ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Προοπτικές της έρευνας

Transcript

1 Ε. Μπαλτά. 'Οθωμανικά αρχεία 24 ; ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Προοπτικές της έρευνας Χαρακτηρίζω οθωμανικό το αρχειακό υλικό πού είναι γραμμένο σέ τουρκική γλώσσα είτε με οθωμανικούς είτε με ελληνικούς χαρακτήρες. Το οθωμανικό αρχειακό υλικό τής ' Ελλάδας αποτελείται άπο δύο σώματα: Ι. 'Υλικό πού μας κληροδότησε ή οθωμανική κατοχή των τεσσάρων αιώνων. Οί μεγάλες αρχειακές ενότητες, πού διασώζονται σήμερα, έχουν άμεση σχέση μέ τή λειτουργία τής επαρχιακής διοικητικής μηχανής στην οθωμανική αυτοκρατορία. Π. 'Υλικό πού έφεραν οί τουρκόφωνοι πρόσφυγες μέ τήν ανταλλαγή του Πρόκειται κυρίως για κώδικες κοινοτικούς, εκκλησιαστικούς και σχολικούς πού σκιαγραφούν τή ζωή των κοινοτήτων τής Μικρός 'Ασίας. Ι 1. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ «ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΗΣ» ΤΟΥ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ Ή οθωμανική κυριαρχία μας κληροδότησε ορισμένα αρχεία, κατάλοιπα τής διοίκησης της. Στις περιοχές πού επαναστάτησαν το 1821 και απελευθερώθηκαν δέν σώθηκαν κατά κανόνα μεγάλα αρχειακά σύνολα, πιθανότατα εξαιτίας τού μακροχρόνιου απελευθερωτικού αγώνα. Ή καταστροφή συμπληρώθηκε άπο τήν αδιαφορία των μετεπαναστατικών γενεών, τήν περιφρόνηση και τήν εχθρότητα τους προς ο,τι σχετιζόταν μέ τήν εποχή τής οθωμανικής κατοχής 1. Περισώθηκαν ορισμένα μπεράτια, φιρμάνια, χοτζέτια σέ μεγάλες μονές, μέ τα όποια τους παραχωρούνταν προνόμια καί φορολογικές απαλλαγές. Παρόμοια οθωμανικά διοικητικά έγγραφα διασώθηκαν καί στις νησιωτικές κοινότητες ανάμεσα σέ ελληνικούς κώδικες καί έγγραφα 2, όπως επίσης διασώθηκαν καί όσα παροχετεύθηκαν σέ οικογενειακά αρχεία, πού πέρασαν αργότερα σέ μεγάλες δημόσιες συλλογές. Έτσι σήμερα έχουμε 1. Μιχ. Β. Σακελλαρίου, «Πηγές τής νέας ελληνικής ιστορίας», Νέα 'Εστία 39 (1946) , του ίδιου, «Νεοελληνικές ιστορικές σπουδές». Νέα Εστία 33 (1943), 811. Ν. Β. Τωμαδάκης, «Τά αρχεία και ή εθνική μας ιστορία», Κρητική Εστία, περ. Β', 'Ιούν. 1972, τεύχ του ίδιοι, «Περί αρχείων έν 'Ελλάδι καί τής αρχειακής υπηρεσίας», Αελτίον Ιστορικής καί Εθνολογικής Εταιρείας, ΙΑ' (1956), Δ. Α. Ζακυθηνός, «Παλαιογραφικαί έρευναι εις τάς Κυκλάδας», Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 5 (1965), Τού ίδιου, «Κατάλογος τής συλλογής Περικλέους Ζερλέντη». Εκετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών U ( 1937), Τουρκικό αρχειακό υλικό των Κυκλάδων έχει μικροφωτογραφηθεΐ άπό τό 'Ιστορικό καί 'Παλαιογραφικό 'Αρχείο τού Μορφωτικού 'Ιδρύματος τής 'Εθνικής Τράπεζας.

2 242 ΑΡΧΕΙΑΚΑ αρκετές εκατοντάδες οθωμανικά έγγραφα 3 : α) στην Ιστορική και Εθνολογική 'Εταιρεία οπού φυλάσσεται το αρχείο Περούκα. Περιλαμβάνει έγγραφα πού αφορούν το "Αργός για το χρονικό διάστημα άπο το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα ώς τις παραμονές της ελληνικής επανάστασης β) στην 'Εθνική Βιβλιοθήκη δπου είναι κατατεθειμένο το αρχείο Χότζη, το όποιο περιλαμβάνει κυρίως πατριαρχικά τακρίρια - γ) στο μουσείο Μπενάκη οπού βρίσκεται το αρχείο Λόντου και δ) διάφορα φιρμάνια στα Γενικά 'Αρχεία τού Κράτους. Αυτή τήν τύχη είχαν τα αρχεία της παλιάς Ελλάδας. 'Αντίθετα, αρχειακό υλικό άφθονο σώθηκε στίς περιοχές πού απελευθερώθηκαν το 1912, οπότε μέ τήν γοργή προέλαση των 'Ελλήνων δεν πρόλαβαν οί Τούρκοι να πάρουν και τα αρχεία τους όπως έγινε, π.χ., το 1881 μέ το αρχείο της Θεσσαλίας πού μεταφέρθηκε στην Κοζάνη. "Ετσι περιήλθαν στα χέρια μας τουρκικά αρχεία από τήν Κρήτη, Χίο, Καστοριά, 'Ιωάννινα, Κοζάνη, Βέροια, Θεσσαλονίκη καί άλλου. Σήμερα όμως δέν σώζονται όλα. "Αλλα καταστράφηκαν στίς περιπέτειες των βαλκανικών πολέμων, δπως π.χ. το αρχείο της Κοζάνης, πού τό μεγαλύτερο του μέρος κάηκε τό 1912, και άλλα πάλι στα χρόνια της κατοχής καί τού εμφύλιου πολέμου, όπως είναι ή περίπτωση τού αρχείου τής Καστοριάς πού κάηκε τό 1943 στην πυρκαγιά πού αποτέφρωσε τό δικαστήριο. Σήμερα διατηρούνται, άπο τίς διάφορες καταστροφές πού κατά καιρούς υπέστησαν, τα εξής μεγάλα σύνολα 4, τα όποια αναφέρω συνοπτικά: α) β) γ) δ) ε) ζ) Ιστορικό 'Αρχείο Κρήτης στα Χανιά 5 Ιστορικό 'Αρχείο 'Ηρακλείου 6 Αρχείο Βέροιας 7 Ιστορικό 'Αρχείο Κοζάνης 8 Αρχείο Σάμου Ιστορικό Άρχεΐο Μακεδονίας στή Θεσσαλονίκη 9 3. 'Αναφέρουμε μόνο ενότητες και όχι τα σκόρπια καί μεμονωμένα έγγραφα. 4. Σημειώνονται μόνο τα σύνολα πού αποτέλεσαν αρχειακή υπηρεσία. Γ. Σ. Πλουμίδης. Λιάγραμμα των αρχειακών πηγών τής νεοελληνικής ιστορίας, 'Αθήνα. Καραβιάς Τό υλικό του απαρτίζεται άπο τα αρχεία των Κρητικών επαναστάσεων κ.έ. Είναι αταξινόμητο. Ν. Β. Τωμαδάκης. Γενική κεφαλαιώδης καταγραφή τώνέν τω Ίστορικώ Αρχείφ Κρήτης αρχείων καί αντικειμένων μουσείου, Χανιά Ν. Ι. Παπαδάκις. Το έργον τού Ιστορικού 'Αρχείου Κρήτης. Χανιά 1934 του ιδίου, «'Ιστορικά 'Αρχεία Κρήτης ». Αελτίον Ιστορικής και 'Εθνογραφικής Εταιρείας 8 (1922) Δ. Α. Ζακυθηνός. «Τα 'Ιστορικά καί Μοναστηριακά 'Αρχεία τής Κρήτης». Επετηρίς 'Εταιρείας Κρητικών Σπουδών 2(1939), Ν. Σ. Σταυρινίδης, Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών έγγραφων άφορώντων εις τήν ίστορίαν τής Κρήτης. τ. Α' ( ), 'Ηράκλειο Κρήτης τ. Β' ( ), 1976, τ. Γ' ( ), τ. Δ' ), 1984, τ. Ε' ( ), Περιλαμβάνει τό αρχείο του Ίεροδικείου ( ). τό αρχείο του Μεταφραστικοί"; Γραφείου 'Ηρακλείου ( ). τό αρχείο τής Όρφανικής Τράπεζας 'Ηρακλείου, όπως καί τους κώδικες τριών Τούρκων συμβολαιογράφων του 'Ηρακλείου Βασδραβέλλης, 'Ιστορικόν Άρχε'ιονΒερροίας. Έκλογαί, Θεσσαλονίκη 1943'του ίδιου, 'Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας Β'. Άρχείον Βερροίας - Ναούσης Θεσσαλονίκη Περιλαμβάνει 60 ίεροδικαστικους κώδικες που καλύπτουν τα έτη Α. Σιγάλας. Από τήν πνευματικήν ζωήν τών 'ελληνικών κοινοτήτων τής Μακεδονίας. Α. Αρχεία καί βιβλιοθήκαι Δυτικής Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη 1939, Σήμερα σώζονται 39 συνολικά κώδικες. Οί οκτώ αφορούν τήν περιοχή Κοζάνης καί οί τριάντα ένας τή Θεσσαλία. Είναι ίεροδικαστικά τεφτέρια καί κτηματολογικά βιβλία. 9. Ίω. Κ. Βασδραβέλλης. 'Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας. Α '. Άρχείον Θεσσαλονίκης ( ). θεσσαλονί-

3 Ε. Μηαλτά. 'Οθωμανικά αρχεία Θα σταθώ λίγο σ' αυτό το τελευταίο δίνοντας σύντομα σε μεγάλες ενότητες τα περιεχόμενα του για να φανεί το προφίλ ενός λίγο πολύ καταταγμένου τουρκικού αρχείου, καθώς παρακάτω θα αναφερθούμε στή χρησιμότητα καί τις δυνατότητες τοΰ υλικού αυτού στην ιστορική σύνθεση της περιόδου της Τουρκοκρατίας 10. Το 'Ιστορικό 'Αρχείο Μακεδονίας περιλαμβάνει: α) Τα Ίεροδικαστικά αρχεία από τή Θεσσαλονίκη καί τους γύρω καζάδες (Κιλκίς, Κατερίνη, Κασσάνδρα). Άπό τό Ίεροδικαστικό αρχείο της Θεσσαλονίκης σώθηκαν 337 κώδικες πού καλύπτουν τήν περίοδο β) Τα δικαστικά καί συμβολαιογραφικά αρχεία τού βιλαετίου Θεσσαλονίκης. 'Αναφέρονται στο δεύτερο μισό τοΰ 19ου αί. ( ). γ) Τα διοικητικά αρχεία τού βιλαετίου της Θεσσαλονίκης καί τών λοιπών καζάδων ( ). δ) Τα κτηματολογικά καί φορολογικά αρχεία, στα όποια ανήκουν καί τα βιβλία διαχείρισης τών βακουφιών της Μακεδονίας ( ). Πέρα άπό τις μεγάλες αρχειακές μονάδες πού αναφέρθηκαν, μικρά αρχειακά σύνολα μη ενταγμένα σέ κάποιο αρχείο υπάρχουν σε μοναστήρια, κοινότητες, εκκλησίες, βιβλιοθήκες, δημόσιες υπηρεσίες, μουσεία, ιδρύματα, καθώς καί σέ χέρια Ιδιωτών. Αυτά τα άγνωστα μικρά αρχειακά σύνολα κινδυνεύουν να μείνουν ανενεργά καί αυτά πρέπει καταρχήν να διαφυλάξουμε, καταγράφοντας τα, άφοΰ όσα σύνολα βρίσκονται μέσα στους οργανισμούς τών 'Αρχείων τουλάχιστον είναι σέ γενικές γραμμές προσιτά καί δεν πρόκειται να καταστραφούν. 2. ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΑΡΧΙΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Τό αρχειακό υλικό τής Ελλάδας είναι ποικίλο. 'Υπάρχει ένα πλήθος λυτών εγγράφων κάθε λογής, άπό ταπιά καί αποδείξεις πληρωμής φόρου μέχρι φιρμάνια, χοτζέτια κλπ. Στο άρθρο αυτό όμως θα ασχοληθούμε με τις σειρές. Οί σειρές πού υπάρχουν στις μεγάλες αρχειακές μονάδες, πού αναφέραμε προηγουμένως, περιλαμβάνουν: Λ) Ίεροδικαστικά τεφτέρια (σιτζίλια) "Αν θέλαμε χονδρικά να δώσουμε τήν τυπολογία τών έγγραφων πού περιέχουν θα λέγαμε ότι περιλαμβάνουν δύο κατηγορίες έγγραφων". κη 1952 τον ίδιον. «'Ιστορικά 'Αρχεία Μακεδονίας Α'. Άρχεΐον Ίεροδικείου Θεσσαλονίκης», Μακεδόνικα 1 ( ), Τά τουρκικά αρχεία δεν αποτελούν εξαίρεση στην αρχειακή μας ιστορία. Είναι αταξινόμητα, άκαταλογράφητα καί ώς έκ τούτου άγνωστα. "Αν εξαιρέσει κανείς μερικά διαγράμματα τουρκικών αρχείων πού μας είναι γνωστά -τά περισσότερα προέρχονται άπό προπολεμικά δημοσιεύματα μέ τά όποια οί συγγραφείς τους ζητούσαν τή δημιουργία φορέα τό σύνολο τού τουρκικού αρχειακού υλικού τής Ελλάδας παραμένει άγνωστο. 11. Γιά τήν ανάλυση τών σιτζιλίων βλ. L. Felcete, Bevezetés a hódoltsàg tórók diplomatikâjâba (Εισαγωγή στην τουρκική διπλωματική τής τουρκικής κατοχής στην Ουγγαρία). Βουδαπέστη Γνωστές μας εκδόσεις σιτζιλίων μέ μορφή regestes είναι Η. W. Duda - G. D. Galabov, Dieprotokolbücher des Kadimates Sofia, Μόναχο 1960, καθώς καί Halit Ongan, 1 numarali Ankara sicilinin son Evahir-i Muharrem 992 (12 ubat 1584) tarihi ile bu Sicilin île 1 Muharrem

4 244 ΑΡΧΕΙΑΚΑ 1) Τα διατάγματα της κεντρικής εξουσίας (φιρμάνια, μπεράτια, μπουγιουρντιά), ολα δσα στέλνονταν στον καδή και σε άλλες τοπικές αρχές για να γνωστοποιηθούν στον πληθυσμό 12. Αυτά αφορούσαν άλλοτε σε ειδικά τοπικά ζητήματα όπως ή ρύθμιση της φορολογίας, ή απογραφή της παραγωγής και τού πληθυσμού και άλλοτε σέ γενικότερα, όπως π.χ. διαταγές γενικής επιστράτευσης, κήρυξη πολέμου κλπ. Στην κατηγορία αυτή καταγράφονται επίσης και οί απαντήσεις τής κεντρικής πύλης σέ προσφυγές, διαμαρτυρίες και αιτήσεις πού τής απηύθυναν ιδιώτες ή κοινότητες. Τα τεφτέρια αυτά έχουν επιγραφές sicill-i evâmir - i serif - i 'âlisan (=σιγίλλιο των ιερών υψηλών διαταγών). 2) 'Αποφάσεις δικαστικές ποινικού ή αστικού περιεχομένου, όπως και ίερονομικές γνωματεύσεις τού καδή (hüccet, i'lam) για διάφορα θέματα τού δημοσίου και ιδιωτικού βίου. Έδώ καταχωρούνται όλες οί περιπτώσεις οικονομικού, κοινωνικού, ακόμη και προσωπικού χαρακτήρα πού απαιτούν κάποιου είδους διαιτησία. Ειδικότερα υπάγονται τα υπομνήματα ή πρωτόκολλα αστικών υποθέσεων, δηλαδή πωλήσεις, ανταλλαγές, μισθώσεις, διακανονισμοί οικογενειακών σχέσεων, απογραφές περιουσιών, εκδίκαση κλοπών, εγκλημάτων κλπ. Πριν αναφερθούμε στην αξία τού υλικού αυτού πρέπει ίσως να υπογραμμίσουμε το εξής: Πρόκειται για αρχείο τού κυρίαρχου, αρχείο τής διοικητικής του μηχανής πού αποτυπώνει άμεσα τις σχέσεις και τή μορφή άσκησης εξουσίας. Δέν είναι το είδωλο πού σχηματίζεται στην ελληνική πηγή ή στην έκθεση τού ξένου διπλωμάτη ή περιηγητή. 'Αλλά ας μιλήσουμε γι' αυτό, πού σήμερα είναι το ζητούμενο άπό τήν ιστοριογραφία, τήν πληροφοριοδοτική ικανότητα τού υλικού σέ σχέση μέ μια νέα θεματολογία, ή οποία ασχολείται μέ τις συμπεριφορές συνόλων κι όχι μέ τις εξαιρέσεις, πού ενδιαφέρεται για το τυπικό και τους μηχανισμούς. Τα σιτζίλια προσφέρουν εξαιρετικά ενδιαφέροντα στοιχεία για τήν περίοδο μετά τήν παρακμή τού τιμαριωτικού συστήματος. Τα ίεροδικαστικά αρχεία δίνουν σειρές στοιχείων για γαιοπρόσοδο, έγγειο ιδιοκτησία και καθεστώς γαιών, για αγροτική παραγωγή και φορολογία, για πληθυσμό. Δίνουν δυνατότητες για τή διερεύνηση τής ύπαρξης αγοράς, βιοτεχνίας, εμπορίου, για τήν στρατηγική τών κεφαλαίων κλπ. 13 Είναι πρώτης τάξεως πηγή για να μελετηθούν θέματα γύρω άπό τή ζωή και τή λειτουργία συλλογικών σωμάτων (συντεχνίες, κοινότητες) ή να μελετηθεί ή κοινωνικοοικονομική κατάσταση τών αστικών πληθυσμών 14. Μέσα άπό τα διάφορα ίεροδικαστικά έγγραφα μπορούν να μελετηθούν οί 997 (20 Kasim 1588) Ankara Τού ίδιον.', Ankara'nin Iki Numarali Ser'iye Sicili. "Αγκυρα Baltaci Cahid «er'iyye sicillerinin tarihsel ve Kültürel cinemi», στον τόμο Osmanli arsivleri ve Osmanli arastirmalari sempozyumu, Istanbul 17-19, V. 1985, Στην πρωτεύουσα του κάθε σαντζακιοΰ ό καδής μέ τον σαντζάκμπεη ήταν οί αποδέκτες και οί εκτελεστές τών διαταγών τής 'Υψηλής Πύλης και τού Σουλτάνου. Όλες οί διαταγές τού Κέντρου για να λάβουν ισχύ καταγράφονταν στους κώδικες τών κατά τόπους ίεροδικείων. Άπό τήν άλλη ώς εκπρόσωποι τού Σουλτάνου ήταν για τήν επαρχία τους οί ρυθμιστές ισορροπιών ανάμεσα σέ δύο αντίπαλες κοινωνίες, κατακτητική και κατακτημένη. 13. Christo Gandev, «L'apparitions des rapports capitalistes dans l'économie rurale de la Bulgarie du nord ouest au cours du XVII] siècle». Etudes historiques 1 (1960), 220. Βασίστηκε σέ σιτζίλια τού Vidin τού 18ου αιώνα για να μελετήσει τήν δημιουργία τσιφλικιών, τήν άνοδο τής μεσαίας τάξης και τις απαρχές τού καπιταλισμού στά Βαλκάνια. R. Jenning, «Loans and credit in early 17th century. Ottoman judicial records: the sharia court of Anatolian Kayseri». Journal of Economic and Social History of Orient (1973), Elena Grozdanova, Bulgarska'a selska. obstina prez XV-XVHI vek (Ή βουλγαρική αγροτική κοινότητα.

5 Ε. Μπαλτά. 'Οθωμανικά αρχεία 245 μορφές της παρέμβασης της κοινότητας στο κύκλωμα της οικονομίας μέσω του δικαίου και της αγοράς 15. 'Από τις καταγγελίες για υπερβάσεις σέ θέματα φορολογίας καθώς καί άπό τις παραστάσεις κοινοτήτων προς την κεντρική εξουσία μπορεί να φωτιστούν θέματα όπως ή στάση των φορολογουμένων ως συνόλου ή ως ατόμων απέναντι στο φόρο πού επιβάλλει ή κατακτητική κοινωνία καί να ερμηνευθούν φαινόμενα όπως ή διακίνηση πληθυσμού, ή αλλαγή θρησκευτικής πίστης κλπ. Σειρές εγγράφων πού περιέχουν πληροφορίες για πωλήσεις σπιτιών, καταστημάτων, για καταγραφές περιουσιακών στοιχείων, διαθήκες. Διαφωτίζουν θέματα επαγγελματικής διαφοροποίησης, κοινωνικής διαστρωμάτωσης τού αστικού πληθυσμού. Με τέτοιο υλικό δούλεψε συναφή θέματα τής βαλκανικής πόλης ό Ν. Todorov καί ή Suraiya Faroqui 16. Πλούσιο εξάλλου είναι τό υλικό για θέματα πού αφορούν τήν ιστορία τής εκκλησίας, στην απονομή δικαιοσύνης, στις πολλαπλές νομικές σχέσεις ανάμεσα σέ κατακτητή καί υπόδουλους. Άλλα καί για τή συμβαντολογική ιστορία τα ντοκουμέντα τών ίεροδικαστικών αρχείων είναι πολύτιμα. Καταγράφουν τα περισσότερα πολεμικά γεγονότα τής Βαλκανικής χερσονήσου πού συνέβησαν άπό τα τέλη τού 17ου αι. ως τό 1912 καθώς καί τους απόηχους τών συγκρούσεων τής οθωμανικής αυτοκρατορίας μέ τις άλλες δυνάμεις 17. Β) Κτηματολογικά καί φορολογικά βιβλία Πριν όμως αρχίσουμε τήν περιγραφή τους ή προχωρήσουμε στην ανάλυση τών προοπτικών πού ανοίγονται στην έρευνα είναι απαραίτητο να αναφερθούμε στους λόγους πού επέβαλαν τήν εμφάνιση τους στή διοικητική μηχανή τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ή κατάργηση τών τιμαρίων άπό τον Μαχμούτ Β' ( ) άφησε στα χέρια τού κράτους μεγάλες εκτάσεις γής πού έπρεπε τό ίδιο να τις διαχειριστεί. Νομικά ή γή άνηκε 15ος-18ος αι.). Σόφια Είναι ένα βιβλίο σχετικά μέ τήν ιστορία τής αυτοδιοίκησης στά βουλγαρικά εδάφη τής οθωμανικής αυτοκρατορίας καί βασίζεται κυρίως σέ σιτζίλια. όπως έξαλλου καί διάφορες άλλες εργασίες, π.χ. Yücel Ózkaya, Osmanli Imparatorlugunda Ayanlik, "Αγκυρα Joseph Kabrda, «Les anciens registres turcs des cadis de Sofia et de Vidin et leur importance pour l'histoire de la Bulgarie». Archiv Orientalni. 23 (1955), καί κ.ά. R. Jenning, «Women in early 17th century ottoman judicial records - the Sharia court of Anatolian Kaysen». Journal of Economic and Social History of Orient 18 1(1975), Evgenij Radusev. «Les dépenses locales dans l'empire ottoman au XVIlIe siècle (selon des données de registres de cadi de Ruse, Vidin et Sofia)», Etudes Balkaniques 16 ( ). 'Επεξεργάζεται θέματα σχετικά μέ τήν πρακτική πού ακολουθεί ή επαρχιακή διοίκηση σέ οικονομικά θέματα, βασιζόμενος στις καταγραφές έξόδων-έσόδων τών καζάδων. Ο Radusev πιστεύει ότι τα έξοδα τών διαφόρων καζάδων είναι συνέπεια τών μεγάλων αλλαγών πού επήλθαν στην οθωμανική αυτοκρατορία μέτήν παρακμή του τιμαριωτικού συστήματος. Ό κάθε σαντζάκμπεης πρέπει νά πληρώσει τους martolos, τις φρουρές γενιτσάρων, τα προσωπικά έξοδα του. Τά έσοδα το. προέρχονται άπό ένα πολύπλοκο φορολογικό σύστημα μέ πολλούς φόρους έκτακτους πού είναι αρκετά άγνωστοι ακόμη στην βιβλιογραφία. 16. Βλ. τά άρθρα τού Ν. Todorov στον τόμο La ville balkanique sous les Ottomans (XV-XIXe s.), στή σειρά Variorum Reptints. Λονδίνο 1977 τού ίδιου. Ή βαλκανική πόλη (Ι5ος-Ι9ος αϊ). Κοινωνικο-οίκονομική-δημογραφική ανάπτυξη, 'Αθήνα 'Επίσης Abdul Karim Rafeq. «The law-court registers and their importance for a socio-economic and urban study of Ottoman Syria», στον τόμο L'espace social de la ville arabe (M. D. Chevallier). Παρίσι 1979, Suraiya Faroqui, Towns and townsmen of Ottoman Anatolia: trade, crai,s and food production in an urban setting Λονδίνο τής ιδίας. Men of modest substance. House owners and house property in seventeenthcentury Ankara and Kayseri. Λονδίνο Aleksandar Matkovski, Turskilivori za ajdutst voto laramistvoto vo Makedomja, (Οι τουρκικές πηγές γιά τις επαναστατικές κινήσεις τών χαίντούκων στην Μακεδονία), Σκόπια 1973.

6 246 ΑΡΧΕΙΑΚΑ ακόμα στο κράτος, άλλα έπρεπε να κανονιστούν οί όροι της χρήσης του 18. Καταρχήν ή κυβέρνηση επιθυμούσε να ασκήσει πλήρη έλεγχο στις κρατικές γαίες (miri) 19, δε διέθετε όμως τον κατάλληλο μηχανισμό για να αναλάβει μια τέτοια τεράστια επιχείρηση. Πήρε λοιπόν ορισμένα μέτρα προσβλέποντας σε ριζικότερες αλλαγές στο μέλλον. Καταρχήν επέβαλε πλήρη έλεγχο στα βακουφικά κτήματα και επανέφερε στην κατοχή του κράτους τις κοινοτικές γαίες. Κατήργησε διάφορες φορολογικές απαλλαγές πού είχαν δοθεί στο παρελθόν ώς αντάλλαγμα υπηρεσιών προς το κράτος, εφόσον τώρα είχαν δημιουργηθεί ειδικές κρατικές υπηρεσίες γι' αυτό το σκοπό. Κατήργησε επίσης το iltizam (ενοικίαση φόρων) και εφάρμοσε ένα φόρο ενιαίο για όλους, τή δεκάτη. Για να ετοιμάσει το νέο σύστημα γαιοκτησίας καί φορολογίας άρχισε το απογραφή της γης, δηλαδή προχώρησε στην κατάρτιση κτηματολογίου. Σήμερα στο τουρκικό αρχειακό υλικό της Ελλάδας βρίσκουμε: 1) Κτηματολογικούς κώδικες στους οποίους καταγράφηκαν αστικά καί αγροτικά κτήματα. Παλιά οί τίτλοι εκδίδονταν άπό τους σπαχήδες, άγιάνηδες ή άπό τους ενοικιαστές φόρων, όταν επρόκειτο για δημόσιες γαίες (miri). Ή έκδοση τίτλων πού αφορούσε βακουφικά κτήματα γινόταν άπό τον έφορο (μουτεβελή) τοΰ κτήματος. Όσον για τα κτήματα πλήρους κυριότητας (μούλκια), οί αγοραπωλησίες γίνονταν παρουσία τού καδή πού εξέδιδε καί τα πωλητήρια έγγραφα, τα χοτζέτια, τα όποια ήταν συγχρόνως καί τίτλοι. Τα κτηματολογικά βιβλία πού σώζονται είναι βασικά δύο ειδών 20 : α) Τα βιβλία yoklama όπου καταγράφονταν τα κτήματα ενός χωριού ή μιας πόλης κατά συνοικίες. Τα βιβλία yoklama περιλαμβάνουν σέ στήλες τό όνομα τού ιδιοκτήτη, τήν τοποθεσία τοΰ κτήματος, τό είδος του (σπίτι, στάβλος, αμπέλι, χωράφι, κήπος κλπ.), τήν κατηγορία του, δηλαδή αν ήταν τελείας ιδιοκτησίας (rnülk), τοΰ δημοσίου (miri) ή βακουφικό (vakif), τα σύνορα του, τήν έκταση του καί τον τρόπο μέ τον όποιο περιήλθε στην ιδιοκτησία τοΰ κατόχου του (κληρονομικά, μέ χρησικτησία κλπ.). Σημειώνεται επίσης ή αξία τοΰ κτήματος καί τα έξοδα για τήν έκδοση τοΰ τίτλου. Τελευταία σημειώνεται ò αριθμός καί ή χρονολογία τοΰ νεώτερου τίτλου, σέ περίπτωση πού τό κτήμα μεταβιβαζόταν. β) Τα βιβλία da'imi, καταρτίζονταν κάθε μήνα καί σ' αυτά καταγράφονταν οί μεταβιβάσεις κάθε είδους ακινήτων για όλα τα χωριά καί τις πόλεις πού άνηκαν σέ έναν καζά. 18. Η. Inalcik, «Land Problems in Turkish History», Muslim World, 1955, K. Karpal, «The Land Regime, Social Structure and Modernization in the Ottoman Empire», Beginnings of Modernization in the Middle East of 19th Century, (εκδ. W. R. Polk and R. L. Chambers) 1968, τού ιδίου, «The Transformation of the Ottoman State »), International journal of Middle East Studies,3 (1972), Βλ. επίσης καί 0. L. Barkan, «Turk toprak hukuku tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) tarihli Arazi Kanunnamesi» (Το Τανζιματ στην ιστορία τοΰ τουρκικού αγροτικού δικαίου καί ό αγροτικός νόμος τού 1858), στον τόμο Tanzimat, Ίσταμπούλ 1940, p L βλ. επίσης Mustafa Ali Mehmet, «Essais de réformes agraires en Turquie (XIXe-XXe siècles)», Revue d'études Sud-Est Européennes, XXII' 3 (1984), Zerfik Gu'ran, «Tanzimat dóneminde tarim politikasi ( )», ( Ή αγροτική πολιτική στην περίοδο τοΰ Τανζιματ), Social and Economic History of Turkey ( ), First International Congress on the Social and Economic History of Turkey, Hacettepe University, Ankara July 11-13, 1977, "Αγκυρα 1980, Επίσης Donald Quataert, Ottoman Reform and Agriculture in Anatolia , διδακτορική διατριβή, University of California, Los Angeles F. C. Milkova, «Sur la teneur et le caractère de la propriété d'état des terres mime dans l'empire ottoman du XVe au XIXe siècles», Études Balkaniques, 5 (1966), Περιγραφή των κτηματολογικών καί φορολογικών κωδίκων δίνει ό Β. Δημητριάδης, Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά τήν εποχή της Τουρκοκρατίας , θεσσαλονίκη 1983, 8-10.

7 Ε. Μπαλτά. 'Οθωμανικά αρχεία 247 Είχαν για κάθε κτήμα τα ίδια στοιχεία πού αναγράφονταν στα βιβλία yoklama και ακόμη τον αριθμό και τή χρονολογία του τίτλου με τον όποιο είχε αποκτήσει το κτήμα ό προηγούμενος κάτοχος του, καθώς και το ποσό της αγοράς τοΰ κτήματος, σε περίπτωση πού ό τελευταίος κύριος του το αποκτούσε με τον τρόπο αυτό. Βάσει τοΰ κτηματικού νόμου arazi kanunnamesi 21 πού συντάχθηκε το 1858, «εις το εξής πάς ό νεμόμενος δημοσίαν γήν δέον να είναι έφωδιασμένος με έπίσημον τίτλον παρά τοΰ Αύτοκρ. Κτηματολογίου έκδιδόμενον, καλούμενον δε ταποΰ σενεδή και φέροντα άνωθεν τον Αύτοκρατορικόν τουράν, ορισθέντος συνάμα, ότι πάντες οί νεμόμενοι τοιούτου είδους κτήματα δυνάμει παλαιών εγγράφων, έκδεδομένων παρά τών Σιπαχήδων ή τών εισπρακτόρων τούτων, έδει να σπεύσωσιν όπως άνταλλάξωσι τα έγγραφα ταΰτα με τα επίσημα ταποΰ σενεδή. Οί απανταχού τοΰ Κράτους νομάρχαι (Βαλή), Έπαρχοι (Μουτεσσαρήφ) και Ύποδιοικηταί (Καϊμακάμ) συνάμα δέ και τα μέλη τών Διοικητικών Συμβουλίων εκάστου Νομοΰ (Βιλαγιέτ), Επαρχίας (Σαντζάκ) και Ύποδιοικήσεως (Κάζα), ώς επίσης και οί Οικονομικοί έφοροι ένετάλησαν και κατέστησαν υπεύθυνοι, δπως μέσω τών Δημογεροντιών εκάστου χωρίου και κωμοπόλεως εύκολύνωσι και έποπτεύωσι τους επί τών δημοσίων γαιών ταχθέντας τότε ειδικούς υπαλλήλους (έραζί μεμουρού), ίνα καταγράφωσιν ούτοι άπάσας τάς ύπό τήν διηνεκή νομήν τών ιδιωτών διατελούσας δημοσίας γαίας μετά τών συνόρων των και τοΰ ονοματεπωνύμου ενός εκάστου νομέως (μουτεσσαρήφ), ώς και τάς εις τήν όλομέλειαν τών κατοίκων ώρισμένου χωρίου ή κωμοπόλεως άφειμένας καί λοιπός γαίας. Μετά τήν τοιαύτην λεπτομερή καταγραφήν τών δημοσίων εν γένει γαιών, έστέλλετο περιληπτική κατάστασις ταύτης είς τήν εν Κωνσταντινουπόλει κεντρικήν Διεύθυνσιν τοΰ Αύτοκρ. Κτηματολογίου, παρ' ης έξεδίδοντο οί επίσημοι τίτλοι καί έστέλλοντο είς τάς επαρχίας, όπως δοθώσιν είς τους είς ους ανήκον ίδιώτας. Προκειμένου δέ είς το έξης να γίνη δικαιοπραξία τις (αγοραπωλησία, υποθήκη, δωρεά κτλ.) άφορώσα τάς δημοσίας γαίας, έκτοτε έθεσπίσθη, δτι έπί ποινή άκυρότητος τής δικαιοπραξίας δέον αύτη να συντελήται δι' επισήμου ομολογίας (τακρήρ) τών συμβαλλομένων μερών ενώπιον τής αρμοδίας 'Αρχής, καθότι, επειδή ή καθαυτό κυριότης (ρεκαμπέ) τών τοιούτου είδους κτημάτων ανήκει τή Πολιτεία, ύπό τον έλεγχον καί μέ τήν αδειαν ταύτης δέον πάσα τοιαύτη δικαιοπραξία να γίνηται. Μετά τήν συμπλήρωσιν τών νομίμων διατυπώσεων, τήν κατάθεσιν τής προφορικής ομολογίας (τακρήρ) τών συμβαλλομένων μερών καί τήν καταχώρισιν τής πράξεως έν τοις Βιβλίοις τοΰ Κτηματολογίου, στέλλεται κατά μήνα μηνιαία περιληπτική έκθεσις (κατάστασις) περί τών κατά τον καθ' έκαστον μήνα γενομένων επισήμως δικαιοπραξιών προς τήν έν Κωνσταντινουπόλει Διεύθυνσιν τοΰ Αύτοκρ. Κτηματολογίου, παρ' ής καί εκδίδονται οί επίσημοι τίτλοι (ταποΰ σενεδή) οί διδόμενοι κατόπιν εις χείρας τών ιδιωτών» 22. 2) Φορολογικοί κώδικες, στους οποίους καταγράφονταν οί ακίνητες περιουσίες για 21. Doreen Warriner, «The Real Meaning of the Ottoman Land Code», στό The Economic History of the Middle East , εκδ. Charles Issawi, Σικάγο 1966,73 βλ. επίσης Charles Issawi, The Economic History of Turkey Σικάγο κ.έ. 22. Ν. Π. Ελευθεριάδης, Ή ακίνητος ιδιοκτησία έν Τουρκία. 'Αθήνα 1903, σ βλ.-επίσης 'Οθωμανικός κώδιξ (κανουνναμέ) περί γαιών ή άφθαρτων κτημάτων μεταφρασθείς εκ τον τουρκικού, ύπό Δ. Α. Κουμουνδουράκη. 'Αθήνα 1863' καθώς καί Δ. Νικολαΐδης, 'Οθωμανικοί κώδικες, ήτοι συλλογή απάντων τών νόμων τής 'Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διαταγμάτων, κανονισμών, οδηγιών καί εγκυκλίων, τ. Γ, Κωνσταντινούπολη

8 24K ΑΡΧΕΙΑΚΑ φορολογικούς λόγους. Αυτοί είναι κυρίως τριών ειδών: α) Τα «πρόχειρα» βιβλία (müsvedde) είναι τα πρώτα βιβλία πού πρόχειρα συνέτασσαν οί ύπάλληλοι-άπογραφεΐς. Άπό αυτά προέρχονταν τα «επίσημα» βιβλία (esas και hulâsa). Tò περιεχόμενο τών βιβλίων αυτών μοιάζει με εκείνο τών esas. β) Τα «βασικά» βιβλία (esas), στα όποια είναι καταχωρισμένα τα κτήματα με τη σειρά πού απογράφονταν. Μια επιτροπή κατέγραψε ένα προς ένα τα ακίνητα όταν επρόκειτο για πόλη ή απογραφή γινόταν κατά συνοικία καί δρόμο αναγράφοντας τό είδος τους (σπίτι, κατάστημα), το είδος τών γαιών (χωράφι, αμπέλι, λιβάδι) δταν επρόκειτο για χωριό, πολλές φορές τήν έκταση τους καθώς καί άλλες λεπτομέρειες: τα σύνορα, τον Ιδιοκτήτη, τήν αξία του ακινήτου καί τό φόρο πού έπρεπε να πληρώνει κάθε χρόνο. γ) Άπό τα esas βιβλία προέκυπτε τό τρίτο είδος φρολογικών βιβλίων, τα «συνοπτικά» (hulâsa) 23. Σ' αυτά καταγράφεται ολη ή κτηματική περιουσία του κάθε φορολογούμενου οπού καί αν βρίσκονται τα διάφορα κτήματα του. Καταχωριζόταν επίσης στή μερίδα του φορολογουμένου κάθε μεταβολή πού επερχόταν στην ιδιοκτησία άπό πώληση, αγορά ή κληρονομιά. Τα βιβλία αυτά παραπέμπουν στα esas. Περιέχουν τα έξης στοιχεία: όνομα ιδιοκτήτη, άρ. μητρώου, τοποθεσία, είδος του κτήματος, έκταση καί αξία του. Όταν πρόκειται για κτίριο ό φόρος είναι 5% επί της αξίας του, ένώ για το χωράφι είναι 4%ο. 3) Βακουφικά. Τα βακουφικά κτήματα καταγράφονταν σέ ιδιαίτερα βιβλία άπό τό 1826 πού ιδρύθηκε ή Διεύθυνση Βακουφιών καί τό οθωμανικό κράτος ανέλαβε τή διαχείριση τους 24. Κάθε κτήμα καταχωρούνταν χωριστά καί οί διάφορες μεταβολές πού συνέβαιναν σημειώνονταν γύρω άπό τήν αρχική εγγραφή. 'Αργότερα τα βακουφικά κτήματα καταγράφονταν μαζί με τα άλλα κτήματα στα βιβλία τοΰ Κεντρικού Κτηματολογίου κατά το συνήθη τρόπο. 4) Τριπλότυπα. Πρόκειται για βιβλία μέ στελέχη τών τριπλοτύπων προσωρινών τίτλων. 'Αφού περιγράψαμε σέ πολύ γενικές γραμμές αυτόν τον τύπο αρχειακού υλικού, ας δούμε τί προοπτικές έρευνες ανοίγονται. Μέχρι σήμερα οί κώδικες αυτοί χρησιμοποιήθηκαν αποκλειστικά για τήν έκδοση τίτλων ελλείψει εθνικού κτηματολογίου καί εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται γι' αυτόν τον σκοπό. Άπ' όσο γνωρίζουμε μόνο μία εργασία βασίστηκε αποκλειστικά σέ υλικό αυτού τού τύπου παρουσιάζει τήν αρχιτεκτονική καί πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης στα χρόνια τής οθωμανικής κυριαρχίας 25. Πα- 23. Για τον δρο hulâsa βλ. Asparuh Velkov, Vidove osmanoturski dokumenti ρήηοζ kam osmanoturskata diplomala, Σόφια 1986, John Robert Barnes, An Introduction to Religions foundations in the Ottoman Empire, Leiden -E. J. Brill 1986, Β. Δημητριάδης, δ.π., Επίσης Μιλτιάδης Λογοθέτης, Τα κτηματολόγια τής Νισύρου κατά τα χρονιά της δουλείας ( ), ανάτυπο άπό τα Νισυριακά Ι (1987), 'Αθήνα Στή Βουλγαρία έχει αξιοποιηθεί τό αντίστοιχο αρχειακό υλικό. Στις εργασίες της ή Slavka Draganova στηριζόμενη στα üsär defterleri, arazi defterlen και nüfüs defterlen διερευνά θέματα κοινωνικής διαφοροποίησης τού αγροτικού πληθυσμού στα τέλη τού 19ου αι. Βλ. Slavka Draganova, Materiali za Dunavskija vilaet('αρχειακό υλικό για τό βιλαέτι τού Δούναβη), Σόφια 1980,478. Τής ιδίας, Berkovskoto selo vnavecerieto na ocvobozdenija (Τό χωριό Μπεργκοβίτσα στις παραμονές τής Αναγέννησης), Σόφια 1985, 198. Βλ. επίσης τα άρθρα της «Différenciation de fortune dans les villages de la Bulgarie du Nord-Est durant les années 60 et 70 du XIXe siècle (d' après des registres ottomanes)», Bulgarian Historical Review 1980/2, 68-86, «De da production agricole, Γ imposition fiscale et la différenciation sociale de la production paysanne en Bulgarie du Nord-Est

9 Ε. Μπαλτά, 'Οθωμανικά αρχεία»49 ρακάτω διατυπώνω πρόχειρα κάποιες σκέψεις μου για τη θεματολογία πού βγαίνει απ' αυτό το υλικό. Φυσικά μόνο ως παραδείγματα πρέπει να εκληφθούν. Λόγου χάρη είναι δυνατόν να διερευνηθούν τα έξης θέματα αγροτικής οικονομίας: 1) Το μέγεθος της έκτασης της οικογενειακής εκμετάλλευσης στις διάφορες περιοχές. Μέ βάση το όνομα του ίδιοκτήτη-χρήστη οδηγούμαστε στή συνολική έκταση των γαιών του νοικοκυριού, μια και ή απογραφή τών κτημάτων, όπως αναφέραμε, γίνεται κατά τοποθεσία. 'Εξάλλου χάρη σ' αυτόν τον τύπο απογραφής έχουμε τή δυνατότητα να μελετήσουμε τον κατακερματισμό τής γεωργικής ιδιοκτησίας και να κάνουμε συγκρίσεις για τήν έκταση τής οικογενειακής ιδιοκτησίας στις διάφορες περιοχές. Ό Charles Issawi 26 πού δούλεψε μέ τις προξενικές εκθέσεις τού Foreign Office, παρατηρεί ότι το έτος 1863 στην οθωμανική αυτοκρατορία κυριαρχούν οι μικρές ιδιοκτησίες. Εξαίρεση αποτελεί ή Μακεδονία, όπου εκεί απαντούν μεγάλες ιδιοκτησίες. 2) Τό καθεστώς γαιοκτησίας και οί αλλαγές πού επήλθαν σ' αυτό. Δηλαδή τα ποσοστά κατανομής τής γής σέ μούλκια, βακούφια, δημόσιες γαίες. Τα ποσοστά αυτά, αν συγκριθούν μέ τα αντίστοιχα τών περασμένων αιώνων, μπορούν να αποτελέσουν αποδείξεις για τις αλλαγές πού επήλθαν τόσο στο καθεστώς γαιοκτησίας, οσο και στο σύστημα φορολογίας τής οθωμανικής αυτοκρατορίας μετά τήν παρακμή τού τιμαριωτικού συστήματος και τήν εφαρμογή τής ενοικίασης τών φόρων (iltizam, mukataa) π.χ. για τον 15ο αιώνα γνωρίζουμε ότι 20-30% τής γής ήταν σουλτανικά χάσια, 40-45% τιμάρια, 30-20% βακούφια και 10-5% μούλκια 27. Στα τέλη τού Που αίώνα υπήρχαν πάνω άπό τιμάρια στή Ρούμελη και αντίστοιχα σέ τρία μόνο μπεηλερμπεηλίκια τής 'Ανατολίας 28. Ένώ τό 1831, χρονιά πού κατήργησε ό Μαχμούτ Β' τα τιμάρια, υπάρχουν τιμάρια στή Ρούμελη και στην 'Ανατολή 29. 3) Ή αξία τής γής. 'Αναφέραμε ότι ανάμεσα στα στοιχεία πού περιέχουν τα κτηματολογικά και φορολογικά βιβλία συμπεριλαμβάνεται και ή αξία κάθε ε'ίδους κτήματος πού απογράφεται (σπίτι, μαγαζί, χωράφι, αμπέλι, λιβάδι, μύλος κλπ.). Αυτή ή σειρά στοιχείων μας επιτρέπει να φτάσουμε σέ σημαντικά συμπεράσματα για τήν αξία τής γής σέ σχέση μέ τό νόμισμα, τα βασικά εϊδη διατροφής, τό μεροκάματο. 'Επίσης μπορούν να υπάρξουν ενδιαφέροντα αποτελέσματα για τίς διακυμάνσεις τής τιμής τής γής σέ συνδυασμό μέ διάφορα γεγονότα 30. 4) 'Επένδυση στή γη. Άπό τα βιβλία μεταβιβάσεων τών κτημάτων είναι δυνατόν να μελετηθούν οί ρυθμοί μέ τους οποίους ή γή αλλάζει ιδιοκτήτη καί, αν πρόκειται για αγοραπωλησίες, να διακριβωθεΐ αν οί αγοραστές τής γής είναι άπό τό ίδιο χωριό, αν έχουν ήδη κτηματική περιουσία και ποιας έκτασης είναι. Δηλαδή να μελετηθεί κατά πόσο γίνεται επένδυση κεφαλαίων στή γή και μέ ποιο τρόπο. 'Επίσης μέ τα 'ίδια στοιχεία durant les années du XIXe siècle», O.K., ,70-92 και τέλος «Documents of 1840's on the Economie Position of the Villages in Central North Bulgaria», ó'./r. 1988, Charles Issawi, O.K., Midhat Sertoglu, Muhteva Bakimindan Baçrekâlet Arfivi, "Αγκυρα 1955, Charles Issawi, O.K., 205 σημ Β. Lewis, The emergence of Modem Turkey. 'Οξφόρδη , Charles Issawi, O.K., 207: «The value of land is estimated to have risen by 75 percent between and 1859 and probably went on rising until the Great Depression of the 1870s, when it fell sharply, but in the two decades before the First World War it shot up again».

10 250 ΑΡΧΕΙΑΚΑ μπορούν να γίνουν έρευνες για τον τρόπο διανομής της οικογενειακής αγροτικής εκμετάλλευσης στους επιγόνους. 5) Εικόνα καλλιεργούμενου χώρου. Άπό τις καταγραφές των διαφόρων κατηγοριών κτημάτων: χωράφια (tarla), αμπέλια, κήποι, βοσκότοποι (χειμαδιά και θερινά) σχηματίζεται ή εικόνα τής κατανομής τοΰ καλλιεργούμενου χώρου μιας περιοχής. Δέν μπορούμε φυσικά να προχωρήσουμε σέ λεπτομέρειες για τήν έκταση τής κάθε καλλιέργειας χωριστά, δηλαδή δέν είναι δυνατόν να υπολογιστεί πόση έκταση καλλιεργείται μέ σιτάρι, βαμβάκι, καπνό κλπ., άφοΰ δέν υπάρχει τέτοια ένδειξη στους κώδικες. Χωριστά καταγράφονται οί μύλοι, τα αλώνια, δάση, μεταλλεία. Για τα δύο τελευταία μάλιστα υπάρχουν ειδικά κτηματολογικά βιβλία όπου καταγράφονται οί ποσότητες ξυλείας, μετάλλων, κάρβουνου κλπ. πού εξάγονται, ή χώρα προορισμού τους, τα ονόματα των καραβιών πού τα μεταφέρουν. Έκτος λοιπόν άπό τον τομέα τής αγροτικής οικονομίας είναι δυνατόν να γίνουν μελέτες για τό εμπόριο ορισμένων προϊόντων ή να διερευνηθούν ζητήματα τής ιστορίας τής πόλης. Για παράδειγμα μέ βάση τήν απογραφή τών αστικών κτημάτων, πέρα άπό θέματα τοπογραφίας, είναι δυνατόν να διερευνηθούν οί ρυθμοί ανοικοδόμησης και να συνδυαστούν μέ τή μετανάστευση τού αγροτικού πληθυσμού προς τα αστικά κέντρα, δηλαδή να μελετηθεί τό φαινόμενο τής αστικοποίησης και να βρεθούν τα ποσοστά αγροτικού και αστικού πληθυσμού. 'Επίσης τό υλικό τών κτηματολογικών και φορολογικών βιβλίων προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για τις όνοματοδοτικές συμπεριφορές τού πληθυσμού καί για παραπέρα τοπωνυμικές και γλωσσολογικές διερευνήσεις. Και κάτι άλλο ακόμη: μέ βάση ακριβώς τα ονόματα τών ιδιοκτητών μπορούν να βρεθούν τα ποσοστά τών γαιών πού κατέχουν οί μουσουλμάνοι καί οί ραγιάδες. Γ) Δικαστικά καί συμβολαιογραφικά αρχεία 'Αποτελούν τή διάδοχη κατάσταση τών ίεροδικαστικών κωδίκων. Τα πρώτα περιλαμβάνουν αποφάσεις, πρακτικά, καταθέσεις αγωγών, δικογραφίες, προσφυγές σέ ανώτερα δικαστήρια, ποινές. Τα συμβολαιογραφικά περιλαμβάνουν διάφορες συμβολαιογραφικές πράξεις, διαμαρτυρίες γραμματίων, καταχωρήσεις πράξεων έπί δανείων κλπ. Τέτοιο υλικό υπάρχει τόσο στο 'Ιστορικό Άρχεΐο Μακεδονίας όσο καί στο Δημοτικό 'Αρχείο 'Ηρακλείου. Τό αρχειακό αυτό υλικό προέκυψε όταν παράλληλα μέ τον ιερό νόμο (çeriat) καί τους εκτελεστές του, τους καδήδες καί τους μουφτήδες, δημιουργήθηκαν δικαστικά σώματα, νομοθεσία, ποινικός, εμπορικός κώδικας κλπ. Αυτά συνέβησαν μέ τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις τοΰ Τανζιμάτ καί τήν οργάνωση τής οθωμανικής αυτοκρατορίας μέ βάση τα δυτικά πρότυπα 31. Τα δικαστικά καί συμβολαιογραφικά αρχεία είναι εργαλεία μοναδικά για τους ιστορικούς τοΰ δικαίου ή για όσους ιστορικούς διερευνούν τις κοινωνικές δομές καί τις νοοτροπίες μιας κοινωνίας. 31. Β. Lewis, δ.η., και

11 Ε. Μπαλτά, 'Οθωμανικά αρχεία 251 II 'Υπάρχει και ένα άλλο σώμα τουρκικού αρχειακού υλικού. Αυτό βέβαια δεν άφορα τον ελλαδικό χώρο, άλλα τις τουρκόφωνες μικρασιατικές κοινότητες πού το έφεραν στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Σύμφωνα μέ το όγδοο άρθρο της ΣΤ' σύμβασης 32 της Λωζάννης ( ), οι πρόσφυγες μπορούσαν να μεταφέρουν τήν κινητή περιουσία της κοινότητας τους, δηλαδή ιερά κειμήλια ναών και μοναστηριών καθώς και κώδικες, φιρμάνια κλπ. Στον πρόλογο ενός λευκώματος 33 πού κυκλοφόρησε τό 1930 διαβάζουμε: «όταν συνεπεία της Μικρασιατικής τραγωδίας και τής επιβληθείσης αύτώ 'Ανταλλαγής, ό έν Μ. 'Ασία, Θράκη και Πόντω γηγενής 'Ελληνισμός ήναγκάσθη να εγκατάλειψη τάς εστίας του και να καταφυγή συντετριμμένος εις 'Ελλάδα, πρώτιστον μέλημα αυτού έθεώρησε να περίσωση, μετά τής ζωής του, και συναποκομίση τα ιερά αυτού, πάν ο,τι δηλαδή έσυμβόλιζε τήν θρησκευτικήν καί έθνικήν του ύπόστασιν δια μέσου τών αιώνων. Και κατόρθωσεν, έν μέσω τόσων κινδύνων, κακουχιών καί αφάνταστων δυσχερειών, ύφ' ας έγένετο ό εκπατρισμός του, να μεταφέρη, ως άλλος Αινείας, είς 'Ελλάδα, όσα ήδυνήθη πλειότερα ιερά κειμήλια Ναών καί Μονών, τεκμήρια άψευδή τού εξαιρετικού πολιτισμού, ον άπό αιώνων έκαλλιέργησεν έν ταΐς έγκαταλειφθείσαις χώραις ό εκριζωθείς εκείθεν 'Ελληνισμός καί διετήρησεν άμείωτον ύπό μακραίωνα καί απηνή ζυγόν». Τό τουρκικό αρχειακό υλικό τού μικρασιατικού ελληνισμού αποτελείται άπό φιρμάνια, χοτζέτια, μπεράτια, τίτλους ιδιοκτησίας καί κώδικες. Είναι γραμμένο στα οθωμανικά, όταν πρόκειται για επίσημα έγγραφα τής οθωμανικής διοίκησης, καί μέ ελληνικούς χαρακτήρες, όταν είναι έγγραφα τής αυτοδιοίκησης. "Ολα αυτά κατατέθηκαν, στο μεγαλύτερο μέρος τους, στο Ταμείο 'Ανταλλαξίμων καί Κοινωφελών Περιουσιών^. Πολλά εξακολουθούν να βρίσκονται στις κοινότητες, σωματεία καί συλλόγους πού δημιούργησαν οι πρόσφυγες όταν εγκαταστάθηκαν στην 'Ελλάδα 35. 'Ακόμη αρκετά βρίσκονται σέ χέρια ιδιωτών, αν κρίνει κανείς άπό τους κώδικες τού Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 36 πού προέρχονται άπό δωρεές ιδιωτών. 32. "Αρθρον 8: «Οι μετανάσται θα ώσιν ελεύθεροι νά συναποκομίσωσιν ή νά μεταφέρωσι τήν πάσης φύσεως κινητήν αυτών περιουσίαν χωρίς δια τόν λόγον τούτον νά τοις έπιβληθή τέλος τι έξαγωγικόν ή είσαγωγικόν ούτε άλλος τι φόρος». 'Ομοίως τα μέλη πάσης κοινότητος (περιλαμβανομένου τού προσωπικού τών τεμενών (τζαμιών), μοναστηριών (τεκκέ), ιερατικών σχολών (μεδρεσέ), εκκλησιών, μοναστηριών, σχολείων, νοσοκομείων, εταιρειών, συνεταιρισμών καί νομικών προσώπων ή άλλων ιδρυμάτων οιασδήποτε φύσεως), ήτις θέλει εγκαταλείψει τό έδαφος ενός τών συμβαλλομένων κρατών, δυνάμει τής παρούσης συμβάσεως, θα έχωσι τό δικαίωμα νά συναποκομίσωσιν ελευθέρως ή νά μεταφέρωσι τήν είς τήν εαυτών κοινότητα άνήκουσαν κινητήν αυτών περιουσίαν. Ύπό τών αρχών τών δύο χωρών θέλει παρασχεθή πάσα ευκολία μεταφοράς, τη συστάσει τής μικτής επιτροπής, τής προβλεπομένης ύπό τού άρθρου 11». Βλ. Σύμβασις περί ανταλλαγής τών ελληνικών καί τουρκικών πληθυσμών στον τόμο Συλλογή συμβάσεων, νόμων, διαταγμάτων, εγκυκλίων κλπ. Γενικής Διευθύνσεως Πληθυσμών, έπιμ. Πέτρου Κ. Καραουλάνη, 'Αθήνα 1924, 6-7 καί επίσης Κ. Σβολόπουλος, Ή απόφαση για τήν υποχρεωτική άνταλλ.αγή τών πληθυσμών μεταξύ 'Ελλάδος καί Τουρκίας, Θεσσαλονίκη Ιερά κειμήλια Ναών καί Μονών τών 'Ανταλλαξίμων, 'Αθήνα 1930 βλ. επίσης Έκθεσις πεπραγμένων Ταμείου 'Ανταλλαξίμων κοινοτικών καί κοινωφελών περιουσιών , 'Αθήνα Βλ. τό εισαγωγικό σημείωμα τού Παύλου Λαζαρίδη στον κατάλογο τής Ειδικής έκθεσης κειμηλίων προσφύγων, 'Αθήνα Ή έκθεση έγινε ύπό τήν αιγίδα τού 'Υπουργείου Πολιτισμού καί Επιστημών καί τού Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου 'Αθηνών τόν Νοέμβριο τού Κ. Μαμώνη, «Τό αρχείο τού Μικρασιατικού Συλλόγου ΑΝΑΤΟΛΗ», Μνημοσύνη 7 ( ),

12 Λ :ί2 ΑΡΧΕΙΑΚΑ Μετά τή διάλυση του Ταμείου 'Ανταλλαξίμων τα έντυπα κατατέθηκαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη, ενώ το σώμα τών κωδίκων στα Γενικά 'Αρχεία του Κράτους και καταλογογραφήθηκαν από τον Κ. Άθ. Διαμαντή 37. Στο μουσείο Μπενάκη υπάρχουν 25 μπεράτια μικρασιατικών μητροπόλεων καθώς επίσης και χειρόγραφα. Επίσης, όπως αναφέρθηκε καί παραπάνω, υπάρχουν περίπου 30 τουρκόφωνοι κώδικες καί αντίγραφα φιρμανιών, χοτζετιών καί τίτλων ιδιοκτησίας 38 στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Ό κύριος όγκος του αρχειακού υλικού πού άφορα τήν Μ. 'Ασία αποτελείται κυρίως άπό κώδικες πού κρατούσαν οι κατά τόπους εκκλησίες καί κοινότητες. 'Αφορούν τον 19ο αιώνα καί φτάνουν ως τό Ελάχιστοι κώδικες τοΰ 18ου αίώνα σώζονται. Τό υλικό αυτό χωρίζεται σε δύο κατηγορίες: α) κώδικες μητροπόλεων καί εκκλησιών, όπου καταγράφονται έσοδα καί έξοδα, βαπτίσεις, γάμοι, διαθήκες. 'Εδώ επίσης απογράφονται με τήν προοπτική της 'Ανταλλαγής τα ιερά σκεύη καί τα κτήματα τών εκκλησιών καί μοναστηριών. β) κώδικες κοινοτικοί. Περιλαμβάνουν πρακτικά συνεδριάσεων τής δημογεροντίας, κανονισμούς σωματείων, πωλητήρια, δωρητήρια, συμβόλαια δασκάλων, έξοδα συντήρησης σχολείων, πατριαρχικές εγκυκλίους, δπως καί διάφορες ενθυμήσεις για σεισμούς, λιμούς κλπ. 'Αναφερθήκαμε στο περιεχόμενο τών τουρκικών αρχείων, δίνοντας σέ πολύ γενικές γραμμές τον τύπο τών εγγράφων πού περιλαμβάνουν. Περισσότερη έμφαση δόθηκε στις σειρές πού υπάρχουν, καί πρόχειρα σκιαγραφήσαμε τους τομείς πού ανοίγονται στην έρευνα μιας μακρόχρονης περιόδου τής ιστορίας μας. Ή καταλογογράφησή του καί ή δημοσιοποίηση στο ευρύτερο επιστημονικό κοινό θα προήγε σημαντικά τή γνώση μας γύρω άπό τήν εποχή αυτή καί επίσης θα συντελοΰσε στην ανάπτυξη τοΰ κλάδου τής Τουρκολογίας στή χώρα μας. ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ 36. Μ. Κουρουπού, «'Ελληνόφωνοι κώδικες τού Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών», Δελτίο τού Κέντρου Μικρασιατικών Σπονδών 2 (1981), Κ. Α. Διαμαντής, Τά περιεχόμενα τών Γενικών Αρχείων τον Κράτους, τ. 11. 'Αθήνα 1972, Μια πρώτη λεπτομερής καταγραφή τού περιεχομένου της. ανέκδοτη όμως, έγινε τό 1939 από τον Κ. Μ. 'Αποστολίδη. Τό Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών διαθέτει ένα δακτυλογράφο ανάτυπο. Άπό μια πρώτη συγκριτική μελέτη τών δύο καταλό- /ων προκύπτουν ορισμένα προβλήματα ταύτισης. 'Υπάρχουν π.χ. κώδικες στον κατάλογο τοΰ Κ. Μ. 'Αποστολίδη πού στον κατάλογο τών ΓΑΚ αναφέρονται ώς απολεσθέντες, ενώ στην πραγματικότητα έχουν αλλάξει απλώς αριθμό. 'Ετοιμάζεται λεπτομερής κατάλογος τών κωδίκων τών ΓΑΚ (ελληνόφωνων καί τουρκόφωνων) από τις Ματούλα Κουρουπού καί Ε. Μπαλτά. 38. Πρόκειται να εκδώσουμε κατάλογο τού τουρκικού αρχειακού υλικού τού ΚΜΣ στον 7ο τόμο τού Δελτίου τον Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών.