Ένας περίπατος στη Μονή Καισαριανής

Transcript

1 Ένας περίπατος στη Μονή Καισαριανής

2 Ένας περίπατος στη Μονή Καισαριανής

3 Το Μάιο του 2008 το Υπουργείο Πολιτισμού εγκαινίασε το θεσμό «Περιβάλλον και Πολιτισμός» με στόχο την ανάδειξη των άρρηκτων δεσμών που συνδέουν το φυσικό και τον πολιτιστικό πλούτο της χώρας. Δημιουργείται έτσι ένας ακόμη δίαυλος επικοινωνίας που φέρνει τους πολίτες στο πλευρό των προσπαθειών για την προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Για την πρώτη χρονιά, θέμα του εορτασμού ορίστηκε «Το Δέντρο της Ζωής σε τέσσερις εποχές», με τους συμβολισμούς που απορρέουν από τη μορφή του αλλά και την απεικόνισή του στην τέχνη διαχρονικά. Η Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων σε συνεργασία με την 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων συμμετείχε σε αυτή τη γιορτή της άνοιξης, των ανοιχτών μουσείων και αρχαιολογικών χώρων, όπου τα μνημεία συμβιώνουν αρμονικά με τη φύση. Αλλά και μετά το πέρας του εορτασμού, η παρούσα έκδοση προσφέρεται για να συντροφεύσει τις περιηγήσεις όλων στο βυζαντινό μοναστήρι της Καισαριανής, στις δυτικές πλαγιές του Υμηττού, εκεί όπου την Ιστορία του μνημείου αφηγούνται οι μικρές ιστορίες του τοπίου. 2

4 Στον Υμηττό Αν επισκεφτείτε τον Υμηττό και περπατήσετε στη δυτική πλαγιά του, θα καταλάβετε το δίχως άλλο γιατί ο τόπος αυτός με την πλούσια βλάστηση και τα δροσερά νερά γοήτευε πάντοτε τους ανθρώπους. Στην αρχαιότητα, οι κάτοικοι της Αθήνας έπλασαν ιστορίες και μύθους για τον Υμηττό. Διηγούνταν ότι στα δάση του κατοικούσαν γελαστές νύμφες κι ότι τις κορυφές του επισκέπτονταν οι θεοί για να θαυμάσουν τη θέα της όμορφης πόλης που απλωνόταν στους πρόποδες του βουνού. Οι άνθρωποι, πάλι, έρχονταν εδώ για κυνήγι ή για να μαζέψουν θεραπευτικά βότανα. Άνοιξαν λατομεία για να εκμεταλλευτούν το μάρμαρο με το γκριζωπό χρώμα. Από την κλασική εποχή λειτούργησαν φιλοσοφικές σχολές, καθώς δάσκαλοι και μαθητές μπορούσαν να αφοσιωθούν απερίσπαστοι στις μελέτες και τους στοχασμούς τους μέσα στην ηρεμία της φύσης. Κυρίως, όμως, η περιοχή ήταν ονομαστή για τις πηγές της. Το νερό τους ήταν άφθονο, πόσιμο και, όπως πίστευαν, καλό για την υγεία, ιδιαίτερα για τις γυναίκες που δυσκολεύονταν να αποκτήσουν παιδιά. Έτσι, ο τόπος θεωρήθηκε ιερός. Κτίστηκαν βωμοί, ναοί και αγάλματα για τους θεούς του Ολύμπου: για τον Δία, πατέρα των θεών και των ανθρώπων, τη Δήμητρα, προστάτιδα της φύσης και της βλάστησης, την Άρτεμη, θεά του κυνηγιού, και την Αφροδίτη, θεά του έρωτα και της γονιμότητας. Ακόμα και σήμερα μπορούμε να δούμε τις γάργαρες πηγές (εικ. 1). Κάνοντας, μάλιστα, το γύρο του τείχους που περιβάλλει τη Μονή Καισαριανής, θα συναντήσουμε στην ανατολική πλευρά την πιο εντυπωσιακή από αυτές. Αν και δεν σώζεται στην αρχική της μορφή, μπορούμε να φανταστούμε το νερό να κυλά μέσα από το στόμα του μαρμάρινου κριαριού (εικ. 2)

5 3 4 Οι πρώτοι χριστιανικοί αιώνες Με το πέρασμα των αιώνων η θρησκεία άλλαξε. οι άνθρωποι έπαψαν να λατρεύουν το ελληνικό πάνθεον και επικράτησε ο χριστιανισμός. Αυτό, βέβαια, έγινε σταδιακά κι όχι χωρίς δυσκολίες, ειδικά στην Αθήνα, όπου η πίστη στους αρχαίους θεούς ήταν βαθιά ριζωμένη. Μια από τις παλαιότερες εκκλησίες στην πόλη ιδρύθηκε τον 5ο ή 6ο αιώνα στο λόφο των Ταξιαρχών. Αλλά και στη θέση όπου κτίστηκε αργότερα η Μονή Καισαριανής υπήρχε ένα κτήριο. Δεν γνωρίζουμε σε τι χρησίμευε, ξέρουμε, ωστόσο, ότι δεν ήταν ναός. Υλικό από παλαιότερα κτίσματα φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή τόσο της μονής όσο και των άλλων χριστιανικών ναών στην περιοχή. Οι άνθρωποι το έκαναν αυτό για λόγους πρακτικούς και οικονομικούς, αφού αξιοποιούσαν ένα έτοιμο οικοδομικό υλικό καλής ποιότητας. Η πράξη αυτή αποκτούσε και μια επιπλέον συμβολική διάσταση, καθώς αποδείκνυε τη νίκη της νέας θρησκείας έναντι της προηγούμενης. Οι ίδιοι οι τοίχοι αφηγούνται την ιστορία της οικοδομικής δραστηριότητας στο χώρο: ανάμεσα στις πέτρες και τις πλίνθους (τούβλα), συχνά ξεχωρίζουν μαρμάρινα κομμάτια από προγενέστερα κτήρια (εικ. 3).

6 Η βυζαντινή εποχή Η λέξη «Βυζάντιο» είναι ένας όρος που δεν χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι της εποχής εκείνης. Οι ίδιοι αποκαλούνταν «Ρωμαίοι» και θεωρούσαν τους εαυτούς τους κληρονόμους και συνεχιστές της μεγάλης και ένδοξης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η εποχή που εμείς σήμερα αποκαλούμε «βυζαντινή» καλύπτει ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Ξεκινάει το 330, όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη για να γίνει πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του, ενώ το τέλος ορίζεται από την κατάκτηση της Πόλης από τους Οθωμανούς το Αυτοί οι έντεκα αιώνες είναι κάθε άλλο παρά ομοιογενείς: περίοδοι ακμής και παρακμής εναλλάσσονται, τα σύνορα μεταβάλλονται, οι συνήθειες και ο τρόπος ζωής εξελίσσονται. Από έναν κόσμο που διατηρεί έντονους δεσμούς με την αρχαία κληρονομιά, γίνεται σταδιακά το πέρασμα σε έναν πολιτισμό που διαθέτει τα δικά του χαρακτηριστικά, τη δική του ιδιαίτερη ταυτότητα. Ο 11ος αιώνας 5 Το μοναστήρι της Καισαριανής κτίστηκε προς το τέλος του 11ου αιώνα. Ο αιώνας αυτός είναι εποχή ακμής για το βυζαντινό κόσμο και ιδιαίτερα για τις ελλαδικές περιοχές. Ας μην ξεχνάμε ότι οι περιοχές αυτές δεν είναι πλέον παρά μια επαρχία ανάμεσα σε πολλές άλλες που αποτελούν τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Το ειδωλολατρικό τους παρελθόν αντιμετωπίζεται με δυσπιστία, αν όχι με εχθρότητα, και το ενδιαφέρον των αυτοκρατόρων στρέφεται προς άλλες κατευθύνσεις. Τον 11ο αιώνα, ωστόσο, οι συνθήκες ευνοούν την ανάπτυξη. Η δυναστεία των Μακεδόνων κατορθώνει να αποκρούσει τους εξωτερικούς εχθρούς με νικηφόρες εκστρατείες και να αναδιοργανώσει το εσωτερικό του κράτους (εικ. 1). 1

7 2 Η Αθήνα Ο 11ος αιώνας είναι μια εποχή άνθησης και για την Αθήνα, για πολλούς αιώνες ξεχασμένη στην αφάνεια. Η πόλη γνωρίζει αξιόλογη οικονομική ανάπτυξη, κυρίως χάρη στο εμπόριο των προϊόντων της αττικής γης: τις ελιές και το λάδι, το κρασί, το φημισμένο μέλι του Υμηττού. Οι κάτοικοι ασχολούνται, επίσης, με την κτηνοτροφία και τη βιοτεχνία και εξάγουν προϊόντα όπως κερί, σαπούνι, υφάσματα, πήλινα αγγεία. Η πνευματική κίνηση συνοδεύει την ευμάρεια και η πόλη ανακτά ένα μικρό μέρος από την αίγλη του παρελθόντος της. Τα όρια της βυζαντινής Αθήνας δεν διαφέρουν πολύ από τα όρια του ιστορικού κέντρου της σύγχρονης πόλης (εικ. 2). Ο λόφος της Ακρόπολης παραμένει το κέντρο της. Γύρω του, και κυρίως στα βόρεια, απλώνονται κατοικημένες γειτονιές και δαιδαλώδεις δρόμοι, χωράφια και ακαλλιέργητες εκτάσεις. Η Ακρόπολη αποτελεί συνάμα το κάστρο, το οχυρωμένο καταφύγιο για τους κατοίκους σε περιπτώσεις επιδρομών. Εδώ βρίσκεται η έδρα του μητροπολίτη, σημαντικού προσώπου και πνευματικού ηγέτη της πόλης. Ο Παρθενώνας λειτουργεί ως χριστιανική εκκλησία με το όνομα «Παναγιά η Αθηνιώτισσα». Ανάμεσα στους πιστούς που την επισκέπτονται για προσκύνημα, είναι κι ο ίδιος ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β, γνωστός ως «Βουλγαροκτόνος». Στην πόλη κτίζονται πολλοί ναοί, όπως η Καπνικαρέα, οι Άγιοι Ασώματοι, οι Άγιοι Θεόδωροι. Αλλά και στον Υμηττό ιδρύεται μια σειρά από μοναστήρια: ο Άγιος Ιωάννης ο Κυνηγός ή αλλιώς Μονή των Φιλοσόφων, o Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ο Άγιος Ιωάννης ο Καρέας, η Μονή Ταξιαρχών Αστερίου, η Μονή Καισαριανής. Από αυτά, η Καισαριανή και η Μονή Αστερίου είναι σήμερα αρχαιολογικοί χώροι, ενώ τα υπόλοιπα συνεχίζουν να λειτουργούν ως μοναστήρια. 6

8 Ένας περίπατος στη Μονή Καισαριανής 1 Ένα μυστηριώδες όνομα 7 Το μοναστήρι της Καισαριανής είναι αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου, που γιορτάζονται στις 21 Νοεμβρίου. Εκτός από Καισαριανή, ήταν γνωστό και ως Συριανή. Δεν γνωρίζουμε γιατί η μονή ονομάζεται έτσι. Υπάρχει η άποψη ότι η ονομασία της περιοχής είναι παλαιότερη από το μοναστήρι, μακρινή επιβίωση μιας αρχαίας παράδοσης. Άλλοι υποστηρίζουν ότι οφείλεται στο όνομα ή τον τόπο καταγωγής εκείνου που το ίδρυσε. ίσως, πάλι, στην εικόνα της Παναγίας που στόλιζε το ναό και προερχόταν από την Καισάρεια. Σύμφωνα με μια διαφορετική εκδοχή, ονομάστηκε έτσι επειδή τον 8ο αιώνα η βασιλομήτωρ Ειρήνη η Αθηναία εξόρισε εκεί τους Καίσαρες, όπως ήταν ο τίτλος των ετεροθαλών αδελφών του γιου της που διεκδικούσαν την εξουσία. Ένα μοναστήρι, μια μικρή πόλη Ένα βυζαντινό μοναστήρι οργανωνόταν με τον ίδιο τρόπο όπως και μια πόλη (εικ. 1). Άλλωστε, φιλοξενούσε έναν αρκετά μεγάλο αριθμό ατόμων, καθώς την εποχή αυτή το να γίνει κάποιος καλόγερος ήταν κάτι πολύ συνηθισμένο. Έχει, μάλιστα, υποστηριχθεί ότι περίπου το 20% του πληθυσμού ήταν μοναχοί! Μπορεί η μοναστική ζωή να κυλούσε με κάποιες στερήσεις, ωστόσο παρείχε μερικά υπολογίσιμα πλεονεκτήματα: εξασφάλιζε στους ανθρώπους στέγη, τροφή και ρουχισμό, τους απάλλασσε από τους φόρους και τη στρατιωτική θητεία και τους προστάτευε από τις αυθαιρεσίες των αρχόντων. Έτσι, από τον 9ο αιώνα, αφού ξεπεράστηκε η κρίση της εικονομαχίας, τα μοναστήρια αυξάνονται και αναπτύσσονται.

9 Ο περίβολος Όπως ακριβώς οι πόλεις της εποχής, έτσι και τα βυζαντινά μοναστήρια περιβάλλονται από τείχος, τον περίβολο (εικ. 2: η εξωτερική πλευρά του περιβόλου, εικ. 3: η πύλη από το εσωτερικό). Μπορείτε να φανταστείτε για ποιους λόγους; Τα τείχη ήταν απαραίτητα για να προστατεύουν τα μοναστήρια που ιδρύονταν σε απόμακρα μέρη, σε μια εποχή όπου λεηλασίες, πόλεμοι και καταστροφές συνέβαιναν συχνά. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη ότι τα μοναστήρια συγκέντρωναν έναν αξιόλογο πλούτο, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αποτελούσαν έναν συνηθισμένο στόχο για επιδρομές. Από τι υλικά είναι κτισμένο το τείχος; Ποιες λύσεις επινόησαν οι άνθρωποι που το έκτισαν για να το κάνουν πιο γερό και σταθερό; Κάνοντας το γύρο του περιβόλου, μπορείτε να σημειώσετε πόσες είσοδοι υπάρχουν; Πίσω από το τείχος διακρίνονται τα κτήρια της μονής. Τι υποθέσεις κάνετε για το καθένα από αυτά; Πώς φαντάζεστε ότι διαμορφώνεται ο χώρος στο εσωτερικό του περιβόλου; 3 2 8

10 9 2 Τα κελιά 1 Περνώντας την πύλη, βλέπουμε γύρω μας τα κτήρια που αποτελούν τη μονή. Τα περισσότερα έχουν κτιστεί με τρόπο ώστε ο πίσω τοίχος τους να είναι ταυτόχρονα μέρος του περιβόλου με μόνη εξαίρεση την εκκλησία. Ο υπόλοιπος χώρος μένει ελεύθερος. Στη δεξιά πλευρά βρίσκονται τα κελιά των μοναχών, δηλαδή τα δωμάτιά τους (εικ. 1). Συνήθως σε κάθε ένα από αυτά έμεναν δύο μοναχοί. Το εσωτερικό τους είναι λιτό, άλλωστε οι μοναχοί είχαν ελάχιστα έπιπλα και προσωπικά αντικείμενα: ψάθες ή λεπτά στρώματα για κρεβάτι, εικονίσματα, τα ρούχα τους. Απλές τοιχογραφίες με χριστιανικά σύμβολα ήταν η μόνη διακόσμηση των δωματίων (εικ. 2).

11 3 Το λουτρό Προχωρώντας στη δεξιά πλευρά της αυλής, αντικρίζουμε το λουτρό της μονής (εικ. 3). Ίσως να φαίνεται παράξενο που συναντάμε ένα λουτρό μέσα σε μοναστήρι. Ωστόσο, στη βυζαντινή εποχή αυτό δεν ήταν τόσο ασυνήθιστο. Στα περισσότερα σπίτια δεν υπήρχαν τέτοιες ευκολίες κι οι άνθρωποι πλένονταν ομαδικά σε λουτρά, που κτίζονταν για να καλύψουν αυτήν την ανάγκη. Καθώς στα μοναστήρια κατοικούσε μεγάλος αριθμός ατόμων, ήταν απαραίτητο να γίνει κάποια πρόβλεψη για την καθαριότητα και την υγιεινή τους. Οι κανονισμοί των μοναστηριών όριζαν πόσες φορές έπρεπε να πλένονται οι μοναχοί, συνήθως μία ή δύο φορές το μήνα. Κι αν μας φαίνονται σήμερα λίγες, τότε αποτελούσε μια διαδεδομένη πρακτική. Στο λουτρό του μοναστηριού πλένονταν και όσοι επισκέπτονταν το χώρο για το σκοπό αυτό, πληρώνοντας ένα μικρό αντίτιμο. Τα νερά της περιοχής, άλλωστε, εξακολουθούσαν να θεωρούνται ωφέλιμα για την υγεία. Το λουτρό της Μονής Καισαριανής είναι ιδιαίτερα σημαντικό, όχι μόνο γιατί είναι το παλαιότερο, αλλά και γιατί σώζεται σε καλύτερη κατάσταση από άλλα αντίστοιχα παραδείγματα. Δυστυχώς, όμως, στο εσωτερικό του δεν μπορούμε να δούμε το πολύπλοκο σύστημα με το οποίο ζεσταινόταν το νερό, ούτε να ξεχωρίσουμε εύκολα τα δωμάτια που αποτελούσαν αρχικά το κτήριο. Στο σημείο όπου το δάπεδο είναι κατεστραμμένο μπορούμε πάντως να διακρίνουμε μια περίεργη κατασκευή από πήλινες πλάκες, η μία τοποθετημένη πάνω στην άλλη. Πρόκειται για τα υπόκαυστα του λουτρού (εικ. 4), δηλαδή για το σύστημα με το οποίο θερμαίνονταν οι χώροι. Παρόμοιες στήλες οργανωμένες με τάξη σε σειρές καταλάμβαναν το δάπεδο του δωματίου. πάνω τους στηριζόταν ένα δεύτερο δάπεδο. Σε μια γωνία του υπόγειου χώρου έκαιγε φωτιά. Χάρη στο κενό ανάμεσα στα δύο δάπεδα, ο αέρας που θερμαινόταν, κυκλοφορούσε και ζέσταινε όλο το δωμάτιο του λουτρού. Μέσα στους τοίχους υπήρχαν πήλινοι σωλήνες, ώστε να διαδίδεται ακόμα καλύτερα η θερμότητα. Ο καθαρισμός του σώματος γινόταν με μπάνιο σε ζεστό νερό και με ατμόλουτρο. Αργότερα, το 16ο αιώνα, το λουτρό της Μονής Καισαριανής μετατράπηκε σε ελαιοτριβείο. Για το λόγο αυτό βλέπουμε σήμερα τις μεγάλες μυλόπετρες, οι οποίες χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή του λαδιού (εικ. 5)

12 Το καθολικό Στην πιο ξεχωριστή θέση βρίσκεται το καθολικό, όπως ονομάζεται μια μοναστηριακή εκκλησία (εικ. 1). Για να το φανταστούμε όπως θα ήταν στη βυζαντινή εποχή, θα πρέπει να αφαιρέσουμε το παρεκκλήσι, το καμπαναριό και τον νάρθηκα (προθάλαμος) που υπάρχουν σήμερα, καθώς τα κτίσματα αυτά προστέθηκαν αργότερα. 1 11

13 Το εξωτερικό: τα υλικά δομής Οι βυζαντινές εκκλησίες έχουν συνήθως μικρές διαστάσεις. Το εξωτερικό τους είναι λιτό, χωρίς ιδιαίτερη διακόσμηση. κι ωστόσο, είναι φανερό πως έχουν κτιστεί με φροντίδα. Οι βυζαντινοί τεχνίτες χρησιμοποιούν πέτρες και πλίνθους, κι ο συνδυασμός ανάμεσα σε διαφορετικά υλικά, χρώματα και σχήματα κάνει τις επιφάνειες των τοίχων να είναι ευχάριστες στο μάτι κι όχι μονότονες. Αν μάλιστα παρατηρήσουμε τον πλαϊνό τοίχο του καθολικού, θα διαπιστώσουμε ότι τα υλικά τοποθετούνται με βάση ένα συγκεκριμένο σχέδιο: Οι τεχνίτες έχουν λαξεύσει τις πέτρες με τρόπο ώστε να αποκτήσουν ορθογώνιο σχήμα και περίπου ίδιες διαστάσεις. Στη συνέχεια, πλαισιώνουν κάθε μία πέτρα που τοποθετούν στον τοίχο με λεπτές κόκκινες πλίνθους. Αυτό το σύστημα κτισίματος ονομάζεται «πλινθοπερίκλειστο» και το συναντάμε σε όλους σχεδόν τους ναούς της περιόδου (εικ. 2). Αντίθετα, οι τοίχοι του παρεκκλησιού και του νάρθηκα παρουσιάζουν μια εικόνα διαφορετική: αν και τα υλικά είναι τα ίδια, είναι τοποθετημένα χωρίς σύστημα, με τρόπο τυχαίο (εικ. 3). Οι πέτρες δεν έχουν λαξευτεί, ενώ έχει χρησιμοποιηθεί αρκετή λάσπη προκειμένου τα υλικά να συνδεθούν μεταξύ τους. Η διαφορά στον τρόπο κατασκευής υποδηλώνει ότι τα συγκεκριμένα κτίσματα προστέθηκαν σε μεταγενέστερη εποχή, όταν πλέον οι τεχνικές, οι προτιμήσεις, ίσως και οι οικονομικές δυνατότητες, είχαν αλλάξει

14 Το εσωτερικό: ο αρχιτεκτονικός τύπος Μπαίνοντας στο καθολικό της Μονής Καισαριανής αντικρίζουμε έναν χώρο σκοτεινό. Υπάρχουν λιγοστά ανοίγματα και το φως μπαίνει κυρίως από τα παράθυρα στη βάση του τρούλου. Αυτός ο χαμηλός φωτισμός είναι κοινός σε πολλές βυζαντινές εκκλησίες. Επιδιώκει να υποβάλει στους επισκέπτες μια αίσθηση ηρεμίας και απλότητας, συγκέντρωσης και ενδοστρέφειας. Ο κυρίως ναός έχει το σχήμα ενός ορθογώνιου παραλληλόγραμμου. Στο κέντρο του διακρίνονται τέσσερις κολώνες (κίονες) πάνω σε αυτές στηρίζεται ο τρούλος (εικ. 1). Θα μπορούσαμε, επίσης, να φανταστούμε ότι οι κίονες ορίζουν το κέντρο ενός σταυρού που σχηματίζεται μέσα στο ορθογώνιο του κυρίως ναού. Ο σταυρός αυτός διαγράφεται καθαρά και στο εξωτερικό, αρκεί να παρατηρήσουμε τη διάταξη των στεγών γύρω από τον τρούλο (βλ. και εικ. 1, σ. 12). Στα χαρακτηριστικά αυτά χρωστά το όνομά του ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού: «εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο». Πρόκειται για έναν τύπο πολύ δημοφιλή την εποχή αυτή, μια και πετυχαίνει να συνδυάσει συμβολισμούς σημαντικούς για τη χριστιανική θρησκεία. Πρώτ απ όλα τονίζει το σημείο του σταυρού κι έπειτα, οδηγεί το βλέμμα προς τα πάνω, προς τον τρούλο, εκεί όπου για τους Βυζαντινούς αποδίδεται συμβολικά ο ουρανός. Οι κίονες με τα ιωνικά κιονόκρανα που στηρίζουν τον τρούλο προέρχονται από κάποιο παλαιότερο κτήριο της περιοχής. Το ίδιο ισχύει και για το σκαλισμένο μαρμάρινο τέμπλο που χωρίζει τον κυρίως ναό από το ιερό. 1 13

15 Το εσωτερικό: οι τοιχογραφίες Οι τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Καισαριανής δεν ανήκουν στη βυζαντινή περίοδο. Έγιναν αργότερα, την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας, ωστόσο υπακούουν στους παλαιότερους καθιερωμένους κανόνες που ορίζουν τα θέματα και τη θέση τους στο χώρο. Καθώς ο τρούλος συμβολίζει τον ουρανό, απεικονίζεται εκεί ο Παντοκράτορας (εικ. 2). Τον περιβάλλουν άγγελοι, προφήτες και άγιοι. Στην αψίδα του ιερού, τη δεύτερη σπουδαιότερη θέση στο ναό, κάθεται σε θρόνο η Παναγία με τον Χριστό στην αγκαλιά της (εικ. 1, σ.14). Οι υπόλοιπες παραστάσεις ιστορούν τη ζωή του Χριστού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελούν μια «εικονογραφημένη» θρησκευτική διδασκαλία, χρήσιμη σε μια εποχή όπου το ποσοστό του αναλφαβητισμού ήταν μεγάλο. Ο νάρθηκας κοσμείται κι αυτός με τοιχογραφίες. Μια επιγραφή πάνω από την είσοδο μας πληροφορεί ότι το έργο πραγματοποίησε το 1682 ο Ιωάννης Ύπατος, ζωγράφος από την Πελοπόννησο (εικ. 3). Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον: ενώ οι παλαιότεροι αγιογράφοι δεν συνήθιζαν να υπογράφουν τα έργα τους, ο Ιωάννης σημειώνει με υπερηφάνεια το όνομά του. διαφαίνεται, επομένως, μια διαφορετική αντίληψη για τη θέση του αγιογράφου και τη σημασία του έργου του. Οι σκηνές που απεικόνισε ο Ιωάννης εμπνέονται από το βίο της Παναγίας και του Χριστού. Ακολουθούν, βέβαια, τα βυζαντινά πρότυπα, εμπλουτίζονται όμως με πολλές λεπτομέρειες που μας δίνουν πολύτιμες μαρτυρίες και για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων εκείνης της εποχής (βλ. σελ )

16 3 Η τράπεζα και το μαγειρείο Απέναντι από το καθολικό συναντάμε ένα χαμηλό, μακρόστενο κτήριο. Είναι η τράπεζα, δηλαδή η τραπεζαρία των μοναχών (εικ. 1). Το τετράγωνο δωμάτιο στην αριστερή άκρη είναι το μαγειρείο για την προετοιμασία του φαγητού. Στο κέντρο διακρίνεται ακόμη και σήμερα ο χώρος όπου οι μοναχοί άναβαν τη φωτιά για να ζεστάνουν τη χύτρα (εικ. 2). Ο καπνός έφευγε μέσα από την ψηλή καμινάδα (εικ. 3), ενώ από το παράθυρο έμπαινε καθαρός αέρας

17 Στο τραπέζι με τους μοναχούς Όταν άκουγαν τρία χτυπήματα στο ξύλινο σήμαντρο, οι μοναχοί συγκεντρώνονταν στην τράπεζα για το καθημερινό τους γεύμα. Αφού προσεύχονταν, κάθονταν γύρω από το μεγάλο τραπέζι, με τον ηγούμενο σε ξεχωριστή θέση. Έτρωγαν σιωπηλοί, ενώ ακουγόταν μόνο η φωνή ενός μοναχού, του αναγνώστη, που διάβαζε εκκλησιαστικά κείμενα. Η διατροφή τους ήταν λιτή. Άλλωστε, νήστευαν πολύ συχνά, περισσότερες από τις μισές μέρες του χρόνου. Το πρώτο γεύμα της ημέρας ονομαζόταν άριστον και οι μοναχοί το έτρωγαν λίγο πριν το μεσημέρι. τις ημέρες αυστηρής νηστείας ήταν και το μοναδικό. Διαφορετικά, νωρίς το απόγευμα έτρωγαν και το δείπνον. Τα μοναστήρια είχαν γραπτούς κανονισμούς, τα τυπικά, που καθόριζαν με λεπτομέρειες κάθε πτυχή της ζωής, ακόμα και το εβδομαδιαίο πρόγραμμα του φαγητού. Σύμφωνα με τα κείμενα αυτά, η βασική τροφή των μοναχών ήταν τα όσπρια, τα λαχανικά, οι ελιές και τα παξιμάδια. Επίσης, συχνά έτρωγαν το «αγιοζούμι», μια σούπα με πολύ νερό, κρεμμύδια, λάδι και μυρωδικά. Το Σάββατο και την Κυριακή μαγείρευαν ψάρια, που θεωρούνταν ταιριαστή τροφή για τους μοναχούς, αφού σύμφωνα με τη χριστιανική πίστη τα είχε ευλογήσει ο Χριστός. Αντίθετα, στις μονές δεν επιτρεπόταν η κατανάλωση κρέατος. Σε ορισμένες περιπτώσεις μόνο, σε σημαντικές γιορτές, μαγείρευαν κρέας για να το προσφέρουν στους προσκυνητές. Σε κάθε γεύμα τους οι μοναχοί έπιναν κρασί, μπορούσαν μάλιστα να γεμίσουν την κούπα τους μέχρι τέσσερις φορές! Σε μια τοιχογραφία του νάρθηκα, ο αγιογράφος Ιωάννης έχει απεικονίσει έναν μάγειρα να ετοιμάζει το φαγητό στη χύτρα (εικ. 4). Σε μια άλλη μπορούμε, επίσης, να δούμε ένα χωράφι με αμπέλια γεμάτα καρπούς (εικ. 5). Και αν κοιτάξουμε προσεκτικά την τρίτη εικόνα, θα διακρίνουμε μια βυζαντινή σχάρα για το ψήσιμο των ψαριών (εικ. 6)!

18 Η αποθήκη Ανάμεσα στο μαγειρείο και την τράπεζα μεσολαβεί ένα μικρό δωμάτιο. Έτσι οι μυρωδιές και η ζέστη από το μαγείρεμα δεν ενοχλούσαν τους μοναχούς που γευμάτιζαν. ταυτόχρονα, ο χώρος χρησίμευε κι ως αποθήκη. Μέσα σε μεγάλα πιθάρια, βυθισμένα στο χώμα, οι μοναχοί διατηρούσαν προϊόντα όπως σιτηρά, λάδι ή κρασί, απαραίτητα για τις καθημερινές τους ανάγκες (εικ. 1). Και σε αυτήν την περίπτωση οι τοιχογραφίες του Ιωάννη προσφέρουν μια ζωντανή εικόνα: δύο άντρες αδειάζουν τους γεμάτους σάκους τους σε ένα ξύλινο βαρέλι κι ένα πήλινο πιθάρι (εικ. 2)

19 3 4 Σκεύη για την αποθήκευση, το μαγείρεμα και το φαγητό Τα περισσότερα σκεύη που οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν για την αποθήκευση των προϊόντων, το μαγείρεμα και το φαγητό κατασκευάζονταν από πηλό. Υπήρχαν βέβαια και σκεύη από μέταλλα ή γυαλί, ήταν όμως πιο ακριβά κι επομένως πιο σπάνια. Όσο για τα σκεύη από ξύλο, ήταν ιδιαίτερα ευπαθή και δύσκολα διατηρούνται ως σήμερα. Στην αποθήκη φυλούσαν, όπως είδαμε, τα τρόφιμα σε μεγάλα πιθάρια ή βαρέλια. Για να μεταφέρουν υγρά προϊόντα, όπως κρασί, λάδι ή νερό, χρησιμοποιούσαν μικρότερα σκεύη με λαβές, τους αμφορείς και τα λαγήνια. Για το σερβίρισμα, υπήρχε μια ποικιλία από κανάτια. Στην κουζίνα τους χρησιμοποιούσαν μεγάλες χύτρες, που ονομάζονταν τσούκκες ή τσουκάλια, αλλά και σκεύη που θυμίζουν σχάρες ή τηγάνια. Στο τραπέζι τους μπορούσε να δει κανείς κούπες σε διάφορα μεγέθη, για να πίνουν και για να τρώνε φαγητά όπως οι σούπες, και βέβαια πιάτα, τα πινάκια. Σταδιακά, εμφανίζεται και το ποτήρι. Στο πέρασμα των αιώνων, οι Βυζαντινοί υιοθέτησαν συνήθειες που επηρέασαν τον τρόπο που τρώμε ακόμα και εμείς σήμερα. Οι αρχαίοι Έλληνες γευμάτιζαν ξαπλωμένοι σε ανάκλιντρα, έχοντας μπροστά τους ένα μικρό, χαμηλό τραπεζάκι με το φαγητό τους. άπλωναν το χέρι κι από εκεί έπαιρναν την τροφή τους. Αντίθετα, οι Βυζαντινοί κάθονταν, όπως εμείς, σε καρέκλες γύρω από ένα μεγάλο τραπέζι, στρωμένο με τραπεζομάντηλο. Σερβίρονταν ο καθένας στο δικό του πιάτο, έτρωγαν με μαχαιροπίρουνα από μέταλλο ή από ξύλο και χρησιμοποιούσαν πετσέτες για να σκουπίζουν τα χέρια τους. Κοιτώντας την τοιχογραφία του Μυστικού Δείπνου από το καθολικό (εικ. 3) και τις αγιογραφίες του Ιωάννη στο νάρθηκα (εικ. 4 και 5), αναγνωρίζετε τα σκεύη και τις συνήθειες των Βυζαντινών στο τραπέζι; 18 5

20 Η οργάνωση του μοναστηριού Όπως ειπώθηκε παραπάνω, το κάθε μοναστήρι είχε έναν κανονισμό, το τυπικό, που ρύθμιζε τη λειτουργία του, την οργάνωση και την ιεραρχία του. Προέβλεπε, επίσης, τις αρμοδιότητες και τους ανάλογους τίτλους για τους μοναχούς που ζούσαν μέσα σε αυτό. Έτσι, για παράδειγμα, ο ηγούμενος ήταν ο επικεφαλής του μοναστηριού, ο οικονόμος διαχειριζόταν τα οικονομικά, ο επιστημονάρχης επέβλεπε την καλή συμπεριφορά των μοναχών, ο πορτάριος έλεγχε την κίνηση από την πύλη, ο ωρολόγος ήταν υπεύθυνος για την τήρηση τους ωραρίου, ο τραπεζάριος για την τάξη στην τράπεζα, ο κελλάρης για την αποθήκη, ο βιβλιοφύλακας για τη βιβλιοθήκη κ.τ.λ. Οι καθημερινές ασχολίες των μοναχών Οι μοναχοί αφιέρωναν σημαντικό μέρος της μέρας στην προσευχή και τις λειτουργίες στο καθολικό. Δεν πρέπει όμως να φανταστούμε ότι η καθημερινότητά τους περιοριζόταν στα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Αντίθετα, η μέρα τους περνούσε με πολλές άλλες δραστηριότητες. Μια μονή, όπως και μια πόλη, έπρεπε να εξασφαλίσει όχι απλώς την αυτάρκειά της, αλλά και την ευημερία της. Έπρεπε, επομένως, να διαθέτει τα απαραίτητα προϊόντα για την επιβίωση των μοναχών και να εμπορεύεται το περίσσευμα της παραγωγής της. Οι ασχολίες των μοναχών ποίκιλλαν ανάλογα με τη θέση του μοναστηριού. Τα παραθαλάσσια μέρη προσφέρονταν για την αλιεία. Άλλοτε, πάλι, τα μοναστήρια διέθεταν μεγάλη περιουσία σε κτήματα, κυρίως από δωρεές πιστών, και οι μοναχοί ασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Για τη Μονή Καισαριανής, μια βασική πηγή εσόδων ήταν το μέλι, φημισμένο για την ποιότητά του και περιζήτητο. Θα πρέπει να φανταστούμε ότι μέσα και γύρω από το μοναστήρι υπήρχαν χώροι όπου οι μοναχοί επεξεργάζονταν τα γεωργικά προϊόντα, για παράδειγμα έφτιαχναν κρασί και λάδι. Δούλευαν, επίσης, το ξύλο, το δέρμα ή τα μέταλλα και κατασκεύαζαν καλάθια και υφαντά. Στις βιβλιοθήκες αντέγραφαν κείμενα και στόλιζαν τα χειρόγραφα με ζωγραφιές, ενώ σε άλλα εργαστήρια αγιογραφούσαν θρησκευτικές εικόνες. Δεν ήταν σπάνιο να περιλαμβάνει μια μονή σχολείο, νοσοκομείο ή πτωχοκομείο και οι μοναχοί να εργάζονται εκεί. Στην περίπτωση της Μονής Καισαριανής, κάποιοι θα ήταν υπεύθυνοι για το λουτρό, μια δουλειά χρονοβόρα όσο και κοπιαστική: έπρεπε να μαζέψουν ξύλα, να ανάψουν φωτιές, να θερμάνουν το νερό και τους χώρους του λουτρού, να φροντίσουν για την καλή λειτουργία του. Ίσως ο αγιογράφος Ιωάννης να εμπνέεται από την καθημερινή ζωή των μοναχών για να ζωγραφίσει τις τοιχογραφίες του στο νάρθηκα της μονής (εικ. 1 και 2)

21 Η συνέχεια της ιστορίας Η πόλη της Αθήνας περνά στα χέρια των Λατίνων το 1204, κι έπειτα, το 1456, των Οθωμανών. Στη Μονή Καισαριανής, πάντως, η ζωή συνεχίζεται. Ιδιαίτερα η περίοδος της οθωμανικής κυριαρχίας είναι μια εποχή άνθησης. Όταν ο Μωάμεθ ο Πορθητής κατέκτησε την Αθήνα, ο ηγούμενος της Καισαριανής τού παρέδωσε τα κλειδιά της πόλης. Ως αντάλλαγμα εξασφάλισε προνόμια για το μοναστήρι, όπως απαλλαγή από τη φορολογία και ανεξαρτησία από τον μητροπολίτη Αθηνών. Στο 16ο αιώνα χρονολογούνται η τράπεζα και τα κελιά όπως τα βλέπουμε σήμερα, μολονότι ανάλογα κτήρια ασφαλώς προϋπήρχαν στο χώρο. Την ίδια εποχή το λουτρό μετατρέπεται σε ελαιοτριβείο. Το 17ο αιώνα μια σημαντική οικογένεια της Αθήνας συνδέει το όνομά της με τη μονή: πρόκειται για τους Μπενιζέλους. Σύμφωνα με την επιγραφή στο νάρθηκα του καθολικού (εικ. 3, σ. 15), ο άρχοντας Μπενιζέλος και η οικογένειά του ζήτησαν καταφύγιο στην Καισαριανή ενόσω μια επιδημία πανούκλας μάστιζε την πόλη. Εκείνοι είναι που ανέλαβαν πιθανόν την οικοδόμηση του νάρθηκα, σίγουρα πάντως την αγιογράφησή του, αναθέτοντας το έργο στον ζωγράφο Ιωάννη. Για τη διαμονή τους χρησιμοποιούσαν το κτήριο που ονομάζεται «Πύργος των Μπενιζέλων» και ξεχωρίζει στο κέντρο της σειράς των κελιών (εικ. 3). Από τους Μπενιζέλους προέρχονταν αρκετοί ηγούμενοι της μονής, όπως και από άλλες οικογένειες γνωστές για τον πλούτο τους, την κοινωνική τους θέση, αλλά και για τη μόρφωσή τους. Η Μονή Καισαριανής αναδείχθηκε σε πνευματικό κέντρο και απέκτησε μια περίφημη βιβλιοθήκη. Τα πολύτιμα χειρόγραφα μεταφέρθηκαν κατά την Επανάσταση του 1821 στην Ακρόπολη για λόγους ασφάλειας. δυστυχώς, όμως, δεν γλίτωσαν από την καταστροφή. Το 18ο αιώνα αρχίζει η παρακμή. Η Μονή Καισαριανής χάνει την ανεξαρτησία της και την οικονομική της αυτάρκεια, ώσπου την εποχή του Όθωνα εγκαταλείπεται κι από τους τελευταίους μοναχούς. Σε ορισμένες περιπτώσεις μόνο, εύποροι αθηναίοι αριστοκράτες ή ξένοι ταξιδιώτες νοικιάζουν όσα κτήρια δεν έχουν ερειπωθεί για να παραθερίσουν στις δροσερές πλαγιές του Υμηττού. μέχρι την εποχή μας 20 Από τις αρχές του 20ού αιώνα, ανανεώνεται το ενδιαφέρον για τη Μονή Καισαριανής, όχι πια ως χώρο κατοικίας μοναχών, αλλά ως μνημείο της βυζαντινής εποχής. Μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, η Φιλοδασική Ένωση Αθηνών ανέλαβε την αναδάσωση της περιοχής. Τη δεκαετία αποφασίστηκε η συντήρηση και η αποκατάσταση των κτηρίων του μοναστηριού. Πραγματοποιήθηκαν, επίσης, έρευνες και ανασκαφές. τότε αποκαλύφθηκαν, για παράδειγμα, τα υπόκαυστα κάτω από το ελαιοτριβείο και διαπιστώθηκε ότι το κτήριο είχε αρχικά λειτουργήσει ως λουτρό. Προβλήματα, όμως, εξακολούθησαν να υπάρχουν και για το λόγο αυτό το 2007 ξεκίνησαν μεγάλης έκτασης έργα αναστήλωσης. Τα κτήρια έπρεπε να καθαριστούν, να στερεωθούν, να αφαιρεθούν όσες μεταγενέστερες επεμβάσεις έβλαπταν την εικόνα και να ξανακτιστούν προσεκτικά ορισμένα τμήματα που είχαν καταστραφεί, ώστε να κατανοούμε την αρχική μορφή τους. Χάρη στις εργασίες αυτές, μπορούμε και πάλι να περπατήσουμε σε ένα όμορφο και ήρεμο φυσικό περιβάλλον, να θαυμάσουμε ένα σημαντικό μνημείο και, καθισμένοι σε κάποιο πέτρινο πεζούλι, να φανταστούμε πώς θα κυλούσε η ζωή μέσα σε αυτό. 3

22 Μαρτυρίες... Η Μονή της Καισαριανής B. Barskij, Ρώσος μοναχός που ταξίδεψε στην Ελλάδα και επισκέφθηκε πολλά μοναστήρια, 18ος αιώνας Σιμά στον ανθισμένο Υμηττό, στης Αττικής τους πορφυρένιους λόφους Βρίσκεται κεφαλάρι ιερό ολόγυρα το χώμα βγάζει χλόη, Τα δέντρα κάνουν άλσος ταπεινό και κουμαριές σκιάζουν το γρασίδι, Δάφνη εκεί και σκοτεινή μυρτιά και δεντρολίβανο αντάμα ευωδιάζουν Εκεί και το πυξάρι το πυκνό και παραδίπλα η λιανή μυρίκη Το τρυφερό τριφύλλι θα το βρεις με τον καμαρωτό τον πεύκο αντάμα. Γλυκύτατα ο ζέφυρος φυσά κι όπως φρέσκια αύρα τις χαϊδεύει Ωραία τρεμοπαίζει η φυλλωσιά, ριγούνε οι κορφές απ το χορτάρι. 21 Οβίδιος (43 π.χ.-17 μ.χ.), Ρωμαίος ποιητής. Από το έργο του Ερωτική Τέχνη, στ (μετάφραση Θεόδωρου Παπαγγελή). Σε κανένα άλλο οροπέδιο δεν υπάρχουν τα σπαρτά, τα χόρτα, τα φυτά και τα λογιών-λογιών φαρμακευτικά βότανα που υπάρχουν σε αυτό το ψηλό βουνό (τον Υμηττό). Μάλιστα, πιπέρι και ρωμέικο ραβέντι, μάραθο, λάπαθο και παρόμοια εκατοντάδες χιλιάδες σπουδαία θεραπευτικά βότανα βγαίνουν (παράγονται) και βρίσκονται γιατρικά σε πολλές αρρώστιες. Όταν θα βρέξει, στα γύρω αυτού του μοναστηριού βουνά και υψώματα, οι όμορφες ευωδιές, από τη δροσιά των φύλλων και των φυτών και των δέντρων και των εκατοντάδων χιλιάδων πολύχρωμων λουλουδιών της γης, αρωματίζουν το νου του ανθρώπου. Γι αυτό, το μέλι του Μοναστηριού της Κριού Κεφαλής είναι περίφημο. Evliya Celebi ( ), Οθωμανός ταξιδιώτης που κατέγραψε τις εντυπώσεις από τις περιηγήσεις του. Από το έργο του Ταξίδι στην Ελλάδα, Αττικά, 94.

23 Η Μονή Καισαριανής Ferdinand Stademann, περιηγητής που επισκέφτηκε την Αθήνα, 19ος αιώνας Αφού μελετήσαμε για περίπου ένα μήνα τις αρχαιότητες της πόλης, θελήσαμε να δούμε και τον περίγυρο. Το όρος Υμηττός άξιζε πραγματικά ένα μεγάλο περίπατο Φτάσαμε προς το Μοναστήρι της Κυριανής, που βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του βουνού. Εδώ παράγεται μεγάλη ποσότητα από μέλι, το οποίο εκτιμάται πολύ στην Κωνσταντινούπολη. Έχει καλή σύσταση κι ένα όμορφο χρυσό χρώμα 22 Jacob Spon ( ), Γάλλος γιατρός και ταξιδιώτης. Από το έργο που έγραψε με τον Βρετανό βοτανολόγο George Wheler, Voyage d Italie, de Dalmatie, de Grèce et du Levant, fait aux années 1675 et 1676, τ. Β. Όπως των άλλων περιχώρων αι εξοχαί, ούτω εγκατελείφθη, από τριακοντοαετίας ήδη και η Καισαριανή. Αδίκως πιστεύομεν, διότι ήτο εξ όλων η εξοχικωτέρα ( ). Ούδ ήτο ολιγώτερον ποιητική η μετά το δείπνον ανάπαυσις επί του άκρου δώματος της μονής, όταν η σελήνη επρόβαλλε μεγάλη και κατακόκκινη όπισθεν βυζαντινής καμάρας ή περιέλουε μεσουρανούσα δια του λευκού αυτής φωτός τα ερείπια και τα δένδρα. Εις ταύτα πρέπει να προστεθή ότι δεν ήτο όλως ματαία η ελπίς να ίδη τις προβάλλουσαν αιφνιδίως εκ τινος κελλίου αξιέραστον Αθηναίαν, ελθούσαν να ζητήση εις την Καισαριανήν πρόσκαιρον απαλλαγήν από τον καύσωνα, τον κονιορτόν, το βάρος των οικιακών φροντίδων, την ενόχλησιν των κοσμικών υποχρεώσεων ή και την πεζότητα του συζυγικού βίου. Εμμανουήλ Ροΐδης ( ), Έλληνας συγγραφέας, Άπαντα, τ. Ε.

24 Βιβλιογραφία Argyropoulo, K., Mount Hymettus and the Kaisariani Monastery, Αθήνα 1962 Γκιολές, Ν., Βυζαντινή Ναοδομία ( ), Αθήνα 1992 Hamilton, J. A., The Church of Kaisariani in Attica, Aberdeen 1916 Κουκουλές, Φ., Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, Αθήνα 1948 Κουμαριανού, Αικ., Αθήνα Η πόλη, οι άνθρωποι, Αφηγήσεις και μαρτυρίες, 12ος 19ος αιώνας, Αθήνα 2005 Ορλάνδρος, Α., Μοναστηριακή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1958 Σταμπόγλη, Ε., Πρόσκληση σε γεύμα, Αθήνα 2002 Τζόκας, Σ., Καισαριανή Η φυσιογνωμία μιας σύγχρονης πόλης, Αθήνα 1998 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμοι Ζ - Θ, Αθήνα 1979/80 23 Ανακαλύπτοντας την ιστορία μέσα από τις πηγές με αφορμή ένα μνημείο και ένα χαρτονόμισμα, Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας ΥΠ.ΠΟ. Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 2006 Βυζαντινών Διατροφή και Μαγειρείαι, Πρακτικά ημερίδας «Περί της διατροφής στο Βυζάντιο», Αθήνα 2005 Στα ίχνη της Βυζαντινής Αθήνας, Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων Τμήμα Μουσείων / 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ΥΠ.ΠΟ., Αθήνα 2001 Περί υδάτων Το νερό στο Βυζάντιο, Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων Τμήμα Μουσείων, ΥΠ.ΠΟ., Αθήνα 2000 Τα λουτρά στην Αρχαιότητα και το Βυζάντιο, Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 13 Μαΐου 2001 Ψηφίδες Βυζαντίου, Πρόγραμμα ΜΕΛΙΝΑ, ΥΠ.Ε.Π.Θ. ΥΠ.ΠΟ., Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων Τμήμα Βυζαντινών Μουσείων, Αθήνα xx Η Μονή Καισαριανής Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα, Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων Τμήμα Μουσείων / 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ΥΠ.ΠΟ., Αθήνα xx

25 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ Διεύθυνση Μουσείων Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων & Επικοινωνίας Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών Γενική επιμέλεια: Στέλλα Χρυσουλάκη, Αρχαιολόγος Κείμενα: Αλεξάνδρα Σέλελη, Αρχαιολόγος - Μουσειολόγος Ηλεκτρονική - καλλιτεχνική επιμέλεια, φωτογραφίες: Σπήλιος Πίστας, Γραφίστας 24 ISBN Copyright 2015 Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ. Το έντυπο «Ένας περίπατος στη μονή Καισαριανής» δημιουργήθηκε το 2008 στο πλαίσιο της δράσης «Περιβάλλον και Πολιτισμός». Η επεξεργασία του έγινε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.