήν επιστολή. 51. Πραγματικά είχαν γίνει γνωστές οι μέριμνες του Κωλέττη για τους ελλη-

17 Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 181 μέ μια δεύτερη «ίκετήριον» επίσης πού του απηύθυνε πριν άπό τον 'Ιούλιο του 1841, έφεραν το ποΰούμζνο αποτέλεσμα και ό Ρώτας στο ευχαριστήριο γράμμα της 8ης 'Ιουλίου δεν θα φεισθεΐ νέων κολακευτικών κρίσεων για το πρόσωπο του έλληνα διπλωμάτη και πολιτικού. 52 Και ενώ τον Σεπτέμβριο του 1840 ό Ρώτας σχεδίαζε να προχωρήσει σε νέο εκδοτικό εγχείρημα, τη σύνταξη τετράγλωσσου λεξικού (αρχαίου και νέου ελληνικού, γαλλικού και αγγλικού), δπως τουλάχιστο έγραφε στον Νικόλαο Ζωσιμά στη Νίζνα της Ρωσίας προτείνοντας του να επιχορηγήσει την έκδοση και υπολογίζοντας προφανώς στην εμπορική της επιτυχία (((αύται αϊ τέσσαρες γλώσσαι την σήμερον εϊναι εις χρήσιν μεγίστην οχι μόνον εις την Ελλάδα άλλα και εις ολην την λοιπήν Εύρώπην», υπογράμμιζε), 53 τον Νοέμβριο τον βλέπουμε να κάνει ενα ταξίδι στην Ερμούπολη της Σύρου. Σκοπό είχε να διαπραγματευτεί μέ νες σπουδαστές του Παρισιού αφότου μάλιστα τις περιέγραφαν δημόσια οι ίδιοι, βλ. π.χ. το γράμμα ενός σπουδαστή της Νομικής στο Παρίσι πού δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ή Μοϋσα τής Σύρου, αρ. 3/ , σ. 10: ξένος σε ξένη γή δεν είχε άλλη «παραμυθίαν» παρά το σπίτι του Κωλέττη. ((Αυτόν έκαμα άδελφόν, αυτόν φίλον, αυτόν πατέρα, αυτόν προστάτην». Ό ανώνυμος επιστολογράφος πρέπει να ήταν ό Νικόλαος Σαρίπολος, ό οποίος στά Αυτοβιογραφικά 'Απομνημονεύματα του, 'Αθήνα 1889, σ , εκφράζεται μέ συγκίνηση για τήν πατρική στοργή του Κωλέττη απέναντι του και τους παραμυθητικούς λόγους του όταν έχασε τον πατέρα του στην Κύπρο τον Αύγουστο του Σ' αυτόν θα αφιέρωνε ενα αυθόρμητο ποίημα πού έγραψε τον Ιούλιο του 1843, καθώς ό Κωλέττης ετοιμαζόταν νά επιστρέψει στην Ελλάδα (((πλην τα τέκνα σου αφήνεις μοναχά των εις τήν ξένη ν/ ποίος μέντωρ συμβουλεύων τάς ελπίδας τής Πατρίδος / μένει πλέον εις Παρίσι Κοραή έστερημένην») κ.λπ., Νικολάου Ι. Σαριπόλου Τά μετά θάνατον δημοσιευόμενα, 'Αθήνα 1890, σ Πβ. τις ανάλογες ειδήσεις από τό Παρίσι πού είχαν δημοσιευτεί νωρίτερα στην εφημερίδα Αθηνά, αρ. 460/ , σ Σε ένδειξη άλλωστε τής αναγνώρισης των ευεργεσιών του, ηθικών και υλικών, προς αυτήν «Ή εν Παρισίοις Ελληνική νεολαία» πρόσφερε τόν καιρό τής αναχώρησης του χρυσό μετάλλιο «'Ιωάννη Κωλέττη άγαθώ Πολίτη», βλ. Έφημερίς των Αγγελιών, Σύρος, αρ. 119/ , σ. [3]. 52. Άρχεΐον Ίω. Κωλέττη, δ.π., φάκ. 65, 1841, άρ Τό «ίκετήριον» γράμμα δέν έχει σωθεί. ιν Αν είχε τό γένος πολλούς όμοιους του, ((τότε ήθελε θριαμβεύειν ή αρετή, ήθελε τρέξειν ή ελληνική νεολαία στάδιον λαμπρόν, και τό έθνος ήθελε μετ' ολίγον συναριθμηθήν μέ τά άλλα φωτισμένα και ευτυχισμένα έθνη», του έγραφε στις 8 'Ιουλίου, ακολουθώντας τους κοραϊκούς κανόνες γραμματικής. 53. Γράμμα τής 15ης Σεπτ. 1840, Μικρό αρχείο Ρώτα, INE/EIE. Ό Ρώτας απαριθμούσε στον Ζωσιμά τά βοηθήματα πού είχε στή διάθεση του γιά τή σύνταξη του Αεξικοϋ, του εξηγούσε τά οικονομικά και τεχνικά θέματα τής έκδοσης, τόν απαιτούμενο χρόνο γιά τήν προετοιμασία της κ.λπ.

18 182 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 27 (2009) τον Δήμο Δήμαρχος ήταν ό χιώτης Ν. Πρασσακάκης τήν πώληση ενός από τα πολυτιμότερα περιουσιακά του αποκτήματα, της βιβλιοθήκης του. Με τή διαμεσολάβηση του εγκαταστημένου εκεί φίλου και συνεπιτρόπου του Νικόλαου Βλαστού και του συμπατριώτη και σύγγαμπρού του γυμνασιάρχη Γεώργιου Σερούιου, ό Δήμος Έρμουπολιτών ενδιαφέρθηκε να αποκτήσει τή συλλογή των βιβλίων, προορίζοντας τα για τον εμπλουτισμό τής βιβλιοθήκης του Γυμνασίου, σχεδιαζόμενης να μετεξελιχθεί σε δημόσια, των όποιων τον κατάλογο είχε ήδη στείλει ό Ρώτας πριν άπό το ταξίδι στο νησί. Περιείχε 190 τίτλους ελληνικών και ξένων εκδόσεων με σύνολο 950 δερματόδετων και χαρτόδετων τόμων. 1 ο γεγονός οτι αναγκαζόταν να αποχωριστεί αγαπημένα πράγματα μιας ζωής για τα όποια δήλωνε, όταν τα αποκτούσε, ότι «το μέλι και γάλα των γηρατειών μου θέλει είσθαι των βιβλίων τούτων ή άνάγνωσις», 55 σήμαινε ότι πιεζόταν επειγόντως να αυξήσει τον οικογενειακό προϋπολογισμό έτσι ώστε να ανταποκριθεί στο οικονομικό κόστος των επόμενων σχεδιασμών που αφορούσαν τή διεύρυνση και κυρίως τήν αξιοποίηση τής έγγειας περιουσίας τους στην Αθήνα. Και πραγματικά άπό τήν πώληση τής βιβλιοθήκης τον επόμενο χρόνο^ το 1841, μαζί με τήν έπιπλοσκευή της αντί δρχ., παρότι εισέπραξε τότε μόνο 2500 δρχ. (άλλο 1/4 εκταμιεύθηκε άπό τον Δήμο στα τέλη του 1845, άφοΰ είχαν ήδη παραβιαστεί οι όροι εξόφλησης και ή υπόθεση είχε οδηγηθεί στα δικαστήρια, και, το κυριότερο, άφου είχε πεθάνει ό Ρώτας), είσέρρευσαν στο ταμείο του χρήματα που εξυπηρέτησαν τις επόμενες κινήσεις του. Να σημειωθεί ότι ούτε αυτή ή ενέργεια, να αγοραστεί δηλαδή ή βιβλιοθήκη άπό τον Δήμο τής ^Έρμούπολ^ς^ έμεινε ασχολίαστη άπό τον αθηναϊκό και τον συριανό τύπο ως δείγμα φιλοπρόοδης στάσης απέναντι στην παιδεία άλλα και ως αφορμή να προβληθεί ή άξια τής συλλογής και το πρότυπο του φιλόμουσου εμπόρου και κατόχου της, επιστήθιου φίλου του 'Αδαμάντιου Κοραή Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, ((Ή βιβλιοθήκη του έμπορου φίλου τοΰ Κοραή Ίάκ. Ρώτα)), δ.π., σ και Ανδρέας Θ. Δρακάκης, (('Ιάκωβος Ρώτας ό τζιώτης λόγιος τής εποχής τοΰ Διαφωτισμού και ή βιβλιοθήκη του)), Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 13 ( ), 127 κ.έ. Περισσότερα για το θέμα σε προσεχή εργασία μας. 55. Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, δ.π., σ 'Όλα τα παραπάνω στοιχεία θα δουν το φως εμπεριστατωμένα στην προσεχή μελέτη μας.

19 Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 183 Στο μεταξύ μετά τον γάμο της Ελευθέριας οι γονείς και τα τρία υπόλοιπα παιδιά τους φαίνεται οτι μετακόμισαν στη διώροφη οικία του γαμπρού τους, στην οδό 'Αρχαιοτήτων 33, δπου γνωρίζουμε δτι κατοικούσε ό Ρώτας τουλάχιστο άπο τις αρχές του 1841, προφανώς στην ίδια ενορία τών Άγ. 'Αποστόλων πού βρισκόταν και ή οικία Δ. Παπιολάκη, δίπλα στις ρωμαϊκές αρχαιότητες. Έκεΐ ακριβώς θα εγκαταστήσει την αποθήκη μέ τα αντίτυπα τών κοραϊκών εκδόσεων πού είχαν φτάσει άπο το Παρίσι και έκεΐ καλούνταν να κατευθύνονται οι βιβλιόφιλοι αγοραστές σέ καθορισμένο καθημερινό ωράριο (9-4 μ.μ.). Σέ τυπωμένες διαφημιστικές αγγελίες, μέ ημερομηνία 15 Φεβρουαρίου 1841, πού καταχωρίστηκαν και στον τύπο, περιεχόταν ό τιμοκατάλογος 22 εκδόσεων του Κοραή (+ ή λιθογραφημένη εικόνα του) το αντίτιμο τών οποίων έπρεπε να καταβάλλεται αμέσως σέ μετρητά. 57 Πόσο ανταποκρίθηκε το αγοραστικό κοινό δέν είναι γνωστό, παρότι οι αθηναϊκές εφημερίδες σύστηναν στους πολίτες να επωφεληθούν άπο την παρουσία τόσων «εύώνητων» αντιτύπων τών έργων του Κοραή και ιδίως στή μαθητευόμενη νεολαία ((να δράμη εις την πηγήν ταύτην, δια να λάβη δια μικρών άτίμητον πλούτοι υπέρ εαυτής και πατρίδος», όπως τήν προέτρεπε ή εφημερίδα Αιών. 'Όμως το γεγονός οτι προς τα τέλη του χρόνου ό Ρώτας ξανατύπωνε νέα (('Αγγελία» (22 'Οκτ. 1841) μέ μειωμένες τις τιμές τών εκδόσεων, 58 σήμαινε δτι αδημονούσε να συγκεντρώσει ρευστό ή δτι δέν είχε ικανοποιηθεί άπο το μέχρις εκείνη τή στιγμή εκδηλωμένο ενδιαφέρον τών αθηναίων και λοιπών αγοραστών. 'Όμως, αν αναλογιστούμε δτι σέ έναν μεταγενέστερο έντυπο τιμοκατάλογο του 1845, λείπουν οκτώ άπο τους περιεχόμενους στις προηγούμενες (('Αγγελίες» τίτλους βιβλίων και μένουν ασυμπλήρωτα τα στοιχεία τιμολόγησης για άλλους δύο, πρέπει να συμπεράνουμε δτι στο μεταξύ οι συγκεκριμένες εκδόσεις είχαν εξαντληθεί Βλ. Αθψα, άρ. 797/ , σ. 3344, Αιών, άρ. 240/ , σ. [3], 7/ Ταχυπτερος Φήμη, άρ. 85/ , σ Ή Ταχύπτερος Φήμη, άρ. 152/ , σ Ή έκπτωση κυμαινόταν άπο 1 δραχμή για τις μονότομες εκδόσεις εως 15 δρχ. για τις πολύτομες (Ατακτα). 59. Πρόκειται για τις εκδόσεις, σύμφωνα μέ τήν αναγραφή τών καταλόγων του 1841, ((Λυκούργου κατά Λεωκράτους)), ((Ξενοφώντος 'Απομνημονεύματα και Πλάτωνος Γοργίας», ((Μάρκου Αυρηλίου», (('Ιπποκράτους και Γαληνού», «Βεκκαρία μετάφρασις», ((Πανταζής», ((Βίος Κοραή», ((Διάλογος Βενετίας», ((Ραψωδία Ίλιάδος A.B.Γ.Δ.», ((Συμβουλή τριών Επισκόπων».

20 184 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 27 (2009) Λ Ως τον 'Οκτώβριο του 1841, έκτος άπο την πώληση της βιβλιοθήκης, είναι γνωστές τέσσερις ακόμη αγοραπωλησίες πού έγιναν άπο τους δύο συζύγους και αφορούσαν ακίνητα τόσο στην 'Αθήνα δσο και την Τζια. Στην πρώτη χρονολογικά, ό Ρώτας τον Φεβρουάριο απαίτησε άπο τον ξυλουργό Δημήτριο Ντέρβα να του παραχωρήσει κατά γνωμάτευση του αρχιτέκτονα της πόλεως των 'Αθηνών ένα τεμάχιο γης 88 τ.π. μέ την έπ' αυτού οικοδομή «κατά τήν μακράν Στοάν», δηλαδή τήν περιοχή τού Θησείου-Κεραμεικού, έναντι ποσού 2336 δρχ., το οποίο παρακατέθεσε στον συμβολαιογράφο και τον 'Ιούνιο εξόφλησε τον Ντέρβα. 60 Στή δεύτερη, ή Ζαχαράτη πούλησε στις 8 Μαρτίου ένα νερόμυλο στή θέση Μυλοπόταμος της Τζιας στον άνδρα της αδελφής της Κατίγκως γυμνασιάρχη Γ. Σερούιο αντί 2800 δρχ. 61 Στην τρίτη, ή ίδια πούλησε στις 5 Σεπτεμβρίου στον γαμπρό της Ίω. Νικολαίδη Αεβαδέα το ιδιόκτητο οικόπεδο τής όδοΰ Αιόλου (βλ. το συμβόλαιο μέ τον Χρ. Τρακάδα του 1840), εκτάσεως 305 τ.π. (συμπεριελήφθηκαν στους αρχικούς 240 και 65 Ί /\ τ.π. ακόμη παραχωρημένοι άπο τον Δήμο Αθηνών) έναντι ποσού 4500 δρχ., πού εξοφλήθηκε τον Δεκέμβριο τού Τέλος, στις 26 Αυγούστου ό Ρώτας πούλησε το σπίτι του στην 'Επάνω Χώρα τής Τζιας στον παπά Βασίλειο Κοζαδίνο, χωρεπίσκοπο, στην τιμή των 2700 δρχ., σπίτι πού γνωρίζουμε δτι το είχε χτίσει κατά τή διαμονή του στο νησί το , 63 ένα άπο τα τελευταία σημεία αναφοράς για τους δεσμούς του μέ τα πάτρια εδάφη. Για μεγαλύτερη μάλιστα κατοχύρωση των τίτλων τής νέας ιδιοκτησίας του ό Β. Κοζαδίνος δημοσίευσε ((Ειδοποίηση» μέ 60. 'Αρχείο Κ. Κοκκίδη, ΓΑΚ, φάκ. 43, συμβ. άρ / 'Ό.π., φάκ. 44, συμβ. άρ 'Ό.π., φάκ. 46, συμβ. άρ 'Ό.π., φάκ. 46, συμβ. άρ Ή πληροφορία για τήν ανοικοδόμηση του σπιτιού προέρχεται άπο ανέκδοτη γαλλική επιστολή του Ρώτα, Τεργέστη 15 Νοεμβρίου 1821, προς τον πρέσβη τής 'Ολλανδίας στην Κωνσταντινούπολη Gaspar de Testa, Κρατικά 'Αρχεία Χάγης, Πρεσβεία Τουρκίας , άρ 'Οφείλω ευχαριστίες στον ιστορικό B.-J. Slot για το σχετικό μέ τον Ρώτα υλικό πού μου είχε εμπιστευθεί προ χρόνων άπο τα 'Αρχεία τής Χάγης, θα άξιζε να γίνει περαιτέρω έρευνα για να διαπιστωθεί αν Ινα σπίτι στην 'Επάνω Χώρα, δπου στή δεκαετία του 1980 υπήρχε εντοιχισμένο στο δώμα του οικόσημο, δείγμα βενετσιάνικης καταγωγής του κτήτορα (ό παππούς του Ρώτα ήταν Βενετσιάνος), είναι το μεταβιβασμένο στον χωρεπίσκοπο Βασίλειο. Φωτογραφία του οικοσήμου βλ. στο βιβλίο τής Αίνας Μενδώνη, Κωνσταντίνου Μάνθου 'Αρχαιολογία και Ιστορία της νήσου Κέας, [Κέα], Βουρκαριανή, 1991, πίν. Ιδ.

21 Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 185 την όποια προσκαλούσε δσους είχαν οποιεσδήποτε αξιώσεις έπ' αυτής να ενεργήσουν μέσα στις νόμιμες προθεσμίες. Με τα εσοοα των πωλήσεων και δσα χρηματικά ποσά διέθετε ως τότε το ταμείο τής οικογένειας άλλα και ασφαλώς με τήν προοπτική, αν χρειαζόταν, προσφυγής σε δανεισμό ξεκίνησαν οι Ρώτα τις εργασίες ανέγερσης διώροφης οικίας στο οικόπεδο τής όδοϋ Βουλεβαρίου κοντά στον ναό του 'Ολυμπίου Διός. 'Ένα μέρος του ιστορικού τής ανέγερσης αποκαλύπτεται σε τρία συμβόλαια πού συντάχθηκαν με συμβαλλόμενους ειδικούς τεχνίτες οι όποιοι ανέλαβαν τήν αποπεράτωση του κτηρίου μετά τήν κατασκευή του σκελετού και τής τοιχοποιίας του. Δεν μας έχει παραδοθεί το Ονομα του αρχιτέκτονα ούτε αυτό του εργολάβου ανέγερσης, παρά μόνο τα ονόματα των τριών ειδικών τεχνιτών, ό πρώτος άπό τους όποιους θα μπορούσε να είχε σχεδιάσει και το κτήριο, πού, όπως διασώθηκε στις απεικονίσεις του, δεν παρουσίαζε μορφολογικά ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, επρόκειτο εξωτερικά για ενα λιτό οθωνικό κτίσμα, «πενιχρά οικία» θα χαρακτηριζόταν άπό τους συγχρόνους. 65 Ό λόγος για τον τέκτονα Δημ. Δαμιανό ό όποιος στις 23 'Οκτωβρίου 1841 ανέλαβε τήν εργολαβία τής ξυλείας (πατώματα, κουφώματα, σκάλες, χαγιάτια, κεραμίδια κ.λπ.) με τα υλικά εις βάρος του ιδιοκτήτη και προθεσμία αποπεράτωσης τής εργασίας τους τρεις μήνες (στο συμβόλαιο διακανονίζονταν τα εργατικά ημερομίσθια και ή αμοιβή τής επιστασίας). 66 Στον Δαμιανό ανατέθηκε και ή επιστασία του σοβαντίσματος τής οικοδομής (εξαιρούνταν ή μάντρα τής αυλής), τήν εργολαβία τού όποιου ανέλαβε στις 22 Νοεμβρίου 1841 ό χριστής Γεώργ. Μπούκης έναντι 2100 δρχ. πληρωτέων κατά δόσεις και με προθεσμία παράδοσης επίσης το τρίμηνο. 67 Τέλος στις 27 Δεκεμβρίου τού ίδιου έτους υπήρξε συμφωνία με τον τρίτο τεχνίτη, τον βαφέα και ζωγράφο Ant. Belles, πού έπρεπε μέσα σε τρεις μήνες να βάψει το σπίτι με έλαιοβαφές πρώτης ποιότητας και με χρώματα τής αρεσκείας τού ιδιοκτήτη και να ζω- 64. Βλ. Αιών, άρ. 297/ , σ Βλ. εδώ σ Αρχείο Κ. Κοκκίδη, δ.π., φάκ. 47, συμβ. άρ Για τήν εργασία τής ξυλείας ό Ρώτας θα πλήρωνε 700 δρχ. και για τήν επιστασία 4 δρχ. για κάθε εργάσιμη ημέρα. 67. "Ο.π., φάκ. 47, συμβ. άρ