Λάμπρος Καφίδας

Transcript

1 Thomas Hobbes Leviathan Η ζωή και το έργο του Ο Thomas Hobbes γεννήθηκε στις 5 Απριλίου 1588, πρόωρα, επειδή η μητέρα του θορυβήθηκε από την είδηση ότι η ισπανική «Αήττητη Αρμάδα» έφτανε στην Αγγλία. Πέθανε το 1679, σε ηλικία 91 ετών, διατηρώντας μέχρι τέλους διαύγεια πνεύματος. Ο Χομπς είναι ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του 17 ου αιώνα, ο οποίος επιδίωξε να δώσει μη αμφισβητήσιμες βάσεις στη γνώση. Επηρεάστηκε έντονα από την ανάπτυξη των επιστημών της φυσικής και των μαθηματικών στην εποχή του και συγκεκριμένα από το έργο του Γαλιλαίου. Ο Χομπς εκτός από την φιλοσοφία ασχολήθηκε και με πολλά άλλα γνωστικά αντικείμενα όπως ιστορία, γεωμετρία, θεολογία, ηθική και την πολιτική επιστήμη. Η βασική φιλοσοφική του θέση ότι ο άνθρωπος από την φύση του μεριμνά για το προσωπικό του συμφέρον και εξ αυτού οδηγείται σε μορφές κοινωνικής συνεργασίας έχει διατηρηθεί μέχρι σήμερα σε πολλά επιστημονικά πεδία. Οι σπουδές του Χομπς περιλάμβαναν τόσο την παραδοσιακή μάθηση στην Αγγλία, όσο και τις επίκαιρες επιστημονικές - κριτικές μεθόδους της υπόλοιπης Ευρώπης. Το 1628, μεταφράζει για πρώτη φορά την Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου του Θουκυδίδη στα αγγλικά. Το 1642 ξεκινά ο 7ετης αγγλικός εμφύλιος, που καταλήγει στην εκτέλεση του βασιλιά Κάρολου Α και στην εγκαθίδρυση ενός τύπου δημοκρατίας υπό τον Όλιβερ Κρόμγουελ. Το 1648 τερματίζεται με την συνθήκη της Βεστφαλίας ο 30ετης πόλεμος. Ο Χομπς επηρεάστηκε άμεσα από όλες αυτές τις ιστορικές εξελίξεις, όντας προσωπικά γνωστός με πολλούς από τους πρωταγωνιστές των γεγονότων. Υπήρξε δάσκαλος του εξόριστου πρίγκιπα της Ουαλίας στη Γαλλία, ενώ αργότερα, λόγω των απόψεων του, εγκατέλειψε για δεύτερη φορά την Αγγλία για το Παρίσι, με τον φόβο της θανατικής καταδίκης από τον αγγλικανικό κλήρο. Όλη αυτή η έντονή περίοδος, σε συνδυασμό με την βούληση του Χομπς για ένα καλλίτερο μέλλον για τους συμπατριώτες του, τον ώθησαν στην αναζήτηση μιας λύσης στα προβλήματα διακυβέρνησης. Το αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας ήταν ο Λεβιάθαν.

2 Λεβιάθαν Ο Λεβιάθαν ήταν το σημαντικότερο έργο του Χομπς και μέσω αυτού επηρέασε βαθιά σχεδόν όλη τη μεταγενέστερη δυτική πολιτική φιλοσοφία. Το όνομα «Λεβιάθαν» αναφέρεται στη βίβλο ως μεγάλο θαλάσσιο τέρας, ενώ στην χριστιανική παράδοση ταυτίζεται πολλές φορές με δαίμονα. Ο Λεβιάθαν γράφτηκε μεταξύ του 1647 και 1651, όταν ο Χομπς βρισκόταν στο Παρίσι. Το έργο αυτό είχε άμεσο αντίκτυπο τόσο στην Αγγλία, όσο και στην ηπειρωτική Ευρώπη. Το 1666 το βιβλίο ουσιαστικά απαγορεύτηκε από το αγγλικό κοινοβούλιο, αφού κατηγορήθηκε ότι προβάλλει τον αθεϊσμό, ότι είναι βλάσφημο και βέβηλο. Στον Λεβιάθαν ο Χομπς περιγράφει τι είναι αυτό που συγκροτεί την κοινωνία και νομιμοποιεί τις κυβερνήσεις. Είναι ουσιαστικά από τις πρώτες ακαδημαϊκές προσπάθειες προς την θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου. Το έργο τιτλοφορείται «Λεβιάθαν ή Η ύλη, η μορφή και η δύναμη μιας εκκλησιαστικής και πολιτικής/λαϊκής κοινοπολιτείας». Αποτελείται από 48 κεφάλαια χωρισμένα σε 4 μέρη (περί ανθρώπου, περί κοινοπολιτείας, περί χριστιανικής κοινοπολιτείας και περί βασιλείου του σκότους). Ο Λεβιάθαν είναι μια τεχνητή κοινοπολιτεία δημιουργημένη από τους ανθρώπους, σε αντιστοιχία της δημιουργίας του φυσικού κόσμου από τον Θεό. Ο Λεβιάθαν είναι περήφανος, πανίσχυρος, αλλά θνητός και υποτελής στους θεϊκούς νόμους, δηλαδή τους νόμους της φύσης. Καθήκον του είναι να εξασφαλίζει την ζωή των πολιτών του και να διατηρεί αιώνια ειρήνη. Περί φυσικής κατάστασης της ανθρωπότητας, σχετικά με την ευτυχία και δυστυχία της. Στο κεφ.13 περιγράφεται η αρχέγονη φυσική κατάσταση της ανθρωπότητας, στην οποία οι άνθρωποι διαφέρουν ελάχιστα μεταξύ τους. Όλοι φοβούνται τον βίαιο θάνατο και όλοι ανακλαστικά κάνουν τα πάντα για να αμυνθούν. Η αυτοάμυνα ενάντια στον θάνατο είναι κατά τον Χομπς η ύψιστη ανθρώπινη ανάγκη και τα δικαιώματα του ανθρώπου προκύπτουν από αυτήν. Στην φυσική κατάσταση επομένως όλοι έχουμε το δικαίωμα στα πάντα. Οι άνθρωποι είναι ίσοι και όλα τα πράγματα είναι ισότιμα κατανεμημένα, αφού ο καθένας είναι ικανοποιημένος με το μερίδιο που του αναλογεί (δηλ. τα πάντα). Εξαιτίας όμως της σπανιότητας των πραγμάτων

3 στον κόσμο, υφίσταται ένας διαρκής αγώνας διεκδίκησης δικαιωμάτων, ένας πόλεμος των πάντων εναντίον των πάντων. Στη φύση του ανθρώπου τρεις είναι οι βασικές αιτίες που προκαλούν τις διαμάχες: ο ανταγωνισμός για το κέρδος, φόβος για την ασφάλειά της ζωής του και η απόκτηση φήμης και δόξας. Η διαμάχη και ο πόλεμος, όμως, δεν είναι στο συμφέρον του ανθρώπου. Η λύση που δίνει ο Χομπς για τον τερματισμό των πολέμων είναι μια καθολική και απόλυτη εξουσία, που να προκαλεί σε όλους τρόμο. Ο άνθρωπος επειδή επιθυμεί τελικά την ειρήνη για να επιβιώσει και για να μειώσει την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια, παραχωρεί όσα από τα φυσικά του δικαιώματα, ώστε η απόλυτη αρχή να μπορεί να εγγυηθεί εσωτερική ειρήνη και κοινή άμυνα. Έτσι οργανώνεται σε κοινωνίες, συναινώντας στο «κοινωνικό συμβόλαιο», δημιουργώντας τον Λεβιάθαν, με βασική ευθύνη του την συνοχή του κράτους. Το κυρίαρχο κράτος ασκεί την εξουσία του προς το συμφέρον των πολιτών σύμφωνα με τους νόμους της φύσης, νόμοι που υπαγορεύονται από την ανάγκη για ειρήνη και ασφάλεια. Με αυτόν τον τρόπο ο Χομπς επιφορτίζει το κυρίαρχο κράτος με μια ηθική υποχρέωση στην οποία προσθέτει ακόμη μια, αυτήν την επιβολή της ισότητας. Το πολιτικό δόγμα του Χομπς συνοψίζεται στη φράση «Ου βλάψεις». Όσο κανένα μέλος της κοινωνίας δεν βλάπτει το άλλο, το κράτος δεν έχει λόγο να επιβάλλει κυρώσεις (άσχετα αν το κράτος έχει την δύναμη να πράξει και αυτό). Σε αντίθεση με την χριστιανική ερμηνεία που ενθαρρύνει την ανάληψη πρωτοβουλίας ενεργά προς όφελος του συνάνθρωπου, ο Χομπς προτείνει: «Μην κάνεις στον συνάνθρωπο, αυτό που δεν θέλεις να σου κάνει». Η παθητική αυτή προτροπή θα συντείνει κατά τον Χομπς στην κοινωνική συνοχή, ενώ το αντίθετο θα καταλήξει σε κοινωνικό χάος. Οποιεσδήποτε παρατυπίες και παραβιάσεις, γίνονται από τον Χομπς αποδεκτές ως το τίμημα της ειρήνης. Σε αυτό το πλαίσιο, ο απόλυτος άρχοντας πρέπει να ελέγχει την πολιτική, στρατιωτική, δικαστική, αλλά και την εκκλησιαστική εξουσία. Το δόγμα διαχωρισμού των εξουσιών απορρίπτεται. Ο απόλυτος άρχοντας, το κράτος, ο Λεβιάθαν έχει την εξουσία να αποφασίζει σε θέματα πίστης και δόγματος και αν δεν πράττει αυτό προκαλεί δυσαρμονία. Σε ότι αφορά θέματα δικαίου, ο Χομπς θεωρεί ότι καμία πράξη δεν μπορεί να θεωρηθεί άδικη αν δεν υπάρχει νόμος εναντίον της. Η έννοια της

4 δικαιοσύνης αναπτύσσεται μόνο μέσα σε κοινωνίες, οι οποίες για να υπάρξουν πρέπει να υπάρχει μια κοινή εξουσία. Η κοινή εξουσία είναι και ο νόμος. Όπου δεν υπάρχει εξουσία, δεν υπάρχει νόμος και κατά συνέπεια δεν υπάρχει αδικία. Εδώ βρισκόμαστε στην πρωτόγονη κατάσταση όπου δεν υπάρχει ιδιοκτησία, αλλά κυριαρχούν τα αρπακτικά ένστικτα του ανθρώπου και τα οποία δεν μπορούν να κατηγορηθούν αφού προκύπτουν από την φύση. Ο Χομπς λέει ότι: «Η ζωή στην πρωτόγονη φυσική κατάσταση της ανθρωπότητας είναι μοναχική, φτωχή, αηδιαστική, βίαια και σύντομη (solitary, poor, nasty, brutish and short)» και καταλήγει «Αρκετά, λοιπόν, για την αρρωστημένη κατάσταση στην οποία η φύση έβαλε τον άνθρωπο, αν και η πιθανότητα να βγει από αυτή βρίσκεται στα πάθη του και στην λογική του.» Κριτική του Λεβιάθαν Ο Λεβιάθαν γράφτηκε κατά τον Αγγλικό Εμφύλιο και το βιβλίο προσπαθεί να καταδείξει την αναγκαιότητα για μια ισχυρή κεντρική αρχή, ώστε να αποφευχθούν οι διαφωνίες και τα δεινά του πολέμου. Η συγγραφή και έκδοση του βιβλίου συμπίπτει και με το τέλος του 30ετή πολέμου, που κατέληξε στην συνθήκη της Βεστφαλίας το Ο 30ετης πόλεμος βύθισε την κεντρική Ευρώπη σε οικονομικό και πολιτικό χάος, καθώς οι ανταγωνιζόμενοι ηγεμόνες μάχονταν μεταξύ τους για την τελική κυριαρχία. Στη Βεστφαλία θεσπίστηκε το σύγχρονο μοντέλο του κράτους. Το μοντέλο αυτό ορίζει την εθνική κυριαρχία του κράτους σε συγκεκριμένη εδαφική περιοχή, στην οποία δεν υπάρχει καμία εξωτερική ανώτερη αρχή. Έτσι προωθείται η ιδέα του έθνους-κράτους, μακριά από την δυτική μεσαιωνική παράδοση της ασαφής θρησκευτικής ιεραρχικής οργάνωσης, που είχε προεξέχοντα τον Πάπα και το Βατικανό. Ο Χομπς προτείνει μια συγκεντρωτική αρχή ως διέξοδο στην αστάθεια που επικρατούσε. Αυτό που διαφέρει σε σχέση με άλλες θεωρίες είναι ότι ο Χομπς πιστεύει ότι η αρχή αυτή πρέπει να είναι απόλυτη και κυρίαρχη. Σε αντίθετη περίπτωση το αποτέλεσμα είναι για τον Χομπς, μόνο ο πόλεμος. Ο έλεγχος που θα ασκεί θα περιλαμβάνει την νομοθετική, την εκτελεστική, την δικαστική, αλλά και την θρησκευτική εξουσία και ειδικότερα αυτήν, αφού οι θρησκευτικές διαφοροποιήσεις ήταν από τις βασικές αιτίες του 30ετη πολέμου και του αγγλικού εμφυλίου.

5 Το έργο του όπως ήδη αναφέρθηκε δεν ελλείπει αντιφάσεων. Αρχικά, ο άνθρωπος θεωρείται ως κάποιος που επιθυμεί ασφάλεια και ειρήνη, ενώ παράλληλα βρίσκεται σε διαρκή διαμάχη με τους γύρω του. Στην κοινωνία, πέρα από την διάκριση των ρόλων εκκλησίας κράτους και την ταυτόχρονη συγκέντρωση της δύναμης στον απόλυτη άρχοντα, ο Λεβιάθαν απαιτεί την επιβολή παθητικών μέτρων συμπεριφοράς στα μέλη της κοινωνίας, με τον ίδιο όμως να εξαιρείται. Οι άνθρωποι προτείνεται να μην κάνουν οτιδήποτε βλάπτει την κοινωνία, ενώ ο Λεβιάθαν επιβάλλεται να αναλάβει οποιαδήποτε πρωτοβουλία για την διατήρηση της συνοχής, της ειρήνης και της ασφάλειας. Η έννοια του δικαίου είναι ταυτισμένη με τον νόμο. Δεν υπάρχει δίκαιο ή άδικο, καλό ή κακό, παρά μόνο ο νόμος, που ορίζεται από τον Λεβιάθαν. Ο Λεβιάθαν προσέβαλλε όλες τις πλευρές. Μιλούσε ενάντια της μοναρχίας, όταν αμφισβητούσε την θεϊκή καταγωγή και δικαιώματα της βασιλείας και την αντικατέστησε με την ιδέα ότι τα δικαιώματα του ηγεμόνα είναι απλώς να επιβάλλει νόμους. Ταυτόχρονα ξένιζε τους αντιπάλους της μοναρχίας γιατί θεωρούσε τον απόλυτο άρχοντα αναγκαίο, ενώ και η εκκλησία ενοχλήθηκε γιατί υποβαθμιζόταν κάτω από τον έλεγχο του ηγεμόνα. Τέλος αυτό που έδειχνε στον απλό άνθρωπο ήταν η πιο ειδεχθής, ενστικτώδη και αρχέγονη πλευρά του. Ο Χομπς θεωρήθηκε μαζί με τον Μακιαβέλι και τον Θουκυδίδη, ως οι «πατέρες» του ρεαλισμού στις Διεθνείς Σχέσεις, ο οποίος πρεσβεύει ότι τα κράτη είναι αυτόνομες ορθολογικές οντότητες, που επιζητούν το δικό τους συμφέρον, την επέκταση της δύναμης και της ασφάλειάς τους, καθώς και την μεγιστοποίηση των πιθανοτήτων επιβίωσής τους. Τόσο ο Χομπς, όσο και ο Μακιαβέλι έζησαν σε εποχές που χαρακτηριζόταν από έντονη πολιτική αστάθεια και συνεχείς πολέμους. Και οι δυο (ο Μακιαβέλι στον «Ηγεμόνα») αναφέρονται σε συγκεντρωτικές πολιτικές. Ο άρχοντας έχει τον βασικό ρόλο στην διαχείριση όλης της εξουσίας στο κράτος και μπορεί να χρησιμοποιήσει όλα τα μέσα στη διάθεσή του για να κυβερνήσει. Ο Χομπς όμως προχωρά περισσότερο. Εκεί που ο Μακιαβέλι υποστηρίζει ότι είναι συνετό για τον ηγεμόνα να βασίζεται στην υπόθεση ότι τα άτομα είναι πιο πιθανό να συμπεριφέρονται αρπακτικά προς τους γύρω τους, ο Χομπς προεξοφλεί αυτό ως βεβαιότητα.

6 Ο Χομπς στο ευρύτερο έργο του θεωρεί τον άνθρωπο ως μια μορφή δυναμικής ύλης (μεταφυσικός υλισμός). Ως τέτοια υπάγεται στους κανόνες της αιτιότητας, οι οποίοι όταν γίνουν γνωστοί, μπορούμε να προβλέψουμε τις μελλοντικές του κινήσεις. Αυτό όμως ουσιαστικά περιορίζει την έννοια της ελευθερίας του ανθρώπου. Ο ίδιος ο Μακιαβέλι είχε πει ότι το μοντέλο του ηγεμόνα δυνάστη που περιέγραφε, είναι μια λύση που πρέπει να υιοθετείται όταν η κοινωνία έχει καταστεί διεφθαρμένη και αδύναμη. Πραγματικά σε μια τέτοια κοινωνία, η ελευθερία του ατόμου περιορίζεται προς όφελος της αναρχίας. Αν υποθέσουμε ότι παρόμοιες κοινωνικές καταστάσεις επικρατούσαν στην βόρεια Ιταλία του 1500 και στην δυτική Ευρώπη των αρχών του 17 ου αιώνα, τότε ο Ηγεμόνας και ο Λεβιάθαν θα μπορούσαν να θεωρηθούν οι ιδανικές προσεγγίσεις, ώστε η ανθρωπότητα να βγει από την κατάσταση της αδυναμίας και της διαφθοράς.