ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Transcript

1

2 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «Επίδραση της οργανικής λίπανσης και διαφορετικών επιπέδων άρδευσης στην ανάπτυξη και στις αποδόσεις βιομηχανικής κάνναβης (Cannabis sativa L.)» Αγγελική Κ. Κούστα Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Παναγιώτα Παπαστυλιανού Αθήνα

3 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «Επίδραση της οργανικής λίπανσης και διαφορετικών επιπέδων άρδευσης στην ανάπτυξη και στις αποδόσεις βιομηχανικής κάνναβης (Cannabis sativa L.)» Αγγελική Κ. Κούστα Τριμελής Εξεταστική Επιτροπή : Παπαστυλιανού Παναγιώτα Αναπληρώτρια Καθηγήτρια - Επιβλέπουσα Μπιλάλης Δημήτριος Καθηγητής - Μέλος Τραυλός Ηλίας Επίκουρος Καθηγητής - Μέλος 2

4 3 Στον Καπετάνιο

5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με το πέρας της μεταπτυχιακής μου μελέτης, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν στη διεξαγωγή της. Η παρούσα μελέτη δε θα ολοκληρωνόταν χωρίς τη συμβολή της επιβλέπουσας μου, Αναπληρώτριας Καθηγήτριας κ. Παναγιώτας Παπαστυλιανού. Θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς ευχαριστίες μου για την ανάθεση, επίβλεψη και διόρθωση αυτής της μελέτης, όπως επίσης και για το κλίμα ουσιαστικής συνεργασίας, τις συστάσεις της και τον εγκάρδιο τρόπο επίλυσης των όποιων προβλημάτων αντιμετώπισα. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στον Καθηγητή κ. Δημήτριο Μπιλάλη, καθώς και τον Επίκουρο Καθηγητή Ηλία Τραυλό για την προσφορά οποιασδήποτε βοήθειας κι αν χρειάστηκα, τις πολύτιμες συμβουλές και το ενδιαφέρον τους για την πρόοδό μου. Έπονται των ευχαριστιών μου τα μέλη του Εργαστηρίου Γεωργίας, ο κ. Στυλιανός Τσιώρος και κ. Κώστας Μαργαρίτης για την προθυμία τους να βοηθήσουν έμπρακτα, τόσο στο εργαστήριο, όσο και στον αγρό. Ευχαριστώ θερμά τόσο τους συναδέλφους Γιώργο Λουκάκη, Διονύση Φράγκο, Μπάμπη Τυρογαλά, Γιώργο Κουφόπουλο και Νίκο Πυρομάλη, όσο και τους συμφοιτητές μου από το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών για την πολύτιμη βοήθειά τους στον πειραματικό αγρό. Ευχαριστώ, επίσης, τα μέλη και τους υποψήφιους Διδάκτορες του Εργαστηρίου Γεωργίας Νικολίνα Χειμώνα, Ιωάννα Ταμπαξή και Γιάννη Ρούσση για την εποικοδομητική και αρμονική συνεργασία μας. Τέλος, θα ήθελα να απευθύνω το μεγαλύτερο ευχαριστώ στον πατέρα μου Κωνσταντίνο, τη μητέρα μου Μαριάνθη και τον αδερφό μου Νικόλα για την αμέριστη στήριξη σε όλους τους τομείς. Δε θα μπορούσα να παραλείψω τις φίλες μου Τζίνα Μπαμπάτσικου, Κρίνα Δαλακλή, Ηρώ Παρδαβέλλα και Κέλλυ Αρκουμανέα, των οποίων η παρουσία και βοήθεια τους υπήρξε καταλυτική. Τους ευχαριστώ όλους για την αγάπη, την κατανόηση και την υπομονή την οποία έδειξαν παροτρύνοντάς με να λάβω την παιδεία που επιθυμούσα. 4

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αντικείμενο της παρούσας μεταπτυχιακής έρευνας υπήρξε η μελέτη της επίδρασης οργανικής λίπανσης και διαφορετικών επιπέδων άρδευσης στην ανάπτυξη και τις αποδόσεις της βιομηχανικής κάνναβης (Cannabis sativa L.). Η καλλιέργεια έλαβε χώρα στον πειραματικό αγρό του Εργαστηρίου Γεωργίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, την περίοδο 5 Μαΐου με 11 Σεπτεμβρίου του Χρησιμοποιήθηκε το σχέδιο των Υπο-υποδιαιρεμένων Τεμαχίων με 2 επαναλήψεις και ως παράγοντας κύριων τεμαχίων επιλέχθηκαν οι ποικιλίες βιομηχανικής κάνναβης (Futura 75 και Santhica 27). Στα υποδιαιρεμένα τεμάχια εντός των κυρίων τεμαχίων κατανεμήθηκαν τυχαία οι επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρας, οργανική:18ν και 24Ν), ενώ στα υπο-υποτεμάχια οι επεμβάσεις της άρδευσης (30%, 60 % και 100%). Τα αγρονομικά χαρακτηριστικά που μελετήθηκαν ήταν τα ακόλουθα: το ύψος φυτών, ο αριθμός πραγματικών και βρακτίων φύλλων, η φυλλική επιφάνεια, το νωπό και ξηρό βάρος του υπόγειου και υπέργειου μέρους, το μήκος και βάρος της κύριας ταξιανθίας, ο αριθμός των σπόρων ανά κύρια ταξιανθία, το βάρος των σπόρων ανά κύρια ταξιανθία, το μήκος και βάρος της δευτερεύουσας ταξιανθίας, ο αριθμός των σπόρων ανά δευτερεύουσα ταξιανθία, το βάρος των σπόρων ανά δευτερεύουσα ταξιανθία και το συνολικό βάρος των δευτερευουσών ταξιανθιών του φυτού. Τα αποτελέσματα κατέδειξαν ότι, η οργανική αζωτούχος λίπανση συνέβαλλε σημαντικά στην βλαστική ανάπτυξη των φυτών της κλωστικής κάνναβης παρουσιάζοντας θετικά αποτελέσματα στα εξής μετρούμενα χαρακτηριστικά: αριθμός πραγματικών φύλλων, φυλλική επιφάνεια, ξηρό βάρος στελέχους και φύλλων. Θετική ήταν η επίδραση της αυξημένης άρδευσης στα περισσότερα μετρούμενα χαρακτηριστικά: ύψος φυτού, αριθμός πραγματικών φύλλων, φυλλική επιφάνεια και βάρος κύριας ταξιανθίας. Οι δύο ποικιλίες Futura 75 και Santhica 27 δεν παρουσίασαν στατιστικά σημαντικές διαφορές δίνοντας παρόμοιες αποδόσεις. Εξαίρεση αποτελούν το ύψος του φυτού, το ξηρό βάρος των 5

7 φύλλων και του στελέχους, όπου υπερείχε η Futura 75, καθώς και ο αριθμός των πραγματικών φύλλων που υπερείχε η Santhica 27. Όσο αφορά τις συσχετίσεις μεταξύ των αγρονομικών χαρακτηριστικών του φυτού, η απόδοση του φυτού σε σπόρο συσχετίσθηκε θετικά,τόσο με τον αριθμό των σπόρων ανά κύρια ταξιανθία, όσο και με το δείκτη φυλλικής επιφάνειας. Επιπρόσθετα, η απόδοση του φυτού σε σπόρο συσχετίσθηκε θετικά με το ξηρό βάρος στελέχους. Τέλος, η αλληλεπίδραση των τριών παραγόντων δεν παρουσίασε στατιστικά σημαντικές διαφορές για κανένα από τα χαρακτηριστικά που μελετήθηκαν. Η παρούσα μελέτη καταδεικνύει τον σημαντικό ρόλο, που διαδραματίζει η οργανική λίπανση στην ανάπτυξη και τις αποδόσεις της κλωστικής κάνναβης. Ταυτόχρονα, δίνει κίνητρο για περαιτέρω έρευνα, που θα οδηγήσει στην βαθύτερη γνώση και κατανόηση των αγρονομικών και ποιοτικών χαρακτηριστικών της καλλιέργειας στην ελληνική πραγματικότητα. Λέξεις κλειδιά: Futura 75, Santhica 27, άρδευση, οργανική λίπανση. 6

8 SUMMARY In this M.Sc thesis were evaluated the effects of organic fertilization and different levels of irrigation on the growth and yields of industrial cannabis (Cannabis sativa L.). The cultivation took place on the experimental field of the Agricultural Laboratory of the Agricultural University of Athens from May 5 to September 11 of The experiment was based on a split-split-plot design with two replications. The variety of industrial cannabis (Futura 75 and Santhica 27) was the main - plot factor. The irrigation (30%, 60% and 100%) was the sub-plot factor and fertilization (control, organic: 18N and 24N) was the sub-sub plot factor. Block and block interactions in all treatments described above were random factors. The agronomic characteristics which were studied were the following: the height of the plant, the number of actual and bristle leaves, leaf area of the plant, fresh and dry weight of the underground and upper plant, the length and weight of the main inflorescence, the number of seeds per main inflorescence, the weight of the seeds per main inflorescence, the length and weight of the secondary inflorescence, the number of seeds per secondary inflorescence, the weight of the seeds per secondary inflorescence and the total weight of the secondary inflorescences of the plant. The results of the present study showed that organic nitrogen fertilization significantly contributed to the germination of hemp plants showing positive results in the following measured characteristics: number of actual leaves, leaf area, dry weight of stem and leaves. Positive was the effect of high irrigation on most measured characteristics: plant height, number of actual leaves, leaf area and weight of main inflorescence. Thevarieties (Futuna 75 and Santhica 27) did not show statistically significant differences, yielding similar yields. The exception is the height of the plant, the dry weight of the leaves and the stem, where Futura 75 was superior, and the number of real leaves that Santhica 27 exceeded. 7

9 As for the correlations between the agronomic characteristics of the plant, seed yield was positively correlated with both the number of seeds per main inflorescence and the leaf area index. Additionally, the yield of the seed was positively correlated with the dry weight of the stem. Finally, the interaction of the three factors did not show statistically significant differences for any of the studied characteristics which studied. This study demonstrates the important role of organic fertilization on growth and yield of hemp. At the same time, it provides an incentive for further research that will lead to a deeper knowledge and understanding of the agronomic and qualitative characteristics of the cultivation in Greek conditions. Key words: Futura 75, Santhica 27, irrigation, organic fertilization. 8

10 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ιστορική αναδρομή Χρήσεις κάνναβης και αρχαιολογικά ευρήματα Ιστορία της κάνναβης στην Ελλάδα Βοτανική Ταξινόμηση Προϊόντα και χρήσεις κλωστικής κάνναβης Οικονομική σημασία καλλιέργειας Παγκόσμια παραγωγή Παραγωγή σπόρου Παραγωγή ίνας Ευρωπαϊκή Ένωση Καλλιέργεια και επεξεργασία Χρήσεις και προϊόντα ίνας Παραπροϊόντα ίνας Χρήσεις σπόρου και ελαίου Παραγωγή στην Ελλάδα Νομοθεσία για καλλιέργεια κλωστικής κάνναβης Μορφολογία Φυτού Βοτανικά χαρακτηριστικά Αύξηση και ανάπτυξη φυτού Ποικιλίες Υβρίδια Καλλιεργητικές Πρακτικές Σπορά Προσδιορισμός πυκνότητας φύτευσης Διαχείριση ζιζανίων Συγκομιδή Εδαφικές και Κλιματικές απαιτήσεις Κλίμα Έδαφος Άρδευση και Λίπανση

11 1.8.1 Απαιτήσεις σε νερό Λίπανση Άζωτο Κάλιο Φώσφορος Λοιπά θρεπτικά στοιχεία Ζιζάνια - Εχθροί - Ασθένειες Κυριότερα ζιζάνια Κυριότεροι εχθροί Κυριότερες ασθένειες ΣΚΟΠΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Περιοχή μελέτης Φυτικό υλικό Πειραματικό σχέδιο Εδαφικές και κλιματικές συνθήκες αγρού Καλλιεργητικές πρακτικές Προσδιορισμοί - Μετρήσεις αγρονομικών χαρακτηριστικών Πυκνότητα Φυτών Μέτρηση Ύψους Φυτών Καταστρεπτικές Μετρήσεις Συγκομιδή Στατιστική Ανάλυση ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ύψος Φυτού Αριθμός φύλλων Αριθμός πραγματικών φύλλων Αριθμός βρακτίων φύλλων Φυλλική επιφάνεια Νωπό Βάρος Νωπό Βάρος Πραγματικών φύλλων Νωπό Βάρος βρακτίων φύλλων Νωπό Βάρος Στελέχους Νωπό Βάρος Ρίζας Ξηρό Βάρος Ξηρό Βάρος Φύλλων Ξηρό Βάρος Στελέχους

12 4.5.3 Ξηρό Βάρος Ρίζας Συγκομιδή Κύρια Ταξιανθία Μήκος κύριας ταξιανθίας Βάρος κύριας ταξιανθίας Αριθμός σπόρων ανά κύρια ταξιανθία Βάρος σπόρων ανά κύρια ταξιανθία Δευτερεύουσα Ταξιανθία Μήκος Δευτερεύουσας Ταξιανθίας Βάρος Δευτερεύουσας Ταξιανθίας Αριθμός σπόρων ανά Δευτερεύουσα Ταξιανθία Βάρος σπόρων ανά Δευτερεύουσα Ταξιανθία Απόδοση σε σπόρο (kg/στρ.) ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

13 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Ιστορική αναδρομή Η κλωστική κάνναβη (Cannabis sativa) είναι μία από τις αρχαιότερες ετήσιες καλλιέργειες παγκοσμίως. Εκτιμάται ότι η εμφάνιση της καλλιέργειας χρονολογείται εδώ και τουλάχιστον χρόνια (Schultes et al., 1974; Merlin, 2003), ενώ έχει υποτεθεί ότι το γένος Cannabis εξελίχθηκε παράλληλα με το ανθρώπινο είδος (McPartland and Guy, 2004). Η γεωγραφική της προέλευση, όπως προσδιορίζεται από τους μεγάλους ερευνητές φυτών De Bunge, De Candolle, Hooker και Vavilov, τοποθετείται στην ευρύτερη περιοχή της Κεντρικής Ασίας και της Βορειοδυτικής Ινδίας. Αρχαιολογικά ευρήματα αποδεικνύουν, ότι η Βόρεια Κίνα αποτέλεσε το σημαντικότερο κέντρο εξημέρωσης του φυτού από την εμφάνιση της γεωργίας κατά την Νεολιθική Εποχή (Li, 1973). Η καλλιέργεια εξαπλώθηκε στα Βαλκανικά κράτη και την Ιταλία κατά τη διάρκεια των Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αυτοκρατοριών, ενώ η εγκατάστασή της στα βόρεια και δυτικά έγινε μέσω της νότιας Ευρώπης (Godwin, 1967). Το εμπόριο μεταξύ των Βίκινγκς και διάφορων μεσογειακών πολιτισμών κατέστησε εφικτή την εξάπλωση και έγκαιρη εγκατάσταση στη Βορειοδυτική Ευρώπη. Την ικανότητα εξάπλωσης της καλλιέργειας μελέτησε ο Vavilov διακρίνοντας άγρια είδη της και καταλήγοντας στο συμπέρασμα: Χάρη στις βιολογικές ιδιαιτερότητές της, η κάνναβη ακολούθησε φυσικά τον άνθρωπο κοντά στις κατοικίες του και παντού, όπου το έδαφος καλλιεργούνταν. Σε αντίθεση με την Ευρώπη, στην Αφρική τα αρχαιολογικά ευρήματα που επαληθεύουν την ύπαρξη και χρήση κλωστικής κάνναβης δεν επαρκούν για να προσδιοριστεί χρονολογικά επακριβώς η εμφάνιση της (Cadman and Dames, 1993). Στην Αμερική, φυτά κάνναβης μεταφέρθηκαν με τους πρώτους μετανάστες από την Ευρώπη και η καλλιέργεια αποτέλεσε μια από τις κινητήριες δυνάμεις της «νέας» Αμερικής. Εικόνα 1.1 Παγκόσμια εξάπλωση της καλλιέργειας της κλωστικής κάνναβης. 12

14 1.1.1 Χρήσεις κάνναβης και αρχαιολογικά ευρήματα Από τα αρχαιότερα ευρήματα, ύφασμα κάνναβης βρέθηκε στο Κατάλ Χουγιούκ (Μεσοποταμία) και τοποθετείται χρονικά περίπου στο 8000 π.χ.. Ενώ τα περισσότερα υφάσματα που χρησιμοποιήθηκαν από τον άνθρωπο προέρχονταν - μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα - από κάνναβη. Κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, ο στρατιωτικός εξοπλισμός, όπως αλεξίπτωτα, αντίσκηνα, σάκοι, σημαίες, ρούχα, κ.ά. κατασκευαζόταν από κάνναβη. Μέχρι το 1937, το 75-90% της παγκόσμιας παραγωγής σχοινιών, νημάτων και κορδονιών προέρχονταν από την κάνναβη, ενώ μετά την απαγόρευση της καλλιέργειας αντικαταστάθηκαν από μη ανακυκλώσιμα συνθετικά προϊόντα. Όσον αφορά στο χαρτί κάνναβης, η μέθοδος κατασκευής του ήταν γνωστή στους Κινέζους τουλάχιστον από τον 1ο αιώνα π.χ. Ο ισλαμικός πολιτισμός ανακάλυψε το χαρτί περίπου 800 χρόνια αργότερα, ενώ ο δυτικός πολιτισμός το υιοθέτησε μετά από χρόνια. Πολλά σημαντικά κείμενα έχουν τυπωθεί σε χαρτί από κάνναβη, όπως η «Μεγάλη Χάρτα» και η «Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας» της Αμερικής. Η κάνναβη μπορεί να μην αποτελεί την μοναδική εναλλακτική πηγή παρασκευής χαρτιού, προσφέρει,όμως, χαρτί καλύτερης ποιότητας και μεγαλύτερης διάρκειας ζωής από οποιοδήποτε άλλο έχει κατασκευαστεί. Σημαντική ήταν και η χρήση της κάνναβης στο ναυτικό εξοπλισμό. Τα πρώτα πλοία που διασχίζουν τους ωκεανούς περιλαμβάνουν πανιά και σχοινί από υφαντές και πλεγμένες ίνες κάνναβης, όπως αποδεικνύεται από τα πλοία που χρησιμοποίησε ο Χριστόφορος Κολόμβος τον 15 ο αιώνα, αλλά και αργότερα τον 19 ο αιώνα ο Ναπολέων στις εκστρατείες του. Μέχρι το 1800, το σπορέλαιο κάνναβης ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένο, καθώς κάλυπτε το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας κατανάλωσης φωτιστικού λαδιού. Με τη διάδοση του λαδιού φάλαινας, η χρήση του σπορέλαιου κάνναβης για φωτισμό περιορίστηκε. Μετά το 1870 περίπου, τα δύο φωτιστικά λάδια αντικαταστάθηκαν σταδιακά από προϊόντα πετρελαίου. Τέλος, η χρήση της κάνναβης ως πετρέλαιο εμφανίζεται γύρω στο 1900,όταν ο Rudolf Diesel χρησιμοποίησε πετρέλαιο κάνναβης για να τρέξει το πρωτότυπο της μηχανής του. Ενώ γύρω στο 1920, ο Henry Ford παρουσίασε ένα αυτοκίνητο του οποίου το 70% του σώματος περιείχε ίνες κάνναβης, σιζάλ και άχυρο. Στην Ευρώπη, από τις αρχές του 19 ου αιώνα η καλλιέργεια εξαφανίστηκε ή διακόπηκε για δεκαετίες εξαιτίας του ανταγωνισμού με άλλα ινώδη φυτά, όπως το βαμβάκι ή συνθετικές ίνες μικρότερης αγοραστικής τιμής που ανταγωνίζονταν επιτυχώς την κάνναβη. Σημαντική αιτία, αποτέλεσε και η σύγχυση της κλωστικής κάνναβης με την φαρμακευτική (Cannabis indica) με τις αμερικάνικες πιέσεις για απαγόρευση της καλλιέργειας να ασκούνται υπό το πλαίσιο της αντιναρκωτικής εκστρατείας. Επιπλέον, η προοδευτική μείωση της καλλιέργειας οφείλεται στο αυξανόμενο κόστος της εργασίας (Allavena, 1962). Τέλος, η εφεύρεση της ατμομηχανής περιόρισε την 13

15 ανάγκη για ιστιοπλοϊκό εξοπλισμό, γεγονός που συνέβαλε στη μείωση της ζήτησης ινών κάνναβης. Την πενταετία , η μέση ετήσια έκταση της καλλιέργειας παγκοσμίως υπολογίζεται στα 10,9 εκατομμύρια στρέμματα, ενώ την πενταετία υποχώρησε στα 1,5 εκατομμύρια στρέμματα. Οι κυριότερες χώρες καλλιέργειας ήταν η Κίνα, ο Καναδάς, οι Ινδίες, η Αυστραλία, η Ρωσία και η Ουγγαρία. Ωστόσο, στις αρχές της δεκαετίας του 90 ξεκινά η αναβίωση της κλωστικής κάνναβης. Κυριότερος λόγος ήταν η δημιουργία νέων ποικιλιών παραγωγικότερων και με χαμηλότερη περιεκτικότητα σε ρητίνες THC. Παράλληλα, αναπτύχθηκε νέα τεχνολογία για την επεξεργασία της ίνας με αισθητά χαμηλότερο κόστος. Εξίσου σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι επιδοτήσεις, που χορηγήθηκαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση στα πλαίσια της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής για την καλλιέργεια της κλωστικής κάνναβης εντάσσοντάς την στις νέες καλλιέργειες Ιστορία της κάνναβης στην Ελλάδα Στην Ελλάδα, η κάνναβη καλλιεργούταν για αιώνες προς παραγωγή σχοινιών και υφασμάτων σύμφωνα με αναφορά του Ηρόδοτου το 450 π. Χ. Από τις αναφορές αυτές προκύπτει ότι οι αρχαίοι Έλληνες καλλιεργούσαν την κάνναβη και την χρησιμοποιούσαν ως πρώτη ύλη, όχι μόνο για την κατασκευή καραβόπανων, σχοινιών και υφασμάτων, αλλά και ως ευφορικό και θεραπευτικό μέσο. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και της Τουρκοκρατίας, η καλλιέργεια συνεχίστηκε, λόγω όμως των αλλεπάλληλων πολέμων και την μακροχρόνια υποδούλωση από Φράγκους, Ενετούς και Τούρκους ήταν σημαντικά περιορισμένη. Στάσιμη παρέμεινε κατά τα πρώτα χρόνια της σύστασης του Ελληνικού κράτους, καθώς οι ανάγκες σε κάνναβη καλύπτονταν από εισαγωγές. Η πρώτη ουσιαστική προσπάθεια οργανωμένης καλλιέργειας εμφανίστηκε το Ωστόσο, ο πόλεμος, η ραγδαία αύξηση της τιμής των δημητριακών, καθώς και ο ναυτικός αποκλεισμός λειτούργησαν ανασταλτικά στην προσπάθεια που είχε ήδη καταβληθεί. Έτσι, με την λήξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου η καλλιέργεια γίνεται βασική και τα προϊόντα της εξαγώγιμα. 14

16 Καλλιεργούμενη έκταση και παραγωγή σε ίνα και σπόρο στην Ελλάδα ( ) Έτη Καλλιεργούμενη έκταση (στρ.) Παραγωγή (τόνοι) Ίνα Καρπός , ,5 0,5 Πίνακας 1.1 Καλλιεργούμενη έκταση και παραγωγή σε ίνα και σπόρο στην Ελλάδα κατά τα έτη (Διεθνές Ινστιτούτο Γεωργίας της Ρώμης). Το 1928 λειτουργούσαν στην Ελλάδα επτά εργοστάσια κλωστικής κάνναβης -τα «κανναβουργεία»- τα οποία επεξεργάζονταν την ίνα, κυρίως για την παραγωγή τεχνικών υφασμάτων, όπως νήματα, σχοινιά, μουσαμάδες, ίνες υδραυλικών, σάκους κ.α. Αρκετά διαδεδομένη, όμως, ήταν και η επεξεργασία της κάνναβης ιδιωτικά, προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες σε είδη καθημερινής χρήσης. Τις δεκαετίες του 1930 και 1940 οι καλλιεργούμενες εκτάσεις κάνναβης αυξήθηκαν σημαντικά. Από το 1957, χρονιά απαγόρευσης της καλλιέργειας κάνναβης στην χώρα ύστερα από άσκηση αμερικανικών πιέσεων, αλλά και για τους λόγους που η καλλιέργεια έφθινε παγκοσμίως, τα ελληνικά κανναβουργεία σταδιακά οδηγήθηκαν στον μαρασμό με τελευταίο αυτό της Κέρκυρας στις αρχές του 80. Μέσα σε λιγότερο από 40 χρόνια, η ιστορία γύρω από την καλλιέργεια της κάνναβης ξεχάστηκε μετά την εγκατάλειψή της. 15

17 1.2 Βοτανική Ταξινόμηση Η βοτανική ταξινόμηση της κλωστικής κάνναβης είναι η ακόλουθη : Βασίλειο Υποβασίλειο Υπερομοταξία Συνομοταξία Ομοταξία Υφομοταξία Τάξη Οικογένεια Γένος Είδος Plantae - Plants Tracheobionta - Vascular plants Spermatophyta - Seed plants Magnoliophyta - Flowering plants Magnoliopsida - Dicotyledons Hamamelididae Urticales Cannabaceae - Hemp family Cannabis Cannabis sativa Πίνακας0Βοτανικήταξινόμησηκλωστικήςκάνναβης (Natural Resources Conservation Service - USDA). Το γεγονός της ελεύθερης ανταλλαγής γονιδίων μεταξύ φυτικών ειδών, που είναι γεωγραφικά και χρονικά απομονωμένα, όπως αυτό της κάνναβης δυσχεραίνει τον ακριβή καθορισμό των φυτών σε ταξινομικές κατηγορίες (Emboden, 1981). Σύμφωνα με μορφολογικές και μικροσκοπικές έρευνες στις διαφορές των ειδών, προέκυψε ότι το γένος Cannabis περιλαμβάνει τρία βασικά είδη (Schultes and Hoffman, 1980). Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται δύο είδη υψηλής χρηστικής και οικονομικής αξίας, η φαρμακευτική κάνναβη (Cannabis indica) και η κλωστική κάνναβη (Cannabis sativa), καθώς και ένα άγριο είδος (Cannabis ruderalis) (Anderson 1974, 1980; Emboden, 1974; Schultes et al, 1974). Εικόνα 1.2 Τα βασικά είδη του γένους Cannabis : Cannabis sativa, Cannabis indica και Cannabis ruderalis. 16

18 1.3 Προϊόντα και χρήσεις κλωστικής κάνναβης Από την εμφάνιση καλλιέργειας της κλωστικής κάνναβης μέχρι και σήμερα, έχει καταγραφεί ένας μεγάλος αριθμός προϊόντων και παραπροϊόντων. Στα βασικά προϊόντα συγκαταλέγονται οι ίνες και ο σπόρος. Πλέον, στην παγκόσμια αγορά υπολογίζονται περισσότερα από προϊόντα κάνναβης (Amaducci και Gusovius, 2010; Salentijn et al., 2015). Κλωστική Κάνναβη Στέλεχος Σπόρος Φύλλα & Ταξιανθίες Ίνες Εντεριώνη Καρπός Έλαιο Φαρμακευτικ ή & Καλλυντική χρήση Κλωστικά προιόντα Υλικά δόμησης Τρόφιμα Τρόφιμα Αγροχημικά Βιο-υλικά Βιομηχανικά προιόντα Ζωοτροφή Καλλυντικά Γεωυφάσματα Στρωμνή ζώων Ενέργεια Βιομηχανικά έλαια Χαρτοβιομηχανία Διάγραμμα 1.3 Χρήσεις του φυτού της κλωστικής κάνναβης. Ίνες κλωστικής κάνναβης Οι παραγόμενες ίνες που προέρχονται από τα στελέχη, ανάλογα με τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά -μήκος, πάχος ίνας και αντοχή- προορίζονται για διαφορετική χρήση 17

19 στην βιομηχανία. Έτσι, οι ίνες ανώτερης ποιότητας προωθούνται στην υφαντουργία (28%) για την κατασκευή σπάγκων, σχοινιών, δικτύων, υφασμάτων για ένδυση, σάκους, πανιά ιστιοφόρων και κανναβάτσο. Μεγάλο μέρος των υπόλοιπων ινών χρησιμοποιείται από τη χαρτοβιομηχανία για την παραγωγή χαρτιού ειδικής ποιότητας και χαρτοπολτού. Οι μικρού μήκους και σπασμένες, κατώτερης ποιότητας ίνες αξιοποιούνται και αυτές για την κατασκευή υλικών μόνωσης και υλικών οικοδομής. Επιπλέον, οι ίνες κάνναβης χρησιμοποιούνται στην αυτοκινητοβιομηχανία ως μονωτικό και στεγανωτικό επίστρωμα των αυτοκινήτων (Shahzad, 2012). Τέλος, σημαντική είναι και η κατασκευή γεω-υφασμάτων που χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο της διάβρωσης των εδαφών. Εντεριώνη στελεχών κλωστικής κάνναβης Η εντεριώνη των στελεχών της κλωστικής κάνναβης χρησιμοποιείται ως υλικό στρωμνής των ζώων και ιδιαίτερα των αλόγων ιππασίας, καθώς είναι δώδεκα φορές περισσότερο απορροφητική από το άχυρο του σιταριού, έχει μεγάλη διάρκεια χρησιμοποίησης, δεσμεύει την υγρασία και τις οσμές και είναι απωθητική για ταέντομα και τα τρωκτικά. Μετά από τη χρήση αυτή,αξιοποιείται στις κηπευτικές καλλιέργειες και τα καλλωπιστικά φυτά, καθώς αποτελεί άριστο χουμικο-βελτιωτικό του εδάφους (Carus et al., 2016). Σπόρος κλωστικής κάνναβης Ο σπόρος της κάνναβης εμφανίζει μέση περιεκτικότητα σε λάδι 20-35%. Χρησιμοποιούνταν, αρχικά, μόνο για την διατροφή των πτηνών και το λάδι τους στην σαπωνοποιία και την βερνικοποιία. Σήμερα, μελέτες γύρω από τον ποιοτικό χαρακτηρισμό του λαδιού (House et al., 2010 ; Latif and Anwar, 2009 ; Callaway, 2004 ; Kriese et al., 2004) αποδεικνύουν ότι όχι μόνο οι ίνες, αλλά και ο σπόρος παρουσιάζει μεγάλο εμπορικό ενδιαφέρον ως τρόφιμο, ζωοτροφή και συστατικό καλλυντικών προϊόντων (Sapino et al., 2008 ; Vogl et al., 2004). Ο σπόρος κάνναβης αποτελεί εξαιρετική πηγή αρκετών θρεπτικών ουσιών και βιταμινών. Προϊόντα που παράγονται από του σπόρους είναι το αλεύρι, η πρωτεΐνη, το έλαιο για ανθρώπινη χρήση λόγω της υψηλής θρεπτικής του αξίας κ.ά. Το έλαιο εμπεριέχει ένα ευρύ φάσμα λιπαρών οξέων. Έχει ασυνήθιστα υψηλά ακόρεστα λιπαρά οξέα 90%, όπως λινελαϊκό οξύ (ωμέγα 6), αλφα-λινολεϊκό οξύ (ωμέγα-3), γαμμα-λινελαϊκό οξύ (ωμέγα-6), τα οποία προσλαμβάνονται μόνο μέσω της διατροφής και θεωρούνται απαραίτητα για τον άνθρωπο (Callaway, 1998). Η πρωτεΐνη του είναι ισορροπημένη και αφομοιώνεται εύκολα. Απαραίτητο είναι να σημειωθεί ότι, το ποσοστό των σπόρων που χρησιμοποιήθηκε στη διατροφή ανήλθε από 30% το 2010 σε 55 % το 2015 (Carus and Sarmento, 2016). 18

20 Ταξιανθίες και φύλλα κλωστικής κάνναβης Ενώ οι φυτικές ίνες και οι σπόροι είναι τα κύρια προϊόντα της καλλιέργειας, υπάρχει ένα όλο και αυξανόμενο ενδιαφέρον για την αξιοποίηση των δευτερογενών μεταβολιτών της κάνναβης. Οι ταξιανθίες και τα φύλλα είναι πλούσια σε διάφορους βιοενεργούς δευτερογενείς μεταβολίτες, δηλαδή κανναβινοειδή, τερπενοειδή και φλαβονοειδή (Hazekamp et al., 2010). Έχουν αναγνωρισθεί και απομονωθεί από την κλωστική κάνναβη περίπου 60 κανναβινοειδείς ενώσεις με τις περισσότερες να βρίσκονται σε μικρή αναλογία (Sikora et al., 2011). Το κανναβοειδές που είναι γνωστό χάρη στις ψυχοτρόπες ιδιότητές του και έχει μελετηθεί εκτενώς είναι η τετραϋδροκανναβινόλη (THC), της οποίας η περιεκτικότητα όπως ορίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση δε θα πρέπει να ξεπερνά το 0,2 %. Επίσης, υψίστης σημασίας έχει αποδειχθεί η κανναβιδιόλη (CBD), η οποία συναντάται σε ποσοστό 0,5 με 2 % στο ανώτερο μέρος του φυτού και έχει μελετηθεί για τη φαρμακευτική και θεραπευτική της δράση σε ανορεξία, σκλήρυνση κατά πλάκας, καρκίνο, διαβήτη, επιληψία κ.α. (Mechoulam και Hanus, 1997). Η αναλογία THC/ CBD χαρακτηρίζει την υπό μελέτη κάνναβη ως φαρμακευτική ή μη (Mechtler et al., 2004). Εικόνα 0 Χημικοί τύποι τετραϋδροκανναβινόλη (THC) και κανναβιδιόλης (CBD). Η στροφή της σύγχρονης γεωργίας στην καλλιέργεια κλωστικής κάνναβης οφείλεται έως ένα βαθμό και στην θετική επίδραση της καλλιέργειας στο περιβάλλον. Η καλλιέργεια δεν επιβαρύνει το περιβάλλον με τη χρήση εξωτερικών εισροών, καθώς μπορεί να αναπτυχθεί και χωρίς τη χρήση εντομοκτόνων, ζιζανιοκτόνων και λοιπών αγροχημικών (Struik et al., 2000). Επιπροσθέτως, εκχυλίσματα αυτής μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως βιο-παρασιτοκτόνα κατά των νηματωδών (Mukhtar et al., 2013), των μεσοφιλικών μυκήτων, των εντόμων και ζιζανίων σε συνδυασμό βέβαια με ένα σύστημα κατάλληλης συγκομιδής και επεξεργασίας, προκειμένου να επιτραπεί η παραγωγή ινών καλής ποιότητας και δευτερογενών μεταβολιτών. Σε περιοχές όπου τα δασικά ξύλα εξαντλούνται, η καλλιέργεια της κάνναβης μπορεί να αποτελέσει αποτελεσματική πηγή γεωργικών ινών για την αντικατάσταση και συνεπώς τη διατήρηση των δασικών δέντρων (Montford and Small, 1999). Επιπλέον, η καλλιέργεια έχει αξιολογηθεί θετικά ως εξυγιαντής μολυσμένων εδαφών με βαρέα μέταλλα χωρίς να επηρεάζεται η παραγωγή της ίνας και της βιομάζας (Kozlowski et al., 1995 ; Ivanovaet al., 2003 ; Citterio et al., 2005 ; Gryndler et al., 2008). Τέλος, 19

21 χάρη στο βαθύ ριζικό της σύστημα συμβάλει στη βελτίωση της δομής του εδάφους, οπότε και ενδείκνυται για χρήση σε συστήματα αμειψισποράς (Piotrowski and Carus, 2011) συμβάλλοντας παράλληλα στη διατήρηση της βιοποικιλότητας (Montford and Small,1999). 1.4 Οικονομική σημασία καλλιέργειας Παγκόσμια παραγωγή Η καλλιέργεια της κλωστικής κάνναβης είναι ευρέως διαδεδομένη σε παγκόσμια κλίμακα. Σήμερα, σε περίπου 30 χώρες στην Ευρώπη, την Ασία, τη Βόρεια και Νότια Αμερική επιτρέπεται η καλλιέργεια της κλωστικής κάνναβης. Ο ρυθμός αύξησης των καλλιεργούμενων εκτάσεων και της παραγωγής ανά χώρα έχει επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από το εκάστοτε θεσμικό πλαίσιο, που καθορίζει τους όρους καλλιέργειας. Σε κάποιες χώρες, οι αργοί ρυθμοί οφείλονται στην απαγόρευση της καλλιέργειας. Ωστόσο, σταδιακά όλο και περισσότερες χώρες νομιμοποιούν την καλλιέργεια της κλωστικής κάνναβης Παραγωγή σπόρου Τα έτη 2010 και 2011, παρουσιάστηκε μια σημαντική μείωση της παγκόσμιας καλλιεργούμενης έκτασης για παραγωγή σπόρου και κατ επέκταση της παγκόσμιας παραγωγής. Ωστόσο, τα επόμενα έτη επανήλθε με αποτέλεσμα το 2016 η συνολική παγκόσμια καλλιεργούμενη έκταση για παραγωγή σπόρου να ανέρχεται στα εκτάρια και η παραγωγή στους τόνους. Για το 2016, η Ευρώπη αναδείχτηκε ηγετική δύναμη στην παραγωγή σπόρου καταλαμβάνοντας το 87,7% της παγκόσμιας παραγωγής με την Ασία να ακολουθεί στο 10,7% και την Αμερική στο 1,6%. Μεγαλύτερη παραγωγική δύναμη σπόρου παγκοσμίως είναι η Γαλλία. 20

22 Γράφημα Παγκόσμια καλλιεργούμενη έκταση και παραγωγή σε σπόρο κατά τα έτη (FAOSTAT 2017) Παραγωγή ίνας Εντός της δεκαετίας , η παγκόσμια παραγωγή ίνας παρότι ήταν πτωτική, σταδιακά εμφανίζει μια άνοδο. Έτσι, το 2016 η παγκόσμια καλλιεργούμενη έκταση για παραγωγή ίνας υπολογίζεται στα εκτάρια και η παραγωγή ίνας στους τόνους. Όσον αφορά στην παραγωγή ίνας, το 2016 η Ευρώπη φαίνεται να πρωτοστατεί με ποσοστό της τάξης του 48,3% ακολουθούμενη από την Ασία με 45,8% και την Αμερική με 5,9%. Γράφημα Παγκόσμια καλλιεργούμενη έκταση και παραγωγή σε ίνα κατά τα έτη (FAOSTAT 2017). 21

23 Στις δέκα μεγαλύτερες παραγωγικές χώρες για ίνα, την πρώτη θέση κατέχει η Κίνα, καθώς αποτελεί τη μεγαλύτερη παραγωγική και εξαγωγική δύναμη κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων κάνναβης και παραπροϊόντων της, δεδομένου ότι προμηθεύει ολόκληρη την Αμερική. Δεύτερη στην κατάταξη και πρώτη στην Ευρώπη είναι η Ολλανδία με εξίσου σημαντικά ποσοστά. Διάγραμμα Οι δέκα μεγαλύτερες χώρες παραγωγής ίνας κάνναβης για το έτος 2016 (FAOSTAT 2017) Ευρωπαϊκή Ένωση Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, η καλλιέργεια της κλωστικής κάνναβης παρά τους περιορισμούς και τις απαγορεύσεις αυτής στο παρελθόν, φαίνεται σταδιακά να επανέρχεται. Σήμερα, κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος με την παραγωγή ίνας για το 2016 να ανέρχεται στους τόνους και για παραγωγή σπόρου στους τόνους. Πλέον, έχει αναπτυχθεί μια ενεργός αγορά προϊόντων κλωστικής κάνναβης με παραγωγή σχεδόν σε όλα τα κράτη μέλη της Καλλιέργεια και επεξεργασία Από το 1993 έως και το 1996, η καλλιέργεια νομιμοποιείται στα περισσότερα μέλη κράτη, ενώ κάποια άλλα ακολουθούν αργότερα. Με τη νομιμοποίησή της, στα χρόνια που ακολουθούν η καλλιεργούμενη έκταση αυξάνεται σταδιακά, αλλά σημαντικά για να αγγίζει το 2016 τα εκτάρια (Carus et al., 2017). Τα μέλη κράτη που καταλαμβάνουν τις μεγαλύτερες εκτάσεις είναι η Γαλλία με μια σχετικά σταθερή αγορά για τα προϊόντα της κάνναβης και η Ολλανδία. Η Γαλλία πρωτοστατεί στην παραγωγή σπόρου, ενώ η Ολλανδία στην παραγωγή ίνας. Ωστόσο, τα τελευταία 22

24 χρόνια όλο και περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες ξεκινούν ή επεκτείνουν τις καλλιεργούμενες εκτάσεις τους σε κλωστική κάνναβη, κυρίως για την παραγωγή σπόρου. Εικόνα Παραγωγή ίνας κάνναβης στην Ευρωπαϊκή Ένωση για το έτος 2016 (FAOSTAT2017). Εικόνα Παραγωγή σπόρου κάνναβης στην Ευρωπαϊκή Ένωση για το έτος 2016 (FAOSTAT2017). 23

25 Από τα εκτάρια που καλλιεργήθηκαν το 2013, συγκομίστηκαν τόνοι στελεχών και οδηγήθηκαν σε επεξεργασία, εκ των οποίων έγινε παραλαβή τόνων ίνας, τόνων εντεριώνης και τόνων αλεύρου (60% πέλετ, 40% για λίπανση και άλλες χρήσεις). Η σχέση μεταξύ εντεριώνης και ίνας ήταν 1.7/1. Όσον αφορά στην επεξεργασία των σπόρων, των ανθέων και των φύλλων του φυτού, το 2013 συγκομίστηκαν τόνοι σπόρου και 240 τόνοι ανθέων και φύλλων για φαρμακευτική χρήση (THC/CBD), συμπληρωματικά τροφίμων (CBD) και παραγωγή ελαίου για τρόφιμα και ποτά (Carus et al., 2017). Ενώ η παραγωγή ίνας και εντεριώνης δεν σημείωσε σημαντική στατιστικά διαφορά μεταξύ των ετών 2010 και 2013, η παραγωγή σπόρων αυξήθηκε κατά 92% και η παραγωγή ανθέων και φύλλων κατά 3.000% Χρήσεις και προϊόντα ίνας Οι ίνες της κάνναβης συγκαταλέγονται στις καλύτερες ποιοτικά φυσικές ίνες χάρη στις μηχανικές ιδιότητες τους. Σήμερα, αξιοποιούνται κυρίως στην κατασκευή μονωτικών υλικών και βιο-υλικών στις αυτοκινητοβιομηχανίες. Παλιότερα, πριν την επαναφορά της καλλιέργειας στην Ευρώπη, οι ίνες χρησιμοποιούνταν στην πλειονότητά τους σε ποσοστό μεγαλύτερο από το 95% στην παρασκευή χαρτοπολτού και χαρτιού υψηλής ποιότητας. Εξαιτίας της πενταπλάσιας τιμής του χαρτοπολτού έναντι χαρτοπολτού από ξύλο, οι εφαρμογές περιορίστηκαν στην παρασκευή χαρτιού βιβλίων, τεχνικών φίλτρων κ.ά. Τα τελευταία χρόνια, η αγορά χαρτιού και χαρτοπολτού παραμένει σταθερή, αλλά δεν αναμένεται επέκταση της αγοράς, καθώς η κάνναβη στον χαρτοπολτό μπορεί να αντικατασταθεί από συνθετικά ξύλα που είναι οικονομικότερα. Λόγω της επιδότησης της καλλιέργειας από την Ε.Ε. αναπτύχθηκαν νέες εφαρμογές για τις ίνες λιναριού και κάνναβης. Έτσι, η δεύτερη σημαντικότερη εφαρμογή για τις ίνες είναι τα μονωτικά υλικά, που αποτελούν το 26% των εφαρμογών και τα βιο-υλικά που καταλαμβάνουν το 14%. 24

26 Χρήσεις ινών κάνναβης (2013) 0.10% 14% 57% 26% Βιο-υλικά Μονωτικά Υλικά Υφάσματα Χαρτοπολτός & Χαρτί Ρουχισμός 3% Γράφημα Κυριότερες χρήσεις ινών κάνναβης στην Ε.Ε. για το έτος 2013 (EIHA 2017). Η τιμή για τις ίνες κάνναβης ποικίλει ανάλογα με την προοριζόμενη τελική εφαρμογή. Το εύρος των τιμών ξεκινά από 50 ευρώ/kg για τη βιομηχανία παρασκευής χαρτιού τσιγάρων και φτάνει έως και τα 75 ευρώ/ kg για την αυτοκινητοβιομηχανία και τη μόνωση. Γράφημα Εξέλιξη τιμής ινών κάνναβης στην Ε.Ε. κατά τα έτη (EIHA 2017). 25

27 Η τιμή της ίνας κάνναβης, παρότι με την πάροδο του χρόνου παρουσιάζει σταδιακή αύξηση, διατηρείται σε αρκετά χαμηλότερα επίπεδα από την τιμή ίνας λιναριού Παραπροϊόντα ίνας Μετά την διαδικασία εξαγωγής της ίνας, τα στελέχη εντεριώνης εξακολουθούν να έχουν αξία και αξιοποιούνται με ποικίλους τρόπους. Σημαντικότερη χρήση αυτών είναι ως στρωμνή για τα ζώα, κυρίως τα άλογα σε ποσοστό 45% και δευτερευόντως ως στρωμνή για άλλα ζώα σε ποσοστό 18% (2013). Τα τελευταία χρόνια, η αγορά των στελεχών εντεριώνης παρουσιάζει μια αύξηση χάρη στη νέα χρήση της σε συνδυασμό με ασβέστη ως οικοδομικό υλικό με ποσοστό χρήσης 16%. Τέλος, σημαντική είναι η χρήση των στελεχών εντεριώνης ως βελτιωτικό εδάφους σε ποσοστό 19%. Χρήσεις εντεριώνης (2013) 19% 2% 16% 45% Στρωμνή αλόγων Στρωμνή λοιπών ζώων Οικοδομικά υλικά Βελτιωτικά εδάφους Άλλα 18% Γράφημα Κυριότερες χρήσεις εντεριώνης στελεχών κάνναβης στην Ε.Ε. για το έτος 2013 (EIHA 2017) Χρήσεις σπόρου και ελαίου Στην κεντρική και νότια Ευρώπη, η κλωστική κάνναβη καλλιεργείται, κυρίως, για παραγωγή ίνας, ενώ ο παραγόμενος σπόρος αποτελεί δευτερευούσης σημασίας προϊόν. Παλιότερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, σε αντίθεση με τον Καναδά, μόνο ένα μικρό τμήμα των καλλιεργούμενων εκτάσεων προορίζονταν για παραγωγή σπόρου. Ωστόσο, σήμερα το καθεστώς αυτό αλλάζει και όλο και περισσότεροι παραγωγοί καλλιεργούν κάνναβη για την παραγωγή σπόρων και ανθέων. Από το 2010 έως το 2013, η παραγωγή σπόρων αυξήθηκε κατά 92%. Το έτος 2015, στην Ευρωπαϊκή 26

28 Ένωση παράχθηκαν τόνοι σπόρων κάνναβης, ενώ η κάλυψη των υπολοίπων αναγκών σε σπόρο πραγματοποιήθηκε μέσω εισαγωγής τόνων κυρίως από την Κίνα. Μελλοντικά, οι ανάγκες για παραγωγή σπόρου όλο και περισσότερο θα αυξάνονται ειδικότερα για τους βιολογικούς σπόρους κάνναβης, που ήδη η ζήτηση είναι μεγαλύτερη από την προσφορά. Μια ραγδαία ανάπτυξη αναμένεται, με τη ζήτηση να αυξάνεται, κυρίως, στα είδη διατροφής. Τα σημαντικότερα προβλήματα, που καθυστερούν αυτή την ανάπτυξη, είναι η νομοθεσία των μελών κρατών και η ελλιπής ενημέρωση του αγοραστικού κοινού για το σπόρο και τα προϊόντα, που προκύπτουν από αυτόν (Carus et al., 2017). Χρήσεις σπόρων (2013) 0.10% 13% 0.30% Έλαιο (για τρόφιμα) 44% Έλαιο (για ζωοτροφές, καλλυντικά κ.α.) Τρόφιμα 43% Ζωοτροφές Άλλα Γράφημα Κυριότερες χρήσεις σπόρου κάνναβης στην Ε.Ε. για το έτος 2013 (EIHA 2017) Παραγωγή στην Ελλάδα Στην Ελλάδα, μέχρι το έτος 2013 ίσχυε ο νόμος 3459/2006 περί ναρκωτικών ουσιών, ο οποίος απαγόρευε την καλλιέργεια της κάνναβης ανεξαρτήτου περιεκτικότητας σε τετραϋδροκανναβινόλη (THC), ακόμα και της κλωστικής κάνναβης. Πιο συγκεκριμένα, στο νόμο 4139/2013 περί «εξαρτησιογόνων ουσιών και άλλες διατάξεις», γίνεται αναφορά στη δυνατότητα καλλιέργειας ποικιλιών κάνναβης του είδους Cannabis sativa L. με περιεκτικότητα σε τετραϋδροκανναβινόλη (THC) κάτω του 0,2%. Η χαμηλή αυτή περιεκτικότητα σε THC είναι η προβλεπόμενη από το σχετικό Ενωσιακό κανονιστικό πλαίσιο (καν. 73/2009 άρθρο 39 που έχει αντικατασταθεί με τον καν. 1307/2013). Τα ακατέργαστα προϊόντα, που προκύπτουν από την καλλιέργεια τέτοιων ποικιλιών, δεν περιλαμβάνονται στις ναρκωτικές ουσίες. Προκειμένου, να εφαρμοστεί ο νόμος του 2013 και να εναρμονιστεί η χώρα μας με το ισχύον κανονιστικό πλαίσιο απαιτούνταν η έκδοση Υπουργικής Απόφασης, στην οποία θα ορίζονται οι όροι και οι προϋποθέσεις καλλιέργειας των παραπάνω ποικιλιών κλωστικής κάνναβης. 27

29 Με πρόσφατη κοινή υπουργική απόφαση της Πολιτείας (ΚΥΑ 1750/39224/ ), που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ αρ. 929Β/ , η Ελλάδα εντάσσεται, πλέον, στις χώρες όπου είναι νόμιμη η καλλιέργεια του φυτού Cannabis sativa L. Οι ποικιλίες κλωστικής κάνναβης, που επιτρέπεται η καλλιέργεια τους, πρέπει να είναι εγγεγραμμένες στον Κοινοτικό κατάλογο ποικιλιών καλλιεργούμενων φυτικών ειδών, καθώς και να έχουν περιεκτικότητα τετραϋδροκανναβινόλης (THC) μικρότερη του 0,2%. Η απόφαση αυτή περιλαμβάνει τους όρους και τις προϋποθέσεις καλλιέργειας και καθιερώνει ένα σύστημα προέγκρισης της καλλιέργειας Νομοθεσία για καλλιέργεια κλωστικής κάνναβης Πιο συγκεκριμένα η ΚΥΑ 1750/39224/ ορίζει τα εξής: Σύμφωνα με το άρθρο 2 του Ν. 4235/2014, αρμόδια αρχή για την εποπτεία και το συντονισμό των λοιπών αρμοδίων αρχών για την εφαρμογή των διατάξεων για την καλλιέργεια κλωστικής κάνναβης ορίζεται η Διεύθυνση Συστημάτων Καλλιέργειας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Σύμφωνα με το άρθρο 3, η καλλιέργεια ποικιλιών για ερευνητικούς και πειραματικούς σκοπούς επιτρέπεται αποκλειστικά και μόνο στον ΕΛ.Γ.Ο. ΔΗΜΗΤΡΑ και στα Πανεπιστημιακά Ιδρύματα της χώρας σε έκταση πέντε (5) στρεμμάτων το ανώτερο, ανά ποικιλία και καλλιεργητική περίοδο. Στην περίπτωση αυτή, δηλώνεται στη Διεύθυνση Συστημάτων Καλλιέργειας και στη Διεύθυνση Δημόσιας Ασφάλειας του Αρχηγείου Ελληνικής Αστυνομίας του Υπουργείου Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, η διενέργεια πειραματικών καλλιεργειών βιομηχανικής κάνναβης (ιδίως τοποθεσία, ποικιλίες) και γνωστοποιούνται τα αποτελέσματα των πειραμάτων αυτών στη Διεύθυνση Συστημάτων Καλλιέργειας. Για την απόκτηση, από τρίτες χώρες, των σπόρων προς σπορά ποικιλιών βιομηχανικής κάνναβης για ερευνητικούς και πειραματικούς σκοπούς χορηγείται σχετική έγκριση από τη Διεύθυνση Φυτογενετικών Πόρων και Πολλαπλασιαστικού Υλικού Καλλιεργούμενων Φυτικών Ειδών. Σύμφωνα με το άρθρο 4 για την προέγκριση καλλιέργειας, ο ενδιαφερόμενος γεωργός, φυσικό ή νομικό πρόσωπο υποβάλλει ηλεκτρονικά ή εγγράφως αίτηση προέγκρισης στα οικεία Τμήματα Αγροτικής Ανάπτυξης, σύμφωνα με το Παράρτημα Ι του άρθρου 10, συνοδευόμενη από: α)το αποδεικτικό για την ακριβή θέση και έκταση την οποία πρόκειται νακαλλιεργήσει και β)την άδεια χρήσης νερού, σύμφωνα με την αριθ. Οικ / απόφαση (Β 2878/ ). Για την πληρότητα του φακέλου απαιτείται αντίγραφο του ποινικού μητρώου γενικής χρήσης, το οποίο αναζητείται αυτεπάγγελτα, σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία. Τα οικεία Τμήματα Αγροτικής Ανάπτυξης μετά την ολοκλήρωση του διοικητικού ελέγχου των δικαιολογητικών των περ. α και β της παρ.1 χορηγούν εντός δέκα εργάσιμων ημερών από την υποβολή της αίτησης την προέγκριση και ενημερώνουν το μητρώο του άρθρου 5 ή απορρίπτουν την αίτηση του ενδιαφερόμενου. Μετά την χορήγηση της προέγκρισης και εφόσον διαπιστωθεί από το ποινικό μητρώο του αιτούντος ότι αυτός έχει καταδικαστεί αμετάκλητα σε βαθμό κακουργήματος για 28

30 αδίκημα που προβλέπεται στη νομοθεσία περί ναρκωτικών, η προέγκριση ανακαλείται άμεσα από το οικείο Τμήμα Αγροτικής Ανάπτυξης και ενημερώνεται σχετικά και ο ενδιαφερόμενος. Η προέγκριση δεν εκχωρείται, ούτε μεταβιβάζεται. Στην περίπτωση θανάτου του κατόχου της προέγκρισης, η προέγκριση κληρονομείται από τους νόμιμους κληρονόμους, οι οποίοι θα πρέπει να πληρούν τις υποχρεώσεις του άρθρου 6. Σύμφωνα με το άρθρο 5 για το μητρώο καλλιεργητών κλωστικής κάνναβης, αυτό δημιουργείται και συντηρείται από τη Διεύθυνση Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης της Γενικής Διεύθυνσης Διοικητικών Υπηρεσιών και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης του ΥΠΑΑΤ. Το μητρώο τηρείται και ανανεώνεται από τα οικεία Τμήματα Αγροτικής Ανάπτυξης. Το αρχείο, ανά ποικιλία της παρ. 2 του άρθρου 45 του Καν. 809/2014 τηρείται από τη Διεύθυνση Φυτογενετικών Πόρων και Πολλαπλασιαστικού Υλικού Καλλιεργούμενων Φυτικών Ειδών. Το μητρώο της παρ. 1 και το αρχείο της παρ. 2 αποτελούν ενιαίο μητρώο στο οποίο έχουν πρόσβαση η Διεύθυνση Συστημάτων Καλλιέργειας και η Διεύθυνση Φυτογενετικών Πόρων και Πολλαπλασιαστικού Υλικού Καλλιεργούμενων Φυτικών Ειδών, ο Ο.Π.Ε.Κ.Ε.Π.Ε. και η Διεύθυνση Δημόσιας Ασφάλειας του Αρχηγείου Ελληνικής Αστυνομίας του Υπουργείου Εσωτερικών και Διοίκησης Ανασυγκρότησης. Στο άρθρο 6 συμπεριλαμβάνονται οι υποχρεώσεις των καλλιεργητών κλωστικής κάνναβης. Οι παραγωγοί ποικιλιών βιομηχανικής κάνναβης υποχρεούνται: α) Να διαθέτουν την προέγκριση καλλιέργειας βιομηχανικής κάνναβης του άρθρου 4. β) Να υποβάλλουν την ενιαία αίτηση ενίσχυσης (ΕΑΕ) της παρ. 7 του άρθρου 17 του Κανονισμού 809/2014. γ) Να προμηθεύονται και να χρησιμοποιούν σπόρους προς σπορά των ποικιλιών που περιλαμβάνονται στον Κοινοτικό Κατάλογο ποικιλιών καλλιεργούμενων φυτικών ειδών, σύμφωνα με το άρθρο 9 του Κανονισμού 639/2014. Έως την 30η Ιουνίου κάθε έτους, ο παραγωγός θα πρέπει να υποβάλλει, συμπληρωματικά στην ΕΑΕ στοιχεία σχετικά με τις χρησιμοποιηθείσες ποσότητες σπόρων (kg ανά στρέμμα) καθώς και τις επίσημες ετικέτες που είχαν επικολληθεί στις συσκευασίες των σπόρων σύμφωνα με την οδηγία 2002/57/ΕΚ του Συμβουλίου ή το σχετικό τιμολόγιο στο οποίο αναφέρονται τα ως άνω στοιχεία. Ποικιλίες κλωστικής κάνναβης εγγεγραμμένες στον Κοινοτικό Κατάλογο α/α Ποικιλία Cannabis sativa L Χώρα 1 Antal Τσεχία 2 Armanca Ρουμανία 3 Beniko Αυστρία, Ελβετία, Τσεχία, Ολλανδία, Πολωνία 4 Bialobrzeskie Αυστρία, Τσεχία, Πολωνία 5 Białobrzeskie Αυστρία, Τσεχία, Πολωνία 6 CS Ιταλία 29

31 7 Cannakomp Ουγγαρία 8 Carma Ιταλία 9 Carmagnola Ιταλία 10 Chamaeleon Ολλανδία 11 Codimono Ιταλία 12 Dacia Secuieni Ρουμανία 13 Delta-405 Ισπανία 14 Delta-llosa Ισπανία 15 Denise Ρουμανία 16 Diana Ρουμανία 17 Dioica 88 Γαλλία 18 Epsilon 68 Γαλλία 19 Fedora 17 Ελβετία, Γαλλία 20 Felina 32 Γαλλία 21 Ferimon Γαλλία, Γερμανία 22 Fibranova Ιταλία 23 Fibrol Ουγγαρία 24 Finola Φιλανδία 25 Futura 75 Γαλλία 26 Férimon Γερμανία, Γαλλία 27 Ivory Ολλανδία 28 KC Dora Ουγγαρία 29 KC Virtus Ουγγαρία 30 KC Zuzana Ουγγαρία 31 Kompolti Αυστρία, Ελβετία, Γερμανία, Ουγγαρία, Ολλανδία 32 Kompolti hibrid TC Ουγγαρία 33 Lipko Ουγγαρία 34 Lovrin 110 Ελβετία, Γερμανία, Ολλανδία 35 Marcello Ολλανδία 36 Markant Ολλανδία 37 Monoica Τσεχία, Ουγγαρία 38 Rajan Πολωνία 39 Santhica 23 Γαλλία 40 Santhica 27 Γαλλία 41 Santhica 70 Γαλλία 42 Secuieni Jubileu Ρουμανία 43 Silvana Ρουμανία 44 Szarvasi Ουγγαρία 45 Tiborszallasi Ουγγαρία, Ιταλία 46 Tisza Ιταλία 47 Tygra Πολωνία 48 Uniko B Τσεχία, Ουγγαρία 49 Uso-31 Τσεχία, Ολλανδία 50 Wielkopolskie Πολωνία 51 Wojko Πολωνία 52 Zenit Ρουμανία Πίνακας Ποικιλίες κλωστικής κάνναβης εγγεγραμμένες στον Κοινοτικό Κατάλογο ποικιλιών καλλιεργούμενων φυτικών ειδών( 30

32 δ) Να συνεργάζονται με τα ενωσιακά και τα εθνικά ελεγκτικά όργανα κατά τη διενέργεια των προβλεπόμενων ελέγχων και να παρέχουν τα απαιτούμενα στοιχεία. ε) Να δηλώνουν στα οικεία Τμήματα Αγροτικής Ανάπτυξης, τον χρόνο συγκομιδής, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 7. στ) Να γνωστοποιούν, στα οικεία Τμήματα Αγροτικής Ανάπτυξης: αα) την αλλαγή των προσωπικών στοιχείων και των στοιχείων επικοινωνίας τους, εντός δέκα ημερών, ββ) την αλλαγή της ποικιλίας που χρησιμοποιήθηκε στην σπορά, γγ) την αποτυχία φυτρώματος της καλλιέργειας και την καλλιέργεια άλλου είδους φυτού, δδ) την καταστροφή της καλλιέργειας της βιομηχανικής κάνναβης. Για τις υποπεριπτώσεις ββ, και δδ, η γνωστοποίηση θα πρέπει να λαμβάνει χώρα πριν την αντίστοιχη ενέργεια και αυτή να πραγματοποιείται παρουσία αρμόδιου υπαλλήλου του οικείου Τμήματος Αγροτικής Ανάπτυξης από τον οποίο συντάσσεται σχετική έκθεση. Για την υποπερίπτωση γγ, η γνωστοποίηση θα πρέπει να λαμβάνει χώρα πριν την καλλιέργεια άλλου είδους φυτού. ζ) Να διατηρεί έντυπο ενημέρωσης περί καλλιέργειας βιομηχανικής κάνναβης στο οποίο θα αναγράφεται ο αριθμός προέγκρισης που έχει λάβει. η) Να προκαταβάλουν το κόστος των αναλύσεων των δειγμάτων που λαμβάνονται από τους ελεγκτές των Τμημάτων Αγροτικής Ανάπτυξης, ανά αγροτεμάχιο και ανά ποικιλία. Τα αποτελέσματα αποστέλλονται από τα εργαστήρια στο οικείο Τμήμα Αγροτικής Ανάπτυξης. Σύμφωνα με το άρθρο 7 σχετικά με την συγκομιδή και την αποθήκευση, οι γεωργοί υποχρεούνται να δηλώνουν στα οικεία Τμήματα Αγροτικής Ανάπτυξης, τον χρόνο συγκομιδής, τουλάχιστον δέκα ημέρες πριν την πραγματοποίησή της. Μετά τη συγκομιδή της, αν η βιομηχανική κάνναβη πρόκειται να αποθηκευτεί, στη δήλωση του προηγούμενου εδαφίου περιλαμβάνεται ο σχετικός αποθηκευτικός χώρος. Η συγκομιδή των ποικιλιών κλωστικής κάνναβης πραγματοποιείται τουλάχιστον δέκα ημέρες από το τέλος της ανθοφορίας, σύμφωνα με το πρώτο εδάφιο της παρ. 4 του άρθρου 45 του Κανονισμού 809/2014. Οι παραγωγοί δύνανται εάν το επιθυμούν να συγκομίζουν ποικιλίες βιομηχανικής κάνναβης μετά την έναρξη της ανθοφορίας, αλλά πριν την λήξη της δεκαήμερης περιόδου από το τέλος της ανθοφορίας. Στην περίπτωση αυτή, τα οικεία Τμήματα Αγροτικής Ανάπτυξης υποδεικνύουν ποια αντιπροσωπευτικά τμήματα κάθε αγροτεμαχίου πρέπει να εξακολουθήσουν να καλλιεργούνται επί τουλάχιστον δέκα ημέρες μετά το τέλος της ανθοφορίας για λόγους ελέγχου, σύμφωνα με τη μέθοδο που καθορίζεται στο Παράρτημα του ιδίου Κανονισμού. Η αποθήκευση της κλωστικής κάνναβης γίνεται αποκλειστικά στους αποθηκευτικούς χώρους που έχει δηλώσει ο καλλιεργητής στη δήλωση της περ.α της παρ

33 Τηρούντων των μέτρων, των όρων και προϋποθέσεων, όπως ορίζονται από τη νομοθεσία, στην Ελλάδα όλο και περισσότεροι παραγωγοί από τη νομιμοποίηση της καλλιέργειας το 2016 στρέφονται προς την κλωστική κάνναβη. Το 2016 σημειώθηκαν πιλοτικές καλλιέργειες στην Βοιωτία, τον Έβρο, την Εύβοια και τα Χανιά, ενώ το 2017 οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις αυξήθηκαν αισθητά. 1.5 Μορφολογία Φυτού Βοτανικά χαρακτηριστικά Η κλωστική κάνναβη είναι φυτό ετήσιο, μικρής ημέρας, ποώδες ψηλό με βιολογικό κύκλο 4-5 μήνες, ενώ σε υποτροπικές περιοχές η καλλιέργεια μπορεί να είναι πολυετής (Cherniak, 1982). Εντάσσεται στα δίοικα ανεμόγαμα φυτά ( Miller, 1970; Wu and Raven, 2003). Ωστόσο, συνήθης είναι η εμφάνιση ποικιλιών μόνοικων, που έχουν προκύψει ως προϊόν βελτίωσης, κυρίως για την παραγωγή ίνας (Small and Cronquist, 1976). Οι μόνοικες ποικιλίες έχουν επιλεγεί για να περιορίσουν τα αγρονομικά προβλήματα, που σχετίζονται με το φυτικό διμορφισμό, που παρουσιάζουν οι δίοικες ποικιλίες, ιδιαίτερα την απουσία αποτελεσματικής πρακτικής για τη συγκομιδή των σπόρων και την χαμηλή ποιότητα ίνας (Berenji et al., 2013 ; Faux et al., 2013). Το ριζικό της σύστημα είναι πασσαλώδες, εφόσον το φυτό προέρχεται από σπόρο που σπάρθηκε απευθείας στη μόνιμη θέση και μπορεί να φθάσει το βάθος των 2 m ανάλογα με τη σύσταση του εδάφους και του υπεδάφους (Παπαδόπουλος, 1959 ; Amaducci, 2008). Το μήκος της κύριας ρίζας αντιστοιχεί στο ένα δέκατο του μήκους του στελέχους, ενώ δευτερεύουσες ρίζες εκφύονται από το ανώτερο τμήμα της κύριας ρίζας και μπορούν να φθάσουν το βάθος των 80 cm (Hayaward, 1951; Schultes and Hoffman, 1980 ; Bloomquist, 1971; Clarke, 1981). Σε ξηρά εδάφη, το ριζικό σύστημα εισχωρεί σε μεγαλύτερα βάθη, ενώ σε υγρά εκτείνεται περισσότερο οριζόντια (Haney and Kutscheid, 1975). Ο κεντρικός βλαστός μπορεί να φθάσει έως και τα 6 m, ενώ η ύπαρξη και ο αριθμός των διακλαδώσεων εξαρτάται από την εγγύτητα των γειτονικών φυτών, την ποικιλία και τις καλλιεργητικές επεμβάσεις. Είναι κυλινδρικός, γωνιώδης και φέρει τριχίδια (Stearn, 1970). Αποτελείται από τρία επιμέρους τμήματα: τον φλοιό -στον οποίο συμπεριλαμβάνονται οι ίνες-, το ξύλο και την εντεριώνη. Στον κεντρικό άξονα του στελέχους, υπάρχει συνήθως κενός κυλινδρικός χώρος, η ύπαρξη του οποίου διευκολύνει την σύνθλιψη του και την εξαγωγή ινών (Παπαδόπουλος, 1959). 32

34 επιδερμίδα ίνες εντεριώνη ξύλο Εικόνα Τμήματα κεντρικού βλαστού (εγκάρσια τομή). Τα πραγματικά φύλλα της κλωστικής κάνναβης είναι σύνθετα, αποτελούμενα από 3-15 οδοντωτά φυλλάρια, που εκφύονται ακτινοειδώς από το ανώτερο άκρο του μίσχου. Το φυτό διαθέτει και βράκτια φύλλα απλά ή σύνθετα με 2-3 φυλλάρια και 2 παράφυλλα στη βάση τους, ενώ φύλλα εμφανίζονται στις ταξιανθίες περικλείοντας τα άνθη και αποκαλούνται κολεοί (Παπαδόπουλος, 1959). Τα φύλλα στο σύνολό τους περιβάλλονται από απλά τριχίδια ή αδενώδη που φέρουν ρητίνη (Fairbairn, 1976; Turner et al., 1981).Ο αριθμός των ζευγών των φυλλαρίων σε κάθε φύλλο, αλλά και το μέγεθός τους ποικίλει ανάλογα με τη θέση του φυτού επί του βλαστού και την ποικιλία. Στη βάση του στελέχους, τα φύλλα είναι διατεταγμένα σε ζεύγη και στη συνέχεια, εμφανίζονται κατ εναλλαγή με σπειροειδή διάταξη στο στέλεχος. Ο αριθμός των φυλλαρίων αυξάνεται στα ανώτερα μέρη του φυτού (Clarke, 1981). Ως δίοικο φυτό, η κάνναβη διαθέτει φυτά με θηλυκές και φυτά με αρσενικές βοτρυώδεις ταξιανθίες. Ο διαχωρισμός των ταξιανθιών στηρίζεται στις διαφορές διακριτών μορφολογικών χαρακτηριστικών. Ταξιανθίες με πολλά, μικρού μεγέθους, στερούμενα πετάλων άνθη και εμφανώς επιμηκυμένων στημόνων που βρίσκονται στην κορυφή, αλλά και σε δευτερεύοντες βλαστούς χαρακτηρίζονται ως αρσενικές. Αντίθετα, μικρότερες και συμπαγέστερες ταξιανθίες με λιγότερα άνθη, που εμφανίζονται κατά ζεύγη στα άκρα των δευτερευουσών βλαστών και στην κορυφή του φυτού μικρότερου ύψους αντιστοιχούν σε θηλυκά φυτά. Το μέγεθος και η συνεκτικότητα της ταξιανθίας διαφέρει ανάλογα με την ποικιλία. Τα μόνοικα φυτά, που προέκυψαν από βελτίωση, διαθέτουν ταξιανθίες παρόμοιες με εκείνες των δίοικων θηλυκών φυτών (Bocsa and Karus, 1998), με άνθη θηλυκά και αρσενικά που εκτείνονται σε συμπαγείς ταξιανθίες με βράκτια φύλλα (Mohan Ram and Nath, 1964). Στα δίοικα φυτά, τα αρσενικά άνθη φέρουν κάλυκα με 5 λευκά ή πράσινα σέπαλα και 5 στήμονες, που γίνονται εμφανείς κατά την άνθηση. Τα θηλυκά άνθη στερούνται στεφάνης, όπως και τα αρσενικά. Αποτελούνται από μία ωοειδή, μονόχωρη ωοθήκη, δύο στύλους και περιβάλλονται από το περιάνθιο. Η άνθιση στα αρσενικά φυτά προηγείται κατά 2 εβδομάδες από αυτή των θηλυκών φυτών (Hoffmann, 1970). Στα 33

35 μόνοικα φυτά, οι ταξιανθίες περιλαμβάνουν παρόμοια άνθη θηλυκά και αρσενικά με αναλογία που ποικίλει (Sengbusch, 1952). Είναι ερμαφρόδιτα και αυτογονιμοποιούνται (Small and Cronquist, 1976). Εικόνα Μορφολογικά χαρακτηριστικά κάνναβης: Α. Αρσενικό άνθος, Β. Θηλυκό άνθος, 1. Αρσενική ανθοταξία, 2. Αρσενικό άνθος (ανθήρας και στύλοι), 3.Αρσενικό άνθος, 4. Κόκκοι γύρης, 5. Θηλυκό άνθος με βράκτιο φύλλο, 6. Θηλυκό άνθος χωρίς βράκτιο φύλλο, 7. Θηλυκό άνθος με εμφανή την ωοθήκη (διαμήκης τομή), 8. Σπόρος: αχαίνιο με βράκτιο φύλλο, 9. Σπόρος χωρίς βράκτιο φύλλο, 10. Σπόρος (πλάγια όψη), 11. Σπόρος (διατομή), 12. Σπόρος (διαμήκης τομή), 13. Σπόρος χωρίς περικάρπιο. 34

36 Ο σπόρος της κλωστικής κάνναβης είναι αχαίνιο, λείας επιφάνειας και χρώματος ανοιχτού καφέ ή γκρι. Είναι ωοειδής με σκληρό περίβλημα, πεπιεσμένος πλευρικώς με μήκος mm και πλάτος ελαφρώς μικρότερο (Παπαδόπουλος, 1959 ; Clarke, 1981). Συνήθως, οι σπόροι των μόνοικων ποικιλιών είναι μικρότεροι σε μέγεθος από αυτούς των δίοικων (Bócsa and Karus, 1998). Το βάρος χιλίων σπόρων ποικίλει από 2g έως 70g. Η βλαστικότητα των σπόρων μειώνεται αρκετά εύκολα σε περίπου 70-80% μετά τα δύο έτη αποθήκευσης σε θερμοκρασία δωματίου. Ωστόσο, οι χαμηλές θερμοκρασίες (λίγο πάνω από 0 C) και η χαμηλή υγρασία παρατείνουν τη μακροζωία των σπόρων (Haney and Kutscheid, 1975; Sangtiwa Suriyong, 2015) Αύξηση και ανάπτυξη φυτού Μια τυποποιημένη κλίμακα για το βιολογικό κύκλο της κάνναβης προτάθηκε από τους Mediavilla et al. (1998). Κατά συνέπεια, ο βιολογικός κύκλος χωρίστηκε σε τέσσερις αναπτυξιακές φάσεις: 1)βλάστηση των σπόρων και εμφάνιση σποροφύτων, 2)βλαστική ανάπτυξη, 3)ανθοφορία και ωρίμανση σπόρων, 4)γηρασμός. Σύμφωνα με τους Lisson et al. (2000) και Amaducci et al. (2008), η βλαστική ανάπτυξη διαιρείται σε τρείς επιμέρους φάσεις: νεανική φάση (BVP), φωτοευαίσθητη φάση (PIP) και φάση ανάπτυξης ανθέων (FDP). Η κλωστική κάνναβη παρουσιάζει υπέργεια αύξηση με επιμήκυνση του υποκοτυλίου και συνεχή ανάπτυξη. Οι σπόροι βλαστάνουν εντός 3-7 ημερών από τη σπορά υπό ευνοϊκές συνθήκες (Clarke, 1997). Βέλτιστη θερμοκρασία για τη βλάστηση είναι 24 C (Ceapoiu, 1958), ενώ ελάχιστη αποδεκτή 0 C (Van der Werf et al., 1995). Κατά το πρώιμο βλαστικό στάδιο, τα σπορόφυτα σχηματίζουν μέχρι πέντε πραγματικά φύλλα, τα οποία είναι απλά. Στη συνέχεια, τα φύλλα καθίστανται σύνθετα με περισσότερα φυλλάρια ανά φύλλο, πεπλατυσμένα και σπειροειδώς διατεταγμένα (Cepoiu, 1958 ; Bócsa and Karus,1997). Η επιμήκυνση του στελέχους επιταχύνεται με αποτέλεσμα το ύψος του φυτού να μπορεί να αυξάνεται κατά 7 cm ημερησίως (Clarke, 1981). 35

37 Εικόνα 1.1 Νεαρό φυτάριο κατά το πρώιμο στάδιο βλάστησης 10 ημέρες από την ημέρα σποράς (προσωπικό αρχείο). Κατά το στάδιο ανθοφορίας, εμφανίζονται αλλαγές στην φυλλοταξία, όπου από αντίθετη τροποποιείται σε σπειροειδής, ενώ η επιμήκυνση του μίσχου μειώνεται. Παρουσιάζονται κλειστά, εύκολα διακριτά, αρσενικά άνθη και οι στύλοι των θηλυκών ανθέων. Κατά την πλήρη άνθιση, τα αρσενικά άνθη ανοίγουν, γίνεται διασπορά μεγάλων ποσοτήτων γύρης στα θηλυκά άνθη με αποτέλεσμα να συνυπάρχουν θηλυκά άνθη γονιμοποιημένα (διογκωμένα) και άνθη που θα παραμείνουν αγονιμοποίητα με λευκούς στύλους ( Sengbusch, 1952). Ο χρόνος ωρίμανσης για την κάνναβη κυμαίνεται από δύο έως δέκα μήνες (Anon, 1972).Ολοκληρώνεται στο τέλος της θερμής περιόδου και η συγκομιδή πραγματοποιείται από τα μέσα του Σεπτεμβρίου έως τα μέσα Οκτωβρίου (Haney and Bazzaz, 1970 ; Bloomquist, 1971) Ποικιλίες Υβρίδια Η επιλογή της κατάλληλης ποικιλίας κλωστικής κάνναβης είναι άμεσα συνυφασμένη με τα χαρακτηριστικά της εκάστοτε γεωγραφικής ζώνης και του κλίματος του περιβάλλοντος καλλιέργειας, καθώς και με το επιθυμητό τελικό προϊόν που επιδιώκεται από την καλλιέργεια. Ποικιλίες, που καλλιεργούνται σε βόρεια περιβάλλοντα, εκτίθενται σε μικρή φωτοπερίοδο με αποτέλεσμα να επιτείνεται η διάρκεια της βλαστικής περιόδου, ο ρυθμός άνθησης να είναι αργός και να επιτυγχάνεται υψηλή παραγωγή βιομάζας (Guoetal., 2013 ; Cosentinoetal., 2012 ; Amaduccietal., 2008 ; Yaoetal., 2007; Meijeretal., 2007; Barbieri, 1952). Αντίθετα, σε νοτιότερα περιβάλλοντα η μικρή βλαστική περίοδος σε συνδυασμό με την πρόωρη άνθηση οδηγεί σε μικρότερη παραγωγή βιομάζας (Guo et al., 2010 ; Hu et al., 2012; Pahkala et al., 2008; Sankari, 2000). Επομένως, εάν ο σκοπός τελικής χρήσης είναι η παραγωγή βιομάζας για 36

38 βιοενέργεια (Kreuger et al., 2011, Prade et al., 2011) ή για χαρτοπολτό και χαρτί (Kamatet al., 2002), τότε θα πρέπει να επιλεχθεί μία ποικιλία με μεγάλο βλαστικό κύκλο και καθυστερημένη εμφάνιση ανθοφορίας. Εάν ο σκοπός τελικής χρήσης είναι η παραγωγή ίνας αλλά και σπόρου, τότε καθίσταται αναγκαία η επιλογή ποικιλίας που να καλύπτει εξίσου και τις δύο ανάγκες. Η σύγχρονη βελτίωση, ήδη από τον 20 ο αιώνα, έχει δώσει λύση σ αυτή την ανάγκη με την δημιουργία μόνοικων ποικιλιών για καλλιέργειες διπλού σκοπού (Berenji et al., 2013, Bócsa et Karus, 1998, Van der Werf etal., 1994). Κύριοι στόχοι της βελτίωσης στη κλωστική κάνναβη είναι η δημιουργία πρώιμων, μόνοικων ποικιλιών με χαμηλή περιεκτικότητα σε THC και υψηλή απόδοση σε ίνες, χωρίς να παραβλέπεται η αντοχή σε εχθρούς και ασθένειες (Salentijnetal., 2015). Στην Ευρώπη, καλλιεργούνται ποικιλίες μόνοικες και δίοικες με τον αριθμό των εγγεγραμμένων στον ευρωπαϊκό κατάλογο ποικιλιών να ανέρχεται στις 57, αντανακλώντας το αυξημένο ενδιαφέρον προς την καλλιέργεια κλωστικής κάνναβης. Στην Ελλάδα, προτιμάται κυρίως η καλλιέργεια μόνοικων ποικιλιών για την παραγωγή σπόρου και ίνας. Ποικιλία Προέλευση Γονοτυπική Προτεινόμενη Πρωιμότητα έκφραση χρήση Santhica 27 Γαλλία Μόνοικη Όψιμη Σπόρος, ίνα Felina 32 Γαλλία Μόνοικη Πρώιμη Σπόρος, ίνα Fedora 17 Γαλλία Μόνοικη Πρώιμη Σπόρος, ίνα Futura 75 Γαλλία Μόνοικη Όψιμη Σπόρος, ίνα Bialobrzeskie Πολωνία Μόνοικη Πρώιμη Σπόρος, ίνα Tygra Πολωνία Μόνοικη Μέση Σπόρος, ίνα Πίνακας Σημαντικότερες υπό αξιολόγηση ποικιλίες κλωστικής κάνναβης που καλλιεργούνται στην Ελλάδα (ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, 2016). 1.6 Καλλιεργητικές Πρακτικές Σπορά Η ημερομηνία σποράς καθορίζεται από δύο παράγοντες, την εδαφική θερμοκρασία και τη διαθεσιμότητα του νερού, που εξασφαλίζουν μια επιτυχημένη βλάστηση και γρήγορη εγκατάσταση της καλλιέργειας (Desanlis et al., 2013; Lisson et al., 2000). Υψίστης σημασίας για τον καθορισμό της ημερομηνίας σποράς είναι και η διάρκεια της φωτοπεριόδου που καθορίζει την βλαστική ανάπτυξη και κατ επέκταση τη συνολική απόδοση σε ίνα και σπόρο (Amaducci et al., 2008, 2012 ; Cosentino et al., 2012). Γενικά, η πρώιμη σπορά στοχεύει σε μεγαλύτερου μήκους στελέχη και παραγωγή σπόρου (Faux et al., 2013; Lu et al., 1963; Fang, 2010). Ωστόσο, η διαπίστωση αυτή 37

39 δέχεται μεταβολές επηρεαζόμενη από τον παράγοντα της γεωγραφικής ζώνης, όπου εντοπίζεται η καλλιέργεια. Έτσι, σε νοτιότερα περιβάλλοντα, όπου η φωτοπερίοδος είναι μικρότερη από την κρίσιμη, η διάρκεια της βλαστικής φάσης είναι πιο σύντομη (Amaducci et al., 2008, 2012; Cosentino et al., 2012). Η πρώιμη σπορά βρίσκει εφαρμογή και σε βορειότερα γεωγραφικά πλάτη με τον κίνδυνο, βέβαια, να πληχθεί το φυτό λόγω χαμηλών θερμοκρασιών (Van der Werf et al., 1996). Η βέλτιστη ημερομηνία σποράς είναι αυτή που επιτυγχάνει παράλληλα υψηλές αποδόσεις στελεχών και εξοικονόμηση εισροών. Στα μεσογειακά κλίματα, αυτό εξασφαλίζεται με τις πρώιμες σπορές (Φεβρουάριο ή Μάρτιο) για υψηλότερες αποδόσεις στελεχών μέσω επιμήκυνσης της βλαστικής διάρκειας και ταυτόχρονα εξοικονόμηση νερού άρδευσης (Di Bari et al., 2004). Κατά τη σπορά, όταν η καλλιέργεια προορίζεται για παραγωγή ίνας χρησιμοποιούνται 5 Kg/στρ σε βάθος 2 cm. Η σπορά πραγματοποιείται με τη χρήση μηχανών σποράς σιτηρών σε αποστάσεις γραμμών από 14 έως 16 cm. Η παραγωγή ίνας απαιτεί πυκνή σπορά, προκειμένου να δημιουργηθούν μονοστέλεχα φυτά. Ο επιδιωκόμενος αριθμός φυτών ανέρχεται στα φυτά ανά στρέμμα. Σε περίπτωση που η καλλιέργεια προορίζεται για παραγωγή σπόρου, τότε χρησιμοποιείται λιγότερη ποσότητα σπόρου, περίπου 3 Kg/στρ. Οι αποστάσεις των γραμμών σποράς είναι αρκετά μεγαλύτερες περίπου στα 50 cm και ο προσδοκώμενος αριθμός φυτών στον αγρό υπολογίζεται στα φυτά ανά στρέμμα. (Amaducci et al., 2014) Προσδιορισμός πυκνότητας φύτευσης Η συμπεριφορά των φυτών έναντι της πυκνότητας φύτευσης εξαρτάται από την ποικιλία και την ικανότητα προσαρμογής της στις εκάστοτε καλλιεργητικές τεχνικές (Amaducci, 2014). Έχει παρατηρηθεί ότι η απόδοση σε ίνα είναι αρκετά περιορισμένη σε καλλιέργεια κλωστικής κάνναβης με μεγάλη πυκνότητα φύτευσης (Westerhuis et al., 2009; Amaducci et al., 2002, 2008). Κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξης, τα φυτά εκμεταλλεύονται στο μέγιστο το φως με επακόλουθο πλεονέκτημα τον γρήγορο σχηματισμό βιομάζας. Υπό αυτές τις συνθήκες, η μεγάλη πυκνότητα φύτευσης καθιστά την καλλιέργεια έντονα ανταγωνιστική έναντι των ζιζανίων. Στη συνέχεια, όμως, το πλεονέκτημα αυτό χάνεται, γιατί οι συνθήκες σκίασης λειτουργούν αρνητικά στην περαιτέρω ανάπτυξη της βιομάζας (Amaducci et al., 2002; Grabowska and Koziara, 2005; Van der Werf et al., 1995). Τα φυτά, αμέσως μετά την εμφάνισή τους, ανταγωνίζονται για το διαθέσιμο φως, θρεπτικά στοιχεία και νερό με αποτέλεσμα να σχηματίζουν περιορισμένη βλαστική ανάπτυξη. Προκύπτουν φυτά, που προκειμένου να αξιοποιήσουν το διαθέσιμο φως, σχηματίζουν μεγαλύτερου μήκους στελέχη με μικρότερη διάμετρο και λιγότερους κόμβους (Amaducci et al., 2002). Ορισμένοι ερευνητές, υποστηρίζουν ότι η μεγάλη πυκνότητα φυτών επιδρά στην περιεκτικότητα των στελεχών σε ίνα και στην ποιότητα αυτής οδηγώντας στην 38

40 ανάπτυξη φυτών με υψηλότερες αποδόσεις σε ίνα και μικρότερο ποσοστό δευτερογενών ινών στα στελέχη (Vander Werf et al., 1995 ; Jakobey, 1965). Άλλοι ερευνητές, υποστηρίζουν ότι η πυκνότητα δεν επηρεάζει σημαντικά την περιεκτικότητα των στελεχών σε ίνες (Jankauskiene and Gruzdeviene, 2013; Amaducci et al., 2008; Grabowska and Koziara, 2005; Höppner and Menge- Hartmann,1995). Σε πρόσφατη έρευνα, παρατηρήθηκε ότι η περιεκτικότητα των στελεχών σε ίνες καθορίζεται αποκλειστικά από το βάρος και τη θέση των στελεχών. Έτσι, αφού το βάρος αυξάνεται έως και το τέλος της άνθισης, η συνολική απόδοση σε ίνα και το μήκος αυτής μεγιστοποιούνται έως τη συγκομιδή. Επομένως, η μεγάλη πυκνότητα φύτευσης δεν επηρεάζει την απόδοση της ίνας παρά μόνο στην περίπτωση που πραγματοποιηθούν πρώιμες συγκομιδές (Westerhuis et al., 2009). Η βέλτιστη πυκνότητα φύτευσης για την παραγωγή ινών κυμαίνεται από 50 έως 750 m -2 (Dempsey, 1975) με την μεγαλύτερη πυκνότητα να αφορά καλλιέργειες, που προορίζονται για παραγωγή κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων ( φυτά m -2 Jaranowska, 1966, φυτά m -2 Starcevic, 1996 ) και την χαμηλότερη για άλλες χρήσεις π.χ. χαρτοπολτό (Martinov et al., 1996). Στην Ιταλία, οι δίοικες ποικιλίες που καλλιεργούνται για κλωστοϋφαντουργικούς σκοπούς ακολουθούν πυκνότητα φύτευσης φυτά m -2 (Bruna, 1955; Venturi, 1967; Venturi and Amaducci, 1999) Διαχείριση ζιζανίων Το φυτό της κλωστικής κάνναβης θεωρείται ένα από τα αποτελεσματικότερα φυτά καταστολής ζιζανίων (Willis, 2007). Υπό ευνοϊκές συνθήκες, η ταχεία ανάπτυξη και το πλούσιο φύλλωμα επισκιάζουν το έδαφος μετά την αρχική φάση ανάπτυξης ζιζανίων (Heuser, 1927 ; Ranalli, 1999 ; Adamovics, 2010 ; Rehman etal., 2013). Έτσι, η κάνναβη καθίσταται ιδιαίτερα ανταγωνιστική ως προς την πρόσληψη νερού, θρεπτικών στοιχείων και φωτός (Ranalli, 1999). Επιπλέον, η κυριαρχία και επιθετικότητα έναντι των ζιζανίων μπορεί να αποδοθεί και στην αλληλοπαθητική δραστηριότητα της κάνναβης (Stupnicka-Rodzynkiewicz, 1970, Srivastavaand Das, 1974, Bárdi, 2002). Αξιοποιώντας τις ιδιότητες αυτές και σε συνδυασμό με τις κατάλληλες καλλιεργητικές πρακτικές μπορεί να περιορισθεί ή να αποφευχθεί η χρήση χημικών μέσων (Mamolos and Kalburtji, 2001). Κατά την εγκατάσταση της καλλιέργειας, ιδιαίτερα σημαντική για τη διαχείριση των ζιζανίων αποδεικνύεται ότι είναι η επιλογή πυκνότητας φύτευσης. Η υψηλή πυκνότητα φύτευσης οδηγεί σε ταχύτερη κάλυψη του εδάφους με αποτέλεσμα χαμηλότερες απαιτήσεις σε ζιζανιοκτόνα. Η κατάλληλη πυκνότητα φύτευσης για τον επαρκή ανταγωνισμό έναντι των ζιζανίων δεν απαιτεί εφαρμογές ζιζανιοκτόνων (Prade, 2011; Reeves, 2012) και είναι τα φυτά/m 2 (BCMAF, 1999). Σε περίπτωση που η σπορά γίνει αραιότερα, εμφανίζεται σημαντικός αριθμός ζιζανίων ανάλογα βέβαια και με τις προϋπάρχουσες καλλιέργειες. 39

41 Κατά την αρχική φάση ανάπτυξης, η κάνναβη παρουσιάζει ευαισθησία στην παρουσία ζιζανίων, καθώς δεν έχει αναπτυχθεί επαρκώς για να τα ανταγωνιστεί. Η διαχείριση των ζιζανίων σε αυτή τη φάση γίνεται μηχανικά ή με την εφαρμογή χημικών όταν αυτό καταστεί απαραίτητο. Η εφαρμογή ζιζανιοκτόνων προσπαρτικά έχει αποδειχτεί ότι οδηγεί σε χαμηλότερους πληθυσμούς ζιζανίων (Johnson and Holm, 2009). Ο χρόνος εφαρμογής ποικίλει ανάλογα με την περιοχή και τις συνθήκες καλλιέργειας. Στην νότια Κίνα, τα ζιζανιοκτόνα εφαρμόζονται μετά τη σπορά και πριν την εμφάνιση των σποροφύτων (Liu et al., 2010). Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξης της, η καλλιέργεια της κλωστικής κάνναβης δεν εμφανίζει ανθεκτικότητα στα χρησιμοποιούμενα ζιζανιοκτόνα (Piotrowski and Carus, 2011). Ωστόσο, η καλλιέργεια αποδείχθηκε ότι παρουσιάζει ευαισθησία σε υπολείμματα ζιζανιοκτόνων. Επομένως, θα πρέπει να αποφεύγεται η καλλιέργεια σε εδάφη που έχει εφαρμοστεί ατραζίνη, σιμαζίνη ή ζιζανιοκτόνα που εφαρμόζονται σε καλλιέργειες της οικογένειας Solanaceae (Amaducci etal., 2008) Συγκομιδή Η ημερομηνία συγκομιδής ποικίλει ανάλογα με την περιοχή καλλιέργειας, τις κλιματικές συνθήκες, την επιλογή της καλλιεργούμενης ποικιλίας και το τελικό προϊόν που θέλουμε να παραλάβουμε. Η καλλιέργεια κλωστικής κάνναβης για παραγωγή ινών συγκομίζεται κατά την πλήρη άνθηση αρσενικών φυτών (Bócsa and Karus, 1998) στις δίοικες ποικιλίες, όταν δηλαδή η παραγωγή ινών φθάνει στο μέγιστο (Westerhuis et al., 2009 ; Amaducci et al., 2008b ; Mediavilla et al., 2001) περίπου 100 ημέρες μετά την σπορά, με τη κοπή των στελεχών. Καθυστερημένες συγκομιδές αυξάνουν την απόδοση της βιομάζας και του στελέχους, αλλά μειώνουν την απόδοση σε εξωτερικό φλοιό που εμπεριέχει τις ίνες. Όταν η καλλιέργεια προορίζεται για παραγωγή βιομάζας για χαρτοπολτό και χαρτί, ο χρόνος συγκομιδής έχει σχετικά περιορισμένη επίδραση στα χαρακτηριστικά της βιομάζας. Σε αυτή την περίπτωση, προτιμώνται οι καθυστερημένες συγκομιδές, προκειμένου να μεγιστοποιηθεί η παραγωγή βιομάζας (Godin et al., 2013, Kreuger et al., 2011, Kamat et al., 2002). Στην περίπτωση που η καλλιέργεια προορίζεται για σποροπαραγωγή, η συγκομιδή πραγματοποιείται περίπου 150 ημέρες μετά τη σπορά, όταν έχει ωριμάσει περισσότερο από το 60% του συνολικού σπόρου. Η συγκομιδή υλοποιείται σε δύο στάδια. Αρχικά, κόβεται προσεκτικά το πάνω μέρος του φυτού περίπου 30 cm, ώστε να αποφευχθεί το τίναγμα του σπόρου και έπειτα κόβονται τα στελέχη (Jonaitiene et al., 2016). Στις καλλιέργειες διπλού σκοπού, η παραμονή του χρόνου συγκομιδής μέχρι την ωρίμανση των σπόρων, οδηγεί σε υψηλότερο ποσοστό λιγνοποιημένων ινών. Ωστόσο, η καθυστέρηση αυτή έχει σαν αποτέλεσμα την ευκολότερη αποφλοίωση του στελέχους (Keller et al., 2001). 40

42 Οι ιδιότητες των παραγόμενων ινών, αλλά και του τελικού προϊόντος μετά την επεξεργασία, επηρεάζονται από την επιλογή της ποικιλίας, την πυκνότητα φύτευσης, την ημερομηνία σποράς και συγκομιδής, καθώς και τον τρόπο συγκομιδής (Mussig and Martens, 2003). 1.7 Εδαφικές και Κλιματικές απαιτήσεις Κλίμα Η καλλιέργεια είναι γεωγραφικά εκτεταμένη σε ένα ευρύ φάσμα κλιματικών συνθηκών λόγω της προσαρμοστικότητάς της. Η θερμοκρασία αποτελεί σημαντικό παράγοντα για το φύτρωμα των σπόρων, την ανάπτυξη των φυτών, την γονιμοποίηση των ανθέων, την κανονική ωρίμανση των σπόρων και την φυσιολογική εξέλιξη των φυτών. Η σπορά θα πρέπει να γίνεται, όταν η θερμοκρασία εδάφους είναι τουλάχιστον 6-10 C, αν και η βλάστηση των σπόρων μπορεί να πραγματοποιηθεί και σε χαμηλότερες θερμοκρασίες (Bócsa and Karus, 1999). Τα ώριμα φυτά αντέχουν τους ελαφρούς παγετούς γύρω στους -5 ο έως -6 C, αλλά όχι τους σκληρούς παγετούς ή τις μακράς διαρκείας χαμηλές θερμοκρασίες. Ευδοκιμεί, κυρίως, σε μετρίως υγρά κλίματα όπου η θερμοκρασία αέρα κατά την ανάπτυξη των φυτών κυμαίνεται μεταξύ 15 C και 27 C. Το υπέργειο μέρος του φυτού μπορεί να εμφανίζει ανθεκτικότητα στις υψηλές θερμοκρασίες, όμως το ριζικό σύστημα έχει ανάγκη από επάρκεια νερού, τόσο κατά την σπορά, όσο και κατά την ανάπτυξη του φυτού. Έτσι, κανονικές βροχοπτώσεις κατά τη διάρκεια των πρώτων έξι εβδομάδων μετά τη σπορά θεωρούνται αρκετά επωφελείς. Σε κρύες ή εύκρατες περιοχές με άφθονες βροχοπτώσεις, η ποιότητα των συγκομισμένων ινών είναι καλύτερη (Bloomquist, 1971 ; Schultes, 1970). Η κάνναβη είναι φυτό μικράς ημέρας, απαιτεί πλήρη ηλιοφάνεια, αλλά ευδοκιμεί και σε σκιερά μέρη εμφανίζοντας βέβαια περιορισμένη ανάπτυξη. Στην Ευρώπη, επιλέγεται η καλλιέργεια ποικιλιών με μεγαλύτερη κρίσιμη φωτοπερίοδο μεταξύ 14 και 15,5 ωρών για υψηλότερες αποδόσεις (Van der Werf, 1994 ; Stutterheim, 1999) Έδαφος Πριν από την εγκατάσταση της καλλιέργειας, θα πρέπει να αξιολογηθεί το έδαφος με εδαφολογική ανάλυση. Η εδαφολογική ανάλυση παρέχει σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τις φυσικές (δομή, σύσταση) και τις χημικές (θρεπτικά συστατικά, ph, αλατότητα, ασβέστιο) ιδιότητες του προς φύτευση εδάφους. Η κλωστική κάνναβη εμφανίζει την ιδιαιτερότητα να προσαρμόζεται σε οποιοδήποτε τύπο εδάφους με την προϋπόθεση, ότι το ριζικό σύστημα λαμβάνει τον απαραίτητο αερισμό (Haney and Kutscheid, 1975). Ευνοϊκά για την ανάπτυξη των φυτών 41

43 κάνναβης, θεωρούνται τα πλούσια σε θρεπτικά στοιχεία, βαθιά, μέσης μηχανικής σύστασης, αρδευόμενα και ουδέτερα ή με ελαφρώς αλκαλικό ph (6,0-7,5) εδάφη. Επαρκείς ποσότητες οργανικής ουσίας διατηρούν την απαιτούμενη υγρασία εδάφους για την κάνναβη αυξάνοντας σημαντικά τις αποδόσεις (Dewey, 1914). Αμμώδη εδάφη με πολύ χαμηλά επίπεδα αζώτου επιτρέπουν την καλλιέργεια, αλλά τα φυτά που συγκομίζονται είναι περιορισμένης ανάπτυξης (Haney and Bazzaz, 1970). Κατάλληλα εδάφη θεωρούνται πρωτίστως τα αργιλοαμμώδη και δευτερευόντως τα αργιλώδη, ενώ βαριά αμμώδη ή αργιλώδη εδάφη θεωρούνται ακατάλληλα για την καλλιέργεια (Li, 1982). Ακόμη και εάν το ριζικό σύστημα του φυτού είναι ισχυρό και μπορεί να φτάσει έως και τα 2 m (Amaducci et al., 2008), η παρουσία συμπιεσμένου στρώματος μπορεί να περιορίσει την ανάπτυξη της ρίζας και να επηρεάσει αρνητικά την απορρόφηση θρεπτικών ουσιών και νερού από την καλλιέργεια (Desanlis et al., 2013). Η εγκατάσταση της καλλιέργειας θα πρέπει να αποφεύγεται σε εδάφη φτωχά, αλατούχα, ξηρά, καθώς τα φυτά δεν ευδοκιμούν (Παπαδόπουλος, 1959). Απαραίτητη συνθήκη για την ομοιόμορφη εγκατάσταση και ομοιογενή εμφάνιση της επιθυμητής πυκνότητας φυτών αποτελεί η προετοιμασία της σποροκλίνης (Struik et al., 2000). Είναι σημαντικό η γεωργική έκταση, που προορίζεται για την καλλιέργεια, να είναι σχετικά επίπεδη, έτσι ώστε σε περίπτωση βροχοπτώσεων να αποφεύγεται η συσσώρευση ποσοτήτων νερού που πλήττουν τα φυτά. Απαραίτητη υφίσταται και η κατάλληλη εδαφοκατεργασία με φθινοπωρινή ή χειμερινή άροση βάθους cm ακολουθούμενη από εαρινή άροση και ψιλοχωματισμό για τον καλύτερο αερισμό του επιφανειακού στρώματος εδάφους, την διευκόλυνση του φυτρώματος, την καταστροφή ζιζανίων και την βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων ινών (Schultes, 1970; Desanlis et al.,2013). Επίσης, προτιμώνται εδάφη που δεν έχουν καθόλου ή έχουν ελάχιστες πέτρες (Παπαδόπουλος, 1959). Τέλος, γεωργικές εκτάσεις με πληθυσμούς ζιζανίων βλάπτουν την καλλιέργεια μόνο κατά τα πρώτα βλαστικά στάδια, ενώ η ταχεία βλάστηση των φυτών της κάνναβης σε συνδυασμό με τις αλληλοπαθητικές ουσίες που εκκρίνουν τα καθιστούν ισχυρά ανταγωνιστικά έναντι των ζιζανίων (Ranalli, 1999 ; Small, 2002 ; Willis, 2007). 1.8 Άρδευση και Λίπανση Απαιτήσεις σε νερό Η άρδευση της κάνναβης αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την απόδοση και την ποιότητα της καλλιέργειας (Lisson and Mendham, 1998). Εντάσσεται στα φυτά που είναι απαιτητικά σε υγρασία. Η κλωστική κάνναβη, όπως και άλλες υπαίθριες μεγάλες καλλιέργειες, εκτίθεται σε ένα μεγάλο εύρος ασθενειών (βακτήρια, μύκητες, νηματώδεις, ιώσεις) που ευνοούνται από την υγρασία. Έτσι, συνίσταται πότισμα στάγδην, προκειμένου να αποφευχθεί η υγρασία στα φύλλα, που ευνοεί τις προσβολές, ενώ παράλληλα επιτυγχάνεται εξοικονόμηση νερού. 42

44 Η καλλιέργεια απαιτεί mm διαθέσιμης υγρασίας για την βέλτιστη απόδοση, εκ των οποίων τα mm να είναι διαθέσιμα κατά το βλαστικό στάδιο ανάπτυξης (Bócsa and Karus, 1998). Ο αριθμός των ποτισμάτων εξαρτάται από τις εκάστοτε επικρατούσες συνθήκες της περιοχής καλλιέργειας. Σε περιβάλλοντα με μεγάλη ικανότητα εξάτμισης, όπως τα ημι-άνυδρα νότια μεσογειακά περιβάλλοντα, η κατανάλωση νερού ποικίλει από 250 έως 450 mm, ενώ στα βόρεια μεσογειακά περιβάλλοντα η κατανάλωση νερού είναι χαμηλότερη και κυμαίνεται από 200 έως 300 mm (Rivoira and Marras, 1975; Amaducci et al., 2000). Επιπλέον, η απαιτούμενη ποσότητα υγρασίας επηρεάζεται εκτός από το περιβάλλον και από την επιλογή της ποικιλίας. Σύμφωνα με μελέτες που διεξήχθησαν σε ημι-άνυδρα μεσογειακά περιβάλλοντα, οι μόνοικες ποικιλίες χρειάζονταν τουλάχιστον 250 mm άρδευσης, ενώ οι δίοικες 450 mm άρδευσης (Cosentino et al., 2013). Ο προγραμματισμός της άρδευσης είναι ιδιαίτερα σημαντικός στην απόδοση της καλλιέργειας, καθώς μέσω αυτής καθορίζεται η βλαστική ανάπτυξη, η κανονική ανάπτυξη του σπόρου, η ποιότητα της ίνας και η ομοιομορφία ωρίμανσης των φυτών. Η απουσία απαιτούμενων ποσοτήτων υγρασίας σε συνδυασμό με υψηλή θερμοκρασία προκαλεί την επιτάχυνση της ανθοφορίας (Amaducci et al., 2008b; Heslop-Harrison, 1969). Παράλληλα, όμως, καθυστερεί την ανάπτυξη και ωρίμανση των ινών (Abot et al., 2013). Μελέτες που διεξήχθησαν, απέδειξαν ότι η διάμετρος των στελεχών ήταν μικρότερη και τα στρώματα των ινών ήταν λεπτότερα υπό ξηρικές συνθήκες (Schäfer and Honermeier, 2006) Λίπανση Η καλλιέργεια κλωστικής κάνναβης αναπτύσσεται χωρίς ζιζανιοκτόνα, εντομοκτόνα ή μυκητοκτόνα (Crowley, 2001). Η μόνη εισροή που δέχεται στις περισσότερες περιπτώσεις είναι η λίπανση με απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία.για την επιλογή του κατάλληλου λιπάσματος, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ο τύπος και η ποσότητα θρεπτικών ουσιών, η διαθεσιμότητα των ήδη υπαρχόντων στο έδαφος, η ποικιλία, η αμειψισπορά και η επίδραση της προσφοράς θρεπτικών ουσιών στην απόδοση και την ποιότητα των φυτών (Van der Werf et al., 1991) Άζωτο Η βιβλιογραφία υποστηρίζει ότι το άζωτο είναι το σημαντικότερο θρεπτικό στοιχείο για την ανάπτυξη της C. sativa (Bócsa and Karus, 1998) και η επίδραση του στις αποδόσεις είναι μεγαλύτερη από αυτήν του φωσφόρου ή του καλίου. Σημαντική αύξηση των αποδόσεων παρατηρείται στη βιομάζα, το ύψος των στελεχών (Ivonyi et al., 1997), την απόδοση σε ίνα (Jordan et al., 1946) και σε σπόρο μετά από προσθήκη απαραίτητων ποσοτήτων αζώτου. 43

45 Τα πειραματικά αποτελέσματα υποδεικνύουν, ότι η ποσότητα του προστιθέμενου αζώτου καθορίζεται με βάση τη γονιμότητα του εδάφους. Ανεπαρκείς αποδόσεις λαμβάνονται υπό συνθήκες έλλειψης, όπως και υπό συνθήκες περίσσειας αζώτου. Σε συνθήκες περιορισμού του αζώτου, τα φυτά παρουσιάζουν περιορισμένη βλαστική ανάπτυξη. Η ανεπάρκεια συμβάλλει στην ανάπτυξη μικρού μήκους και διαμέτρου στελεχών με μικρή περιεκτικότητα σε ίνες. Αντίθετα, η προσθήκη συμπληρωματικού αζώτου σε πλούσια εδάφη έχει ασήμαντη επίδραση στην αύξηση των αποδόσεων (Struik et al., 2000; Prade etal., 2011). Η υπερεπάρκεια δημιουργεί μεγαλύτερης διαμέτρου στελέχη, με περισσότερες ίνες, όμως, με χαμηλότερα ποσοστά ινών ανά μονάδα επιφάνειας (Jordan et al., 1946 ; Jaranowska, 1964 ; Rivoira and Marras, 1975; Van der Werfet al., 1995). Επιπλέον, τα υψηλά επίπεδα αζωτούχου λίπανσης αυξάνουν τον βιολογικό κύκλο, δημιουργώντας ανομοιόμορφα κύτταρα ίνας με μεγάλα κενά, γεγονός που υποβαθμίζει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ίνας και παρεμβαίνει αρνητικά στο διαχωρισμό της (Grabowskaand Koziara, 2005 ; Legros et al., 2013). Οι απαραίτητες ποσότητες αζώτου για την αύξηση της απόδοσης των σπόρων της κάνναβης, κυμαίνονται από 99 kg N ha -1 έως 198 kg N ha -1 ανάλογα με τις συνθήκες καλλιέργειας (Vera et al. 2010, 2004). Υψηλές αποδόσεις σε ίνα σημειώνονται, όταν το προστιθέμενο άζωτο κυμαίνεται από 50 έως 150 kg N ha -1, ενώ όσο αφορά το ύψος του στελέχους τα ποσοστά λίπανσης N παίρνουν τιμές από 150 έως 240 kg / ha.(aukema and Friedrich, 1957 ; Jaranowska, 1964 ; Rivoria and Marras, 1975 ; Marras and Spanu, 1979). ΣύμφωναμεαρκετέςμελέτεςπουδιεξήχθησανστηνΕυρώπη, οιποσότητεςαζωτούχωνλιπασμάτωνποικίλουνμεταξύ 100 και 240 kg N ha -1 (Van der Werf et al., 1995; Struik et al., 2000 ; Sausserde & Adamovics, 2013; Aubin et al., 2015). Η φάση της έντονης συσσώρευσης Ν ξεκινά ένα μήνα μετά την σπορά και διαρκεί περίπου ένα μήνα. Με το πέρας της φάσης αυτής, το φυτό έχει προσλάβει το 79% του Ν με ημερήσια πρόσληψη Ν 3-4 kg ha -1 (Ivonyi et al., 1997) Κάλιο Η καλλιέργεια της κλωστικής κάνναβης δείχνει να έχει τις χαμηλότερες απαιτήσεις σε κάλιο σε σχέση με άλλες καλλιέργειες (Rejado, 1980 ; Jansson, 1980; Coulter and Lalor, 2008). Η ποσότητα καλίου που θα προστεθεί εξαρτάται από τον τύπο του εδάφους και το ήδη υπάρχον επίπεδο καλίου στο έδαφος. Σύμφωνα με τις συστάσεις για τις αροτραίες καλλιέργειες, σε ορισμένες περιπτώσεις έχει εφαρμοστεί κάλιο σε σχετικά υψηλά επίπεδα (Meijer et al., 1995,Van der Werf et al., 1995), ενώ σε άλλες αποφεύχθηκε η προσθήκη λόγω επάρκειας καλίου στο έδαφος (Prade et al., 2011). Η συνολική ετήσια απαίτηση σε κάλιο κυμαίνεται από 50 έως 300 kg / ha (Neenan, 1969 ; Iványi et al 1997). Σε περίπτωση επιπλέον διαθέσιμων ποσοτήτων του στοιχείου στο έδαφος, αποδεικνύεται ότι η κάνναβη θα απορροφήσει περισσότερο 44

46 κάλιο από αυτό που χρειάζεται, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου (70-75%), συγκεντρώνεται στους μίσχους (Kayser and Isselstein, 2005). Η βέλτιστη στρατηγική λίπανσης καλίου σε εδάφη που ήδη καλλιεργείται κάνναβη είναι η προσθήκη αμέσως μετά την συγκομιδή. Σε εδάφη με χαμηλότερα επίπεδα καλίου, η εφαρμογή ενδείκνυται να πραγματοποιηθεί πριν από τη σπορά Φώσφορος Περιορισμένη έρευνα έχει πραγματοποιηθεί για την επίδραση του Ρ στην παραγωγή κάνναβης. Ο φώσφορος είναι ελάσσονος σημασίας για την καλλιέργεια σε σχέση με το άζωτο και το κάλιο, αλλά θεωρείται απαραίτητος για την πραγματοποίηση της επίδρασης του αζώτου στις αποδόσεις. Σύμφωνα με πειραματικά αποτελέσματα, έχει αποδειχθεί ότι ο φώσφορος αυξάνει το ύψος των στελεχών υπό ορισμένες συνθήκες, ενώ οι επιδράσεις στη βιομάζα και την παραγωγή σπόρου δεν είναι αξιόλογες (Vera et al., 2004, 2010). Η καλλιέργεια της κλωστικής κάνναβης είναι ικανή να απορροφά έστω και τη μικρή ποσότητα φωσφόρου, που απαιτεί από το έδαφος. Η συνολική ετήσια ανάγκη της καλλιέργειας σε φώσφορο ανέρχεται στα 50kg / ha Λοιπά θρεπτικά στοιχεία Οι απαιτήσεις του φυτού σε λοιπά θρεπτικά στοιχεία παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα: Ασβέστιο (Ca) 2,4-3% Μαγνήσιο (Mg) 0,6-0,8% Σίδηρος (Fe) Μαγγάνιο (Mn) Ψευδάργυρος (Zn) mg/kg mg/kg 25-40mg/kg Πίνακας Ανάγκες του φυτού σε λοιπά θρεπτικά στοιχεία. 1.9 Ζιζάνια - Εχθροί - Ασθένειες Κυριότερα ζιζάνια Τα σπουδαιότερα ζιζάνια της καλλιέργειας είναι είδη κουσκούτας (Cuscuta campestris και Cuscuta europea), το χενοπόδιο (Chenopodiumalbum), η κίτρινη 45

47 κύπερη (Cyperusesculentus), το πολυκόμπι (Polygonumaviculare), το αναρριχώμενο πολύγωνο (Fallopiaconvolvulus), η κοινή πόα (Poaannua), η αγριοβρώμη (Avenafatua), το θλάσπι (Thlaspiarvense), η βερόνικα (Veronicaarvensis), το πορφυρό λάμιο (Lamiumpurpureum), το κίρσιο (Cirsium arvense) κ.ά. Ιδιαίτερο πρόβλημα αποτελεί το παρασιτικό είδος λύκος (Orobanche ramosa), καθώς προκαλεί εξασθένιση των φυτών και σημαντική μείωση των αποδόσεων (Παπαδόπουλος, 1959 ; Lotzetal., 1991). Επιπροσθέτως, το φυτόipomoeaspp. παρεμποδίζει σημαντικά την παραγωγή σπόρων κάνναβης, λόγω του ότι ο σπόρος της έχει το ίδιο μέγεθος με την κάνναβη και δυσχεραίνει το διαχωρισμός τους (Ehrensing, 1998) Κυριότεροι εχθροί Οι σπουδαιότεροι εχθροί της καλλιέργειας που προσβάλλουν το στέλεχος και τις ρίζες είναι : η πυραλίδα (Ostrinianubilalis), ο βλαστορρύκτης (Grapholitadelineana), ο κόσσος (Cossuscossus), ο τρυπητής του μίσχου (Papaipemanebris), το σκαθάρι φύλλων (Psylliodesattenuata), η μηλολόνθη (Melolonthaspp.), ο βρόχος (Ceutorhynchusspp) κ.ά. Οι σπουδαιότεροι εχθροί της καλλιέργειας που προσβάλλουν φύλλα, άνθη και σπόρους είναι: η αχερόντια (Acherontiaatropos), ο ασημένιος σκόρος (Autographagamma), το σποντόπτερο (Spodopteraexigua), η μαμέστρα (Mamestraconfigurata), το πράσινο σκουλήκι (Heliothisarmigera),ο φυλλορήκτης της κάνναβης (Liriomyzacannabis), ο φυλλορήκτης (Phytomyzahorticola), η πράσινη αφίδα της ροδακινιάς (Myzuspersicae),η αφίδα (Aphisfabae), η αφίδα της κάνναβης (Phorodoncannabis), ο λύγκας (Lyguslineolaris), το σκουλήκι των αλεύρων (Ephestiakuhniella) κ.ά. Σημαντικούς εχθρούς αποτελούν και τα ακάρεα: Tetranychusurticae, Tetranychuscinnabarinus, Tetranychuscinnabarinus. Ενώ πολύ σοβαρά προβλήματα προκαλούνται στα φυτά της κλωστικής κάνναβης από τους νηματώδεις. Τα σημαντικότερα είδη νηματωδών ανήκουν στους κομβονηματώδεις: Meloidogyneincognita, Meloidogynehapla και Meloidogynejavanica, αλλά εξίσου επιβλαβείς είναι οι νηματώδεις του στελέχους Ditylenchusdispaci. Τέλος, στους εχθρούς συγκαταλέγονται και τα πουλιά που τρέφονται από τους σπόρους, όπως επίσης και τα θηλαστικά που τρέφονται από ρίζες, στελέχη, φύλλα και σπόρους του φυτού Κυριότερες ασθένειες Οι περισσότερες και σπουδαιότερες ασθένειες προκαλούνται από μύκητες: Botrytiscinerea, Rhizoctoniasolani, Fussariumspp., Phythiumspp., 46

48 Sclerotiniasclerotiorum, Dendrophomamatconii, Macrophominaphaseoli, Pseudoperonosporacannabina, Ascophytacannabis, Phyllistictacannabis, Septoriacannabis και βακτήρια: Pseudomonassyringae, Xanthomonascampestris, Erwiniatrancheiphila, Agrobacteriumumefaciens κ.ά. Οι σπουδαιότερες ιώσεις είναι: ο ιός της κάνναβης (HSC), ο ιός του μωσαϊκού αλφάλφα (AMV), ο ιός του μωσαϊκού της αγγουριάς (CMV), ο αραβικός ιός του μωσαϊκού (ArMV), ο ιός του μωσαϊκού της κάνναβης (HMV). 47

49 2. ΣΚΟΠΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η παρούσα μελέτη σχεδιάσθηκε με σκοπό την αξιολόγηση δύο γαλλικών ποικιλιών κλωστικής κάνναβης (Futura 75, Santhica 27) στις ελληνικές εδαφοκλιματικές συνθήκες. Πιο συγκεκριμένα, στοχεύει στην διερεύνηση της επίδρασης της οργανικής λίπανσηςστα αγρονομικά χαρακτηριστικά και τις αποδόσεις δύο ποικιλιών κλωστικής κάνναβης. Ένας ακόμη παράγοντας του οποίου η επίδραση, στα παραπάνω χαρακτηριστικά, θεωρήθηκε άξια διερεύνησης ήταν η εφαρμογή διαφορετικών επιπέδων άρδευσης. Άξια μελέτης θεωρήθηκε και η αλληλεπίδραση μεταξύ των τριών παραγόντων (ποικιλία x λίπανση x άρδευση) στα μετρούμενα χαρακτηριστικά. Τέλος, η αξιολόγηση τυχόν συσχετίσεων μεταξύ των μετρούμενων χαρακτηριστικών του πειράματος υπήρξε ένας επιπλέον στόχος της παρούσας διατριβής. 48

50 3. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 3.1Περιοχή μελέτης Η περιοχή μελέτης εντοπίζεται στις γεωργικές εκτάσεις του Εργαστηρίου Γεωργίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι γεωγραφικές συντεταγμένες του αγρού είναι γεωγραφικό πλάτος : ,47 Α και γεωγραφικό μήκος: ,98 Β, ενώ το υψόμετρο είναι στα 170 m από την επιφάνεια της θάλασσας. Η περιοχή μελέτης βρίσκεται εντός του χώρου ιδιοκτησίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, γεγονός που διευκόλυνε τη εκπλήρωση των προϋποθέσεων του θεσμικού πλαισίου της καλλιέργειας, τη διεξαγωγή δειγματοληψιών, αλλά και τη μεταφορά των δειγμάτων σε σύντομο χρονικό διάστημα στο εργαστήριο. Εικόνα 3.1Δορυφορική αποτύπωση των σημείων που εγκαταστάθηκαν τα πειραματικά τεμάχια σε κάτοψη. 3.2 Φυτικό υλικό Οι ποικιλίες που επιλέχθηκαν για την διεξαγωγή του πειράματος ήταν η Santhica 27 και η Futura 75. Η καλλιέργεια τους είναι επιτρεπτή στην Ελλάδα σύμφωνα με το νομοθετικό πλαίσιο, καθότι συμπεριλαμβάνονται στον Κοινοτικό Κατάλογο ποικιλιών καλλιεργούμενων φυτικών ειδών. Η επιλογή τους έγινε με βάση τις απαιτήσεις κλιματικής προσαρμογής τους και τις αποδόσεις τους σε σπόρο και ίνα. 49

51 Τα χαρακτηριστικά της ποικιλίας Santhica 27 παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα: Χώρα Προέλευσης Χαρακτηριστικά Γονοτυπική έκφραση Βιολογικός κύκλος Ύψος φυτού στην ωριμότητα Απόδοση σε σπόρο Περιγραφή Γαλλία Μόνοικο < 135 μέρες cm 0,8 1 t / ha Περιεκτικότητα σπόρου σε λάδι < 26% Απόδοση σε ίνα/στέλεχος >35 % Απόδοση σε βιομάζα 8 10 t / ha Περιεκτικότητα σε CBD 1 1,5 % Περιεκτικότητα σε THC < 0,02 % Προτεινόμενη Χρήση Ίνα, Σπόρος Πίνακας Χαρακτηριστικά ποικιλίας Santhica 27 (IHEMPFARMS). Τα χαρακτηριστικά της ποικιλίας Futura 75 παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα: Χαρακτηριστικά Περιγραφή Χώρα Προέλευσης Γαλλία Γονοτυπική έκφραση Μόνοικο Βιολογικός κύκλος < 145 μέρες Ύψος φυτού στην ωριμότητα cm Απόδοση σε σπόρο 0,8-1 t / ha Περιεκτικότητα σπόρου σε λάδι % Απόδοση σε ίνα/στέλεχος % Απόδοση σε βιομάζα t / ha Περιεκτικότητα σε CBD 1,5-2 % Περιεκτικότητα σε THC < 0,12 % Προτεινόμενη Χρήση Ίνα, Σπόρος Πίνακας Χαρακτηριστικά ποικιλίας Futura 75 (IHEMPFARMS). 50

52 α β Εικόνα Σπόροι ποικιλιών: α. Santhica 27 και β. Futura 75 (προσωπικό αρχείο). 3.3 Πειραματικό σχέδιο Ακολουθήθηκε το Σχέδιο των Υπο-υποδιαιρεμένων Τεμαχίων (Split-Split- PlotDesign) με δύο επαναλήψεις, δύο ποικιλίες κλωστικής κάνναβης (Santhica 27 και Futura 75), τρεις επεμβάσεις άρδευσης ( 30%, 60% και 100% ) και τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν ). Ως παράγοντας κύριων τεμαχίων επιλέχθηκαν οι ποικιλίες βιομηχανικής κάνναβης (Futura 75 και Santhica 27). Στα υποδιαιρεμένα τεμάχια εντός των κυρίων τεμαχίων κατανεμήθηκαν τυχαία οι επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρας, οργανική:18ν και 24Ν), ενώ στα υπο-υποτεμάχια οι επεμβάσεις της άρδευσης (30%, 60 % και 100%). 51

53 30 % 60 % 100 % Εικόνα 3.3.1Σχεδιασμός του πειραματικού αγρού για την πρώτη επανάληψη. Στο πειραματικό σχέδιο περιλαμβάνονται οι 3 επεμβάσεις άρδευσης ( 30%, 60% και 100% ), 3 επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) για τις 2 ποικιλίες κλωστικής κάνναβης (Santhica 27 και Futura 75). Λίπανση Άρδευση Μάρτυρας 30 % 24 μονάδες Ν 60% 18 μονάδες Ν 100 % 52

54 100 % 60 % 30 % Εικόνα Σχεδιασμός του πειραματικού αγρού για την δεύτερη επανάληψη. Στο πειραματικό σχέδιο περιλαμβάνονται οι 3 επεμβάσεις άρδευσης ( 30%, 60% και 100% ), 3 επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) για τις 2 ποικιλίες κλωστικής κάνναβης (Santhica 27 και Futura 75). Κάθε κύρια ομάδα με τις δύο ποικιλίες κλωστικής κάνναβης (Santhica 27 και Futura 75) περιελάμβανε τρεις επεμβάσεις άρδευσης ( 30%, 60% και 100% ) και τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν). Ο συνολικός αριθμός των πειραματικών τεμαχίων και των δύο επαναλήψεων ήταν 36. Κάθε υπο-τεμάχιο είχε εμβαδόν 27 m 2 (3mx 9m). Η συνολική έκταση που χρησιμοποιήθηκε ήταν 396 m 2 συμπεριλαμβανομένων των διαδρόμων μεταξύ των τεμαχίων. 53

55 3.4 Εδαφικές και κλιματικές συνθήκες αγρού Εδαφολογική ανάλυση αγρού Έλαβε χώρα μία δειγματοληψία εδάφους πριν την εγκατάσταση της καλλιέργειας στον βιολογικό αγρό στις 3 Μαΐου του Δείγματα εδάφους λήφθηκαν από 3 σημεία του αγρού, βάθους 0-30 cm. Οι θέσεις δειγματοληψίας καθορίστηκαν από τις δύο διαγώνιες του κτήματος και επιλέχθηκαν τυχαία. Τα δείγματα εδάφους από τα 3 διαφορετικά δειγματοληπτικά σημεία του αγρού αναμίχθηκαν, ώστε να αποτελέσουν ένα ενιαίο σύνθετο δείγμα εδάφους, όσο το δυνατόν πιο αντιπροσωπευτικό. Εν συνεχεία, από το δείγμα λήφθηκε ποσότητα εδάφους περίπου 1 kg και τοποθετήθηκε σε σακούλα στην οποία αναγράφονταν οι απαραίτητες πληροφορίες του αγρού από τον οποίο λήφθηκε. Τα δείγματα εδάφους, αφού μεταφέρθηκαν στο εργαστήριο αεροξηράνθηκαν, κοσκινίστηκαν και τοποθετήθηκαν σε πλαστικά σακουλάκια μιας χρήσης για να χρησιμοποιηθούν στις μετρήσεις ανάλυσης εδάφους. Το έδαφος του πειραματικού αγρού, κατόπιν αναλύσεως, χαρακτηρίζεται ως αργιλλοπηλώδες σύμφωνα με την παρακάτω ανάλυση : Πειραματικός Αγρός Εργαστηρίου Γεωργίας CaCo₃ 15,99 % Μαργώδες Οργανική ουσία 2.37 % Ικανοποιητική περιεκτικότητα ΝΟ₃ 104,3 ppm Επαρκώς εφοδιασμένο P (Olsen) 9,95 ppm Οριακά εφοδιασμένο Naᶧ 110 ppm Υψηλή περιεκτικότητα Ph (1: 1 H₂0) 7,29 Ελαφρώς αλκαλικό Κοκκομετρική σύσταση Clay Loam (CL) Αργιλλοπηλώδες Πίνακας 3.4 Εδαφολογική ανάλυση πειραματικού αγρού Εργαστηρίου Γεωργίας. Μετεωρολογικά δεδομένα Η διακύμανση της μέσης, μέγιστης και ελάχιστης θερμοκρασίας που παρατηρήθηκαν κατά το χρονικό διάστημα Μαΐου Σεπτεμβρίου 2017 και η κατανομή της βροχόπτωσης παρουσιάζονται στα κάτωθι διαγράμματα. Τα δεδομένα προέρχονται από τον μετεωρολογικό σταθμό που είναι εγκατεστημένος στον πειραματικό αγρό του εργαστηρίου Γεωργίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. 54

56 Βροχόπτωση (mm) Θερμοκρασία θ( C) Μέση Μέγιστη θ( C) Μέση Ελάχιστη θ( C) Μέση θ( C) Γράφημα Μέση μέγιστη και ελάχιστη ημερήσια θερμοκρασία αέρα πειραματικού αγρού από 1/5/2017 έως 30/9/ Γράφημα Επίπεδα βροχόπτωσης στον πειραματικό αγρό από 1/5/2017 έως 30/9/

57 3.5 Καλλιεργητικές πρακτικές Χάραξη πειραματικού αγρού Προσδιορίστηκε με τη βοήθεια νήματος και πασσάλων το εμβαδόν όλου του πειραματικού αγρού που χρησιμοποιήθηκε για σπορά. Ακολούθησε η χάραξη των επιμέρους υπο-επαναλήψεων και υπο-υποτεμαχίων στην κάθε επανάληψη. Η χάραξη πραγματοποιήθηκε στις 4 Μαΐου. Εικόνα Χάραξη πειραματικών τεμαχίων (προσωπικό αρχείο). Εδαφοκατεργασία Για την εγκατάσταση του πειράματος πραγματοποιήθηκε όργωμα με βάθος κατεργασίας 25 cm και ακολούθησε φρεζάρισμα με βάθος κατεργασίας 15 cm και στις δύο επαναλήψεις. Η εδαφοκατεργασία πραγματοποιήθηκε στις 3 Μαΐου. 56

58 Εικόνα Εδαφοκατεργασία πειραματικών τεμαχίων (προσωπικό αρχείο). Λίπανση Εφαρμόστηκαν δύο είδη οργανικής λίπανσης και ο μάρτυρας. Η λίπανση πραγματοποιήθηκε στις 4 Μαΐου του 2017, μία μέρα πριν την σπορά. Η διασπορά των λιπασμάτων έγινε με το χέρι ομοιόμορφα, ενώ για την ενσωμάτωση του λιπάσματος στο έδαφος χρησιμοποιήθηκε τσουγκράνα, προκειμένου να αποφευχθούν τυχόν αναμίξεις χώματος μεταξύ των διαφορετικών υπο-υποτεμαχίων. Πιο συγκεκριμένα: Μάρτυρας ( Μ ): Τα τεμάχια του μάρτυρα δεν υπέστησαν κανενός είδους λίπανση. Οργανική Λίπανση ( 18Ν και 24 Ν ): Το οργανικό λίπασμα που χρησιμοποιήθηκε ήταν σκεύασμα BIOGEN των 25 kg.γεμίστηκαν 12 σακουλάκια με 18 μονάδες αζώτου (18 Ν ), δηλαδή 230 g για κάθε υπο-υποτεμάχιο και 12 σακουλάκια με 24 μονάδες αζώτου ( 24 Ν ), δηλαδή 310 g για κάθε υπο-υποτεμάχιο. Συνολικά, ενσωματώθηκαν 2,76 kg με 18 μονάδες αζώτου (18 Ν) και 3,72 kg με 24 μονάδες αζώτου (24 Ν). Δεν πραγματοποιήθηκε συμπληρωματική λίπανση έως το τέλος του πειράματος. 57

59 α β Εικόνα α. Διασπορά λιπασμάτων με το χέρι και β. Ενσωμάτωση του λιπάσματος με τσουγκράνα (προσωπικό αρχείο). Σπορά Η σπορά πραγματοποιήθηκε χειρωνακτικά και εντοπισμένα, για την εξασφάλιση της πυκνότητας σποράς. Ο αριθμός των γραμμών φύτευσης ήταν 10 σε κάθε υποεπανάληψη και χαράχτηκαν με τη βοήθεια γραμμοχαράχτη την ημέρα της σποράς. Οι αποστάσεις μεταξύ των γραμμών ήταν 30 cm, ενώ οι αποστάσεις επί της γραμμής 2-3 cm. Κάθε υπο-υποτεμάχιο είχε έκταση 3mx 3m, ενώ ανάμεσά τους υπήρχε διάδρομος πλάτους 1m για τη διευκόλυνση των επεμβάσεων κατά την διάρκεια του πειράματος. Συνολικά, χρησιμοποιήθηκαν και για τις 2 επαναλήψεις μαζί 2-2,5 kg σπόρος από κάθε ποικιλία. Οι σπόροι που χρησιμοποιήθηκαν είχαν υποστεί επικάλυψη με μυκητοκτόνα. Η σπορά πραγματοποιήθηκε στις 5 Μαΐου. 58

60 α β Εικόνα α. Χάραξη γραμμών με χρήση γραμμοχαράκτη και β. σπορά χειρωνακτικά (προσωπικό αρχείο). Συστήματα άρδευσης Στον πειραματικό αγρό εγκαταστάθηκε σύστημα στάγδην άρδευσης. Σε κάθε υποεπανάληψη, τοποθετήθηκαν 5 λάστιχα μεταξύ των γραμμών σποράς, που απείχαν μεταξύ τους 60 cm. Οι σταλάκτες ήταν τοποθετημένοι πάνω στη γραμμή άρδευσης ανά 25 cm με κάθε γραμμή άρδευσης να περιλαμβάνει περίπου 100 οπές. Σε κάθε γραμμή υπήρχε βάνα που έδινε την επιλογή άρδευσης. Ο διαχωρισμός άρδευσης έγινε δύο εβδομάδες μετά τη σπορά, ενώ μέχρι τότε οι ανάγκες σε νερό και στις δύο επαναλήψεις καλύπτονταν στο 100 %. Οι τρεις μεταχειρίσεις ήταν : 1. Άρδευση στο 100% των αναγκών σε νερό της καλλιέργειας, 231 mm 2. Άρδευση στο 60 % των αναγκών σε νερό της καλλιέργειας, 138 mm 3. Άρδευση στο 30 % των αναγκών σε νερό της καλλιέργειας, 69 mm Τα πειραματικά τεμάχια ποτίζονταν τρεις φορές την εβδομάδα ανά δεύτερη περίπου μέρα. Σε κάθε άρδευση, η πρώτη μεταχείριση (100%) ποτιζόταν 45 λεπτά, η δεύτερη (60%) 27 λεπτά και η τρίτη (30%) στα 13,5 λεπτά. Ενώ η τελευταία άρδευση πριν τη συγκομιδή πραγματοποιήθηκε στις 14 Ιουλίου. Από τις 5 Μαΐου έως τις 10 Μαΐου η άρδευση έγινε με τη χρήση εκτοξευτήρων. Στις 10 Μάη πραγματοποιήθηκε η εγκατάσταση του στάγδην συστήματος άρδευσης. 59

61 Εικόνα Εγκατάσταση συστήματος άρδευσης της καλλιέργειας (προσωπικό αρχείο). Διαχείριση Ζιζανίων Κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου από τη σπορά έως και τη συγκομιδή δεν έγινε καμία προσθήκη ζιζανιοκτόνων και λοιπών αγροχημικών. Η διαχείριση των ζιζανίων έγινε με τη χρήση σκαλιστηριών επί και μεταξύ των γραμμών, αλλά και με την αφαίρεση τους με το χέρι. Λόγω των ισχυρών αλληλοπαθητικών ουσιών που εκκρίνονται από τα φυτά της κλωστικής κάνναβης, εκτιμήθηκε ότι απαιτείται μόνο ένα βοτάνισμα - σκάλισμα το οποίο και πραγματοποιήθηκε στις 9 Ιουνίου. Τα κυριότερα ζιζάνια που παρατηρήθηκαν στον πειραματικό αγρό κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου ήταν: 60

62 Κοινή ονομασία Επιστημονική ονομασία Οικογένεια αντράκλα Portulaca oleracea Portulacaceae μολόχα Malva sp. Malvaceae μουχρίτσα Echinochloacrus-galli Poaceae περιπλοκάδα Cuscuta europea Convolvulaceae σολανό Solanum ssp. Solanaceae τάτουλας Daturas stramonium Solanaceae τραχύ βλήτο Amaranthus retroflexus Amaranthaceae τριβόλι Tribulus terrestris Zygophyllaceae χηνοπόδιο Chenopodium album Chenopodiaceae Πίνακας 3.5 Κυριότερα ζιζάνια στον πειραματικό αγρό κατά την καλλιεργητική περίοδο. Τα ζιζάνια που ανήκουν σε καλλιεργούμενα φυτά προήλθαν από προηγούμενες καλλιέργειες που είχαν λάβει χώρα στον πειραματικό αγρό. Συνηθέστερη και εντονότερη ήταν η εμφάνιση του βλήτου (Amaranthus retroflexus) που δυσχέρανε τη διαδικασία των μετρήσεων και της συγκομιδής. Εικόνα Παρουσία του βλήτου (Amaranthus retroflexus) στην καλλιέργεια κατά την 29 η ημέρα από τη σπορά της κλωστικής κάνναβης (προσωπικό αρχείο). 61

63 3.6 Προσδιορισμοί - Μετρήσεις αγρονομικών χαρακτηριστικών Πυκνότητα Φυτών Η ανάδυση των φυταρίων ξεκίνησε 6 μέρες μετά τη σπορά. Πραγματοποιήθηκε μία μέτρηση κατά την 36η ημέρα από τη σπορά, κατά την οποία επιλέχθηκαν τρεις γραμμές, με τυχαίο τρόπο αποφεύγοντας τις γραμμές στα όρια του τεμαχίου, από κάθε υπο-υποτεμάχιο και των δύο επαναλήψεων. Σε κάθε γραμμή μετρήθηκε ο αριθμός των φυταρίων, που είχαν αναδυθεί σε τυχαία απόσταση ενός μέτρου πάνω στη γραμμή. Εικόνα Φυτάρια την 10 η ημέρα από τη σπορά (προσωπικό αρχείο) Μέτρηση Ύψους Φυτών Η μέτρηση πραγματοποιήθηκε με τη χρήση μέτρου και καταγράφηκε το ύψος του φυτού από το λαιμό του έως την κορυφαία ταξιανθία. Πραγματοποιήθηκαν συνολικά 5 μετρήσεις του ύψους των φυτών, κατά τις ακόλουθες ημερομηνίες: Μέτρηση Ημέρες Από Σπορά (ΗΑΣ) 1 η 36 2 η 43 3 η 54 4 η 67 5 η 77 62

64 Υπολογίσθηκε το ύψος από 3 φυτά σε κάθε υπο-υποτεμάχιο κάθε επέμβασης. Η επιλογή των φυτών έγινε με τυχαίο τρόπο αποφεύγοντας τα φυτά που συνορεύουν με τα γειτονικά υπο-υποτεμάχια. Συνολικά, σε κάθε μέτρηση καταγράφηκε το ύψος από 108 φυτά και από τις δύο επαναλήψεις Καταστρεπτικές Μετρήσεις Πραγματοποιήθηκαν, συνολικά, 4 καταστρεπτικές μετρήσεις κατά τις οποίες τρία φυτά από κάθε υπο-υποτεμάχιο αφαιρέθηκαν με τη ρίζα από τον πειραματικό αγρό. Στις μετρήσεις αυτές υπολογίστηκαν: ο αριθμός των πραγματικών και βρακτίων φύλλων, το νωπό και ξηρό βάρος του υπόγειου και υπέργειου μέρους του φυτού, καθώς και η φυλλική επιφάνεια των φυτών. Οι καταστρεπτικές μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν κατά τις ακόλουθες ημερομηνίες: Μέτρηση Ημέρες Από Σπορά (ΗΑΣ) 1 η 43 2 η 54 3 η 67 4 η 77 Για τον ακριβή υπολογισμό του αριθμού των φύλλων, τα φύλλα αφαιρέθηκαν από το κάθε φυτό και διαχωρίστηκαν σε πραγματικά και βράκτια. Έπειτα, αφαιρέθηκε η ρίζα με κλαδευτικό ψαλίδι. Τα πραγματικά και βράκτια φύλλα, η ρίζα και το στέλεχος ζυγίστηκαν ξεχωριστά σε ζυγό ακριβείας (KERN&SohnGmbH), ώστε να υπολογιστεί το νωπό βάρος του υπέργειου και υπόγειου μέρους του φυτού. Στη συνέχεια, για τη μέτρηση του ξηρού βάρους τα μέρη του φυτού τοποθετήθηκαν σε κλίβανο θερμοκρασίας 80 C για 48 ώρες, προκειμένου να αποκτήσουν σταθερό βάρος και ύστερα ζυγίστηκαν σε ζυγό ακριβείας (KERN & SohnGmbH). Για τις μετρήσεις της φυλλικής επιφάνειας του φυτού χρησιμοποιήθηκε σαρωτής HPPhotosmartC4480. Οι σαρωμένες εικόνες των πραγματικών και βρακτίων φύλλων επεξεργάστηκαν με τα πρόγραμματα AdobePhotoshopCC2018 και DTSCAN, και υπολογίστηκαν οι μέσοι όροι, προκειμένου να αποδοθούν οι τελικές τιμές της φυλλικής επιφάνειας του φυτού. Ο δείκτης φυλλικής επιφάνειας (LeafAreaIndex) υπολογίστηκε με τη βοήθεια της παρακάτω εξίσωσης: εμβαδόν των φύλλων ενός φυτού LAI = εμβαδόν του εδάφους που καταλαμβάνει το φυτό 63

65 Εικόνα 3.6.3Πραγματικά και βράκτια φύλλα όπως εμφανίζονται στο πρόγραμμα DTSCAN (προσωπικό αρχείο) Συγκομιδή Η συγκομιδή των ταξιανθιών πραγματοποιήθηκε την 130 η ημέρα μετά από τη σπορά. Για τις μετρήσεις των κύριων και δευτερευουσών ταξιανθιών έγινε τυχαία επιλογή πέντε φυτών από κάθε υπο-υποτεμάχιο. Στη συνέχεια, οι ταξιανθίες αφαιρούνταν με κλαδευτικό ψαλίδι από το στέλεχος και τους βλαστούς, προκειμένου να αποφευχθεί τυχόν απώλεια σπόρου κατά τη συγκομιδή. Συνολικά, καταγράφηκαν μετρήσεις ταξιανθίας σε 180 φυτά και από τις δύο επαναλήψεις. Από το σύνολο των δευτερευουσών ταξιανθιών ανά φυτό, έγινε επιλογή μίας ταξιανθίας με τυχαίο τρόπο για την εκτέλεση των μετρήσεων που αφορούν αποκλειστικά τις δευτερεύουσες ταξιανθίες. Οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν χωρίς να προηγηθεί ξήρανση των ταξιανθιών. Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι σε ορισμένα φυτά που συγκομίστηκαν δεν περιλαμβάνονταν δευτερεύουσες ταξιανθίες. 64

66 α β γ δ Εικόνα Πορεία εξέλιξης ταξιανθιών την α. 46 η, β. 95 η, γ. 108 η και δ. 130 η ΗΑΣ (προσωπικό αρχείο). Μήκος ταξιανθίας Για το μήκος της κύριας, αλλά και της δευτερεύουσας ταξιανθίας ανά φυτό έγινε χρήση μέτρου. Εικόνα Κύρια ταξιανθία φυτού κλωστικής κάνναβης (προσωπικό αρχείο). 65

67 Βάρος ταξιανθίας Για τη μέτρηση του βάρους της ταξιανθίας χρησιμοποιήθηκε ζυγός ακριβείας (KERN & SohnGmbH). Ο υπολογισμός του βάρους της ταξιανθίας πραγματοποιήθηκε πριν την αφαίρεση των σπόρων και των καθαρισμό αυτών. Αριθμός σπόρων ανά ταξιανθία Αφού προηγήθηκε καθαρισμός των σπόρων με χρήση κοσκίνων για την απομάκρυνση περιβλημάτων, φύλλων και ξένων υλών, υπολογίστηκε ο αριθμός των σπόρων κάθε κύριας ταξιανθίας. Η ίδια διαδικασία ακολουθήθηκε και για τις δευτερεύουσες ταξιανθίες. Στο συνολικό αριθμό των σπόρων λήφθηκαν υπόψη και οι λισβωμένοι σπόροι. α β Εικόνα α. Καθαρισμός σπόρων με χρήση κόσκινου και β. καθαρός σπόρος μετά τη διαλογή (προσωπικό αρχείο). Βάρος σπόρων ανά ταξιανθία Αφού καθαρίστηκε ο σπόρος της κάθε κύριας ταξιανθίας, υπολογίστηκε το βάρος του με τη χρήση ζυγού ακριβείας (KERN & SohnGmbH). Για τον υπολογισμό του βάρους της δευτερεύουσας ταξιανθίας ακολουθήθηκε η ίδια διαδικασία. Συνολικό βάρος σπόρων δευτερευουσών ταξιανθιών ανά φυτό Για την εκτίμηση του συνολικού βάρους των σπόρων των δευτερευουσών ταξιανθιών, ο σπόρος καθαρίστηκε με τη χρήση κοσκίνων από όλες τις δευτερεύουσες ταξιανθίες κάθε φυτού και στη συνέχεια, υπολογίστηκε το συνολικό βάρος με τη χρήση ζυγού ακριβείας (KERN & SohnGmbH). 66

68 3.7 Στατιστική Ανάλυση Για τη στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων έγινε πολλαπλή ανάλυση διακύμανσης (MANOVA) χρησιμοποιώντας το στατιστικό πρόγραμμα SigmaPlot 12.0, με κύριο παράγοντα την ποικιλία (Santhica 27 και Futura 75) και δευτερεύοντες παράγοντες την άρδευση (30%, 60%, 100%) και την λίπανση (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν). Στις περιπτώσεις που η ανάλυση της διαφοράς έδειξε την ύπαρξη αλληλεπιδράσεων μεταξύ των παραγόντων του πειράματος, οι πολλαπλές συγκρίσεις των μέσων όρων για στατιστικά σημαντικές διαφορές πραγματοποιήθηκαν σύμφωνα με τη μέθοδο LSD (LeastSignificantDifference) σε επίπεδα σημαντικότητας α=0,05. 67

69 Ύψος Φυτού (cm) 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1 Ύψος Φυτού Πραγματοποιήθηκαν συνολικά πέντε μετρήσεις του ύψους των φυτών. Η πρώτη μέτρηση έγινε στις 36 ημέρες μετά τη σπορά, ενώ ακολούθησαν οι επόμενες μετρήσεις στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Ακολούθησε η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων με ανάλυση παραλλακτικότητας για να εντοπιστούν οι στατιστικά σημαντικές διαφορές (P<0,05). 350 Futura MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο ύψος των φυτών για την ποικιλία Futura 75 στις 36, 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Στο Διάγραμμα 4.1.1, παρατηρείται μια σταδιακή ανάπτυξη του ύψους των φυτών για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Μεγαλύτερο ύψος φυτών για την ποικιλία Futura 75 παρουσιάζεται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. 68

70 Ύψος Φυτού (cm) Santhica MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο ύψος των φυτών για την ποικιλία Santhica 27 στις 36, 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στην ποικιλία Santhica 27, στο Διάγραμμα παρατηρείται σταδιακά μια ανάπτυξη του ύψους των φυτών για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Μεγαλύτερες αποδόσεις ύψους φυτών σημειώνονται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 409, ,388 1,402 0,252 FERT 2 422, ,370 0,724 0,498 IR 2 10,351 5,175 0,0177 0,982 VAR x FERT 2 211, ,677 0,362 0,701 VAR x IR 2 14,261 7,130 0,0244 0,976 FERT x IR 4 69,866 17,467 0,0598 0,993 VAR x FERT x IR 4 41,223 10,306 0,0353 0,997 Residual , ,944 Total , ,833 69

71 Source of Variation DF SS MS F P VAR , ,007 4,043 0,060 FERT , ,769 1,977 0,167 IR , ,022 2,921 0,080 VAR x FERT 2 41,477 20,738 0,0701 0,933 VAR x IR 2 150,056 75,028 0,254 0,779 FERT x IR 4 287,855 71,964 0,243 0,910 VAR x FERT x IR 4 232,676 58,169 0,197 0,937 Residual , ,817 Total , ,439 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 912, ,543 0,532 0,475 FERT , ,418 0,328 0,725 IR , ,731 2,076 0,154 VAR x FERT 2 366, ,304 0,107 0,899 VAR x IR , ,918 0,540 0,592 FERT x IR , ,674 0,206 0,932 VAR x FERT x IR , ,866 0,221 0,923 Residual , ,842 Total , ,217 Source of Variation DF SS MS F P VAR , ,674 0,749 0,398 FERT , ,778 1,714 0,208 IR , ,007 1,710 0,209 VAR x FERT , ,111 1,858 0,185 VAR x IR , ,132 0,612 0,553 FERT x IR , ,444 0,874 0,498 VAR x FERT x IR , ,944 0,473 0,755 Residual , ,285 Total , ,355 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο ύψος των φυτών για τις δύο ποικιλίες στις 36, 43, 54 και 67 ημέρες μετά τη σπορά. Από την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι οι μετρήσεις ύψους του φυτού που πραγματοποιήθηκαν την 36 η, 43 η, 54 η και 67 η ημέρα από τη σπορά, δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανέναν από τους παράγοντες ποικιλία, άρδευση και λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις αυτών. 70

72 Source of Variation DF SS MS F P VAR , ,361 5,726 0,028 FERT , ,632 2,331 0,126 IR , ,299 5,007 0,019 VAR x FERT 2 10,014 5,007 0, ,996 VAR x IR 2 112,722 56,361 0,0438 0,957 FERT x IR 4 981, ,486 0,191 0,940 VAR x FERT x IR 4 362,090 90,523 0,0704 0,990 Residual , ,569 Total , ,493 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο ύψος των φυτών για τις δύο ποικιλίες στις 77 ημέρες μετά τη σπορά. Εν αντιθέσει με τις προηγούμενες μετρήσεις, κατά την τελευταία μέτρηση ύψους φυτού την 77 η ημέρα από τη σπορά παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές για τον κύριο παράγοντα της ποικιλίας, αλλά και για τον δευτερεύοντα της άρδευσης. Ωστόσο, στατιστικά σημαντικές διαφορές για τον δευτερεύοντα παράγοντα της λίπανσης ή για τις αλληλεπιδράσεις όλων των παραγόντων δεν σημειώνονται σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Διάγραμμα Ύψος φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) συγκεντρωτικά την 77η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όπως απεικονίζεται στο παραπάνω Διάγραμμα 4.1.3, οι δύο ποικιλίες εμφανίζουν μεταξύ τους στατιστικά σημαντικές διαφορές. Προκύπτει ότι η ποικιλία Futura 75 71

73 περιλαμβάνει φυτά με μεγαλύτερο μήκος στελέχους από ότι η ποικιλία Santhica 27. Το μέσο ύψος για την ποικιλία Futura 75 ανέρχεται στα 228,3 cm, έναντι των 199,7 της ποικιλίας Santhica 27. Διάγραμμα 4,1.4 Επίδραση των επεμβάσεων άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο ύψος φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) συγκεντρωτικά την 77η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Σύμφωνα με το παραπάνω Διάγραμμα 3.1.4, είναι εμφανές ότι η επίδραση της άρδευσης στο ύψος του φυτού κατά την 77 η ημέρα από τη σπορά, κρίνεται θετική. Όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού, τόσο μεγαλύτερο είναι το ύψος των φυτών. Παρατηρούμε ότι με την παροχή πλήρους άρδευσης 100% σημειώνεται το μέγιστο ύψος του φυτού που ανέρχεται στα 237,7 cm. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ των αποδόσεων ύψους των φυτών που έχουν δεχθεί το ελάχιστο παρεχόμενο νερού 30 % και το μέγιστο 100% για επίπεδο σημαντικότητας α=0, Αριθμός φύλλων Πραγματοποιήθηκαν συνολικά τέσσερις μετρήσεις του αριθμού των πραγματικών και βρακτίων φύλλων των φυτών. Η πρώτη μέτρηση έγινε στις 43 ημέρες μετά τη σπορά, ενώ ακολούθησαν οι επόμενες μετρήσεις στις 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Ακολούθησε η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων με ανάλυση παραλλακτικότητας για να εντοπιστούν οι στατιστικά σημαντικές διαφορές (P<0,05). 72

74 Αριθμός Πραγματικών Φύλλων Αριθμός πραγματικών φύλλων 60 Futura MI NI30 24NI30 30 MI60 18NI NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των πραγματικών φύλλων των φυτών για την ποικιλία Futura 75 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Στο Διάγραμμα , κατά τις πρώτες μετρήσεις στις 43 και 54 ημέρες μετά τη σπορά δεν παρουσιάζεται μεγάλη αύξηση στον αριθμό των πραγματικών φύλλων του φυτού. Αντίθετα, στις επόμενες μετρήσεις παρατηρείται μια σταδιακή αύξηση του αριθμού των πραγματικών φύλλων των φυτών για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Μεγαλύτερος αριθμός πραγματικών φύλλων φυτών για την ποικιλία Futura 75 παρουσιάζεται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. 73

75 Αριθμός Πραγματικών Φύλλων Santhica MI NI30 24NI30 30 MI60 18NI NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των πραγματικών φύλλων των φυτών για την ποικιλία Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στην ποικιλία Santhica 27, στο Διάγραμμα παρατηρείται σταδιακά μια αύξηση του αριθμού των πραγματικών φύλλων του φυτού για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Ωστόσο, κατά την τελευταία μέτρηση την 77 ημέρα από τη σπορά παρουσιάζεται μία πτώση στον αριθμό των πραγματικών φύλλων συγκριτικά με τις δύο προηγούμενες μετρήσεις. Μεγαλύτερες αποδόσεις αριθμού πραγματικών φύλλων φυτού σημειώνονται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. 74

76 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 1,929 1,929 0,286 0,599 FERT 2 64,895 32,448 4,816 0,021 IR 2 14,747 7,373 1,094 0,356 VAR x FERT 2 16,525 8,262 1,226 0,317 VAR x IR 2 86,488 43,244 6,418 0,008 FERT x IR 4 28,457 7,114 1,056 0,407 VAR x FERT x IR 4 44,975 11,244 1,669 0,201 Residual ,278 6,738 Total ,293 10,837 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό πραγματικών φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 43ημέρες μετά τη σπορά. Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, οι μετρήσεις αριθμού πραγματικών φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 43 η ημέρα από τη σπορά παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τον δευτερεύοντα παράγοντα την λίπανση, καθώς και για την αλληλεπίδραση της ποικιλίας Santhica 27 με την άρδευση. Ο κύριος παράγοντας ποικιλία και οι δευτερεύοντες παράγοντες μεμονωμένα δεν παρουσίασαν στατιστικά σημαντικές διαφορές για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) στον αριθμό των πραγματικών φύλλων του φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) συγκεντρωτικά την 43 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. 75

77 Μελετώντας την επίδραση της λίπανσης στον αριθμό των πραγματικών φύλλων, παρατηρούμε ότι στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ του μάρτυρα και της οργανικής λίπανσης 18Ν, καθώς και του μάρτυρα με την οργανική λίπανση 24Ν για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η επίδραση της λίπανσης κρίνεται θετική για τον αριθμό των πραγματικών φύλλων που φέρουν τα φυτά, καθώς ο αριθμός των πραγματικών φύλλων στον μάρτυρα παρουσιάζεται αρκετά μικρός συγκριτικά με τις άλλες δύο επεμβάσεις λίπανσης. Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό πραγματικών φύλλων για την ποικιλία Santhica 27 την 43 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όσον αφορά στην επίδραση της άρδευσης στον αριθμό των πραγματικών φύλλων για την ποικιλία Santhica 27, παρατηρούμε στο διάγραμμα 3.2.4, ότι στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ παροχής νερού 30% και 100%, καθώς και 60% με 100% για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η επίδραση της παροχής μέγιστης ποσότητας νερού 100% προσδίδει την μεγαλύτερη απόδοση των 20 πραγματικών φύλλων ανά φυτό, οπότε και κρίνεται θετική για την ποσότητα των πραγματικών φύλλων που φέρουν τα φυτά. 76

78 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 140, ,028 2,378 0,140 FERT 2 114,264 57,132 0,970 0,398 IR 2 111,014 55,507 0,943 0,408 VAR x FERT 2 26,931 13,465 0,229 0,798 VAR x IR 2 186,431 93,215 1,583 0,233 FERT x IR 4 103,944 25,986 0,441 0,777 VAR x FERT x IR 4 291,611 72,903 1,238 0,330 Residual ,750 58,875 Total ,972 58,113 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των πραγματικών φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 54 ημέρες μετά τη σπορά. Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, οι μετρήσεις αριθμού πραγματικών φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 54 η ημέρα από τη σπορά δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανέναν από τους παράγοντες ποικιλία, άρδευση και λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις αυτών. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 451, ,563 4,553 0,047 FERT 2 282, ,021 1,422 0,267 IR 2 79,625 39,813 0,401 0,675 VAR x FERT 2 241, ,563 1,216 0,320 VAR x IR 2 252, ,187 1,272 0,304 FERT x IR 4 221,208 55,302 0,558 0,696 VAR x FERT x IR 4 200,375 50,094 0,505 0,733 Residual ,375 99,188 Total , ,391 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των πραγματικών φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 67 ημέρες μετά τη σπορά. Από την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, προκύπτει ότι οι μετρήσεις αριθμού πραγματικών φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 67 η ημέρα από τη σπορά παρουσίασαν στατιστικά σημαντικές διαφορές για τον παράγοντα της ποικιλίας. Αντίθετα, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν για τους δευτερεύοντες παράγοντες άρδευση και λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις τους σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. 77

79 Διάγραμμα Αριθμός πραγματικών φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 67η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όπως απεικονίζεται στο παραπάνω Διάγραμμα 3.2.5, οι δύο ποικιλίες εμφανίζουν μεταξύ τους στατιστικά σημαντικές διαφορές. Προκύπτει ότι οι αποδόσεις σε αριθμό πραγματικών φύλλων είναι αισθητά μεγαλύτερες στην ποικιλία Santhica 27. Ο μέσος αριθμός πραγματικών φύλλων φυτού για την ποικιλία Futura 75 ανέρχεται στα 21, έναντι των 28 της ποικιλίας Santhica 27.Μεταξύ των δύο ποικιλιών παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές όσο αφορά τον αριθμό των πραγματικών φύλλων για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 31,174 31,174 0,300 0,591 FERT 2 268, ,174 1,292 0,299 IR 2 580, ,257 2,795 0,088 VAR x FERT 2 125,931 62,965 0,606 0,556 VAR x IR 2 205, ,549 0,987 0,392 FERT x IR 4 187,028 46,757 0,450 0,771 VAR x FERT x IR 4 108,611 27,153 0,261 0,899 Residual , ,854 Total ,076 96,459 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των πραγματικών φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 77 ημέρες μετά τη σπορά. Μελετώντας την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, προκύπτει ότι οι μετρήσεις αριθμού πραγματικών φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 77 η ημέρα από τη σπορά δεν 78

80 Αριθμός βρακτίων φύλλων παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανένα από τους παράγοντες ποικιλία, λίπανση και άρδευση Αριθμός βρακτίων φύλλων Futura MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των βρακτίων φύλλων των φυτών για την ποικιλία Futura 75 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Στο Διάγραμμα , κατά την πρώτη μέτρηση την 43 η ημέρα από τη σπορά παρατηρείται ότι ο αριθμός των βρακτίων φύλλων του φυτού είναι πολύ μικρός. Σταδιακά παρουσιάζεται μια σταδιακή αύξηση για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). 79

81 Αριθμός βρακτίων φύλλων Santhica MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των βρακτίων φύλλων των φυτών για την ποικιλία Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στην ποικιλία Santhica 27, στο Διάγραμμα παρατηρείται σταδιακά μια αύξηση του αριθμού των βρακτίων φύλλων του φυτού για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Ωστόσο, κατά την πρώτη μέτρηση την 43η ημέρα από τη σπορά ο αριθμός των βρακτίων φύλλων συγκριτικά είναι πολύ χαμηλός. Μεγαλύτερες αποδόσεις αριθμού βρακτίων φύλλων φυτού σημειώνονται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 1,361 1,361 0,387 0,542 FERT 2 23,265 11,633 3,303 0,060 IR 2 2,636 1,318 0,374 0,693 VAR x FERT 2 0,389 0,194 0,0552 0,946 VAR x IR 2 11,685 5,843 1,659 0,218 FERT x IR 4 5,272 1,318 0,374 0,824 VAR x FERT x IR 4 29,815 7,454 2,117 0,121 Residual 18 63,389 3,522 Total ,812 3,937 80

82 Source of Variation DF SS MS F P VAR , ,361 0,854 0,368 FERT , ,840 0,433 0,655 IR 2 284, ,090 0,120 0,888 VAR x FERT 2 380, ,049 0,160 0,853 VAR x IR , ,090 0,923 0,415 FERT x IR 4 690, ,507 0,145 0,963 VAR x FERT x IR , ,028 1,153 0,364 Residual , ,014 Total , ,511 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των βρακτίων φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 43 και 54 ημέρες μετά τη σπορά. Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, οι μετρήσεις αριθμού βρακτίων φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 43 η και 54 η ημέρα από τη σπορά δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανέναν από τους παράγοντες ποικιλία, άρδευση και λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις αυτών. Source of Variation DF SS MS F P VAR , ,000 5,511 0,031 FERT , ,882 1,107 0,352 IR , ,778 3,052 0,072 VAR x FERT , ,021 0,534 0,595 VAR x IR , ,083 0,743 0,490 FERT x IR , ,611 0,232 0,917 VAR x FERT x IR , ,854 0,596 0,670 Residual , ,389 Total , ,040 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των βρακτίων φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 67 ημέρες μετά τη σπορά. Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, οι μετρήσεις αριθμού βρακτίων φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 67 η ημέρα από τη σπορά παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τον κύριο παράγοντα την ποικιλία. Ωστόσο, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρουσιάζονται για τους δευτερεύοντες παράγοντες άρδευση και λίπανση, ούτε για τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ όλων των παραγόντων. 81

83 Διάγραμμα Αριθμός Βρακτίων φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 67η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όπως προκύπτει από το διάγραμμα , ο αριθμός των βρακτίων φύλλων της ποικιλίας Futura 75 ήταν αισθητά μικρότερος από τον αντίστοιχο της ποικιλίας Santhica 27. Έτσι, η ποικιλία Futura 75 παρουσιάζει 96 βράκτια φύλλα, έναντι της ποικιλίας Santhica 27 που παρουσιάζει 155. Source of Variation DF SS MS F P VAR , ,563 10,650 0,004 FERT , ,271 2,683 0,096 IR , ,000 3,938 0,038 VAR x FERT , ,688 2,463 0,113 VAR x IR , ,250 1,745 0,203 FERT x IR , ,458 0,493 0,741 VAR x FERT x IR , ,500 0,635 0,644 Residual , ,715 Total , ,391 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των βρακτίων φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 77 ημέρες μετά τη σπορά. Μελετώντας την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, προκύπτει ότι οι μετρήσεις αριθμού βρακτίων φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 77 η ημέρα από τη σπορά παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τον κύριο παράγοντα την ποικιλία και τον δευτερεύοντα της άρδευσης. Ωστόσο, στατιστικά σημαντικές 82

84 διαφορές δεν παρουσιάζονται για τον δευτερεύοντα παράγοντα της λίπανσης, ούτε για τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ όλων των παραγόντων. Διάγραμμα Αριθμός Βρακτίων φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 77η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Σύμφωνα με το παραπάνω Διάγραμμα , ο αριθμός των βρακτίων φύλλων κατά την 77 η ημέρα από τη σπορά είναι σημαντικά μεγαλύτερος για την ποικιλία Santhica 27 με τιμή 245 σε αντίθεση με την ποικιλία Futura 75 που αριθμεί 95 βράκτια φύλλα. 83

85 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των βρακτίων φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες (Fuutura 75 και Santhica 27) την 77 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όσον αφορά στην επίδραση της άρδευσης στις αποδόσεις του φυτού για τον αριθμό των βρακτίων φύλλων την 77 η ημέρα από τη σπορά, παρατηρούμε στο Διάγραμμα ότι με την παροχή πλήρους άρδευσης 100% σημειώνεται ο υψηλότερος αριθμός βρακτίων φύλλων. Η επέμβαση με άρδευση 60% δεν οδηγεί σε υψηλό αριθμό βρακτίων φύλλων. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ των δύο τύπων άρδευσης 60 % και 100% για επίπεδο σημαντικότητας α=0, Φυλλική επιφάνεια Πραγματοποιήθηκαν συνολικά τέσσερις μετρήσεις της φυλλικής επιφάνειας του φυτού. Η πρώτη μέτρηση έγινε στις 43 ημέρες μετά τη σπορά, ενώ ακολούθησαν οι επόμενες μετρήσεις στις 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Ακολούθησε η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων με ανάλυση παραλλακτικότητας για να εντοπιστούν οι στατιστικά σημαντικές διαφορές (P<0,05). 84

86 Φυλλική Επιφάνεια (m²) 1 Futura MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στη φυλλική επιφάνεια φυτού για την ποικιλία Futura 75 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όπως παρατηρείται στο Διάγραμμα 4.3.1, κατά την πρώτη μέτρηση την 43 η ημέρα από τη σπορά η φυλλική επιφάνεια του φυτού για την ποικιλία Futura 75 παρουσιάζεται μικρή, ενώ κατά τις επόμενες μετρήσεις την 54 η, 67 η και 77 η ημέρα από τη σπορά σταδιακά αυξάνεται για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). 85

87 Φυλλική Επιφάνεια (m²) Santhica MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στη φυλλική επιφάνεια φυτού για την ποικιλία Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στην ποικιλία Santhica 27, στο Διάγραμμα παρατηρείται, κατά την πρώτη μέτρηση την 43η ημέρα ότι η φυλλική επιφάνεια του φυτού είναι αρκετά μικρή. Ωστόσο, κατά τις επόμενες μετρήσεις παρουσιάζεται αύξηση της φυλλικής επιφάνειας για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Μεγαλύτερες αποδόσεις φυλλικής επιφάνειας φυτού σημειώνονται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. Source ofvariation DF SS MS F P VAR 1 0, , ,130 0,723 FERT 2 0, , ,321 0,059 IR 2 0, , ,425 0,660 VAR x FERT 2 0, , ,285 0,131 VAR x IR 2 0, , ,590 0,565 FERT x IR 4 0, , ,914 0,477 VAR x FERT x IR 4 0, , ,777 0,555 Residual 18 0,0212 0,00118 Total 35 0,0450 0,

88 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 0, , , ,977 FERT 2 0,0441 0,0220 2,025 0,161 IR 2 0,0482 0,0241 2,216 0,138 VAR x FERT 2 0, , ,209 0,813 VAR x IR 2 0,0174 0, ,797 0,466 FERT x IR 4 0,0176 0, ,405 0,802 VAR x FERT x IR 4 0,0122 0, ,281 0,886 Residual 18 0,196 0,0109 Total 35 0,340 0,00972 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 0,125 0,125 1,730 0,205 FERT 2 0,176 0,0882 1,216 0,320 IR 2 0,158 0,0788 1,087 0,358 VAR x FERT 2 0,0462 0,0231 0,319 0,731 VAR x IR 2 0,122 0,0609 0,839 0,448 FERT x IR 4 0,0963 0,0241 0,332 0,853 VAR x FERT x IR 4 0,0456 0,0114 0,157 0,957 Residual 18 1,305 0,0725 Total 35 2,075 0,0593 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στην φυλλική επιφάνεια για τις δύο ποικιλίες στις 43, 54 και 67 ημέρες μετά τη σπορά. Από την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι οι μετρήσεις φυλλικής επιφάνειας του φυτού που πραγματοποιήθηκαν την 43 η, 54 η και 67 η ημέρα από τη σπορά, δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανέναν από τους παράγοντες ποικιλία, άρδευση και λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις αυτών. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 0, , ,238 0,089 FERT 2 0,0265 0,0133 5,177 0,017 IR 2 0,0321 0,0160 6,255 0,009 VAR x FERT 2 0, , ,771 0,477 VAR x IR 2 0,0110 0, ,138 0,147 FERT x IR 4 0, , ,172 0,950 VAR x FERT x IR 4 0,0107 0, ,047 0,411 Residual 18 0,0461 0,00256 Total 35 0,140 0,00401 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στην φυλλική επιφάνεια για τις δύο ποικιλίες στις 77 ημέρες μετά τη σπορά. 87

89 Εν αντιθέσει με τις προηγούμενες μετρήσεις, κατά την τελευταία μέτρηση της φυλλικής επιφάνειας του φυτού την 77 η ημέρα από τη σπορά, παρατηρούνται στατιστικά σημαντικές διαφορές για τους δευτερεύοντες παράγοντες της λίπανσης και της άρδευσης. Ωστόσο, στατιστικά σημαντικές διαφορές για ποικιλία ή για τις αλληλεπιδράσεις όλων των παραγόντων δεν σημειώνονται σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) στη φυλλική επιφάνεια του φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) συγκεντρωτικά την 77 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όπως απεικονίζεται στο παραπάνω Διάγραμμα 3.3.3, η αύξηση της παρεχόμενης λίπανσης οδηγεί σε αύξηση της φυλλικής επιφάνειας. Στατιστικά σημαντικές διαφορές εντοπίζονται μεταξύ του μάρτυρα και της οργανικής λίπανσης 18Ν, αλλά και μεταξύ του μάρτυρα και της οργανικής λίπανσης 24Ν. Προκύπτει ότι η επέμβαση με οργανική αζωτούχο λίπανση 24Ν προσδίδει τις μέγιστες αποδόσεις φυλλικής επιφάνειας με 0,13 m 2, ακολουθούν οι αποδόσεις της λίπανσης 18Ν με 0,12 m 2, ενώ τις χαμηλότερες αποδόσεις έχει ο μάρτυρας με 0,07 m 2. 88

90 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων άρδευσης (30%, 60% και 100%) στη φυλλική επιφάνεια φυτού για τις δύο ποικιλίες (Fuutura 75 και Santhica 27) την 77 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όσον αφορά στην επίδραση της άρδευσης στην φυλλική επιφάνεια, παρατηρούμε στο Διάγραμμα ότι στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ των αποδόσεων με παροχή νερού 30% και 100%, καθώς και 30% με 100% για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η επίδραση της παροχής μέγιστης ποσότητας νερού 100% προσδίδει την μεγαλύτερη φυλλική επιφάνεια 0,14 m 2, οπότε και κρίνεται θετική. 4.4 Νωπό Βάρος Πραγματοποιήθηκαν συνολικά τέσσερις μετρήσεις νωπού βάρους του φυτού. Η πρώτη μέτρηση έγινε στις 43 ημέρες μετά τη σπορά, ενώ ακολούθησαν οι επόμενες μετρήσεις στις 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Ακολούθησε η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων με ανάλυση παραλλακτικότητας για να εντοπιστούν οι στατιστικά σημαντικές διαφορές (P<0,05). 89

91 Ν.Β. Πραγματικών Φύλλων (g) Νωπό Βάρος Πραγματικών φύλλων 70 Futura MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος πραγματικών φύλλων φυτού για την ποικιλία Futura 75 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όπως παρατηρείται στο Διάγραμμα , παρατηρείται μια σταδιακή αύξηση του νωπού βάρους των πραγματικών φύλλων για την ποικιλία Futura 75 κατά τις μετρήσεις την 43 η, 54 η και 67 η ημέρα από τη σπορά για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Ωστόσο, κατά την τελευταία μέτρηση την 77 η ημέρα από τη σπορά παρουσιάζεται μία πτώση του νωπού βάρους των πραγματικών φύλλων συγκριτικά με τις προηγούμενες μετρήσεις. 90

92 Ν.Β. Πραγματικών Φύλλων (g) Santhica MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος πραγματικών φύλλων φυτού για την ποικιλία Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στην ποικιλία Santhica 27, στο Διάγραμμα παρατηρείται μια σταδιακή αύξηση του νωπού βάρους των πραγματικών φύλλων κατά τις μετρήσεις την 43 η, 54 η και 67 η ημέρα από τη σπορά για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Ωστόσο, κατά την τελευταία μέτρηση την 77 η ημέρα από τη σπορά παρουσιάζεται μία μικρή πτώση του νωπού βάρους των πραγματικών φύλλων συγκριτικά με τις προηγούμενες μετρήσεις. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 102, ,055 6,093 0,024 FERT 2 209, ,580 6,244 0,009 IR 2 16,594 8,297 0,495 0,617 VAR x FERT 2 65,474 32,737 1,955 0,171 VAR x IR 2 96,325 48,162 2,875 0,082 FERT x IR 4 20,625 5,156 0,308 0,869 VAR x FERT x IR 4 102,862 25,715 1,535 0,234 Residual ,493 16,750 Total ,587 26,131 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος των πραγματικών φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 43 ημέρες μετά τη σπορά. 91

93 Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, οι μετρήσεις νωπού βάρους πραγματικών φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 43 η ημέρα από τη σπορά παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τον κύριο παράγοντα την ποικιλία και τον δευτερεύοντα της λίπανσης. Αντίθετα, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρουσιάζονται για την λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις τους. Διάγραμμα Αριθμός Βρακτίων φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 77η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όπως προκύπτει από το Διάγραμμα , το νωπό βάρος των πραγματικών φύλλων κατά την 43 η ημέρα από την σπορά της ποικιλίας Futura 75 είναι αρκετά μεγαλύτερο από τον αντίστοιχο της ποικιλίας Santhica 27. Έτσι, η ποικιλία Futura 75 παρουσιάζει 11,8 g νωπό βάρος πραγματικών φύλλων, έναντι της ποικιλίας Santhica 27 που παρουσιάζει 8,4 g. 92

94 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) στον νωπό βάρος των πραγματικών φύλλων του φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) συγκεντρωτικά την 43 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Μελετώντας την επίδραση της λίπανσης στο νωπό βάρος των πραγματικών φύλλων, παρατηρούμε ότι στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ των αποδόσεων του μάρτυρα και της οργανικής λίπανσης 18Ν, καθώς και του μάρτυρα με την οργανική λίπανση 24Ν για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η επίδραση της λίπανσης κρίνεται θετική, καθώς το νωπό βάρος των πραγματικών φύλλων αυξάνεται με την αύξηση του παρεχόμενου οργανικού αζώτου. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 13,894 13,894 0,0484 0,828 FERT 2 632, ,041 1,100 0,354 IR 2 436, ,096 0,759 0,482 VAR x FERT 2 132,611 66,305 0,231 0,796 VAR x IR 2 418, ,483 0,729 0,496 FERT x IR 4 375,511 93,878 0,327 0,856 VAR x FERT x IR 4 675, ,796 0,588 0,676 Residual , ,256 Total , ,430 93

95 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 1,776 1,776 0,0137 0,908 FERT 2 900, ,453 3,481 0,053 IR 2 324, ,311 1,254 0,309 VAR x FERT 2 86,213 43,106 0,333 0,721 VAR x IR 2 86,736 43,368 0,335 0,720 FERT x IR 4 473, ,427 0,915 0,476 VAR x FERT x IR 4 354,486 88,622 0,685 0,612 Residual , ,407 Total , ,222 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος των πραγματικών φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 54 και 67 ημέρες μετά τη σπορά. Μελετώντας την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, προκύπτει ότι οι μετρήσεις νωπού βάρους πραγματικών φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 54 η και την 67 η ημέρα από τη σπορά δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανένα από τους παράγοντες ποικιλία, λίπανση και άρδευση. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 322, ,023 8,073 0,011 FERT 2 188,520 94,260 2,363 0,123 IR 2 216, ,119 2,711 0,094 VAR x FERT 2 7,044 3,522 0,0883 0,916 VAR x IR 2 11,524 5,762 0,144 0,866 FERT x IR 4 87,392 21,848 0,548 0,703 VAR x FERT x IR 4 55,131 13,783 0,346 0,844 Residual ,968 39,887 Total ,839 45,881 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος των πραγματικών φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 77 ημέρες μετά τη σπορά. Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, οι μετρήσεις νωπού βάρους πραγματικών φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 77 η ημέρα από τη σπορά παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τον κύριο παράγοντα την ποικιλία. Ωστόσο, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρουσιάζονται για τους δευτερεύοντες παράγοντες άρδευση και λίπανση, ούτε για τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ όλων των παραγόντων. 94

96 Διάγραμμα Νωπό βάρος πραγματικών φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 77η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Σύμφωνα με το παραπάνω Διάγραμμα , το νωπό βάρος πραγματικών φύλλων κατά την 77 η ημέρα από τη σπορά είναι σημαντικά μεγαλύτερο για την ποικιλία Futura 75 και ανέρχεται στα 15,01 g σε αντίθεση με την ποικιλία Santhica 27 που ζυγίζει 9,03 g. 95

97 Ν.Β. Βράκτιων Φύλλων (g) Νωπό Βάρος βρακτίων φύλλων 40 Futura MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος βρακτίων φύλλων φυτού για την ποικιλία Futura 75 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όπως παρατηρείται στο Διάγραμμα , κατά την πρώτη μέτρηση την 43 η ημέρα από τη σπορά το νωπό βάρος των βρακτίων φύλλων του φυτού για την ποικιλία Futura 75 παρουσιάζεται μικρή, ενώ κατά τις επόμενες μετρήσεις την 54 η και 67 η ημέρα από τη σπορά σταδιακά αυξάνεται για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Ωστόσο, κατά την τελευταία μέτρηση την 77 η ημέρα από τη σπορά το νωπό βάρος των βρακτίων φύλλων του φυτού παρουσιάζει μία πτώση συγκριτικά με την προηγούμενη μέτρηση. 96

98 Ν.Β. Βράκτιων Φύλλων (g) 40 Santhica MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος των βρακτίων φύλλων του φυτού για την ποικιλία Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στην ποικιλία Santhica 27, στο Διάγραμμα παρατηρείται, κατά την πρώτη μέτρηση την 43η ημέρα ότι το νωπό βάρος των βρακτίων φύλλων του φυτού είναι αρκετά χαμηλό. Κατά τις επόμενες μετρήσεις ( 54 η, 67 η ημέρα από σπορά) παρουσιάζεται αύξηση του νωπού βάρους βρακτίων φύλλων για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Ωστόσο, κατά την τελευταία μέτρηση την 77 η ημέρα από τη σπορά το νωπό βάρος των πραγματικών φύλλων του φυτού παρουσιάζει μία πτώση συγκριτικά με την προηγούμενη μέτρηση. Μεγαλύτερες αποδόσεις νωπού βάρους πραγματικών φύλλων σημειώνονται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 0,0118 0,0118 2,732 0,116 FERT 2 0,0288 0,0144 3,338 0,058 IR 2 0, , ,921 0,416 VAR x FERT 2 0, , ,541 0,591 VAR x IR 2 0,0127 0, ,471 0,256 FERT x IR 4 0,0172 0, ,997 0,434 VAR x FERT x IR 4 0,0224 0, ,298 0,308 Residual 18 0,0777 0,00431 Total 35 0,183 0,

99 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 42,066 42,066 1,218 0,284 FERT 2 49,021 24,511 0,710 0,505 IR 2 29,071 14,535 0,421 0,663 VAR x FERT 2 3,667 1,833 0,0531 0,948 VAR x IR 2 71,810 35,905 1,040 0,374 FERT x IR 4 9,166 2,291 0,0663 0,991 VAR x FERT x IR 4 124,489 31,122 0,901 0,484 Residual ,701 34,539 Total ,991 27,171 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 379, ,568 3,020 0,099 FERT 2 503, ,596 2,002 0,164 IR 2 281, ,579 1,119 0,348 VAR x FERT 2 50,501 25,251 0,201 0,820 VAR x IR 2 32,300 16,150 0,129 0,880 FERT x IR 4 52,564 13,141 0,105 0,979 VAR x FERT x IR 4 419, ,937 0,835 0,521 Residual , ,664 Total , ,743 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος των βρακτίων φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 43, 54 και 67 ημέρες μετά τη σπορά. Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι οι μετρήσεις του νωπού βάρους των βρακτίων φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 43 η, 54 η και 67 η ημέρα από τη σπορά, δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανέναν από τους παράγοντες ποικιλία, άρδευση και λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις αυτών. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 333, ,154 8,781 0,008 FERT 2 77,128 38,564 1,016 0,382 IR 2 345, ,512 4,547 0,025 VAR x FERT 2 87,698 43,849 1,156 0,337 VAR x IR 2 83,726 41,863 1,103 0,353 FERT x IR 4 52,533 13,133 0,346 0,843 VAR x FERT x IR 4 99,482 24,871 0,656 0,631 Residual ,945 37,941 Total ,691 50,334 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος των βρακτίων φύλλων για τις δύο ποικιλίες στις 77 ημέρες μετά τη σπορά. 98

100 Από την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, προκύπτει ότι οι μετρήσεις νωπού βάρους βρακτίων φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 77 η ημέρα από τη σπορά παρουσίασαν στατιστικά σημαντικές διαφορές για τους παράγοντες της ποικιλίας και της άρδευσης. Αντίθετα, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν για την λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις τους σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Διάγραμμα Νωπό βάρος Βρακτίων φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 77η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όσον αφορά στο νωπό βάρος βρακτίων φύλλων κατά την 77 η ημέρα από τη σπορά, όπως προκύπτει από το παραπάνω Διάγραμμα , μεταξύ των δύο ποικιλιών εμφανίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Το νωπό βάρος των βρακτίων φύλλων για την ποικιλία Futura 75 ανέρχεται στα 5,43g έναντι της ποικιλίας Santhica 27 που ζυγίζει 11,5 g. 99

101 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό των βρακτίων φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες (Fuutura 75 και Santhica 27) την 77 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Σχετικά με την επίδραση της άρδευσης στο νωπό βάρος των βρακτίων φύλλων, παρατηρούμε ότι στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ των αποδόσεων με παροχή νερού 30% και 100%, καθώς και 60% με 100% για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η επίδραση της παροχής μέγιστης ποσότητας νερού 100% προσδίδει την μεγαλύτερη απόδοση, οπότε και κρίνεται θετική. 100

102 Ν.Β. Στελέχους (g) Νωπό Βάρος Στελέχους Futura MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος στελέχους φυτού για την ποικιλία Futura 75 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όπως παρατηρείται στο Διάγραμμα , κατά την πρώτη μέτρηση την 43 η ημέρα από τη σπορά το νωπό βάρος στελέχους του φυτού για την ποικιλία Futura 75 παρουσιάζεται χαμηλές τιμές, ενώ κατά τις επόμενες μετρήσεις την 54 η, 67 η και 77 η ημέρα από τη σπορά σταδιακά αυξάνεται για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). 101

103 Ν.Β. Στελέχους (gr) Santhica MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος στελέχους φυτού για την ποικιλία Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στην ποικιλία Santhica 27, στο Διάγραμμα παρατηρείται, κατά την πρώτη μέτρηση την 43η ημέρα ότι το νωπό βάρος στελέχους του φυτού έχει χαμηλές τιμές. Ωστόσο, κατά τις επόμενες μετρήσεις παρουσιάζεται αύξηση για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Μεγαλύτερες αποδόσεις νωπού βάρους στελέχους φυτού σημειώνονται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 203, ,617 3,912 0,063 FERT 2 372, ,119 3,575 0,049 IR 2 125,726 62,863 1,208 0,322 VAR x FERT 2 68,500 34,250 0,658 0,530 VAR x IR 2 131,674 65,837 1,265 0,306 FERT x IR 4 73,748 18,437 0,354 0,838 VAR x FERT x IR 4 174,932 43,733 0,840 0,518 Residual ,997 52,055 Total ,432 59,641 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος στελέχους για τις δύο ποικιλίες στις 43 ημέρες μετά τη σπορά. 102

104 Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι οι μετρήσεις του νωπού βάρους του στελέχους που πραγματοποιήθηκαν την 43 η ημέρα από τη σπορά, παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τον δευτερεύοντα παράγοντα της λίπανσης. Αντίθετα, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν για τους άλλους τους παράγοντες ποικιλία και άρδευση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις αυτών. Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος στελέχους φυτού για την ποικιλία Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στην επίδραση της λίπανσης στο νωπό βάρος του στελέχους, παρατηρούμε ότι στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ του μάρτυρα και της οργανικής αζωτούχου λίπανσης 18Ν και του μάρτυρα και της οργανικής αζωτούχου λίπανσης 24Ν για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η λίπανση με 24 μονάδες αζώτου προσδίδει την μεγαλύτερη απόδοση με 18,87 g νωπού βάρους, οπότε και κρίνεται περισσότερο αποτελεσματική και με λίγο χαμηλότερη απόδοση η λίπανση 18 μονάδων Ν με 18,61 g. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 564, ,538 0,241 0,629 FERT , ,794 0,820 0,456 IR , ,572 0,825 0,454 VAR x FERT 2 622, ,065 0,133 0,876 VAR x IR , ,385 0,827 0,453 FERT x IR , ,286 0,212 0,928 VAR x FERT x IR , ,735 0,867 0,503 Residual , ,743 Total , ,

105 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 800, ,796 0,344 0,565 FERT , ,764 2,300 0,129 IR , ,989 2,004 0,164 VAR x FERT 2 234, ,001 0,0503 0,951 VAR x IR 2 649, ,706 0,140 0,871 FERT x IR , ,710 0,411 0,798 VAR x FERT x IR , ,669 0,834 0,521 Residual , ,702 Total , ,110 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 0,868 0,868 0, ,979 FERT , ,683 2,866 0,083 IR , ,855 2,719 0,093 VAR x FERT 2 612, ,219 0,252 0,780 VAR x IR 2 318, ,121 0,131 0,878 FERT x IR , ,560 0,621 0,653 VAR x FERT x IR 4 835, ,970 0,172 0,950 Residual , ,266 Total , ,501 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος στελέχους για τις δύο ποικιλίες στις 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Μελετώντας την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι οι μετρήσεις του νωπού βάρους του στελέχους που πραγματοποιήθηκαν την 54 η, 67 η και 77η ημέρα από τη σπορά, δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανέναν από τους παράγοντες ποικιλία, άρδευση και λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις αυτών. 104

106 Ν.Β. Ρίζας (g) Νωπό Βάρος Ρίζας Futura Χρόνος ΗΑΣ MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI100 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος ρίζας φυτού για την ποικιλία Futura 75 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όπως παρατηρείται στο Διάγραμμα , παρατηρείται μια σταδιακή ανάπτυξη του νωπού βάρους της ρίζας του φυτού για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Μεγαλύτερο νωπό βάρος ρίζας φυτού για την ποικιλία Futura 75 παρουσιάζεται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. 105

107 Ν.Β. Ρίζας (g) 30 Santhica MI NI30 24NI30 15 MI60 18NI NI60 MI NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος ρίζας φυτού για την ποικιλία Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στην ποικιλία Santhica 27, στο Διάγραμμα παρατηρείται μια σταδιακή ανάπτυξη του νωπού βάρους της ρίζας του φυτού για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Ωστόσο, κατά την τελευταία μέτρηση την 77 η ημέρα από τη σπορά παρουσιάζεται μια μείωση των αποδόσεων συγκριτικά με την προηγούμενη μέτρηση. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 15,275 15,275 6,122 0,024 FERT 2 35,922 17,961 7,198 0,005 IR 2 7,378 3,689 1,478 0,254 VAR x FERT 2 11,286 5,643 2,261 0,133 VAR x IR 2 10,274 5,137 2,059 0,157 FERT x IR 4 4,145 1,036 0,415 0,795 VAR x FERT x IR 4 17,299 4,325 1,733 0,187 Residual 18 44,916 2,495 Total ,495 4,186 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος της ρίζας για τις δύο ποικιλίες στις 43 ημέρες μετά τη σπορά. 106

108 Από την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, προκύπτει ότι οι μετρήσεις νωπού βάρους βρακτίων φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 43 η ημέρα από τη σπορά παρουσίασαν στατιστικά σημαντικές διαφορές για τους παράγοντες της ποικιλίας και της άρδευσης. Αντίθετα, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν για την λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις τους σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Διάγραμμα Νωπό βάρος ρίζας φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 43η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όσον αφορά στο νωπό βάρος της ρίζας κατά την 43 η ημέρα από τη σπορά, όπως προκύπτει από το παραπάνω Διάγραμμα , μεταξύ των δύο ποικιλιών εμφανίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Το νωπό βάρος της ρίζας για την ποικιλία Futura 75 είναι μεγαλύτερο από της ποικιλίας Santhica 27 και ανέρχεται στα 4,79 g έναντι των 3,49 g της ποικιλίας Santhica

109 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος ρίζας φυτού για τις δύο ποικιλίες (Fuutura 75 και Santhica 27) την 43 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όσον αφορά στην επίδραση της άρδευσης στο νωπό βάρος της ρίζας, παρατηρούμε ότι στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ των αποδόσεων παροχής νερού 30% και 100%, καθώς και 60% με 100% για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η επίδραση της παροχής μέγιστης ποσότητας νερού 100% προσδίδει την μεγαλύτερη απόδοση, οπότε και κρίνεται θετική. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 1,110 1,110 0,0229 0,881 FERT 2 55,222 27,611 0,570 0,576 IR 2 62,556 31,278 0,645 0,536 VAR x FERT 2 24,162 12,081 0,249 0,782 VAR x IR 2 83,274 41,637 0,859 0,440 FERT x IR 4 43,830 10,958 0,226 0,920 VAR x FERT x IR 4 123,743 30,936 0,638 0,642 Residual ,444 48,469 Total ,340 36,

110 Source of Variation DF SS MS F P VAR , ,660 0,999 0,331 FERT , ,745 1,031 0,377 IR , ,620 1,032 0,376 VAR x FERT , ,835 1,042 0,373 VAR x IR , ,051 0,992 0,390 FERT x IR , ,555 0,983 0,442 VAR x FERT x IR , ,747 1,038 0,415 Residual , ,590 Total , ,628 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος της ρίζας για τις δύο ποικιλίες στις 54 και 67 ημέρες μετά τη σπορά. Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι οι μετρήσεις του νωπού βάρους της ρίζας που πραγματοποιήθηκαν την 54 η και 67 η ημέρα από τη σπορά, δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανέναν από τους παράγοντες ποικιλία, άρδευση και λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις αυτών. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 4,203 4,203 0,189 0,669 FERT 2 20,231 10,115 0,456 0,641 IR 2 163,824 81,912 3,690 0,045 VAR x FERT 2 30,881 15,441 0,696 0,512 VAR x IR 2 15,647 7,824 0,352 0,708 FERT x IR 4 83,401 20,850 0,939 0,464 VAR x FERT x IR 4 66,283 16,571 0,747 0,573 Residual ,544 22,197 Total ,013 22,400 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος της ρίζας για τις δύο ποικιλίες στις 77 ημέρες μετά τη σπορά. Μελετώντας την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι οι μετρήσεις νωπού βάρους ρίζας που πραγματοποιήθηκαν την 77 η ημέρα από τη σπορά παρουσίασαν στατιστικά σημαντικές διαφορές για τον δευτερεύοντα παράγοντα της άρδευσης. Αντίθετα, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν για την ποικιλία, την λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις τους σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,

111 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο νωπό βάρος ρίζας φυτού για τις δύο ποικιλίες (Fuutura 75 και Santhica 27) την 77 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Σύμφωνα με το παραπάνω Διάγραμμα , είναι εμφανές ότι η επίδραση της άρδευσης στο νωπό βάρος της ρίζας του φυτού κατά την 77 η ημέρα από τη σπορά, κρίνεται θετική. Όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού, τόσο μεγαλύτερες αποδόσεις παρουσιάζει. Παρατηρούμε ότι με την παροχή πλήρους άρδευσης 100% σημειώνεται το μέγιστο νωπό βάρος ρίζας που ανέρχεται στα 10,28 g. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ του ελάχιστου παρεχόμενου νερού 30 % και του μέγιστου 100% για επίπεδο σημαντικότητας α=0, Ξηρό Βάρος Πραγματοποιήθηκαν συνολικά τέσσερις μετρήσεις του ξηρού βάρους του φυτού. Η πρώτη μέτρηση έγινε στις 43 ημέρες μετά τη σπορά, ενώ ακολούθησαν οι επόμενες μετρήσεις στις 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Ακολούθησε η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων με ανάλυση παραλλακτικότητας για να εντοπιστούν οι στατιστικά σημαντικές διαφορές (P<0,05). 110

112 Ξ.Β. Φύλλων (g) Ξηρό Βάρος Φύλλων Futura MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο ξηρό βάρος φύλλων φυτού για την ποικιλία Futura 75 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όπως παρατηρείται στο Διάγραμμα , παρατηρείται μια σταδιακή ανάπτυξη του ξηρού βάρους φύλλων του φυτού για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Μεγαλύτερο ξηρό βάρος φύλλων φυτού για την ποικιλία Futura 75 παρουσιάζεται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. 111

113 Ξ.Β. Φύλλων (g) Santhica MI NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο ξηρό βάρος φύλλων φυτού για την ποικιλία Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όπως παρατηρείται στο Διάγραμμα , παρατηρείται μια σταδιακή ανάπτυξη του ξηρού βάρους φύλλων του φυτού για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Ωστόσο, κατά την τελευταία μέτρηση την 77 η ημέρα από τη σπορά παρουσιάζονται μικρότερες αποδόσεις συγκριτικά με αυτές της προηγούμενης μέτρησης. Μεγαλύτερο ξηρό βάρος φύλλων φυτού για την ποικιλία Santhica 27 παρουσιάζεται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 7,209 7,209 8,343 0,010 FERT 2 10,169 5,085 5,884 0,011 IR 2 0,693 0,347 0,401 0,675 VAR x FERT 2 3,244 1,622 1,877 0,182 VAR x IR 2 4,049 2,024 2,343 0,125 FERT x IR 4 2,204 0,551 0,638 0,642 VAR x FERT x IR 4 4,854 1,214 1,404 0,273 Residual 18 15,554 0,864 Total 35 47,977 1,371 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 43 ημέρες μετά τη σπορά. 112

114 Από τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, προκύπτει ότι οι μετρήσεις του ξηρού βάρους των φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 43 η ημέρα από τη σπορά, παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για την ποικιλία και τις επεμβάσεις της λίπανσης που εφαρμόστηκαν. Ωστόσο, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν για τον παράγοντα της άρδευσης, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις των παραγόντων σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Διάγραμμα Ξηρό βάρος φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 43η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όσον αφορά στο ξηρό βάρος των φύλλων κατά την 43 η ημέρα από τη σπορά, όπως προκύπτει από το παραπάνω διάγραμμα, μεταξύ των δύο ποικιλιών εμφανίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Το ξηρό βάρος των φύλλων για την ποικιλία Futura 75 ανέρχεται στα 2,91 g έναντι της ποικιλίας Santhica 27 που ζυγίζει 2,01 g. 113

115 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) στο ξηρό βάρος των φύλλων του φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 43 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η επίδραση της οργανικής λίπανσης, όπως απεικονίζεται στο παραπάνω Διάγραμμα , οδηγεί σε υψηλότερο ξηρό βάρος φύλλων συγκριτικά με το μάρτυρα. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ μάρτυρα και οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες Ν και μεταξύ μάρτυρα και οργανικής λίπανσης με 24 μονάδες Ν. Το μέγιστο ξηρό βάρος φύλλων με τιμή 2,89 g προσέδωσε η οργανική λίπανση με 24 μονάδες Ν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 1,699 1,699 0,0646 0,802 FERT 2 62,982 31,491 1,197 0,325 IR 2 24,942 12,471 0,474 0,630 VAR x FERT 2 0,432 0,216 0, ,992 VAR x IR 2 77,042 38,521 1,464 0,257 FERT x IR 4 18,047 4,512 0,172 0,950 VAR x FERT x IR 4 108,663 27,166 1,033 0,417 Residual ,482 26,305 Total ,290 21,923 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 54 ημέρες μετά τη σπορά. 114

116 Σύμφωνα με τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι δεν εντοπίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τις μετρήσεις του ξηρού βάρους των φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 54 η ημέρα από τη σπορά για κανένα από τους τρείς παράγοντες, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις των παραγόντων. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 50,659 50,659 1,638 0,217 FERT 2 243, ,553 3,930 0,038 IR 2 107,808 53,904 1,743 0,203 VAR x FERT 2 30,690 15,345 0,496 0,617 VAR x IR 2 2,438 1,219 0,0394 0,961 FERT x IR 4 78,266 19,566 0,633 0,646 VAR x FERT x IR 4 154,013 38,503 1,245 0,328 Residual ,740 30,930 Total ,718 34,963 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 67 ημέρες μετά τη σπορά. Όσον αφορά στις μετρήσεις ξηρού βάρους των φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 67 η ημέρα από τη σπορά, παρατηρούμε από τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, ότι εντοπίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές για τον παράγοντα της λίπανσης σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Εν τούτοις, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρουσιάζονται για τους υπόλοιπους παράγοντες και τις αλληλεπιδράσεις τους. Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) στο ξηρό βάρος των φύλλων του φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 67 η ημέρα από τη 115

117 σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η επίδραση της οργανικής λίπανσης, όπως απεικονίζεται στο παραπάνω Διάγραμμα για την 67 η ημέρα από τη σπορά, οδηγεί σε υψηλότερο ξηρό βάρος φύλλων συγκριτικά με το μάρτυρα. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ μάρτυρα και οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες Ν. Το μέγιστο ξηρό βάρος φύλλων με τιμή 12,29 gr προσέδωσε η οργανική λίπανση με18 μονάδες Ν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 26,206 26,206 0,658 0,428 FERT 2 27,930 13,965 0,351 0,709 IR 2 139,538 69,769 1,753 0,202 VAR x FERT 2 46,596 23,298 0,585 0,567 VAR x IR 2 73,823 36,912 0,928 0,414 FERT x IR 4 88,333 22,083 0,555 0,698 VAR x FERT x IR 4 23,837 5,959 0,150 0,961 Residual ,336 39,796 Total ,598 32,646 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος φύλλων φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 77 ημέρες μετά τη σπορά. Σύμφωνα με τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι δεν εντοπίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τις μετρήσεις του ξηρού βάρους των φύλλων που πραγματοποιήθηκαν την 77 η ημέρα από τη σπορά για κανένα από τους τρείς παράγοντες και για τις αλληλεπιδράσεις των παραγόντων. 116

118 Ξ.Β. Στελέχους (g) Ξηρό Βάρος Στελέχους Futura Χρόνος ΗΑΣ MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI100 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο ξηρό βάρος στελέχους φυτού για την ποικιλία Futura 75 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Στο Διάγραμμα , παρατηρείται μια σταδιακή αύξηση του ξηρού βάρους του στελέχους φυτού για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Υψηλότερο ξηρό βάρος στελέχους φυτού για την ποικιλία Futura 75 παρουσιάζεται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. 117

119 Ξ.Β. Στελέχους (g) Santhica MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο ξηρό βάρος στελέχους φυτού για την ποικιλία Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στην ποικιλία Santhica 27, στο Διάγραμμα παρατηρείται σταδιακά μια αύξηση του ξηρού βάρους στελέχους φυτού για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 9,656 9,656 5,019 0,038 FERT 2 15,394 7,697 4,001 0,037 IR 2 5,592 2,796 1,453 0,260 VAR x FERT 2 3,910 1,955 1,016 0,382 VAR x IR 2 2,310 1,155 0,600 0,559 FERT x IR 4 1,261 0,315 0,164 0,954 VAR x FERT x IR 4 5,977 1,494 0,777 0,555 Residual 18 34,630 1,924 Total 35 78,731 2,249 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος στελέχους φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 43 ημέρες μετά τη σπορά. 118

120 Από τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, προκύπτει ότι οι μετρήσεις του ξηρού βάρους του στελέχους που πραγματοποιήθηκαν την 43 η ημέρα από τη σπορά, παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για την ποικιλία και τις επεμβάσεις της λίπανσης που εφαρμόστηκαν. Ωστόσο, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν για τον παράγοντα της άρδευσης, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις των παραγόντων σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Διάγραμμα Ξηρό βάρος στελέχους φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 43η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όσον αφορά στο ξηρό βάρος του στελέχους κατά την 43 η ημέρα από τη σπορά, όπως προκύπτει από το παραπάνω διάγραμμα, μεταξύ των δύο ποικιλιών εμφανίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Το ξηρό βάρος του στελέχους για την ποικιλία Futura 75 ανέρχεται στα 3,5 g έναντι της ποικιλίας Santhica 27 που ζυγίζει 2,5 g. 119

121 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) στο ξηρό βάρος στελέχους του φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) συγκεντρωτικά την 43 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η επίδραση της οργανικής λίπανσης, όπως απεικονίζεται στο παραπάνω Διάγραμμα , οδηγεί σε υψηλότερο ξηρό βάρος στελέχους συγκριτικά με το μάρτυρα. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ μάρτυρα και οργανικής λίπανσης με 24 μονάδες Ν. Το μέγιστο ξηρό βάρος φύλλων με τιμή 3,51 g προσέδωσε η οργανική λίπανση με 18 μονάδες Ν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 24,900 24,900 0,323 0,577 FERT 2 96,844 48,422 0,629 0,544 IR 2 174,317 87,158 1,132 0,344 VAR x FERT 2 34,233 17,117 0,222 0,803 VAR x IR 2 151,944 75,972 0,987 0,392 FERT x IR 4 88,948 22,237 0,289 0,881 VAR x FERT x IR 4 330,740 82,685 1,074 0,398 Residual ,612 76,978 Total ,538 65,358 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος στελέχους φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 54ημέρες μετά τη σπορά. Σύμφωνα με τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι δεν εντοπίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τις μετρήσεις του ξηρού 120

122 βάρους του στελέχους που πραγματοποιήθηκαν την 54 η ημέρα από τη σπορά για κανένα από τους τρείς παράγοντες, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις των παραγόντων. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 91,234 91,234 0,497 0,490 FERT , ,094 4,010 0,036 IR 2 935, ,516 2,547 0,106 VAR x FERT 2 43,270 21,635 0,118 0,890 VAR x IR 2 104,250 52,125 0,284 0,756 FERT x IR 4 282,907 70,727 0,385 0,816 VAR x FERT x IR , ,441 1,473 0,252 Residual , ,587 Total , ,006 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος στελέχους φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 67 ημέρες μετά τη σπορά. Όσον αφορά στις μετρήσεις ξηρού βάρους στελέχους που πραγματοποιήθηκαν την 67 η ημέρα από τη σπορά, παρατηρούμε από τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, ότι εντοπίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές για τον παράγοντα της λίπανσης σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Εν τούτοις, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρουσιάζονται για τους υπόλοιπους παράγοντες και τις αλληλεπιδράσεις τους. Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) στο ξηρό βάρος στελέχους του φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) συγκεντρωτικά την 67 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,

123 Η επίδραση της οργανικής λίπανσης, όπως απεικονίζεται στο παραπάνω Διάγραμμα για την 67 η ημέρα από τη σπορά, οδηγεί σε υψηλότερο ξηρό βάρος στελέχους συγκριτικά με το μάρτυρα. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ μάρτυρα και οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες Ν. Το μέγιστο ξηρό βάρος φύλλων με τιμή 28,72 g προσέδωσε η οργανική λίπανση με18 μονάδες Ν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 0,649 0,649 0, ,946 FERT , ,067 3,659 0,046 IR 2 849, ,563 3,058 0,072 VAR x FERT 2 100,831 50,415 0,363 0,701 VAR x IR 2 53,340 26,670 0,192 0,827 FERT x IR 4 416, ,034 0,749 0,571 VAR x FERT x IR 4 120,616 30,154 0,217 0,925 Residual , ,853 Total , ,463 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος στελέχους φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 77 ημέρες μετά τη σπορά. Από τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, προκύπτει ότι οι μετρήσεις του ξηρού βάρους του στελέχους που πραγματοποιήθηκαν την 77 η ημέρα από τη σπορά, παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τον παράγοντα της λίπανσης. Ωστόσο, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν για τους παράγοντες της ποικιλίας και της άρδευσης, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις των παραγόντων σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) στο ξηρό βάρος στελέχους του φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) συγκεντρωτικά την 122

124 Ξ.Β. Ρίζας (g) 77 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η επίδραση της οργανικής λίπανσης, όπως απεικονίζεται στο παραπάνω Διάγραμμα για την 77 η ημέρα από τη σπορά, οδηγεί σε υψηλότερο ξηρό βάρος στελέχους συγκριτικά με το μάρτυρα. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ μάρτυρα και οργανικής λίπανσης με 24 μονάδες Ν. Το μέγιστο ξηρό βάρος φύλλων με τιμή 28,70 g προσέδωσε η οργανική λίπανση με 24 μονάδες Ν Ξηρό Βάρος Ρίζας 12 Futura Χρόνος ΗΑΣ MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI100 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο ξηρό βάρος ρίζας φυτού για την ποικιλία Futura 75 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Στο Διάγραμμα , παρατηρείται μια σταδιακή αύξηση του ξηρού βάρους της ρίζας φυτού για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Υψηλότερο ξηρό βάρος ρίζας φυτού για την ποικιλία Futura 75 παρουσιάζεται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού και αζώτου, συγκριτικά με το μάρτυρα και την ελάχιστη ποσότητα νερού που προστέθηκαν. 123

125 Ξ.Β. Ρίζας (g) Santhica MI NI30 24NI30 6 MI60 18NI NI60 MI NI100 24NI Χρόνος ΗΑΣ Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο ξηρό βάρος ρίζας φυτού για την ποικιλία Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στην ποικιλία Santhica 27, στο Διάγραμμα , παρατηρείται μια σταδιακή αύξηση του ξηρού βάρους της ρίζας φυτού για τις τρεις επεμβάσεις λίπανσης (μάρτυρα, οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες αζώτου και 24 μονάδες αζώτου) και άρδευσης (30%, 60% και 100%). Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 1,476 1,476 7,356 0,014 FERT 2 2,249 1,125 5,604 0,013 IR 2 1,121 0,561 2,794 0,088 VAR x FERT 2 1,075 0,537 2,678 0,096 VAR x IR 2 0,422 0,211 1,052 0,370 FERT x IR 4 0,191 0,0477 0,238 0,913 VAR x FERT x IR 4 1,064 0,266 1,326 0,298 Residual 18 3,612 0,201 Total 35 11,212 0,320 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος ρίζας φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 43 ημέρες μετά τη σπορά. 124

126 Από τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, προκύπτει ότι οι μετρήσεις του ξηρού βάρους της ρίζας που πραγματοποιήθηκαν την 43 η ημέρα από τη σπορά, παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για την ποικιλία και τις επεμβάσεις της λίπανσης που εφαρμόστηκαν. Ωστόσο, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρατηρήθηκαν για τον παράγοντα της άρδευσης, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις των παραγόντων σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Διάγραμμα Ξηρό βάρος ρίζας φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) την 43η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Όσον αφορά στο ξηρό βάρος της ρίζας κατά την 43 η ημέρα από τη σπορά, όπως προκύπτει από το παραπάνω Διάγραμμα , μεταξύ των δύο ποικιλιών εμφανίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Το ξηρό βάρος της ρίζας για την ποικιλία Futura 75 ανέρχεται στα 1,27 g έναντι της ποικιλίας Santhica 27 που ζυγίζει 0,86 g. 125

127 Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) στο ξηρό βάρος ρίζας του φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) συγκεντρωτικά την 43 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Η επίδραση της οργανικής λίπανσης, όπως απεικονίζεται στο παραπάνω Διάγραμμα , οδηγεί σε υψηλότερο ξηρό βάρος ρίζας συγκριτικά με το μάρτυρα. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ μάρτυρα και οργανικής λίπανσης με 18 μονάδες Ν και μεταξύ μάρτυρα και οργανικής λίπανσης με 24 μονάδες Ν. Το μέγιστο ξηρό βάρος ρίζας με τιμή 1,25 g προσέδωσε η οργανική λίπανση με 24 μονάδες Ν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 1,183 1,183 0,499 0,489 FERT 2 2,614 1,307 0,552 0,585 IR 2 2,733 1,367 0,577 0,572 VAR x FERT 2 0,276 0,138 0,0583 0,944 VAR x IR 2 4,186 2,093 0,884 0,430 FERT x IR 4 0,954 0,238 0,101 0,981 VAR x FERT x IR 4 6,078 1,519 0,642 0,640 Residual 18 42,619 2,368 Total 35 60,642 1,733 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος ρίζας φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 54 ημέρες μετά τη σπορά. 126

128 Σύμφωνα με τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι δεν εντοπίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τις μετρήσεις του ξηρού βάρους της ρίζας που πραγματοποιήθηκαν την 54 η ημέρα από τη σπορά για κανένα από τους τρείς παράγοντες, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις των παραγόντων. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 0,939 0,939 0,371 0,550 FERT 2 25,889 12,945 5,110 0,017 IR 2 16,360 8,180 3,229 0,063 VAR x FERT 2 9,512 4,756 1,878 0,182 VAR x IR 2 1,173 0,586 0,232 0,796 FERT x IR 4 17,655 4,414 1,743 0,185 VAR x FERT x IR 4 16,242 4,060 1,603 0,217 Residual 18 45,593 2,533 Total ,362 3,810 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος ρίζας φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 67ημέρες μετά τη σπορά. Όσον αφορά στις μετρήσεις ξηρού βάρους ρίζας που πραγματοποιήθηκαν την 67 η ημέρα από τη σπορά, παρατηρούμε από τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, ότι εντοπίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές για τον παράγοντα της λίπανσης σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Εν τούτοις, στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρουσιάζονται για τους υπόλοιπους παράγοντες και τις αλληλεπιδράσεις τους. Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (μάρτυρας, 18Ν και 24Ν) στο ξηρό βάρος ρίζας του φυτού για τις δύο ποικιλίες (Futura 75 και Santhica 27) συγκεντρωτικά την 67 η ημέρα από τη σπορά. Τα γράμματα a, b επισημαίνουν τις στατιστικά σημαντικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05 127

129 Η επίδραση της οργανικής λίπανσης, όπως απεικονίζεται στο παραπάνω Διάγραμμα , οδηγεί σε υψηλότερο ξηρό βάρος ρίζας συγκριτικά με το μάρτυρα. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ μάρτυρα και οργανικής λίπανσης με 24 μονάδες Ν. Το μέγιστο ξηρό βάρος ρίζας με τιμή 4,04 gr προσέδωσε η οργανική λίπανση με 24 μονάδες Ν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 0,868 0,868 0, ,979 FERT , ,683 2,866 0,083 IR , ,855 2,719 0,093 VAR x FERT 2 612, ,219 0,252 0,780 VAR x IR 2 318, ,121 0,131 0,878 FERT x IR , ,560 0,621 0,653 VAR x FERT x IR 4 835, ,970 0,172 0,950 Residual , ,266 Total , ,501 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο ξηρό βάρος ρίζας φυτού για τις δύο ποικιλίες στις 77 ημέρες μετά τη σπορά. Σύμφωνα με τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, παρατηρούμε ότι δεν εντοπίζονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για τις μετρήσεις του ξηρού βάρους της ρίζας που πραγματοποιήθηκαν την 77 η ημέρα από τη σπορά για κανένα από τους τρείς παράγοντες και για τις αλληλεπιδράσεις των παραγόντων. 4.6 Συγκομιδή Κύρια Ταξιανθία Τα χαρακτηριστικά της κύριας ταξιανθίας που μελετήθηκαν ήταν το μήκος της ταξιανθίας, το βάρος της, ο αριθμός των σπόρων ανά κύρια ταξιανθία και το βάρος των σπόρων ανά κύρια ταξιανθία για τους 3 παράγοντες : ποικιλία, άρδευση και λίπανση. Ακολουθήθηκε η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων με ανάλυση παραλλακτικότητας για να εντοπιστούν οι στατιστικά σημαντικές διαφορές (P<0,05). 128

130 Μήκος κύριας ταξιανθίας Μήκος Κύριας Ταξιανθίας (cm) MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI100 0 FUTURA SANTHICA Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο μήκος κύριας ταξιανθίας φυτού για τις ποικιλίες Futura 75 και Santhica 27 στις 43, 54, 67 και 77 ημέρες μετά τη σπορά. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στο μήκος της κύριας ταξιανθίας, μελετώντας το Διάγραμμα παρατηρήθηκε ότι για την ποικιλία Futura 75 η επίδραση της οργανικής λίπανσης για τις επεμβάσεις άρδευσης 30% και 60% δεν ήταν θετική. Αντιθέτως, η επίδραση της οργανικής λίπανσης 24Ν σε συνδυασμό με το μέγιστο του παρεχόμενου νερού 100% έδωσε το υψηλότερο μήκος κύριας ταξιανθίας για την ποικιλία Futura 75. Σε ό,τι αφορά την ποικιλία Santhica 27, παρατηρείται ότι η αύξηση του παρεχόμενου νερού σε συνδυασμό με την αύξηση της οργανικής λίπανσης οδηγεί σε υψηλότερες αποδόσεις. Το μέγιστο μήκος κύριας ταξιανθίας για την ποικιλία Santhica 27 σημειώνεται στα φυτά που έχουν υποστεί την μέγιστη λίπανση 24Ν και άρδευση 100%. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 18,204 18,204 0,146 0,706 FERT 2 609, ,518 2,450 0,115 IR 2 854, ,145 3,437 0,054 VAR x FERT 2 102,355 51,177 0,412 0,669 VAR x IR 2 84,712 42,356 0,341 0,716 FERT x IR 4 164,592 41,148 0,331 0,853 VAR x FERT x IR 4 229,953 57,488 0,463 0,762 Residual , ,281 Total , ,863 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο μήκος κύριας ταξιανθίας φυτού για τις δύο ποικιλίες. 129

131 Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, οι μετρήσεις του μήκους της κύριας ταξιανθίας δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανέναν από τους παράγοντες ποικιλία, άρδευση και λίπανση, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις αυτών Βάρος κύριας ταξιανθίας 4.5 Βάρος Κύριας Ταξιανθίας (g) MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI100 0 FUTURA SANTHICA Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο βάρος κύριας ταξιανθίας φυτού για τις ποικιλίες Futura 75 και Santhica 27. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Το βάρος της κύριας ταξιανθίας, όπως προκύπτει από το παραπάνω διάγραμμα , αυξάνεται με την αύξηση της παροχής νερού και για τις δύο ποικιλίες. Έτσι, οι αποδόσεις των φυτών που έχουν δεχθεί άρδευση 100% απεικονίζονται στο διάγραμμα αρκετά μεγαλύτερες από τα αντίστοιχα τεμάχια που δέχθηκαν άρδευση 30%. Επιπλέον, παρατηρείται ότι οι αποδόσεις σε βάρος κύριας ταξιανθίας των φυτών που δεν δέχθηκαν κανενός είδους λίπανσης είναι αρκετά υψηλές συγκριτικά με τις αποδόσεις των φυτών που δέχθηκαν οργανική λίπανση 18Ν και 24Ν. 130

132 SourceofVariation DF SS MS F P VAR 1 0,686 0,686 2,305 0,146 FERT 2 2,260 1,130 3,796 0,042 IR 2 9,845 4,922 16,534 <0,001 VAR x FERT 2 0,298 0,149 0,500 0,614 VAR x IR 2 0,795 0,398 1,336 0,288 FERT x IR 4 0,305 0,0763 0,256 0,902 VAR x FERT x IR 4 0,805 0,201 0,676 0,617 Residual 18 5,359 0,298 Total 35 20,353 0,582 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο βάρος κύριας ταξιανθίας φυτού για τις δύο ποικιλίες. Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, οι μετρήσεις του βάρους της κύριας ταξιανθίας παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές για τους δευτερεύοντες παράγοντες της λίπανσης και της άρδευσης. Ωστόσο, δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές για τον κύριο παράγοντα την ποικιλία, ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις όλων των παραγόντων σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) στο βάρος κύριας ταξιανθίας φυτού. Μελετώντας την εφαρμογή λίπανσης, προκύπτει ότι η οργανική λίπανση 18Ν και 24Ν οδηγεί σε μικρότερες αποδόσεις όσο αφορά το βάρος της κύριας ταξιανθίας. Στα πειραματικά τεμάχια που δεν εφαρμόστηκε λίπανση το βάρος κύριας ταξιανθίας ήταν μεγαλύτερο. Όπως παρατηρούμε στο διάγραμμα , στατιστικά σημαντικές 131

133 διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ του μάρτυρα και της εφαρμογής οργανικής λίπανσης 18Ν σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο βάρος κύριας ταξιανθίας φυτού. Όσον αφορά στην επίδραση της άρδευσης στις αποδόσεις του φυτού για το βάρος κύριας ταξιανθίας, παρατηρούμε ότι με την αύξηση της ποσότητας του παρεχόμενου νερού αυξάνεται και το βάρος της κύριας ταξιανθίας. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρουσιάζονται μεταξύ και των τριών τύπων άρδευσης 30 %, 60 % και 100% για επίπεδο σημαντικότητας α=0,

134 Αριθμός σπόρων ανά κύρια ταξιανθία 70 Αριθμός σπόρων ανά Κύρια Ταξιανθία MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI100 0 FUTURA SANTHICA Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό σπόρων ανά κύρια ταξιανθία φυτού για τις ποικιλίες Futura 75 και Santhica 27. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όπως παρατηρείται στο παραπάνω διάγραμμα , όσο αφορά τον αριθμό σπόρων ανά κύρια ταξιανθία οι αποδόσεις υπήρξαν μεγαλύτερες για την ποικιλία Futura 75 και για τις τρεις αρδεύσεις σε συνδυασμό με εφαρμογή οργανικής λίπανσης 24 N. Οι αποδόσεις της ποικιλίας Santhica 27 αυξάνονται με την αύξηση του παρεχόμενου νερού, ενώ οι μεγαλύτερες αποδόσεις παρουσιάστηκαν στα τεμάχια που δέχτηκαν άρδευση 60% και 100% και εφαρμόστηκε οργανική λίπανση 18Ν. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 55,751 55,751 0,0956 0,761 FERT , ,688 2,343 0,125 IR , ,021 1,702 0,210 VAR x FERT , ,568 1,994 0,165 VAR x IR , ,948 1,153 0,338 FERT x IR , ,008 0,657 0,630 VAR x FERT x IR , ,794 1,279 0,315 Residual , ,900 Total , ,932 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στον αριθμό σπόρων ανά κύρια ταξιανθία φυτού για τις δύο ποικιλίες. 133

135 Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, οι μετρήσεις του αριθμού των σπόρων ανά κύρια ταξιανθία δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές για κανέναν από τους παράγοντες της ποικιλίας, της λίπανσης και της άρδευσης. Στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν παρουσιάζονται ούτε για τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των παραγόντων σε επίπεδο σημαντικότητας α=0, Βάρος σπόρων ανά κύρια ταξιανθία 0.8 Βάρος σπόρων ανά Κύρια Ταξιανθία (g) MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI100 0 FUTURA SANTHICA Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο βάρος σπόρων ανά κύρια ταξιανθία φυτού για τις ποικιλίες Futura 75 και Santhica 27. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Σύμφωνα με το παραπάνω διάγραμμα , υψηλές αποδόσεις βάρους σπόρων ανά κύρια ταξιανθία παρουσιάστηκαν για την ποικιλία Futura 75 στο μάρτυρα μετά από πλήρη άρδευση 100%. Αντίθετα, η ποικιλία Santhica 27 εμφάνισε το υψηλότερο βάρος σπόρων μετά από παροχή άρδευσης 60% και οργανική λίπανση 18Ν. 134

136 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 0, , ,283 0,602 FERT 2 0,0360 0,0180 0,563 0,579 IR 2 0,0462 0,0231 0,722 0,499 VAR x FERT 2 0,101 0,0505 1,578 0,234 VAR x IR 2 0,0813 0,0406 1,269 0,305 FERT x IR 4 0,113 0,0282 0,881 0,495 VAR x FERT x IR 4 0,115 0,0287 0,898 0,485 Residual 18 0,576 0,0320 Total 35 1,077 0,0308 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο βάρος σπόρων ανά κύρια ταξιανθία φυτού για τις δύο ποικιλίες. Σύμφωνα με την Ανάλυση Παραλλακτικότητας, οι μετρήσεις του αριθμού των σπόρων ανά κύρια ταξιανθία δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές για κανέναν από τους παράγοντες της ποικιλίας, λίπανσης και άρδευσης, όπως ούτε και για τις αλληλεπιδράσεις αυτών για επίπεδο σημαντικότητας α=0, Δευτερεύουσα Ταξιανθία Τα χαρακτηριστικά της δευτερεύουσας ταξιανθίας που μελετήθηκαν ήταν το μήκος της ταξιανθίας, το βάρος της, ο αριθμός των σπόρων ανά δευτερεύουσα ταξιανθία και το βάρος των σπόρων ανά δευτερεύουσα ταξιανθία για τους 3 παράγοντες: ποικιλία, άρδευση και λίπανση. Οι παράγοντες μελετήθηκαν ξεχωριστά, ενώ υπολογίστηκαν και οι στατιστικές διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,

137 Μήκος Δευτερεύουσας Ταξιανθίας 30 Μήκος Δευτερεύουσας Ταξιανθίας (cm) MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI FUTURA SANTHICA Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο μήκος δευτερεύουσας ταξιανθίας φυτού για τις ποικιλίες Futura 75 και Santhica 27. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Όσον αφορά στο μήκος της δευτερεύουσας ταξιανθίας, παρατηρείται ότι για την ποικιλία Futura 75 οι αποδόσεις ήταν υψηλότερες στα φυτά που είχαν δεχθεί οργανικής λίπανση 24Ν και άρδευση 60% και 100%. Η ποικιλία Santhica 27 παρουσίασε αύξηση του μήκους της δευτερεύουσας ταξιανθίας αυξάνοντας την ποσότητα του παρεχόμενου νερού, με αποτέλεσμα η απόδοση να είναι υψηλότερη στην περίπτωση που εφαρμόστηκε πλήρης άρδευση 100%. Οι υψηλές αποδόσεις για την ποικιλία Santhica 27 δεν οφείλονται αποκλειστικά στην άρδευση, αλλά και στην θετική επίδραση της οργανικής λίπανσης 18Ν και 24Ν. 136

138 Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 0,113 0,113 1,017 0,327 FERT 2 0,240 0,120 1,085 0,359 IR 2 0,148 0,0738 0,666 0,526 VAR x FERT 2 0,0249 0,0125 0,112 0,894 VAR x IR 2 0,240 0,120 1,081 0,360 FERT x IR 4 0,426 0,106 0,961 0,453 VAR x FERT x IR 4 0,199 0,0497 0,449 0,772 Residual 18 1,995 0,111 Total 35 3,385 0,0967 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο μήκος δευτερεύουσας ταξιανθίας φυτού για τις δύο ποικιλίες. Μελετώντας τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, παρατηρείται ότι οι μετρήσεις του μήκους της δευτερεύουσας ταξιανθίας δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανέναν από τους παράγοντες ποικιλία, άρδευση και λίπανση, ούτε για τις αλληλεπιδράσεις αυτών Βάρος Δευτερεύουσας Ταξιανθίας 1.8 Βάρος Δευτερεύουσας Ταξιανθίας (g) MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI100 0 FUTURA SANTHICA Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στο βάρος δευτερεύουσας ταξιανθίας φυτού για τις ποικιλίες Futura 75 και Santhica 27. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. 137

139 Όπως προκύπτει από το παραπάνω διάγραμμα , υψηλότερες αποδόσεις για το βάρος δευτερεύουσας ταξιανθίας για την ποικιλία Futura 75 παρουσιάζονται σε φυτά που έχουν δεχθεί πλήρη παροχή νερού 100% και τη μέγιστη οργανική λίπανση 24Ν. Αντίθετα, για την ποικιλία Santhica 27 μέγιστο βάρος δευτερεύουσας ταξιανθίας σημειώθηκε στα φυτά που δέχθηκαν τη μέγιστη άρδευση 100% και οργανική λίπανση 18Ν, ενώ οι αποδόσεις αυξάνονται όσο αυξάνεται και η ποσότητα παρεχόμενου νερού και λίπανσης. Source of Variation DF SS MS F P VAR 1 0,0412 0,0412 0,298 0,592 FERT 2 0,172 0,0860 0,623 0,548 IR 2 0,423 0,211 1,532 0,243 VAR x FERT 2 0,148 0,0738 0,534 0,595 VAR x IR 2 0,173 0,0866 0,627 0,545 FERT x IR 4 0,246 0,0615 0,445 0,774 VAR x FERT x IR 4 0,432 0,108 0,782 0,552 Residual 18 2,485 0,138 Total 35 4,120 0,118 Πίνακας Ανάλυση παραλλακτικότητας της επίδρασης των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%)στο βάρος δευτερεύουσας ταξιανθίας φυτού για τις δύο ποικιλίες. Από τον πίνακα Ανάλυσης Παραλλακτικότητας, προκύπτει ότι οι μετρήσεις του μήκους της δευτερεύουσας ταξιανθίας δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P< 0,05) για κανέναν από τους παράγοντες ποικιλία, άρδευση και λίπανση, ούτε για τις αλληλεπιδράσεις αυτών. 138

140 Αριθμός σπόρων ανά Δευτερεύουσα Ταξιανθία Αριθμός σπόρων ανά Δευτερεύουσα Ταξιανθία MI30 18NI30 24NI30 MI60 18NI60 24NI60 MI100 18NI100 24NI100 0 FUTURA SANTHICA Διάγραμμα Επίδραση των επεμβάσεων λίπανσης (Μ, 18Ν και 24Ν) και άρδευσης (30%, 60% και 100%) στον αριθμό σπόρων ανά δευτερεύουσα ταξιανθία φυτού για τις ποικιλίες Futura 75 και Santhica 27. Οι κατακόρυφες συμβολίζουν την τυπική απόκλιση των μέσων όρων. Ο αριθμός των σπόρων ανά δευτερεύουσα ταξιανθία, όπως προκύπτει από το παραπάνω Διάγραμμα , για την ποικιλία Futura 75 αυξάνεται, όσο αυξάνεται η ποσότητα του παρεχόμενου νερού. Όσο αφορά την επίδραση της λίπανσης στις αποδόσεις της ποικιλίας παρατηρείται ότι η οργανική αζωτούχος λίπανση οδήγησε σε υψηλότερες αποδόσεις από τα φυτά του μάρτυρα που δεν υποβλήθηκαν σε καμία επέμβαση λίπανσης. Μία σχετική αύξηση των αποδόσεων στην ποικιλία Santhica 27 παρατηρείται με την αύξηση του παρεχόμενου νερού από 30% σε 60% και της οργανικής λίπανσης, ενώ την μέγιστη απόδοση παρουσιάζει όταν έχει εφαρμοστεί πλήρης άρδευση και αζωτούχα οργανική λίπανση 18 Ν. 139