ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ,ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΛΕΥΚΩΣΙΑ, ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΔΠΜΣ «ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ,ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΛΕΥΚΩΣΙΑ, ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΔΠΜΣ «ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ» ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΩΝ ΟΥΣΙΩΝ» CRIMINAL LAW AND USE OF ADDICTIVE SUBSTANCES Του φοιτητή: ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΚΑΤΣΑΟΥΝΟΥ ΑΕΜ: ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΠΑΠΑΚΥΡΙΑΚΟΥ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΠΑΠΑΚΥΡΙΑΚΟΥ, ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΓΚΙΤΑΚΟΣ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΥΤΡΟΥΒΙΔΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2018

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Έχοντας ολοκληρώσει την παρούσα εργασία θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου προς την οικογένεια μου, που βρίσκεται πάντα στο πλευρό μου και με στηρίζει σε κάθε βήμα μου. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Θεόδωρο Παπακυριάκου για την καθοδήγηση και την υποστήριξη που μου παρείχε. [2]

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 5 ABSTRACT ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Σύντομη ιστορική αναδρομή Ο ισχύων νόμος 4139/ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Οι εξαρτησιογόνες ουσίες Πολιτικές αντιμετώπισης της διάδοσης των ναρκωτικών Η ποινικοποίηση της χρήσης των ναρκωτικών από μη εξαρτημένο χρήστη Ποινικοποίηση χρήσης και γενική πρόληψη Ποινικοποίηση χρήσης και ειδική πρόληψη Ο εξαρτημένος δράστης Η έννοια της εξάρτησης Η διάγνωση της εξάρτησης Ο κρίσιμος χρόνος της εξάρτησης Η πραγματογνωμοσύνη για τη διάγνωση της εξάρτησης Η αποποινικοποίηση της χρήσης Επιχειρηματολογία Η ΠΟΙΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΩΝ ΟΥΣΙΩΝ «ΔΟΚΙΜΑΖΕΙ» ΤΑ ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΙΤΙΚΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Η ποινικοποίηση της χρήσης ως μορφή πατερναλισμού από την πολιτεία Ο πατερναλισμός του κράτους στο ζήτημα της διακίνησης ναρκωτικών Ο πατερναλισμός του κράτους στο ζήτημα της χρήσης ναρκωτικών ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ [3]

4 ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠ Άρειος Πάγος Αρμ Αρμενόπουλος ΕΣΔΑ Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΚΕΘΕΑ Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων ΚΝΝ Κώδικας Νόμων για τα Ναρκωτικά ΚΠΔ Κώδικας Ποινικής Δικονομίας ΝΔ Νομοθετικό Διάταγμα ΝοΒ Νομικό Βήμα Ν. Νόμος ΟλΑΠ Ολομέλεια Αρείου Πάγου ΠΚ Ποινικός Κώδικας ΠοινΔικ Ποινική Δικαιοσύνη ΠοινΧρ Ποινικά Χρονικά Συντ. Σύνταγμα ΤριμΕφ Τριμελές Εφετείο ΥΑ Υπουργική Απόφαση Υπερ Υπεράσπιση [4]

5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η μελέτη του ζητήματος της δικαιοκρατικής συμβατότητας και αντεγκληματικής αποτελεσματικότητας της εργαλειοποίησης του ποινικού δικαίου για την αντιμετώπιση του προβλήματος της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών. Κατ αρχάς, παρατίθεται η διαχρονική εξέλιξη του ελληνικού νομοθετικού πλαισίου για τις εξαρτησιογόνες ναρκωτικές ουσίες, αλλά και τα μοντέλα άσκησης αντεγκληματικής πολιτικής για την καταπολέμηση της διάδοσης των ναρκωτικών σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Παραπέρα, εξετάζεται η αποτελεσματικότητα της ποινικοποίησης της χρήσης ναρκωτικών ουσιών στην Ελλάδα σε επίπεδο γενικής και ειδικής πρόληψης ενόψει και του προφίλ του εξαρτημένου δράστη. Τέλος, γίνεται ανάλυση του πατερναλιστικού προτύπου που υιοθετεί η πολιτεία για την καταπολέμηση του προβλήματος των ναρκωτικών και ελέγχεται η νομιμοποίηση αυτού. Εντός του ανωτέρω πλαισίου, εξάλλου, επιχειρείται και μία συνολική επισκόπηση του ν. 4139/2013 με τη σταχυολόγηση των θετικών και αρνητικών του σημείων. [5]

6 ABSTRACT The purpose of this diploma thesis is to study the legal compatibility and criminality effectiveness of criminal law instrumentation in order to address the problem of the use of addictive substances. First of all, it presents the diachronic legislative framework for drug addicts, as well as the existent drug offending policies on a national and European basis. Furthermore, the effectiveness of the criminalization and decriminalization of drug use in Greece at the level of general and specific prevention is being examined, in view of the profile of the drug-addicted offender. Finally, the paternalistic model adopted by the state to confront the drug problem and its legalization are also analyzed. Within this framework, an overall review of Law 4139/2013 is also attempted by highlighting its positive and negative points. [6]

7 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών συνιστά ένα μείζον κοινωνικό πρόβλημα και έχει απασχολήσει τόσο τη χώρα μας όσο και τα υπόλοιπα κράτη μέλη της ΕΕ. Σε κάποιες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, η χρήση ναρκωτικών ουσιών αντιμετωπίζεται όχι μόνο ως μια ψυχική και σωματική διαταραχή, αλλά και ως μια ποινικά κολάσιμη πράξη. Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να αναδείξει το ζήτημα της νομιμότητας και σκοπιμότητας της εργαλειοποίησης του ποινικού δικαίου για την αντιμετώπιση της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών τόσο σε επίπεδο αντεγκληματικής πολιτικής όσο και σε συνταγματικό και δογματικό επίπεδο. Αρχικά, γίνεται μία σύντομη αναδρομή στις διαχρονικές επιλογές του ποινικού νομοθέτη σε ό,τι αφορά το ζήτημα της ποινικοποίησης ή μη της χρήσης ναρκωτικών ουσιών, μέχρι να καταλήξουμε στον ισχύοντα νόμο 4139/2013. Εν συνεχεία, διερευνάται το ζήτημα της σκοπιμότητας και αποτελεσματικότητας της ποινικοποίησης της χρήσης ναρκωτικών στο πλαίσιο άσκησης της κρατικής αντεγκληματικής πολιτικής. Παρατίθενται τα μοντέλα αντεγκληματικής πολιτικής για την καταπολέμηση της διάδοσης των ναρκωτικών σε επίπεδο ευρωπαϊκό, εν συγκρίσει και με το μοντέλο που υιοθετεί η χώρα μας. Επιπλέον, γίνεται αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της ποινικοποίησης της χρήσης ναρκωτικών ουσιών στην Ελλάδα σε επίπεδο γενικής και ειδικής πρόληψης. Διαγράφεται το προφίλ του εξαρτημένου χρήστη ως δράστη μειωμένου καταλογισμού και παρατίθενται τα επιχειρήματα που προβάλλονται από τους θιασώτες της αποποινικοποίησης της χρήσης. Στη συνέχεια, εξετάζεται η ποινικοποίηση της χρήσης από συνταγματική και δογματική σκοπιά. Έμφαση δίνεται εδώ κυρίως στο πατερναλιστικό μοντέλο που υιοθετεί η ελληνική πολιτεία απέναντι στους χρήστες ναρκωτικών ουσιών και στη δυνατότητα δικαιοκρατικής νομιμοποίησης αυτού. Τέλος, επιχειρείται μία συνολική κριτική επισκόπηση των επιλογών του ποινικού νομοθέτη στο ζήτημα της καταστολής της χρήσης και διακίνησης των ναρκωτικών και προτείνονται ορισμένες «διορθωτικές παρεμβάσεις» στον ν. 4139/2013. [7]

8 2. ΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 2.1. Σύντομη ιστορική αναδρομή Ο νόμος που διέπει σήμερα ζητήματα σχετικά με τις εξαρτησιογόνες ουσίες, κοινώς τα ναρκωτικά, είναι ο ν. 4139/2013 «περί εξαρτησιογόνων ουσιών». Ο νόμος αυτός έρχεται να αντικαταστήσει πλείστα όσα παρελθόντα νομοθετήματα, που κι αυτά με τη σειρά τους είχαν υποστεί, αλλά και είχαν εγκαινιάσει, αλλεπάλληλες τροποποιήσεις. Για την ακρίβεια, ο ισχύων ν. 4139/2013 αντικατέστησε συλλήβδην τον λεγόμενο «Κώδικα Νόμων για τα Ναρκωτικά» (Κ.Ν.Ν.), δηλαδή τον ν. 3459/2006, ο οποίος με τη σειρά του αντικατέστησε και κωδικοποίησε τον γηραιό ν. 1729/1987, με τίτλο «Καταπολέμηση της διάδοσης των Ναρκωτικών, προστασία των νέων και άλλες διατάξεις». Πριν από αυτόν, απαντάται το ΝΔ 743/1970 «περί τιμωρίας των παραβατών των νόμων περί ναρκωτικών και ουσιών προκαλουσών τοξικομανίας ή εξάρτησιν του ατόμου, ως και περί μεταχειρίσεως των τοξικομανών εν γένει», όπου εισήχθη ο ορισμός της τοξικομανίας, καθιερώθηκε η ατιμωρησία του τοξικομανούς χρήστη, αλλά και η επιεικέστερη μεταχείριση του τοξικομανούς διακινητή. Λίγα χρόνια νωρίτερα, ίσχυε το ΝΔ 3084/1954 «περί τιμωρίας των παραβατών ναρκωτικών και μεταχειρίσεως ναρκωτικών», το οποίο αποτέλεσε την πρώτη μεταπολεμική ρύθμιση για το ζήτημα των ναρκωτικών, τροποποίησε τον τότε ισχύοντα ν. 5539/1932 «περί μονοπωλίου των ναρκωτικών φαρμάκων και ελέγχου αυτών» και αντιμετώπισε για πρώτη φορά τον τοξικομανή-εξαρτημένο ως ασθενή παρά ως εγκληματία 1. Ανατρέχοντας στο πρόσφατο παρελθόν και εκκινώντας από τον θεμελιώδη νόμο του 1987, ώστε να καταλήξουμε στον σημερινό νόμο του 2013, μεσολάβησε η ψήφιση πολλών ενδιάμεσων νομοθετημάτων, τα κυριότερα από τα οποία ήταν, αρχής γενομένης από το παλαιότερο, ο ν. 2161/1993, έπειτα ο ν. 2331/1995 και τέλος οι ν. 3727/2008, 3772/2009 και 3811/2009. Σ αυτό το σημείο, κρίνεται σκόπιμη μια κατά το δυνατόν σύντομη παράθεση της γενικότερης φιλοσοφίας και της ratio legis έκαστου νομοθετήματος. 1 Βλ. Λ. Κοτσαλή, Ο Ν 1729/1987 περί ναρκωτικών. Απολογισμός και Προοπτικές, ΠοινΔικ 2006, σελ [8]

9 Ξεκινώντας με χρονολογική σειρά την ανάλυση των ανωτέρω νόμων, πρέπει να σταθούμε αρχικά στον ν. 1729/1987. Ο νόμος αυτός, συγκριτικά με το προϊσχύσαν ΝΔ 743/1970, εισήγαγε τρεις πολύ σημαντικές για την εποχή καινοτομίες: σε πρώτη φάση, καθιέρωσε το κριτήριο της «μικρής ποσότητας» ναρκωτικών ουσιών, οριοθετώντας με αυτόν τον τρόπο και καθορίζοντας τις προϋποθέσεις εφαρμογής των διατάξεων για τη χρήση και τη διακίνηση (αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι τότε η αντίστοιχη διάκριση γινόταν με βάση το υποκειμενικό στοιχείο, γεγονός που οδηγούσε σε μεγάλη ανασφάλεια δικαίου). Δεύτερον, εξομοίωσε την κατοχή και την προμήθεια ναρκωτικών ουσιών για ίδια χρήση με την ίδια χρήση, χαρακτηρίζοντάς τες ρητά ως πλημμελήματα 2. Τρίτον, μείωσε το πλαίσιο της επαπειλούμενης ποινής από φυλάκιση 2-5 ετών βάσει του προηγούμενου νόμου σε φυλάκιση (ήτοι 10 ημέρες 5 έτη) 3. Τέλος, δεν πρέπει να παραλειφθεί ότι στο άρθρο 1 5 του νόμου υπήρξε πρόβλεψη για την ίδρυση του ΚΕΘΕΑ με έδρα την Θεσσαλονίκη. Παρά τον πρωτοποριακό γενικά χαρακτήρα των ανωτέρω ρυθμίσεων, αξίζει, ωστόσο, να σταθούμε στο αρχικό άρθρο 12 του ν. 1729/1987, σύμφωνα με το οποίο το δικαστήριο επέβαλλε στο δράστη την υποχρεωτική παρακολούθηση κάποιου συμβουλευτικού προγράμματος. Μάλιστα, σε περίπτωση που ο δράστης αποτύγχανε να παρακολουθήσει και να ολοκληρώσει το εν λόγω συμβουλευτικό πρόγραμμα, το δικαστήριο πάλι του επέβαλλε να παρακολουθήσει το ίδιο πρόγραμμα με ταυτόχρονο εγκλεισμό σε ίδρυμα. Όπως καθίσταται φανερό, η εξαναγκαστή και πειθήνια παρακολούθηση ενός τέτοιου συμβουλευτικού προγράμματος από τον εκάστοτε δράστη δε συμβαδίζει με τον εγγενώς εκούσιο χαρακτήρα της απεξάρτησης και της αποθεραπείας. Όλα τα προγράμματα απεξάρτησης βασίζονται πάνω στην ελεύθερη βούληση και στην αυτόβουλη και εκούσια συμμετοχή του ενδιαφερομένου να θεραπεύσει τον εαυτό του και να αποτοξινωθεί: ο στείρος εξαναγκασμός και η στυγνή υποχρεωτικότητα δε βοήθησε ποτέ κανέναν να θεραπεύσει τον εαυτό του 4. Αυτήν την εσφαλμένη ρυθμιστική επιλογή της αναγκαστικής θεραπείας του δράστη κατάφερε να διορθώσει ο μεταγενέστερος ν. 2121/1993, απαιτώντας, πλέον, τη συναίνεση του δράστη για συμμετοχή σε συμβουλευτικό πρόγραμμα (άρθρο 16). Προς 2 Η έως τότε νομολογία ενέτασσε - σχεδόν πάντα - κάθε είδους «κατοχή» ναρκωτικής ουσίας στην κατηγορία των κακουργημάτων, βλ. σχετικά Α. Παπαδαμάκη, Σκέψεις για το πρόβλημα της ποινικοποίησης της χρήσης ναρκωτικών, Αρμ 1989, σελ Βλ. Ν. Παρασκευόπουλο, Η καταστολή της διάδοσης των ναρκωτικών στην Ελλάδα, εκδ. Σάκκουλα, 1997, σελ Βλ. Α. Παπαδαμάκη, ό.π., Αρμ 1989, σελ. 705 βλ. ακόμη Αθ. Κονταξή, Ποινικό Δίκαιο και Ναρκωτικά, εκδ. Π.Ν. Σάκκουλα, 1998, σελ [9]

10 τη σωστή κατεύθυνση κινήθηκαν και οι διατάξεις του επόμενου χρονικά ν. 2331/1995, ο οποίος εισήγαγε διάφορες τροποποιήσεις για την υφ όρον απόλυση, αλλά και κάποιες άλλες ευεργετικές διατάξεις (άρθρο 21) 5. Στη συνέχεια, ο ν. 3459/2006 επεδίωξε να συγκεντρώσει όλες τις υπάρχουσες διατάξεις, οι οποίες βρίσκονταν διάσπαρτες σε διάφορα νομοθετήματα, και να τις κωδικοποιήσει. Τον Κ.Ν.Ν. του 2006 τροποποίησε ο ν. 3727/2008, ο οποίος αναγνώρισε υποχρεωτικά την επιτυχώς ολοκληρωμένη παρακολούθηση ενός θεραπευτικού προγράμματος ως ελαφρυντική περίσταση εκτός τούτου, προσέθεσε και νέες μορφές διακίνησης και επιβαρυντικών περιστάσεων, από κοινού με τον ν. 3772/ Ιδιαιτέρως σημαντικές τροποποιήσεις επέφερε το επόμενο νομοθέτημα, ήτοι ο ν. 3811/2009. Το μείζον ζήτημα που κατόρθωσε να επιλύσει ήταν η χρόνια διαφωνία της θεωρίας και της νομολογίας για το αν οι πράξεις διακίνησης ναρκωτικών σε τρίτους διατηρούν τον κακουργηματικό τους χαρακτήρα, όταν τελούνται από εξαρτημένο δράστη, ή αν αντιμετωπίζονται ως πλημμελήματα σύμφωνα με τα επαπειλούμενα πλαίσια ποινής. Με τα άρθρα του ν. 3811/2009 ο ποινικός νομοθέτης επέβαλε ρητά το χαρακτηρισμό των ανωτέρω αδικημάτων ως πλημμελημάτων βάσει της επαπειλούμενης ποινής και του στοιχείου της εξάρτησης του δράστη, «υποδεικνύοντας σε συμμόρφωση και μεταστροφή» τη μέχρι τότε αποκλίνουσα από τη νομοθετική βούληση νομολογία των ποινικών δικαστηρίων μας 7. Μια δεύτερη εξίσου σημαντική ρύθμιση του ν. 3811/2009 αφορούσε στη διάγνωση του στοιχείου της τοξικομανίας. Έως τότε, το Δικαστήριο ήταν αποκλειστικά υπεύθυνο για να διαπιστώσει το βαθμό της τοξικομανίας με τη νέα ρύθμιση, ο ποινικός 5 Βλ. Λ. Κοτσαλή, ό.π., ΠοινΔικ 2006, σελ Βλ. Γ. Νούσκαλη, Ορισμένες σκέψεις γύρω από την εφαρμογή των ευεργετικών διατάξεων του άρθρου 31 ΚΝΝ σχετικά με την παρακολούθηση προγραμμάτων απεξάρτησης, ΠοινΔικ 2009, σελ Με βάση και τη σχετική αιτιολογική έκθεση του νόμου, η νομολογία των ποινικών μας δικαστηρίων ακολουθούσε έως τότε την άποψη της πλειοψηφίας του Ακυρωτικού μας στην ΑΠ Ολ 7/1995, σύμφωνα με την οποία το στοιχείο της εξάρτησης του κατηγορουμένου δεν είναι στοιχείο της αντικειμενικής ή της υποκειμενικής υπόστασης, αλλά αποτελεί λόγο άρσης ή μείωσης του καταλογισμού, δίχως να επηρεάζει τον ποινικό χαρακτηρισμό της πράξης. Οι πράξεις αυτές ουσιαστικά παρέμεναν κακουργήματα, παρόλο που οι απειλούμενες ποινές για αυτές ήταν πλημμεληματικές. Ο ν. 3811/2009 τάχθηκε ρητά υπέρ της μειοψηφίας της Ολομέλειας του ΑΠ, η οποία υποστήριξε ότι το στοιχείο της τοξικομανίας αποτελεί ένα επιπλέον στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης και θεμελιώνει ένα νέο αυτοτελές αδίκημα πλημμεληματικού χαρακτήρα, βλ. σχετικά Κ. Κοσμάτο, Οι τροποποιήσεις του Ν 3811/2009 στη νομοθεσία για τα ναρκωτικά, ΠοινΔικ 2010, σελ και Κ. Κατσαβό, Ο χαρακτηρισμός των εγκλημάτων περί τα ναρκωτικά που τελούνται από δράστη τοξικομανή υπό το πρίσμα των νέων τροποποιήσεων του Κώδικα Νόμων για τα Ναρκωτικά με τον Ν 3811/2009, ΠοινΔικ 2010, σελ βλ. στην ίδια λογική Μ. Καϊάφα Γκμπάντι, Οι νέες ρυθμίσεις του Ν 3811/2009 για τους εξαρτημένους διακινητές Ζητήματα διαχρονικού δικαίου, ΠοινΔικ 2010, σελ , για την άδικη ποινική μεταχείριση των εξαρτημένων μικροδιακινητών («βαποράκια»). [10]

11 νομοθέτης δείχνει να εμπιστεύεται πλέον όλα τα δικαστικά όργανα (Δικαστήριο, Δικαστικό Συμβούλιο, Ανακριτής, Εισαγγελέας), τα οποία επιφορτίζει με την υποχρέωση για διάγνωση του στοιχείου της εξάρτησης από ναρκωτικές ουσίες. Παραπέρα, η δικαστική διάγνωση αποδεσμεύεται από την ψυχιατρική πραγματογνωμοσύνη ή τις εργαστηριακές εξετάσεις και ορίζεται ότι πρέπει απλά να τις λαμβάνει υπόψη στα πλαίσια εφαρμογής της αρχής της ηθικής απόδειξης (177 ΚΠΔ) 8. Σε γενικές γραμμές θα λέγαμε ότι σε διαχρονικό επίπεδο η ισχύουσα κάθε φορά νομοθεσία είναι ελαφρώς διαφοροποιημένη. Ξεκινώντας από τα παλαιότερα νομοθετήματα, παρατηρούμε γενικότερα έναν αυστηρό και κατασταλτικό προσανατολισμό, εν αντιθέσει με τα νεότερα νομοθετήματα, τα οποία διαπνέονται από λιγότερη ποινική καταστολή και ταυτόχρονα περισσότερη κοινωνική μέριμνα. Στην ίδια λογική κινείται και ο ισχύων νόμος 4139/2013, σε μια προσπάθεια να αποφύγει ακαμψίες, αλλά και να διορθώσει αστοχίες του παρελθόντος. Το κατά πόσο το έχει καταφέρει, μένει να το δούμε στην πορεία της ανάλυσης Ο ισχύων νόμος 4139/2013 Για να γίνει αντιληπτή η φιλοσοφία και οι στόχοι του ν. 4139/2013 θα πρέπει αρχικά να ανατρέξουμε στην αιτιολογική έκθεσή του. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να διαπιστώσουμε τη ratio legis του ποινικού νομοθέτη και την ιστορική βούλησή του. Αρχικά, στην αιτιολογική έκθεση του ν. 4139/2013 γίνεται αναφορά στο φαινόμενο της εξάπλωσης των ναρκωτικών, αλλά και στο γεγονός ότι ένα ποσοστό της τάξεως του 40% κρατείται στις φυλακές για εγκλήματα που συνδέονται είτε άμεσα είτε έμμεσα με τα ναρκωτικά. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι τα ναρκοεγκλήματα αποτελούν τη βασικότερη αιτία υπερπλήρωσης των ελληνικών φυλακών. Εν συνεχεία, επισημαίνεται ότι οι εξελίξεις στο χώρο των ναρκωτικών τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο «αιφνιδιάζουν» τον ποινικό νομοθέτη, ο οποίος αδυνατεί να τις προβλέψει. Πιο συγκεκριμένα, η πρόοδος της τεχνολογίας στο χώρο του οργανωμένου εγκλήματος, η αύξηση της δημοφιλίας των ναρκωτικών ανάμεσα στους νέους, αλλά και η μονομερής καταπολέμηση της προσφοράς των ναρκωτικών 8 Βλ. Κ. Κατσαβό, ό.π., ΠοινΔικ 2010, σελ. 335, όπου τονίζεται επίσης πόσο σπουδαίο ρόλο μπορεί να διαδραματίσει η άσκηση ποινικής δίωξης σε βαθμό πλημμελήματος από τον Εισαγγελέα στην αποσυμφόρηση των ελληνικών φυλακών. [11]

12 από την πλευρά του εμπόρου συνέβαλαν στην έκρηξη του φαινομένου της διάδοσης των ναρκωτικών. Κατέστη, λοιπόν, αδήριτη η ανάγκη να καταπολεμηθεί το πρόβλημα των ναρκωτικών αμφιμερώς, τόσο από την πλευρά της προσφοράς, όσο και από την πλευρά της ζήτησης. Συν τοις άλλοις, η ανομοιογένεια των επαπειλούμενων ποινών μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ, αλλά και η επιβολή αυστηρών ποινών από τη χώρα μας για πράξεις διακίνησης ναρκωτικών δυσχεραίνουν την ενιαία αντιμετώπιση του προβλήματος σε ευρωπαϊκό τουλάχιστον επίπεδο. Επιπρόσθετα, στην αιτιολογική έκθεση παρουσιάζονται εν συντομία τα πορίσματα μιας έρευνας του ΚΕΘΕΑ, σύμφωνα με την οποία, όσοι δράστες ναρκοεγκλημάτων παρέμειναν σε θεραπευτικά κέντρα για πάνω από 12 μήνες, η συντριπτική τους πλειοψηφία (73%) δεν ενεπλάκη σε ποινικά αδικήματα για τα επόμενα πέντε χρόνια. Από την άλλη, όσοι δράστες βίωσαν τον εγκλεισμό σε φυλακή, μετά την αποφυλάκισή τους υποτροπίασαν και επανήλθαν στον κόσμο της παρανομίας 9. Γίνεται φανερή, λοιπόν, η σπουδαιότητα της θεραπείας και της απεξάρτησης συγκριτικά με τη φυλάκιση σε επίπεδο ειδικής και γενικής πρόληψης 10. Κατόπιν όλων αυτών, η αιτιολογική έκθεση του νόμου καταλήγει σε κάποιες βασικές κατευθυντήριες αρχές, τις οποίες φιλοδοξεί να πραγματώσει με το ν. 4139/2013. Πρώτον, προκρίνει την αυστηρή καταστολή των εγκλημάτων βαριάς διακίνησης, διαχωρίζοντάς τες από τις ελαφρύτερες μορφές. Δεύτερον, καταβάλλει μια προσπάθεια να διαφοροποιήσει τα οικεία εγκλήματα με βάση την αρχή της αναλογικότητας. Τρίτον, προωθεί τη σωματική και ψυχική απεξάρτηση του δράστη αντί του εγκλεισμού σε φυλακή και, τέταρτον, δείχνει ακόμη - ατολμία να αποποινικοποιήσει τη χρήση ναρκωτικών και των υποστηρικτικών της πράξεων προς ίδια χρήση. Η τελευταία κατευθυντήρια αρχή του ν. 4139/2013, ήτοι η διατήρηση της ποινικοποίησης της χρήσης και των υποστηρικτικών της πράξεων, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η κοινή συνισταμένη και το σταθερό σημείο αναφοράς όλων των έως τώρα νομοθεσιών σχετικών με τα ναρκωτικά. Ο ποινικός νομοθέτης δείχνει να 9 Έρευνα ΚΕΘΕΑ, Οι εξαρτήσεις στην Ελλάδα Η διεθνής εμπειρία Για την ενημέρωση του αναγνώστη, Εξαρτήσεις 2002, σελ , σε 95%CE%A4%CE%97%CE%95%CE%91.pdf [τελευταία επίσκεψη στις ]. 10 Για τη χρήση των στατιστικών ως εργαλείου πρόσφορου να σχεδιάσει την αντεγκληματική πολιτική, βλ. Σ. Βιδάλη, Εισαγωγή στην Εγκληματολογία, εκδ, Νομική Βιβλιοθήκη 2014, σελ [12]

13 αδυνατεί να απεμπολήσει την «εμμονή» του στον ποινικό κολασμό της απλής χρήσεως και των υποστηρικτικών της πράξεων, με το αιτιολογικό ότι η πράξη αυτή είναι αποδοκιμαστέα από την Πολιτεία 11. Πάντως, μείωσε το πλαίσιο απειλούμενης ποινής σε φυλάκιση έως 5 μήνες, προσδίδοντάς της, έτσι, ουσιαστικά τα χαρακτηριστικά μιας συμβολικής ποινής. Σε ό,τι αφορά τη δομή του, ο ν. 4139/2013 χωρίζεται σε 7 κεφάλαια. Στο κεφάλαιο Α (άρθρα 1-3) δίνεται ο ορισμός των ναρκωτικών, στο κεφάλαιο Β (άρθρα 4-9) ρυθμίζεται ο έλεγχος και οι όροι διάθεσής τους, ενώ στο κεφάλαιο Γ (άρθρα 10-19) γίνεται αναφορά στο μονοπώλιο των ναρκωτικών από το κράτος. Κατόπιν, στο κεφάλαιο Δ (άρθρα 20-41) θεσπίζονται οι ουσιαστικές κυρωτικές ρυθμίσεις για τα ναρκωτικά τόσο για τη διακίνηση όσο και για τη χρήση τους, ενώ στο κεφάλαιο Ε (άρθρα 42-44) εισάγονται κάποιες εξαιρετικές δικονομικές διατάξεις. Τέλος, στο κεφάλαιο ΣΤ (άρθρα 45-47) περιλαμβάνονται προβλέψεις για τα έσοδα από τις χρηματικές ποινές, ενώ στο κεφάλαιο Ζ (άρθρα 48-60) τίθεται ο κανονισμός λειτουργίας των οργανισμών που αναλαμβάνουν την υλοποίηση προγραμμάτων απεξάρτησης. Σε κάθε περίπτωση, ο ν. 4139/2013 θεωρείται μια πλήρης ειδική νομοθεσία, που κατάφερε να ορίσει εκτενέστατα τα περισσότερα ζητήματα σχετικά με τις ναρκωτικές ουσίες ΕΞΑΡΤΗΣΙΟΓΟΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 3.1. Οι εξαρτησιογόνες ουσίες Στο άρθρο 1 1 του ν. 4139/2013 ο ποινικός νομοθέτης, πιστός στη θεμελιώδη αρχή του άρθρου 7 1 Συντ. nullum crimen nulla poena sine lege certa, δίνει έναν αναλυτικό ορισμό της έννοιας των ναρκωτικών. Ως ναρκωτική, λοιπόν, χαρακτηρίζεται κάθε ουσία, η οποία αφενός έχει διαφορετική χημική σύσταση (υπό την έννοια ότι τα χημικά συστατικά της εκάστοτε ναρκωτικής ουσίας διαφοροποιούνται μεταξύ τους όσον αφορά στο βαθμό δράσης τους στο ανθρώπινο νευρικό σύστημα και, κατ αποτέλεσμα, στο βαθμό εξάρτησης που προκαλούν), αφετέρου προκαλεί σωματική ή/και ψυχική εξάρτηση και ανακούφιση σε χρόνια πάσχοντες. Η παράγραφος 2 του 11 Βλ. Στ. Παύλου Γ. Μπέκα, Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι: Ναρκωτικά και Όπλα Πυρομαχικά Εκρηκτικά, εκδ. Π.Ν. Σάκκουλας, 2014, σελ Βλ. Στ. Παύλου Γ. Μπέκα, ό.π., 2014, σελ [13]

14 ίδιου άρθρου παραπέμπει, στη συνέχεια, σε τέσσερις ενδεικτικούς («ιδίως») πίνακες ναρκωτικών ουσιών, ενώ στην παράγραφο 3 ο νομοθέτης εξαιρεί ρητά από τον ευρύτερο κατάλογο την κλωστική κάνναβη (Cannabis Sativa L), διατηρώντας φυσικά στον κατάλογο την ινδική κάνναβη 13. Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι στο άρθρο 3 του ν. 4139/2013 ο νομοθέτης αναφέρεται και στις λεγόμενες «πρόδρομες ουσίες», ήτοι στις ουσίες που είναι απαραίτητες για την παρασκευή των ναρκωτικών ουσιών. Ενόψει του γεγονότος ότι για την οριοθέτηση αυτών γίνεται και πάλι παραπομπή, με τον ίδιο τρόπο, στα Παραρτήματα δύο Κανονισμών συμπεραίνει κανείς ότι οι πρόδρομες ουσίες έχουν για τον νομοθέτη την ίδια ποινική απαξία με τις ναρκωτικές ουσίες 14. Σ αυτό το σημείο πρέπει να σταθούμε στο γεγονός ότι ο νομοθέτης δεν κάνει κάποια διάκριση σε «μαλακά» και «σκληρά» ναρκωτικά. Αυτή η εκ του νόμου απουσία της σχετικής διάκρισης των ναρκωτικών ουσιών έχει αποτελέσει αντικείμενο διαμάχης σε επίπεδο αντεγκληματικής πολιτικής. Από τη μια, ο εθνικός νομοθέτης διαχρονικά αποφεύγει να προβεί σε μια τέτοια διαφορετική μεταχείριση των ναρκωτικών ουσιών 15, ενώ από την άλλη η πλειονότητα των θεωρητικών υποστηρίζει de lege ferenda την εισαγωγή της σχετικής διάκρισης 16. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και με τον βελτιωμένο ν. 4139/2013, η παγιωμένη αντίληψη του ποινικού νομοθέτη κατά της σχετικής διάκρισης παραμένει ακλόνητη. 13 Βλ. Στ. Παύλου Γ. Μπέκα, ό.π., 2014, σελ Βλ. Στ. Παύλου Γ. Μπέκα, ό.π., 2014, σελ Χαρακτηριστική είναι η Εισηγητική Έκθεση του ν. 2161/1993, στην οποία επισημαίνεται με περισσή παρρησία ότι η διάκριση των ναρκωτικών σε «μαλακά» και «σκληρά», ιδιαίτερα στην Ελλάδα, «δεν είναι δόκιμη», καθώς όλες αυτές οι ουσίες, είτε είναι «μαλακά» είτε «σκληρά» ναρκωτικά, δεν παύουν να προκαλούν εξάρτηση. Υποστηρίζεται, ακόμη, ότι και τα «μαλακά» ναρκωτικά αποτελούν τον προθάλαμο αλλά και το εισαγωγικό στάδιο για τη μετάβαση στα «σκληρά», ανοίγουν, δηλαδή έναν δρόμο, ο οποίος είναι δύσκολο να κλείσει. 16 Για τους θιασώτες της διάκρισης των ναρκωτικών σε «μαλακά» και «σκληρά», η λύση της διάκρισης των ναρκωτικών σε δύο κατηγορίες και της συνακόλουθης διαφορετικής ποινικής μεταχείρισης του δράστη, σε συνδυασμό με το ατιμώρητο του χρήστη «μαλακών» ναρκωτικών, φαντάζει μια επιλογή σύμφωνη με τη συνταγματική αρχή της αναλογικότητας (άρ. 25 Συντ.) και την αρχή του σεβασμού της αξίας του ανθρώπου (άρ. 2 1 Συντ). Σε κάθε περίπτωση, η επαπειλούμενη ποινή πρέπει να είναι ανάλογη της αντίστοιχης βλάβης που προκαλεί η αξιόποινη πράξη συνεπώς, από άποψη βαρύτητας, η βλάβη που προκαλούν τα «σκληρά» ναρκωτικά είναι σαφώς μεγαλύτερη από αυτή που προκαλούν τα «μαλακά». [14]

15 3.2. Πολιτικές αντιμετώπισης της διάδοσης των ναρκωτικών Το πρόβλημα των ναρκωτικών βρίσκεται διαχρονικά στην κορυφή της λίστας όλων σχεδόν των χωρών, σε μια προσπάθεια των τελευταίων να συντονίσουν τις πολιτικές τους και να χαράξουν μια κοινή στρατηγική καταπολέμησής του 17. Σε διεθνές επίπεδο, αυτή η συντονισμένη προσπάθεια των κρατών να πατάξουν το εμπόριο ναρκωτικών, το οποίο συνδέεται στενά με το ξέπλυμα βρώμικου χρήματος και την τρομοκρατία, ξεκίνησε αρχικά με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την παράνομη διακίνηση ναρκωτικών (1988), η οποία και κυρώθηκε από τη χώρα μας με το ν. 1990/ Στα πλαίσια αυτής της Σύμβασης, οι ενδιαφερόμενες χώρες κλήθηκαν να υιοθετήσουν μια αρκετά αυστηρή και κατασταλτική πολιτική αντιμετώπισης των ναρκωτικών μέσα από την εκ νέου ποινικοποίηση ορισμένων πράξεων και την καθιέρωση διακεκριμένων μορφών αυτών των εγκλημάτων 19. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, μια σειρά από Δράσεις, κανονιστικά κείμενα, Αποφάσεις, αλλά και Αποφάσεις-Πλαίσια, δείχνουν ένα γενικότερο ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής Ένωσης να παταχθεί το παράνομο εμπόριο ναρκωτικών, να μειωθεί η προσφορά και η ζήτηση ναρκωτικών ουσιών, αλλά και να συντονιστούν οι νομοθεσίες των ευρωπαϊκών κρατών 20. Η απουσία ενός γενικότερου συντονισμού στις εθνικές νομοθεσίες και κοινωνικές πολιτικές των χωρών της Ευρώπης οδήγησε στην «άτυπη» δημιουργία τριών μοντέλων προτύπων αντιμετώπισης της μάστιγας των ναρκωτικών: το «Ολλανδικό μοντέλο», το «Σουηδικό μοντέλο» και το «Ενδιάμεσο μοντέλο» 21. Πιο συγκεκριμένα, το λεγόμενο «Ολλανδικό μοντέλο» διακατέχεται από μια ήπια και αρκετά φιλελεύθερη φιλοσοφία, καθώς υιοθετεί μια πολιτική μειωμένης ποινικής καταστολής. Μάλιστα, την πολιτική αυτή την ασκεί ως επί το πλείστον με τη βοήθεια των αστυνομικών και δικαστικών αρχών, παρά μέσω της νομοθετικής 17 Βλ. Άγγ. Κωνσταντινίδη, Η αρχή της παγκόσμιας δικαιοσύνης Επίκαιρα ζητήματα (Ναρκωτικά Νομιμοποίηση εσόδων από εγκληματικές δραστηριότητες Τρομοκρατία), ΠοινΧρ 2017, σελ Για τα μέτρα διαχείρισης των κρίσεων στον τομέα της τρομοκρατίας, βλ. Αθ. Αντωνοπούλου., Σύγχρονες τάσεις αντεγκληματικής πολιτικής: η πολιτική της μηδενικής ανοχής και τα μέτρα διαχείρισης κρίσεων, εκδ. Σάκκουλα, 2010, σελ Βλ. Στ. Παύλου Γ. Μπέκα, ό.π., 2014, σελ Ενδεικτικά, αναφέρονται η Κοινή Δράση 96/750/ΔΕΥ, η Απόφαση 2002/188/ΔΕΥ, η Απόφαση Πλαίσιο 2004/757/ΔΕΥ, αλλά και το τρέχον «Σχέδιο δράσης για τα Ναρκωτικά », σε [τελευταία επίσκεψη στις ]. 21 Βλ. C. Chatwin, Drug Policy Harmonization and the European Union, Palgrave Macmillan 2011, σελ [15]

16 εξουσίας. Ειδικότερα, στο μοντέλο αυτό - το οποίο το συναντούμε αποκλειστικά και μόνο στην Ολλανδία υφίσταται ένα πολυέξοδο δίκτυο φροντίδας και μέριμνας, που περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, ποικίλα προγράμματα χορήγησης υποκατάστατων ουσιών (π.χ. μεθαδόνης), καθώς και διάθεση δωρεάν συρίγγων. Στα πλαίσια αυτού του μοντέλου γίνεται διάκριση των ναρκωτικών σε «μαλακά» και «σκληρά», κάτι που, όπως προαναφέρθηκε, δεν ισχύει στη χώρα μας 22. Επιπλέον, δίνεται προτεραιότητα στην αυστηρή αντιμετώπιση των εμπόρων ναρκωτικών, ενώ επιδεικνύεται μια γενικότερη «ανοχή» στον κάτοχο/καλλιεργητή μικροποσότητας ναρκωτικών από τις αστυνομικές αρχές. Τέλος, υπάρχουν στην ολλανδική αγορά ειδικά καφενεία κάνναβης (ήδη από το 1980), καθώς επίσης και «χώροι υποδοχής χρηστών» για τους απλούς χρήστες, ώστε να μην ταράσσουν και να μην ενοχλούν τους γύρω τους 23. Στον αντίποδα του φιλελεύθερου Ολλανδικού μοντέλου βρίσκεται το Σουηδικό μοντέλο. Αυτό το μοντέλο διακατέχεται από ένα αρκετά αυστηρό και κατασταλτικό πνεύμα, καθώς παρουσιάζει μηδενική ανοχή στα ναρκωτικά. Ενδεικτικά χαρακτηριστικά αυτού του μοντέλου είναι η ποινικοποίηση της χρήσης ναρκωτικών, η χορήγηση συρίγγων υπό προϋποθέσεις, αλλά και η δυνατότητα επιβολής στον δράστη αναγκαστικής και υποχρεωτικής θεραπείας από τα ναρκωτικά 24. Κάπου ανάμεσα σε αυτά τα δύο ακραία πρότυπα βρίσκεται το «Ενδιάμεσο μοντέλο», το οποίο συνδυάζει στοιχεία και από το ολλανδικό και από το σουηδικό. Σε αυτό το μοντέλο εντάσσονται οι περισσότερες χώρες της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Ειδικά για την Ελλάδα, θα λέγαμε ότι υιοθετείται μια κατασταλτική και συνάμα προληπτική προσέγγιση για την καταπολέμηση της μάστιγας των ναρκωτικών 25. Όπως ήδη εκτέθηκε, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια σχετική στροφή της εθνικής μας νομοθεσίας από την αυστηρή προς μια ηπιότερη καταστολή, η οποία διαφαίνεται και από τη γενικότερη μείωση των πλαισίων της επαπειλούμενης ποινής, με ταυτόχρονη, όμως, ενίσχυση της θεραπείας και απεξάρτησης των χρηστών, ώστε να επανενταχθούν ομαλά στην κοινωνία. Βέβαια, ο ποινικός νομοθέτης δεν έχει «τολμήσει» ακόμη να αποποινικοποιήσει τη χρήση, ούτε έχει προβεί σε διάκριση των ναρκωτικών σε 22 Βλ. ανάλυση παραπάνω, σελ. 14 της παρούσας μελέτης. 23 Ελληνική Εταιρεία Ποινικού Δικαίου, Ποινικό δίκαιο & ναρκωτικά : πρακτικά του Η' Πανελληνίου Συνεδρίου, εκδ. Π.Ν. Σάκκουλας, 2003, σελ Ελληνική Εταιρεία Ποινικού Δικαίου, ό.π., σελ Ελληνική Εταιρεία Ποινικού Δικαίου, ό.π., σελ [16]

17 «μαλακά» και «σκληρά», ώστε να αποποινικοποιήσει τη χρήση έστω των «μαλακών» ναρκωτικών. Στους κόλπους της θεωρίας επικρατεί διαχρονικά διαφωνία για το κατά πόσο η ποινικοποίηση της χρήσης ναρκωτικών ουσιών συμβάλλει στη γενική και ειδική πρόληψη, αλλά και για το αν η ποινική μεταχείριση της χρήσης είναι δικαιοπολιτικά και συνταγματικά νομιμοποιημένη. Η ενασχόληση με αυτούς τους προβληματισμούς αποτελεί αντικείμενο των αναπτύξεων που ακολουθούν Η ποινικοποίηση της χρήσης των ναρκωτικών από μη εξαρτημένο χρήστη Στο άρθρο 29 1 του ν. 4139/2013 προβλέπεται ότι οποιοσδήποτε (ενν. μη εξαρτημένος) χρησιμοποιεί, καλλιεργεί, κατέχει ή προμηθεύεται ναρκωτικές ουσίες για προσωπική χρήση (και σε ποσότητα που να δικαιολογεί την προσωπική αυτή χρήση), τιμωρείται με φυλάκιση έως πέντε (5) μηνών 26. Στην 2 του ίδιου άρθρου προβλέπεται, πάντως, η δυνατότητα από το δικαστήριο να κρίνει τον δράστη ατιμώρητο, αν προκύπτει από τα πραγματικά περιστατικά και την προσωπικότητά του ότι η πράξη του ήταν εντελώς περιστασιακή και κατά πάσα πιθανότητα δεν πρόκειται να επαναληφθεί. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι στο ποινικό μας δίκαιο η προσωπική χρήση ναρκωτικών ουσιών και οι προπαρασκευαστικές της χρήσης ενέργειες τυποποιούνται ως πλημμελήματα και απειλούνται με φυλάκιση μέχρι πέντε (5) μηνών. Συνεπώς, ο Έλληνας ποινικός νομοθέτης τούς έχει προσδώσει μια συγκεκριμένη ποινική απαξία. Για να εντοπιστεί αυτή η ποινική απαξία, πρέπει σε κάθε περίπτωση να προσδιοριστεί ποιο είναι το προστατευόμενο έννομο αγαθό που προσβάλλεται από τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών. Σε αυτό το σημείο, κρίνεται απαραίτητη η αναφορά σε μια βασική αρχή του ποινικού δικαίου, σύμφωνα με την οποία το ποινικό ενδιαφέρον επιτρέπεται να εκτείνεται μόνο σε πράξεις που συνιστούν προσβολές ξένων έννομων αγαθών, ήτοι «ετεροπροσβολές» ή, αλλιώς, «δράσεις προς έτερο» 27. Με άλλα λόγια, οι «αυτοπροσβολές» και οι «δράσεις προς εαυτόν» ουδόλως ενδιαφέρουν το ποινικό δίκαιο, ώστε να τους προσδώσει κολάσιμο χαρακτήρα. 26 Σύμφωνα με την 3 του ίδιου άρθρου, η σχετική καταδικαστική απόφαση δεν καταχωρίζεται στο ποινικό μητρώο του δράστη. 27 Βλ. Ι. Μανωλεδάκη, Ποινικό Δίκαιο: Επιτομή γενικού μέρους, εκδ. Σάκκουλα, ζ έκδοση, 2005, σελ [17]

18 Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτή τη λογική θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο ποινικός νομοθέτης αξιολογεί τη χρήση ναρκωτικών και τις υποστηρικτικές της χρήσης πράξεις και ως ετεροπροσβολή, ώστε να την τυποποιεί σε έγκλημα στο άρθρο Έχει υποστηριχθεί ότι η προμήθεια, κατοχή, καλλιέργεια και χρήση ναρκωτικών ουσιών συνδέονται εξαρχής με «αυτοβλάβες», οι οποίες όμως οδηγούν σε «ετεροβλάβες» («remote harms»): για παράδειγμα, εμφανίζεται το «σύνδρομο του κακοποιημένου παιδιού» σε οικογένειες τοξικομανών, αλλά και οι οικογένειες των χρηστών δημιουργούν αισθήματα φόβου και οδύνης στους οικείους τους 28. Από την άλλη, οι χρήστες προβαίνουν σε εγκληματικές ενέργειες ακριβώς λόγω των μειωμένων αναστολών τους από τη χρήση ουσιών, ενώ επίσης η πιθανότητα μετάδοσης του HIV μεταξύ των χρηστών με μολυσμένη σύριγγα είναι ένας υπαρκτός κίνδυνος 29. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό φαίνεται να είναι η δημόσια υγεία 30, με την έννοια της υγείας ενός αόριστου αριθμού προσώπων 31. Γενικότερα, έχει επίσης υποστηριχθεί ότι η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, πέρα από αδιαμφισβήτητη «αυτοπροσβολή», αποτελεί ταυτόχρονα και «ετεροπροσβολή», καθώς στρέφεται κατά της οργανωμένης κοινωνίας ως έννομου αγαθού 32. Εντούτοις, αυτή η θεώρηση δείχνει να είναι κάπως «αιρετική», καθώς η πλειονότητα της θεωρίας χαρακτηρίζει τη χρήση ναρκωτικών ουσιών αποκλειστικά και μόνο ως «αυτοπροσβολή». Προς αντίκρουση των παραπάνω επιχειρημάτων υπέρ της 28 Για την παρατήρηση ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελεί συνέπεια της χρήσης ναρκωτικών, αλλά συνήθως και αίτιό της, διότι συνήθως τα ναρκωτικά συνδέονται με διαλυμένες οικογένειες, ανεργία και έλλειψη στέγης, βλ. Paul Higate - Rhidian Hughes - Rachel Lart, Drugs: Policy and Politics, Open University Press 2006, σελ Βλ. Χρ. Μυλωνόπουλο, Προμήθεια, κατοχή και καλλιέργεια ναρκωτικών προς ίδια χρήση (Σκέψεις στο άρθρο 29 του Ν 4139/2013 για τα ναρκωτικά), ΠοινΔικ 2013, σελ βλ. ακόμη Αρ. Χαραλαμπάκη, Το πρόβλημα του AIDS από τη σκοπιά του Ποινικού Δικαίου, ΠοινΧρ 1990, και Αθ. Κονταξή, AIDS και ποινικό δίκαιο, ΝοΒ 1989, σελ Για την προβληματική της αναγνώρισης της δημόσιας υγείας ως έννομου αγαθού άξιου προστασίας και τη λειτουργία του ως «κερκόπορτας» για τιμώρηση μελλοντικών πράξεων και άλλων προσώπων, βλ. σχετικά. Ι. Μανωλεδάκη, ό.π., 2005, σελ Βλ. Κ. Χατζηκώστα, Μερικές σκέψεις για τον πατερναλισμό στο Ποινικό Δίκαιο με αφορμή τον αξιόποινο χαρακτήρα της χρήσης και των πράξεων διακίνησης ναρκωτικών ουσιών, ΠοινΔικ 2005, σελ Σε μια φιλελεύθερη κοινωνία παρέχεται το δικαίωμα-ελευθερία στον κάθε πολίτη να διαμορφώνει όπως επιθυμεί τον τρόπο ζωής του, χωρίς όμως να φτάνει σε σημείο να καταλύει την ίδια του τη ζωή. Σε κάθε οργανωμένη κοινωνία η ζωή του κάθε ανθρώπου δε μπορεί να νοείται μέσα σε στενά ατομικά πλαίσια, διότι κάτι τέτοιο θεωρείται εγωιστικό. Το αποκαλούμενο «δικαίωμα στο θάνατο» ουσιαστικά καταλύει και διαλύει όλους τους δεσμούς ενός ανθρώπου με τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας, πράγμα παράταιρο και παράλογο για ένα φιλελεύθερο κράτος δικαίου («absurdum»). Συνεπώς, αν δυσκολευόμαστε να αποδεχθούμε μια «υποχρέωση στη ζωή», σε κάθε περίπτωση δεν μπορούμε να αποδεχθούμε ότι υπάρχει δικαίωμα στο θάνατο σε αρμονία και με την Πλατωνική φιλοσοφία, βλ. για περαιτέρω ανάλυση Ι. Μανωλεδάκη, Υπάρχει δικαίωμα στο θάνατο; Υπερ 1994, σελ και Ελληνική Εταιρεία Ποινικού Δικαίου, Ποινικό δίκαιο & ναρκωτικά : πρακτικά του Η' Πανελληνίου Συνεδρίου, εκδ. Π.Ν. Σάκκουλας, 2003, σελ [18]

19 «ετεροπροσβολής», υποστηρίζεται καταρχάς ότι η απλή χρήση ναρκωτικών δεν μπορεί να αποτελέσει κάποιον εμπειρικό όρο κινδύνου για τη δημόσια υγεία: για την ακρίβεια, για την υγεία αόριστου αριθμού ατόμων. Παραπέρα, αντικρούοντας το επιχείρημα ότι η χρήση ναρκωτικών ουσιών συνιστά ετεροπροσβολή που βλάπτει το κοινωνικό σύνολο ως έννομο αγαθό, τονίζεται ότι δεν υφίσταται κάποια υποχρέωση του χρήστη απέναντι στην κοινωνία για διαφύλαξη της ζωής του. Μια τέτοια υποχρέωση υπάρχει μόνο σε ηθικό επίπεδο, ωστόσο μια τέτοια ηθική υποχρέωση των μελών μιας κοινωνίας δε μπορεί να θεμελιώσει την ποινική απαξία πράξεων που «κλονίζουν» αυτήν την ηθική υποχρέωσή τους. Εξάλλου, η καθιέρωση ενός υπερατομικού-κοινωνικού έννομου αγαθού, ήτοι αυτού του κοινωνικού συνόλου, είναι δογματικά προβληματική και εν γένει ισοπεδωτική, δοθέντος ότι εκ των πραγμάτων κάθε εγκληματική πράξη προσβάλλει εξ αντανακλάσεως και την κοινωνία ως σύνολο 33. Συνελόντι ειπείν, η χρήση ναρκωτικών ουσιών αποτελεί μια αξιόποινη αυτοπροσβολή. Εντούτοις, αυτή η διαπίστωση δημιουργεί πολλά προβλήματα και σε επίπεδο συνταγματικού δικαίου 34. Υποστηρίζεται ότι η ποινικοποίηση μιας αυτοπροσβολής, όπως είναι η χρήση ναρκωτικών ουσιών, προσκρούει σε διατάξεις συνταγματικής περιωπής, όπως είναι το άρθρο 2 1 για την αξία του ανθρώπου, το άρθρο 5 1 για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και το άρθρο για την επιβολή ποινής για ορισμένη πράξη με προηγούμενο νόμο και την απαγόρευση προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας μέσω της τιμώρησης 35. Ειδικότερα, σε ένα φιλελεύθερο κράτος δικαίου ο σεβασμός της αξίας του ανθρώπου και το δικαίωμα για ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, υπό το πρίσμα της προσωπικής ελευθερίας αυτοκαθορισμού του, είναι αδιαμφισβήτητος 36 Από τη μια πλευρά, η θεμελιώδης αρχή του σεβασμού της αξίας του ανθρώπου (άρ. 2 1 Συντ.) περιλαμβάνει την ανάγκη προστασίας όλων των δικαιωμάτων του, απαγορεύοντας τη χρησιμοποίησή τους ως «εργαλείων» για την άσκηση κρατικών πολιτικών τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν αυτοσκοπό, όχι μέσο-εργαλείο 33 Σε κάθε περίπτωση, η ηθική αποδοκιμασία κάποιων πράξεων δεν ενδιαφέρει το ποινικό δίκαιο, βλ. σχετικά Κ. Χατζηκώστα, ό.π., ΠοινΔικ 2005, σελ Πλέον των προβλημάτων που δημιουργεί ήδη σε επίπεδο ποινικού δικαίου, στα πλαίσια του οποίου προσδίδεται ποινική απαξία μόνο σε «βλάβες προς έτερον», βλ. παραπάνω σελ της παρούσας μελέτης. 35 Βλ. Α. Παπαδαμάκη, ό.π., Αρμ 1989, σελ , ο οποίος θέτει έμμεσα το ερώτημα: από τη στιγμή που δεν ποινικοποιείται η μείζονα αυτοπροσβολή, δηλαδή η αυτοκτονία, γιατί να ποινικοποιείται η ήσσονα αυτοπροσβολή, δηλαδή η χρήση ναρκωτικών; 36 Βλ. Παρασκευόπουλο, όπ.π., εκδ. Σάκκουλα 1997, σελ [19]

20 επίτευξης άλλων σκοπών (π.χ. η ποινικοποίηση της χρήσης ναρκωτικών ουσιών ως εργαλείο άσκησης αντεγκληματικής πολιτικής σε επίπεδο γενικής πρόληψης) 37. Από την άλλη πλευρά, το άρθρο 5 1 Συντ. προστατεύει την ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας, δηλαδή την ελευθερία να επιλέγει και να διαμορφώνει ο καθένας την προσωπικότητά του όπως ο ίδιος επιθυμεί. Υπό αυτήν την έννοια, η χρήση ναρκωτικών ουσιών, αν και αυτοπροσβολή, μπορεί να ενταχθεί σε αυτήν την ελευθερία αυτοπροσδιορισμού και επιλογών του χρήστη, με αποτέλεσμα η ποινικοποίησή της να αποτελεί προσβολή του άρθρου 5 1 Συντ. 38 Επιπρόσθετα, το άρθρο 7 1 Συντ. προϋποθέτει ορισμένη «πράξη», με την έννοια όπως προαναφέρθηκε της «δράσης προς έτερον», αλλά και το άρθρο 7 2 Συντ. απαγορεύει την προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας μέσω της ποινής 39 είναι φανερό ότι η αξιόποινη αυτοπροσβολή της χρήσης ναρκωτικών ουσιών αντίκειται και σε αυτές τις συνταγματικές διατάξεις. Κατόπιν όλων των παραπάνω, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο χαρακτηρισμός της χρήσης ναρκωτικών ως ποινικά κολάσιμης πράξης «κλυδωνίζει» τις θεμελιώδεις αρχές του ποινικού, αλλά και του συνταγματικού δικαίου. Σύμφωνα με όλα αυτά, δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε τη ratio πίσω από την εγκληματοποίηση της χρήσης ναρκωτικών από τον Έλληνα νομοθέτη, όταν αυτή προσκρούει κατάφωρα σε βασικές ποινικές και συνταγματικές παραδοχές. Σε αυτό το σημείο, καθίσταται αδήριτη η ανάγκη να προσεγγίσουμε την ποινικοποίηση της χρήσης ναρκωτικών μέσα από το πρίσμα της γενικής και ειδικής πρόληψης της επιβαλλόμενης ποινής Ποινικοποίηση χρήσης και γενική πρόληψη Η γενική πρόληψη περιλαμβάνει τον αποτρεπτικό χαρακτήρα της επαπειλούμενης ποινής, με την έννοια του εκφοβισμού και του παραδειγματισμού κάθε τρίτου, ο οποίος θα επιχειρήσει να προβεί στην ίδια ποινικά κολάσιμη πράξη στοχεύει, λοιπόν, στη «διαπαιδαγώγηση» των πολιτών μέσα από τη δημιουργία αντικινήτρων Βλ. ανάλυση παρακάτω, κεφάλαιο Βλ. Κ. Χρυσόγονο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη 2006, σελ και Βλ. Κ. Χρυσόγονο, ό.π., σελ Βλ. Σ. Βιδάλη, Αντεγκληματική Πολιτική: από τη Μικροεγκληματικότητα έως το Οργανωμένο Έγκλημα, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2η έκδοση 2014, σελ Για τις σχετικές θεωρίες για την ποινή και τις τρεις λειτουργίες της (γενική, ειδική και ανταποδοτική), βλ. σχετικά Μαργαρίτη Λ. / Ν. Παρασκευόπουλο, Ποινολογία, εκδ. Σάκκουλα, 2005, σελ [20]

21 Ειδικά για την ποινικοποίηση της χρήσης ναρκωτικών ουσιών και τη γενικοπροληπτική της λειτουργία, επικρατεί μια γενικότερη «αμφισβήτηση» για το κατά πόσο η εγκληματοποίηση της χρήσης συμβάλλει στην αποτροπή των επίδοξων παραβατών να προβούν μελλοντικά στη συγκεκριμένη πράξη. Σε κάθε περίπτωση, η αμφισβήτηση αυτή δημιουργήθηκε από την υποψία ότι ο ποινικός νομοθέτης χρησιμοποιεί το ποινικό δίκαιο ως μέσο άσκησης αντεγκληματικής πολιτικής, ουσιαστικά με το στιγματισμό και τη στοχοποίηση του δράστη-χρήστη ναρκωτικών ουσιών. Αυτό που φαίνεται να επιδιώκει η πολιτεία με αυτόν τον τρόπο είναι να αποδείξει στο κοινωνικό σύνολο ότι αποδοκιμάζει το πρότυπο του χρήστη εξαρτησιογόνων ουσιών, σε μια προσπάθεια να δείξει ότι ελέγχει και αντιμετωπίζει αποτελεσματικά την «απειλή» των ναρκωτικών 41. Παράλληλα, παρατηρούμε ότι το ποινικό δίκαιο καταλήγει να υποκαθιστά άλλους θεσμούς και μηχανισμούς πρόληψης της διάδοσης των ναρκωτικών, τη στιγμή που αυτοί είτε απουσιάζουν είτε υπολειτουργούν στην ελληνική κοινωνία 42. Δίχως αμφιβολία, μια τέτοια περιθωριοποιητική αντιμετώπιση του χρήστη ναρκωτικών προσβάλλει την αξία του ως ανθρώπου (2 1 Συντ.) και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του (5 1 Συντ.), καθιστώντας τον έρμαιο και «εργαλείο» άσκησης αντεγκληματικής πολιτικής στα χέρια της πολιτείας. Πέραν τούτου, είναι αμφίβολη η αποτελεσματικότητα της εγκληματοποίησης της χρήσης τόσο ως προς την κοινωνία ως σύνολο (γενική πρόληψη), όσο και ως προς τον ίδιο το δράστη-χρήστη εξαρτησιογόνων ουσιών (ειδική πρόληψη) Ποινικοποίηση χρήσης και ειδική πρόληψη Η ειδική πρόληψη επικεντρώνεται στο πρόσωπο του ίδιου του δράστη και στοχεύει στην κοινωνική επανένταξη και τη μη υποτροπή του. Γι αυτό τον λόγο λαμβάνει υπόψη και την προσωπικότητα του δράστη, ώστε να επιβάλλει και την 41 Βλ. Δ. Σπυράκο, Η ποινική καταστολή των ναρκωτικών: η λύση ή το πρόβλημα;, Υπερ 1993, Βλ. Κ. Βαθιώτη, Ειδικά ζητήματα διακίνησης ναρκωτικών ουσιών σύμφωνα με το νέο νόμο 4139/2013, ΠοινΔικ 2013, σελ Σε κάθε περίπτωση, η ποινική απαξία μιας πράξης, ακριβώς λόγω της οξύτητάς της, πρέπει να εξετάζεται αυστηρά και υπό το πρίσμα της αποτελεσματικότητάς της, βλ. σχετικά Δ. Σπυράκο, Η ποινική καταστολή των ναρκωτικών: η λύση ή το πρόβλημα;, Υπερ 1993, σελ [21]

22 καταλληλότερη ποινική κύρωση 44. Ειδικά για την περίπτωση του χρήστη ναρκωτικών ουσιών, η στοχοποίηση και ο κοινωνικός στιγματισμός του μέσα από τον εγκλεισμό του στη φυλακή σίγουρα δε βοηθάνε στην κοινωνική του επανένταξη: η φυλάκιση επιδεινώνει τις εγκληματογόνες επιρροές, καθώς μέσα ο χρήστης έρχεται αντιμέτωπος με ένα νέο κύκλωμα ναρκωτικών εντός και εκτός των φυλακών και αποξενώνεται από την οικογένειά του, με αποτέλεσμα να οξύνεται η εξάρτησή του από τα ναρκωτικά και να υποτροπιάζει 45. Σε αυτό το σημείο αξίζει να επανέλθουμε στην αιτιολογική έκθεση του ν. 4139/2013 και στο προαναφερθέν πόρισμα του ΚΕΘΕΑ, σύμφωνα με το οποίο το 73% των δραστών εγκλημάτων σχετικών με τα ναρκωτικά που παρέμεινε σε θεραπευτικά κέντρα για πάνω από 12 μήνες δεν ενεπλάκη σε κάποιο ποινικό αδίκημα για την επόμενη πενταετία, ενώ όσοι βίωσαν τον εγκλεισμό σε φυλακή, υποτροπίασαν 46. Το συμπέρασμα που εξάγεται από αυτήν την έρευνα είναι ότι η φυλάκιση ενός χρήστη δεν μπορεί να συμβάλει στην ομαλή κοινωνική του επανένταξη τουναντίον, ο εγκλεισμός τον απομονώνει, τον στιγματίζει κοινωνικά και τελικά τον περιθωριοποιεί 47. Βέβαια, η ποινή φυλάκισης που απειλεί ο νόμος στο άρθρο 29 1 για όποιον χρησιμοποιεί, καλλιεργεί, κατέχει ή προμηθεύεται ναρκωτικές ουσίες για προσωπική χρήση και δεν είναι εξαρτημένος είναι μέχρι πέντε (5) μήνες 48. Η ποινή αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί συμβολική, καθώς είναι μετατρέψιμη σε χρηματική ποινή κατά το άρθρο 82 1 εδ. α ΠΚ, οδηγώντας ουσιαστικά στην ατιμωρησία του δράστη- 44 Βλ. Σ. Βιδάλη, Αντεγκληματική Πολιτική: από τη Μικροεγκληματικότητα έως το Οργανωμένο Έγκλημα, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2η έκδοση 2014, σελ Βλ. Ν. Παρασκευόπουλο, Ποινική δικαιοσύνη, απεξάρτηση από ναρκωτικά και επανένταξη, ΠοινΔικ 2009, σελ , στην οποία μελέτη του αντιπαραβάλλει την αποτυχία των προγραμμάτων κοινωνικής επανένταξης στο νεωτερικό και στο μετανεωτερικό κόσμο. Ειδικότερα, επισημαίνει ότι στο νεωτερικό κόσμο υπήρχαν διεθνείς οργανώσεις εργοδοτών, οι οποίες χρηματοδοτούσαν τα σχετικά προγράμματα επανένταξης, απευθυνόμενες βέβαια σε έναν σχετικά μικρό αριθμό κρατουμένων. Από την άλλη, στον μετανεωτερικό κόσμο, στον οποίο κυριαρχεί η φιλελεύθερη ιδεολογία, έχει αναπτυχθεί μια μορφή αστυνομικού ελέγχου (ειδικά στην περίπτωση της Αμερικής υιοθετείται η πολιτική της μηδενικής ανοχής), στην οποία τα προγράμματα κοινωνικής επανένταξης συνδυάζονται με υπερκορεσμό των φυλακών, που λειτουργούν σαν μία «αποθήκη ψυχών». Επιπλέον, τονίζει ότι το μοντέλο χορήγησης υποκατάστατων ουσιών με χαμηλές προδιαγραφές απέτυχε να πραγματώσει το σκοπό του, καθώς η χορήγηση υποκατάστατων δε συνοδεύτηκε από παράλληλη κοινωνική και ψυχολογική υποστήριξη των χρηστών, με αποτέλεσμα ο χρήστης-δράστης να συντηρείται, παραμένοντας ωστόσο στο περιθώριο. 46 Βλ. ανάλυση παραπάνω, σελ. 12 της παρούσας μελέτης. 47 Βλ. Ν. Παρασκευόπουλο, ό.π., ΠοινΔικ 2009, σελ βλ. ακόμη την Αιτιολογική έκθεση του ν. 4139/2013, όπου επισημαίνεται ότι «η προληπτική δύναμη είναι ισχυρότερη από αυτήν της φυλακής». 48 Ήδη στην εισηγητική του έκθεση ο ν. 4139/2013 αναφέρεται στην ανάγκη εναρμόνισης και συντονισμού των ευρωπαϊκών νομοθεσιών των κρατών μελών, καθώς στην Ελλάδα τα πλαίσια ποινής είναι αρκετά υψηλότερα απ ό,τι στις λοιπές ευρωπαϊκές χώρες (ενδεικτικά, στα περισσότερα κράτη της ΕΕ το μέσο ύψος ποινής για την απλή χρήση είναι πολύ κατώτερο των 12 μηνών). [22]

23 χρήστη 49. Πρόκειται για μια μορφή de facto αποποινικοποίησης της χρήσης ναρκωτικών από μη εξαρτημένο, καθώς, παρόλο που ο ποινικός νομοθέτης δείχνει «ατολμία» να αποποινικοποιήσει νομοθετικά τη χρήση ναρκωτικών, διατηρεί μια συμβολική ποινή, μόνο και μόνο για να δείξει την αποδοκιμασία του προς το πρόβλημα της διάδοσης των ναρκωτικών 50. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι ο νομοθέτης φαίνεται να προσεγγίζει όλο και περισσότερο την αποποινικοποίηση της χρήσης εξαρτησιογόνων: από τη μια, στην περίπτωση του μη εξαρτημένου χρήστη, προτίμησε την de facto αποποινικοποίηση με την επιβολή μιας συμβολικής ποινής (άρθρο 29 1 ν. 4139/2013), ενώ, από την άλλη, στην περίπτωση του εξαρτημένου χρήστη καθιέρωσε το ατιμώρητό του με ex lege αποποινικοποίηση, αντιμετωπίζοντας τον περισσότερο ως ασθενή παρά ως εγκληματία (άρθρο 30 4 περ. α σε συνδυασμό με το άρθρο 29 1 ν. 4139/2013) Ο εξαρτημένος δράστης Τα άρθρα του ν. 4139/2013 περιλαμβάνουν ρυθμίσεις για τη μεταχείριση του εξαρτημένου δράστη 52. Αξίζει να σημειωθεί ότι το στοιχείο της εξάρτησης αποτελεί λόγο άρσης ή μείωσης του καταλογισμού, με αποτέλεσμα ο δράστης να αντιμετωπίζει μειωμένη ποινή ή ακόμη και να απαλλάσσεται από την επιβολή της 53. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να σταθούμε στην έννοια της εξάρτησης, στη διάγνωσή της, στον τρόπο και στον χρόνο διάγνωσής της, στον τρόπο διενέργειας της σχετικής πραγματογνωμοσύνης, αλλά και στον βαθμό δεσμευτικότητάς της από το δικαστήριο. 49 Έντονη κριτική για το συμβολικό χαρακτήρα της πεντάμηνης φυλάκισης έχει ασκήσει ο Χρ. Μυλωνόπουλος, ο οποίος τη χαρακτήρισε «άστοχη», θεωρώντας ότι δεν μπορεί να παρέχει το απαιτούμενο επίπεδο προστασίας που επιτάσσει το Σύνταγμα και η ΕΣΔΑ και γι αυτό το λόγο πρέπει να τροποποιηθεί (προφανώς επί τα χείρω, με μεταβολή προς τα πάνω του πλαισίου ποινής), βλ. σχετικά Χρ. Μυλωνόπουλο,ό.π., ΠοινΔικ 2013, σελ Υπήρχε η δυνατότητα ευρέσεως μιας «χρυσής τομής» με την τιμώρηση της χρήσης σε βαθμό πταίσματος, η οποία θα συνδύαζε την κατασταλτική λειτουργία της ποινής και του λιγότερου δυνατού «δεινού» της φυλακίσεως, αλλά δεν προτιμήθηκε, βλ. Στ. Παύλου Γ. Μπέκα, ό.π., 2014, σελ Επίσης, δε θα πρέπει να παραλείψουμε τις ιδιαιτέρως ευνοϊκές διατάξεις των 2-3 του άρθρου 29, στις οποίες προβλέπεται η ατιμωρησία του μη εξαρτημένου χρήστη σε περίπτωση που η πράξη του κρίθηκε περιστασιακή και θεωρείται απίθανο να επαναληφθεί, σε συνδυασμό με τη μη καταχώριση της οικείας καταδικαστικής απόφασης στο ποινικό του μητρώο. 52 Για την τριπλή λειτουργία της επικινδυνότητας του εξαρτημένου δράστη (αναλογική, μετρήσιμη και εγγυητική), βλ. Β. Θεολόγη, Η επικινδυνότητα του δράστη (ή του ναρκωτικού) στις νομοτεχνικές επιλογές του νομοθέτη, ΠοινΔικ 2013, σελ Βλ. Κ. Κοσμάτο, Τα εξαρτημένα άτομα στη νέα νομοθεσία για τα ναρκωτικά (άρθρα 21 παρ. 1 α, Ν 4139/2013), ΠοινΔικ 2013, σελ [23]

24 Η έννοια της εξάρτησης Σε επίπεδο διαχρονικού δικαίου, η αντιναρκωτική νομοθεσία έχει δώσει διαφορετικούς ορισμούς στην έννοια της εξάρτησης και στον εξαρτημένο δράστη. Με αφετηρία τον παλαιότερο ν. 1729/1987, στον οποίο γινόταν λόγος για τον «τοξικομανή» δράστη, παρατηρούμε ότι ο ΚΝΝ (ν. 3459/2006) στο άρθρο 30 1 αναφερόταν σε πρόσωπα, τα οποία «έχουν αποκτήσει την έξη της χρήσης των ναρκωτικών ουσιών και δεν μπορούν να την αποβάλλουν με τις δικές τους δυνάμεις». Εν συνεχεία, στο μεταγενέστερο νόμο 3727/2008 εμφανιζόταν ο όρος «τοξικομανής» - «ουσιοεξαρτημένος» και «τοξικοεξαρτημένος», ενώ στον ισχύοντα ν. 4139/2013 υιοθετείται ο όρος «εξαρτημένος», σε συμφωνία κατά περιεχόμενο με τον ορισμό του άρθρου 30 1 ΚΝΝ 54. Από τους ορισμούς που έχουν δοθεί διαχρονικά στον δράστη που ενεργεί υπό την επήρεια εξαρτησιογόνων ουσιών, μπορεί να συναχθεί ένα βασικό συμπέρασμα. Η αντικατάσταση του όρου «τοξικομανής» με τον όρο «εξαρτημένος» υποδηλώνει μια συνειδητή επιλογή του ποινικού νομοθέτη να «αποχρωματίσει» ιδεολογικά την έννοια της εξάρτησης και να της προσδώσει έναν περισσότερο ουδέτερο και λιγότερο στιγματιστικό χαρακτήρα 55. Με αυτόν τον τρόπο, κατορθώνει ο ποινικός νομοθέτης να παρουσιάσει τον εξαρτημένο δράστη περισσότερο ως ασθενή, παρά ως ένα κακοποιό στοιχείο που πρέπει να του επιβληθεί ποινικός κολασμός Βλ. Γρ. Τσόλια, Η ποινική αντιμετώπιση του τοξικομανούς δράστη σύμφωνα με τη Νομολογία του Αρείου Πάγου και συναφείς προβληματισμοί, ΠοινΔικ 2009, Σε αυτήν την νομοθετική επιλογή συνηγορεί και ο ορισμός που υιοθετήθηκε από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, σύμφωνα με τον οποίο η εξάρτηση είναι μια κατάσταση ψυχική ή/και σωματική, η οποία προκύπτει από την αλληλεπίδραση ενός ζωντανού οργανισμού με μια εξαρτησιογόνα ουσία και επιδρά στη συμπεριφορά του λήπτη της ουσίας, κατά τρόπο ώστε αυτός να αποζητά συστηματικά αυτήν την ναρκωτική ουσία για να βιώσει την αντίστοιχη ψυχική και ψυχολογική ικανοποίηση από τη χρήση της ή να αποφύγει τις αρνητικές συνέπειες από τη μη λήψη της. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο ορισμός που έδωσε και η νομολογία του ΑΠ με την υπ αριθμόν 739/1999 απόφασή της, σύμφωνα με την οποία «θεωρείται δε τοξικομανία η έντονη επιθυμία ωρισμένων προσώπων για χρήση τοξικών ή ναρκωτικών ουσιών, τις οποίες εγνώρισαν τυχαίως ή ανεζήτησαν εκουσίως για κατραπραϋντικούς ή ευφοριακούς σκοπούς, η επιθυμία δε αυτή εξελίσσεται σε συνήθεια τυραννική και αναπόφευκτα οδηγεί στην προοδευτική αύξηση των δόσεων. Αυτή την αδυναμία αξιολογεί ο νομοθέτης και απειλεί μειωμένη ποινή, η οποία είναι συνάρτηση της προσωπικότητας, η οποίο εμφανίζει μειωμένη αντίσταση». 56 Βλ. Στ. Παύλου Γ. Μπέκα, Ειδικοί Ποινικοί Νόμοι: Ναρκωτικά και Όπλα Πυρομαχικά Εκρηκτικά, εκδ. Π.Ν. Σάκκουλας, 2014, σελ. 57 για τον ρόλο των ΜΜΕ στην περίπτωση των ναρκωτικών και το στερεότυπο του χρήστη που προωθούν, βλ. Γ. Πανούση, Εγκληματογενείς και εγκληματογόνοι κίνδυνοι, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη 2007, σελ [24]