ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΙΔΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΙΔΗΣ Οἱ Διηγήσεις περί τῶν Θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Ιστορική και θεολογική διερεύνηση Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία Σύμβουλος καθηγητής: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΧΡΗΣΤΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2017

2 ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Πριν την παρουσίαση της παρούσας μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας, θεωρώ υποχρέωσή μου να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή κ. Κωνσταντίνο Χρήστου για την καθοδήγηση, εμπιστοσύνη και εκτίμηση που έδειξε στο πρόσωπό μου σε όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών μου. Εκφράζω τις ευχαριστίες μου και στα δύο άλλα μέλη της εξεταστικής επιτροπής, τον καθηγητή κ. Συμεών Πασχαλίδη και τον καθηγητή κ. Βασίλειο Κουκουσά για τη συμβολή τους στην κρίση της παρούσας εργασίας. Τέλος, ευχαριστώ θερμά την οικογένειά μου για την ηθική συμπαράσταση σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΗΓΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΘΑΥΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ 1. Η ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 1.1 Η «θεοφύλακτος» και «ἁγιοφύλακτος» πόλη 1.2 Η Θεσσαλονίκη πριν τις Διηγήσεις 1.3 Οι βαρβαρικές επιθέσεις, πολιορκίες και η άλωση του Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ 2.1 Ο ύπαρχος του Ιλλυρικού. 2.2 Οι εκπρόσωποι της κεντρικής και τοπικής εξουσίας 2.3 Τα καθήκοντα των αρχών της πόλης και ο ρόλος των πολιτών 2.4 Ο τρόπος άσκησης της εξουσίας 2.5 Ο ρόλος του επισκόπου ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ 3.1 Η κοινωνική δομή της πόλης 3.2 Κοινωνικές συνθήκες και καθημερινότητα στην πόλη 3.3 Δημογραφικά στοιχεία / χαρακτηριστικά των μόνιμων κατοίκων Ο αριθμός των κατοίκων της πόλης Η σύνθεση και η γλώσσα του μόνιμου πληθυσμού 3.4 Το πλήθος των βαρβάρων και οι Θεσσαλονικείς

4 4. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ 4.1 Η ευσέβεια και η απόδοση τιμής στον πολιούχο και προστάτη της πόλης 4.2 Ο ναός του Αγίου τόπος προσκυνήσεως και «πηγὴ ἰαμάτων» 4.3 Οικουμενική εξάπλωση της τιμής στον Άγιο ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ 5.1 Η οικονομική κατάσταση και δραστηριότητα στην πόλη 70 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΗΓΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΘΑΥΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ 1. Το χάρισμα της θαυματουργίας 2. Οι αμαρτίες των κατοίκων ως αιτία των δεινών τους ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Θεσσαλονίκη, η πόλη που είχε ιδρύσει το 315/6 π.χ. ο βασιλιάς της Μακεδονίας Κάσσανδρος στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου με τη συγχώνευση των οικισμών που υπήρχαν στη γύρω περιοχή, αναδείχθηκε στη μακραίωνη ιστορία της σε πολιτικό, στρατιωτικό, οικονομικό, εμπορικό, εκκλησιαστικό και πνευματικό κέντρο. Στα βυζαντινά χρόνια υπήρξε η σημαντικότερη πόλη στη χερσόνησο του Αίμου, αλλά έγινε αποδέκτης συνεπειών πολιτικών γεγονότων και στόχος βαρβαρικών επιδρομών και πολιορκιών. Ιδιαίτερα στα τέλη της βασιλείας του Ιουστινιανού Α ( ) θα γίνει εμφανής ο πραγματικός κίνδυνος για τη Θεσσαλονίκη με την παρουσία στο προσκήνιο των Αβάρων και των Σλάβων. Έως τα τέλη του 7ου αιώνα, επίμονα θα επιδιώξουν ανεπιτυχώς να καταλάβουν τη Θεσσαλονίκη και σλαβικά φύλα θα εγκατασταθούν στον ελλαδικό χώρο. Η μετέπειτα ειρηνική περίοδος διακόπτεται το 904 με την άλωσή της από τους Σαρακηνούς πειρατές. Για τα γεγονότα αυτά που αφορούν μία περίοδο ιδιαίτερα σημαντική για τη Θεσσαλονίκη, πολύτιμες πληροφορίες που δεν είναι γνωστές από άλλες πηγές, αποκαλύπτουν οἱ Διηγήσεις περί τῶν Θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Δημητρίου. Διαιρούνται σε τρία Βιβλία και ο γενικός τίτλος Διηγήσεις περί τῶν Θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Δημητρίου 1 προέρχεται από τον τίτλο του Α Βιβλίου που διατηρείται στη χειρόγραφη παράδοση: «Τοῦ ἁγίου Ἰωάννου ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης ὕμνος εἰς Θεόν καὶ τὸν πανένδοξον ἀθλοφόρον Δημήτριον ἐν μερικῇ διηγήσει τῶν θαυμάτων» 2. 1 Στην παρούσα εργασία διερευνούμε τα κείμενα των Διηγήσεων περί τῶν Θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Δημητρίου από τις παρακάτω εκδόσεις: Για το Α και Β Βιβλίο, Χρήστου Π., Ἡ γραμματεία τῶν Δημητρίων Α. Διηγήσεις περὶ τῶν θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη Για το Γ Βιβλίο, Πασχαλίδης Σ., Ἡ γραμματεία τῶν Δημητρίων Β. Μαρτύρια, Συλλογές θαυμάτων καὶ Ἐγκώμια στὸν Ἃγιο Δημήτριο. Πρωτοβυζαντινή - Μεσοβυζαντινή περίοδος, Θεσσαλονίκη Για τη χειρόγραφη παράδοση και τις εκδόσεις των Διηγήσεων τῶν Θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, βλ. Χρήστου Π., ό.π., σ Πασχαλίδης Σ., ό.π., σ. 86 Μπακιρτζής Χ., Ἁγίου Δημητρίου Θαύματα. Οἱ συλλογές ἀρχιεπισκόπου Ἰωάννου καὶ Ἀνωνύμου. Ὁ βίος, τὰ θαύματα καὶ ἡ Θεσσαλονίκη τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, μτφρ. Ἀ. Σιδέρη, Ἀθήνα 1997, σ Χρήστου Π., ό.π., σ. 17, 57. 4

6 Συγγραφέας του Α Βιβλίου, όπως επιβεβαιώνεται και στον τίτλο του, είναι ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ιωάννης Α. Περίοδος αρχιερατείας του πιθανόν τα έτη και συγγραφής περί το 620. Οι συγγραφείς του Β και Γ βιβλίων είναι άγνωστοι. Χρόνος συγγραφής Β Βιβλίου περί το 685, του Γ Βιβλίου τέλος 10ου αιώνα, πιθανόν και 11ος 3. Οι συγγραφείς των Διηγήσεων 4 κατέγραψαν τα θαύματα του Αγίου Δημητρίου 5 έχοντας ως γενικό σκοπό να αποδοθεί «ὕμνος εἰς θεόν κατὰ δύναμιν καὶ δοξολογία κατανύξεως πλήρης,» 6, προς «δόξαν ἀθλοφόρου καὶ οἰκοδομὴν τῶν ἐκ καρδίας ἀκουόντων» 7 και «πρὸς ἀσφάλειαν μὲν τῶν μετέπειτα γενεῶν» 8. Οι Διηγήσεις παρά τον αγιολογικό τους χαρακτήρα και τον θρησκευτικό σκοπό, δίνουν έμμεσα πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή στη Θεσσαλονίκη την περίοδο των αβαροσλαβικών επιθέσεων, πολιορκιών και δεινών της πόλης. Σκοπός της παρούσας εργασίας αρχικά είναι η ιστορική διερεύνηση των Διηγήσεων ώστε να αντληθούν οι πολύτιμες πληροφορίες, να καταγραφούν και να αξιοποιηθούν για να αναδειχθούν άγνωστες πτυχές της ιστορίας της πόλης που αφορούν τη διοικητική της οργάνωση, την κοινωνική, θρησκευτική και οικονομική ζωή στην πόλη, στα τέλη του 6ου και τον 7ο αιώνα. Στη θεολογική διερεύνηση που ακολουθεί σκοπός είναι να τονιστεί πως για τους συγγραφείς των Διηγήσεων, οι θαυματουργικές ενέργειες του Αγίου αναμφίβολα οφείλονται στη χάρη που του δόθηκε από τον Θεό και η οποία του δίνει την ενέργεια και τη δύναμη να θαυματουργεί. Επίσης να τονιστεί πως κυρίαρχο στοιχείο στις Διηγήσεις είναι η πίστη πως αιτία των δεινών των 3 Ό.π., σ. 58, 66 Πασχαλίδης Σ., ό.π., σ Στην παρούσα εργασία τα κείμενα των Διηγήσεων περί τῶν Θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τα ονομάζουμε γενικά Διηγήσεις. 5 Το Α Βιβλίο περιλαμβάνει δεκαπέντε θαύματα, ατομικά (θεραπείες ατόμων), λατρευτικά και πολιουχικά - πολιτικά. Το Β Βιβλίο έξι θαύματα, εκ των οποίων τα πέντε πολιουχικά και στο έκτο που γράφτηκε μεταγενέστερα, ο Άγιος θαυματουργεί εκτός Θεσσαλονίκης. Το Γ Βιβλίο περιλαμβάνει δεκαπέντε θαύματα, ατομικά (θεραπείες ατόμων), προστασίας προσκυνητών και ανοικοδόμησης ναού του Αγίου στην Καππαδοκία. Βλ. Χρήστου Π., ό.π., σ. 63, 66, 69 Πασχαλίδης Σ., ό.π., σ. 85 Μπακιρτζής Χ., ό.π., σ Χρήστου Π., ό.π., σ [4]. 7 Ό.π., σ [6]. 8 Ό.π., σ [178]. 5

7 κατοίκων της πόλης που αποτελούν θεϊκές δοκιμασίες - τιμωρίες, είναι οι αμαρτίες των κατοίκων της. 6

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΗΓΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΘΑΥΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ 1. Η ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 1.1 Η «θεοφύλακτος» και «ἁγιοφύλακτος» πόλη Η Θεσσαλονίκη, η «μεγαλόπολις» 9 και «περιφανής» 10 πόλη των Διηγήσεων, είναι ίσως η μόνη πόλη του ελληνικού χώρου η οποία από την ίδρυσή της 11 και σε όλο τον ιστορικό της βίο είχε αδιάκοπη δυναμική παρουσία, φτάνοντας στην κορύφωση της αίγλης της στη βυζαντινή περίοδο. Λόγω της άριστης γεωστρατηγικής της θέσης και του πολυσύνθετου ρόλου της αποτέλεσε το μήλο της έριδας μεταξύ των λαών που επέδραμαν στη Μακεδονία σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου 12. «Μητρόπολις» 13, έδρα του υπάρχου του Ιλλυρικού από το και έδρα εκκλησιαστικής αρχής, του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Ό.π., σ [74], σ [76]. 10 Ό.π., σ [61]. 11 Αναλυτικά για την ίδρυση της πόλης, βλ. Δήμιτσα Μ., Ἡ Μακεδονία ἐν λίθοις φθεγγομένοις καὶ μνημείοις σωζομένοις, τ. Α, Ἀθήνησιν 1896, σ Βακαλόπουλος Α., Ιστορία της Θεσσαλονίκης 316 π.χ , Θεσσαλονίκη 1997, σ Ταφραλή Ο., Η Θεσσαλονίκη από τις απαρχές έως τον 14ο αιώνα, μτφρ. Νικολοπούλου Α., Αθήνα 1994, σ Γλύκατζη-Αρβελέρ Ε., Γιατί το Βυζάντιο 13, Αθήνα 2009, σ Χρήστου Π., ό.π., σ [10], σ [17], σ [83], σ [117]. 14 Στις Διηγήσεις στο 1ο Θαύμα του Βιβλίου Α, αναφέρεται ο έχων το αξίωμα του υπάρχου του Ιλλυρικού Μαριανός (γύρω στο 500, βλ. Ό.π., σ. 27 Lemerle P., Les plus anciens recueils des miracles de Saint Demetrius et le penetration des Slaves dans les Balkans, ΙΙ. Commentaire, Paris 1981, σ. 79), ο οποίος ασκεί τη διακυβέρνηση της υπαρχίας από τη Θεσσαλονίκη: «Μαριανός τις [ ] ἐκελεύσθη παρ αὐτῶν καὶ τοὺς τῶν ὑπάρχων θρόνους τοὺς κατὰ τὸ Ἰλλυριῶν ἒθνος διέπειν. Καὶ δὴ φθάσας τὴν θεοφρούρητον τῶν Θεσσαλονικέων μητρόπολιν, καὶ ἁγνῶς καί εὐσεβῶς κυβερνῶντάς τῆς δίκης ἡνίας». Βλ. Χρήστου Π., ό.π., σ [10]. Στο 2ο Θαύμα του Β Βιβλίου αναφέρεται ο ύπαρχος Χαρίας (618): «ὓπαρχον ἐνταῦθα τοὔνομα Χαρίαν,». Βλ. Ό.π., σ [210]. Για τη Θεσσαλονίκη ως πρωτεύουσα της επαρχίας Μακεδονίας και υπαρχίας του Ιλλυρικού, βλ. Κωνσταντακοπούλου Α., Ιστορική γεωγραφία της Μακεδονίας (4ος -6ος αι.), Διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα 1984, σ. 82,

9 Ήταν η πόλη που ξεπερνούσε σε κάθε λογής πλούτο και σε ανθρώπους επιφανείς, συνετούς, χριστιανικότατους όλες τις πόλεις της Θράκης και του Ιλλυρικού και έλαμπε από παντού για τα προτερήματά της 16. Η σπουδαιότητά της πόλης λοιπόν και η φήμη της, ήταν η αιτία των επίμονων αλλεπάλληλων επιθέσεων από τους βάρβαρους επιδρομείς 17. Οι έπαινοι για την εξέχουσα θέση, το σημαντικό της ρόλο σε σχέση με άλλες στις εγκωμιαστικές αναφορές και επίθετα που της αποδόθηκαν διαχρονικά. Η Θεσσαλονίκη υπήρξε μία από τις «αυτόνομες» και «ελεύθερες πόλεις» (civitates liberae) 18 των ρωμαϊκών χρόνων και τιμήθηκε με τους τίτλους: «μητρόπολις», «κολωνία» (τιμητικός τίτλος της αποικίας), «νεωκόρος» (το δικαίωμα να κτίσει ναό για λατρεία των αυτοκρατόρων) 19. «Θεσσαλονίκη πόλις ἐστὶ μεγίστη καὶ πολυάνθρωπος, εἰς μὲν τὸ Μακεδόνων ἒθνος τελοῦσα, ἡγουμένη δὲ καὶ Θετταλίας και Ἀχαΐας καὶ μέντοι καὶ ἄλλων παμπόλλων ἐθνών ὅσα τῶν Ἰλλυριῶν τὸν ὓπαρχον ἡγούμενον ἒχει», λέγει ο Θεοδώρητος Κύρου στην Εκκλησιαστική Ιστορία 20. Κατά τους ρωμαϊκούς και βυζαντινούς χρόνους χαρακτηρίζεται ως πόλη «εὔανδρος», «μεγίστη», «πολυάνθρωπος», «περιφανής», «λαμπροτάτη», «περίπυστος», «λογίμη», «Μακεδόνων κορυφή», «πλουσιωτάτη», 15 Για το ζήτημα του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης ως «βικαρίου» του πάπα, βλ. Φειδᾶς Β., Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία 3, τ. Α, Ἀθῆναι 2002, σ. 861 Θεοχαρίδης Γ., Ἱστορία τῆς Μακεδονίας κατὰ τοὺς μέσους χρόνους ( ), Θεσσαλονίκη 1980, σ , Κωνσταντακοπούλου Α., Ιστορική γεωγραφία, σ , 67, 282 Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία. Σχεδίασμα για την εποχή από τα τέλη του Στ μέχρι τα μέσα του Θ αιώνα», Βυζαντινά 12 (1983), σ. 61 Σταυρίδου-Ζαφράκα Α., «Θεσσαλονίκη, πρώτη πόλις Θετταλίας», Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από της Ιουστινιανείου εποχής έως και της Μακεδονικής Δυναστείας, Θεσσαλονίκη 1991, σ Χρήστου Π., ό.π., σ [117]: «Σκοπήσας γὰρ ὡς ἁπάσης πόλεως κατά τε Θρᾴκην καὶ πᾶν τὸ Ἰλλυρικὸν ἡ θεοφύλακτος τῶν Θεσσαλονικέων μητρόπολις ὑπερβαλλόντως προὔχει πλούτῳ τε και ποικίλῳ, καὶ ὰνθρώποις εὐθεάτοις καὶ συνετοῖς καὶ χριστιανικωτάτοις,». 17 Ταρνανίδης Ι., «Η τιμή στον Άγιο Δημήτριο ως διαχρονική γέφυρα ελληνοσλαβικής πνευματικής επικοινωνίας», Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Από τη Β στη Γ χιλιετία, Θεσσαλονίκη 2008, σ Θεοχαρίδου Γ., ό.π., σ Ταφραλή Ο., ό.π., σ Θεοδώρητου Κύρου, Εκκλησιαστική Ιστορία, Migne J. P., P. G. 82, Paris 1864: 1232A. 8

10 «μεγαλόπολις», «πρωτεύουσα», «μητρόπολις», «μήτηρ πάσης Μακεδονίας», «πρεσβυτάτη», «ευσεβεστάτη» και «μακάρων γῆ» 21. Στα χρόνια της θεματικής οργάνωσης 22 η Θεσσαλονίκη αποκαλείται «ἄρχουσα τῶν δυτικῶν θεμάτων» και «μητέρα τῶν ἑσπερίων» 23 και λίγο αργότερα ο Ιωάννης Καμινιάτης συνθέτει το εγκώμιο της πατρίδας του, της «τῶν ἄλλων πόλεων ἀσυγκρίτως ὑπερτερεύουσα» και «πόλεως μεγάλης καὶ πρῶτης τῶν Μακεδόνων» 24, αφηγούμενος ως αυτόπτης μάρτυρας την πολιορκία και άλωση της Θεσσαλονίκης το 904 από τους Σαρακηνούς 25. Στις Διηγήσεις οι συγγραφείς αξιοποιώντας το ιστορικό γεγονός απευθύνονται στους Θεσσαλονικείς με σκοπό να αναδείξουν την προνομιακή σχέση της πόλης με τον Θεό και τον «προστάτην καὶ σύμμαχον» 26 της Άγιο Δημήτριο 27. Να τονίσουν και επαινέσουν «τὰς θεοσδότους 28, τὰς φιλανθρώπους καὶ αειμνήστους θαυματουργίας 29, τὴν ὰκάματον καί ὰνένδοτον προστασίαν[ ], προς ὕμνον θεού καί δόξαν τοῦ ἀθλοφόρου καὶ οἰκοδομὴν τῶν ἐκ καρδίας ἀκουόντων ὑμῶν 30, και πρὸς ὰσφάλειαν [ ] τῶν μετέπειτα γενεῶν» 31. Επομένως και τα επίθετα, εκτός «μεγαλόπολις» και «περιφανής», που αποδίδονται στην πόλη συνδέονται αποκλειστικά με τον σκοπό και τη σχέση αυτή, μια σχέση βαθιά θρησκευτική 32. Η 21 Δήμιτσα Μ. ό.π., σ. 399 και υποσημ Το θέμα Θεσσαλονίκης ιδρύεται στις αρχές του 9ου αιώνα. Βλ. Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ Σταυρίδου-Ζαφράκα Α., «Θεσσαλονίκη», ό.π., σ Σταυρίδου-Ζαφράκα Α., «Θεσσαλονίκη», ό.π., σ. 71 Γλύκατζη-Αρβελέρ Ε., ό.π., σ Ἰωάννου κληρικοῦ καὶ κουβουκλεισίου τοῦ Καμινιάτου, Εἰς τὴν Ἅλωσιν τῆς Θεσσαλονίκης, Migne J. P., P. G.109, Paris 1863: 536C, 528C. 25 Για τα ρητορικά και αγιολογικά κείμενα που αναφέρονται στη Θεσσαλονίκη, βλ. Καλτσογιάννη Ε., Κοτζάμπαση Σ., Παρασκευοπούλου Η., Η Θεσσαλονίκη στη βυζαντινή λογοτεχνία. Ρητορικά και αγιολογικά κείμενα, (Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 32), Θεσσαλονίκη Χρήστου Π., ό.π., σ [282]. 27 Συγκεκριμένα στο Α και Β Βιβλίο, καθώς στο Γ Βιβλίο δεν προβάλλεται η προνομιακή του σχέση με την πόλη και η πολιουχική ιδιότητά του Αγίου, αλλά η εξάπλωση της οικουμενικής τιμής του. 28 Ό.π., σ [176]. 29 Ό.π., σ [175]. 30 Ό.π., σ [6]. 31 Ό.π., σ [178]. 32 Κωνσταντακοπούλου Α., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Χώρος και ιδεολογία, (Παν. Ιωαννίνων, Ε.Ε. Φ.Σ., Δωδώνη παράρτημα αρ. 62), Γιάννενα 1996, σ Καλτσογιάννη Ε., Κοτζάμπαση Σ., Παρασκευοπούλου Η., ό.π., σ

11 πόλη: «θεοπαίδευτος» 33, «θεόρρυστος» 34, «θεόσωστος» 35, «θεοφρούρητος» 36, «θεοφιλής» 37, «θεοφύλακτος» 38, «φιλόχριστος» και «φιλόμαρτυς» 39, «ἁγιοφύλακτος» 40, «ἀθλοφοροφύλακτος» 41, «μαρτυροφύλακτος» 42 και «ὁ μέγας τοῦ Χριστοῦ μάρτυς Δημήτριος» 43 : «σωσίπατρις» και «φιλόπολις» 44, «σωσίπολις» 45, «υπέρμαχος καὶ φιλόπατρις» 46. Συνεπώς η πόλη συνδέεται αποκλειστικά με την «ἀσύγκριτον κηδεμονίαν» 47 του Αγίου και όταν η πόλη κινδυνεύει τότε οι Θεσσαλονικείς απευθύνουν ικεσίες και δεήσεις για να έχουν στο πλευρό τους με «τὴν θείαν εὐμένειαν» 48 τον Άγιο Δημήτριο, ένα «συμπατριώτη» 49 και «σύνοικον» 50. Η σωτηρία και επιβίωση της πόλης και των κατοίκων της επιτυγχάνεται μόνο «διὰ τῶν πρεσβειῶν τοῦ γνησίου δούλου, ἡμετέρου δὲ δεσπότου» 51 Αγίου Δημητρίου 52. Αυτή η βαθιά θρησκευτική σχέση καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο η πόλη προσδιορίζεται και αποτυπώνεται στις Διηγήσεις. Καθώς όλα παραπέμπουν στην παρουσία του Αγίου και στην κηδεμονία του, η αποτύπωση και τα χαρακτηριστικά της πόλης είναι καθορισμένα και εξυπηρετούν αυτό το θρησκευτικό πλαίσιο. Λεπτομερής περιγραφή της ζωής στην πόλη και γενικά μία απεικόνιση της πόλης δεν υπάρχει αν και συνέβησαν σε αυτήν σημαντικά ιστορικά γεγονότα και η 33 Χρήστου Π., ό.π., σ [218]. 34 Ό.π., σ [300]. 35 Ό.π., σ [196], σ [231], σ [290]. 36 Ό.π., σ [10]. 37 Ό.π., σ [52]. 38 Ό.π., σ [4], σ [175]. 39 Ό.π., σ [4]. 40 Ό.π., σ [202]. 41 Ό.π., σ [295]. 42 Ό.π., σ [83], σ [198], σ [245], σ [288]. 43 Ό.π., σ [56]. 44 Ό.π., σ [116]. 45 Ό.π., σ [176]. 46 Ό.π., σ [188]. 47 Ό.π., σ [116]. 48 Ό.π., σ [175]. 49 Ό.π., σ [195]. 50 Ό.π., σ [175]. 51 Ό.π., σ [178]. 52 Κωνσταντακοπούλου Α., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, σ

12 απουσία της δεν είναι τυχαία, αλλά αποτελεί μια συνειδητή επιλογή των συγγραφέων που συνάδει με το σκοπό των Διηγήσεων 53. Η πόλη είναι περιτειχισμένη και ανεπτυγμένη με κεντρικό σημείο τον ναό του Αγίου. Τα τείχη της οριοθετούν την πόλη και τη διαχωρίζουν από τη χώρα και παρά την ιδιαίτερη σημασία τους για την άμυνα της πόλης, δεν προβάλλονται ως σημείο αναφοράς όπως ο ναός του Αγίου Δημητρίου. Τα «πραγματικά τείχη» που προστατεύουν την πόλη είναι ο Άγιος ο οποίος «ὡς τεῖχος ὰκαταμάχητον» 54, «τεῖχος ἄσειστον νοητόν καὶ δαίμοσι καί βαρβάροις ὰκαταγώνιστον ἔρυμα, καὶ βιωτικῶν κλυδώνων φρούριον γαληνόδωρον, καὶ σωμάτων καὶ ψυχῶν ὰΐδιον φυλακτήριον» 55, διατηρεί την πόλη απόρθητη και ασφαλή 56. Η πόλη είναι δηλαδή ένα προστατευμένος χώρος υπό «τὴν ποικίλην τοῦ ὰθλοφόρου κηδεμονίαν καὶ τὴν θεάρεστον πρόνοιαν» 57, ενώ αντίθετα η χώρα δηλαδή «τὰ εκτὸς τῆς πόλεως» 58 είναι απροστάτευτα και εκτεθειμένα 59. Όσα τοπωνύμια, δημόσια κτίρια, ναοί (εκτός του ναού του Αγίου) και τεμένη αναφέρονται, τοποθετούνται με τρόπο ασαφή στην πόλη και στη χώρα που την περιβάλλει. Στην πόλη ο ναός του Αγίου με το αργυρό κιβώριο στο κέντρο του ναού προς την αριστερή πλευρά 60, περιγράφεται με μεγάλη ακρίβεια και αποτελεί «το κέντρο του αθλοφόρου» και την «καρδιά της Θεσσαλονίκης» 61. Ο ναός 53 Ό.π., σ. 15, 58, Χρήστου Π., ό.π., σ [25]. 55 Ό.π., σ [4]. 56 Κωνσταντακοπούλου Α., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, σ Χρήστου Π., ό.π., σ [61]. 58 Ό.π., σ [69]. 59 Ό.π., σ [69]: «διὰ τὸν πρῶτον μὲν τὴν ὶσόψαμμον ἐκείνην τῶν βαρβάρων πληθὺν ἄπαντα τὰ ἑκτός τῆς πόλεως κατεδηδοκέναι», Ό.π., σ. 328, 7 [137]: «Μετὰ δὲ ταῦτα τοὺς καρποὺς τῶν δένδρων καὶ τοὺς ὅρπηκας καὶ τὰς ρίζας αὐτών τε καὶ λαχάνων πάντων, εἶτα τὴν ἣμερον χλόην καὶ τὰς ἀγριοβλάστους βοτάνας καὶ τοὺς καλουμένους χλωροὺς ὰκάνας, καὶ αὐτὸν λοιπὸν τὸν χοῦν τῆς γῆς κατεδάρδαψαν» Κωνσταντακοπούλου Α., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, σ Χρήστου Π., ό.π., σ [87]. 61 Ό.π., σ Για την αναπαράσταση του κιβωρίου μέσα από φιλολογικά και αρχαιολογικά δεδομένα, βλ. Θεοτοκά Ν., «Περί των κιβωρίων του αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης και Κωνσταντινουπόλεως», Μακεδονικά 2 ( ), Θεσσαλονίκη 1953, σ Γενικά για το κιβώριο, βλ. Μέντζος Α., Το προσκύνημα του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης στα βυζαντινά χρόνια, Αθήναι 1994, σ Πρωτ. Βακάρου Δ., Τό μύρον τοῦ ἁγίου Δημητρίου τοῦ Θεσσαλονικέως, Θεσσαλονίκη 1984, σ

13 βρίσκεται «ἐν μέσῃ τῇ πόλει» 62 και είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο κινούνται τα πάντα, ενώ το «θέατρον» 63, «τὸ πραιτώριον τῶν ὑπάρχων» 64, «τὸ στάδιον» 65, «τὰ δημόσια βαλανεία» 66, «τὸ ἐπισκοπεῖον» 67 αναφέρονται αόριστα Η Θεσσαλονίκη πριν τις Διηγήσεις Επιχειρώντας σύντομη αναδρομή στην ιστορία της πόλης ξεκινώντας από τον 1ο αιώνα μ.χ. πρέπει αρχικά να αναφερθεί το προνόμιο των κατοίκων της, η πόλη τους να είναι σταθμός ιεραποστολικής περιοδείας του Αποστόλου Παύλου και η ίδρυση τοπικής Εκκλησίας να αποτελεί έργο του Αποστόλου των Εθνών 69. Στην πόλη τους έζησε και μαρτύρησε επί Γαλερίου το 305 στους μεγάλους διωγμούς των χριστιανών ο πολιούχος και προστάτης της Άγιος Δημήτριος, ένας από τους προσφιλέστερους αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας του οποίου η φήμη και η τιμή του δεν περιορίστηκαν στα όρια της πόλης αλλά επεκτάθηκαν σε όλη την οικουμένη 70. Η ευσέβεια και η τιμή προς τον Άγιο είναι στενά συνδεδεμένη με την προστασία της πόλης από εσωτερικούς κινδύνους 71 ή από βάρβαρους 62 Χρήστου Π., ό.π., σ [309], 5 [311]. 63 Ό.π., σ [132]. 64 Ό.π., σ [22], σ [23], σ [128]. 65 Ό.π., σ [24]. 66 Ό.π., σ [143]. 67 Ό.π., σ [312]. 68 Κωνσταντακοπούλου Α., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, σ. 18, 19. Για την πιθανή θέση των δημόσιων κτιρίων: Καρτσιακλή Β., Η αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη από τον 7ο έως τον 10ο αιώνα με βάση κείμενα της περιόδου, Μεταπτυχιακή εργασία, Θεσσαλονίκη 2010, σ Ἡ Καινή Διαθήκη μετά συντόμου ἑρμηνείας ὑπό Π.Τρεμπέλα 44, Ἀθῆναι 1986, Πράξεις ιζ, 1-2: «Διοδεύσαντες δὲ τὴν Ἀμφίπολιν καὶ Ἀπολλωνίαν ἦλθον εἰς Θεσσαλονίκην, ὅπου ἦν συναγωγὴ τῶν Ἰουδαίων. κατὰ δὲ τὸ εἰωθὸς τῷ Παύλῳ εἰσῆλθε πρὸς αὐτοὺς, καὶ ἐπὶ σάββατα τρία διελέγετο αὐτοῖς ἀπὸ τῶν γραφῶν» Βακαλόπουλος Α., ό.π., σ Παπαγιαννόπουλου Α., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1983, σ Δήμιτσα Μ., ό.π., σ Πασχαλίδης Σ., Οἱ Ἃγιοι τῆς Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2013, σ Παπαδόπουλου Α., Ὁ Ἃγιος Δημήτριος εἰς τὴν ελληνικὴν καὶ βουλγαρικὴν παράδοσιν, Θεσσαλονίκη 1971, σ. 13 Χαρακτίδου Κ., Θεσσαλονίκη, ἡ πόλις τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1939, σ Βλ. Α Βιβλίο 10ο Θαύμα: «Περὶ τῆς κυρίας Εὐταξίας», Χρήστου Π., ό.π., σ [81] - σ [93]. 12

14 επιδρομείς. Η προνομιακή της σχέση με τον Άγιο συνέβαλλε καταλυτικά να εξελιχθεί η πόλη σε θρησκευτικό - προσκυνηματικό κέντρο 72. Λόγω της σημαντικής της θέσης γίνεται από τον Μέγα Κωνσταντίνος το , έδρα των πολεμικών του επιχειρήσεων εναντίον του Λικινίου 73. Το και το 391 ο Θεοδόσιος Α παραμένει στη Θεσσαλονίκη 74 για να αντιμετωπίσει τις καταστροφικές επιδρομές των Γότθων και των συμμάχων τους Αλανών και Ούννων 75. Στη Θεσσαλονίκη βαπτίσθηκε χριστιανός και εδώ εκδόθηκε το Διάταγμα 76, με το οποίο ορίστηκε ο Χριστιανισμός επίσημη θρησκεία τους Κράτους. Κυρίαρχο στοιχείο αποτελούν πλέον στη χερσόνησο του Αίμου 77 οι βαρβαρικές επιδρομές καθώς εκτός των Γότθων νέα βαρβαρικά φύλα παραβιάζουν το σύνορο του Δούναβη, ενεργούν επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη και πολιορκούν ανεπιτυχώς τη Θεσσαλονίκη 78. Μεγάλες πόλεις πλήττονται ή και 72 Στις αρχές του 10ου αιώνα ο αρχιεπίσκοπος Πλωτίνος λέγει πως η πόλη χρωστά περισσότερο στο μαρτύριο του Αγίου τη φήμη και δόξα της παρά στους ιδρυτές της: «ἥτις πλέον τὸ περιφανὲς καὶ ἐπίσημον ἀπὸ τῆς τούτου σεπτῆς μαρτυρίας ἢ πάλαι ἀπὸ τοῦ τοὺς θεμελίους ταύτῃ καταβαλομένου ἐκληρώσατο, ἣν οὗτος μᾶλλον λαμπρὰν καὶ αἰδέσιμον καὶ πᾶσι ὑπ οὐρανὸν γνώριμον διαδείκνυσιν». Βλ. Σταυρίδου-Ζαφράκα Α., «Πολιτικές και πνευματικές σχέσεις της Θεσσαλονίκης με την Κωνσταντινούπολη στα χρόνια του Λέοντα Στ», Βυζαντιακά 30, ( ), σ Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ. 82, Η παραμονή του στην πόλη μαρτυρείται στις Διηγήσεις, βλ. Χρήστου Π., ό.π., σ [76]. Αρνητικό γεγονός στη σχέση του με την πόλη έχει μείνει η σφαγή 7.000, κατ άλλους Θεσσαλονικέων το 390 στον Ιππόδρομο της πόλης με διαταγή του Θεοδοσίου, πράξη που δεν έμεινε ατιμώρητη. Βλ. Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ Vasiliev Α., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ( ), μτφρ. Σαβράμη Δ., τ. Α, Αθήνα 1995, σ. 114 Γιάτσης Σ., «Η σφαγή στον Ιππόδρομο της Θεσσαλονίκης το 390 μ.χ.. Ένα πολιτικό έγκλημα του Θεοδοσίου Α», Εώα και Εσπέρια τ. 6 ( ), σ Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: esperia/article/viewfile/2051/1895.pdf 75 Χριστοφιλοπούλου Α., Βυζαντινή Ιστορία 2, τ. Α , Θεσσαλονίκη 1996, σ. 167, Εκδόθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 380 από τον Θεοδόσιο Α, τον Γρατιανό και τον Ουαλεντινιανό Β. Βλ. Codex Theodosianus, έκδ. Mommsen Th. & Meyer P.M., Berolini 1905, XVI.1.2.: «Cunctos populos, [ ] doctrinam patris et filii et spiritus sancti unam deitatem sub parili maiestate et sub pia trinitate credamus». 77 Για το γεωγραφικό χώρο της χερσονήσου και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιοχής, βλ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μαρία, Οι βαλκανικοί λαοί κατά τους μέσους χρόνους, Θεσσαλονίκη 1992, σ Το 479 μετά την καταστροφή των Στόβων, οι Οστρογότθοι υπό τον Θεοδώριχο Αμάλη στρέφονται μάταια εναντίον της Θεσσαλονίκης. Στις επιδρομές ουννικών φύλων το 540 και 13

15 καταστρέφονται 79, η ύπαιθρος χώρα λεηλατείται. Ο πληθυσμός μειώνεται από τις βαρβαρικές επιθέσεις και από επιδημία πανώλης 80. Οι επιπτώσεις είναι καταστρεπτικές ειδικά για το βόρειο και βορειοδυτικό τμήμα της χερσονήσου 81. Στα τέλη της βασιλείας του Ιουστινιανού Α ( ) και παρά το σύστημα οχυρώσεως πόλεων και συνόρων που είχε εφαρμόσει για το οποίο μας πληροφορεί ο Προκόπιος στο έργο του Περὶ κτισμάτων 82, είχε φανεί ο πραγματικός κίνδυνος για τη Θεσσαλονίκη με την εμφάνιση στο προσκήνιο των Αβάρων 83 και των Σλάβων 84. Οι Σλάβοι ήταν εγκατεστημένοι τον 6ο αιώνα στα βόρεια του Δούναβη. Σε βυζαντινά κείμενα αναφέρονται ως «Σκλαυηνοί» ή «Σκλαβηνοί», «Σθλαβηνοί», «Σκλάβοι», «Σθλάβοι» και η χώρα τους «Σκλαβηνία» 85. Ανοργάνωτοι πολιτικά Κοτριγούρων το 558/59 η Θεσσαλονίκη παραμένει απόρθητη. Βλ. Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ. 132, Lemerle P., «Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de l époque romaine jusque au VIII e siècle», Revue Historique 211 (1954), σ Κωνσταντακοπούλου Α., Ιστορική γεωγραφία, σ. 112, Σινάκος Α., «Η επίδραση των λοιμών και των φυσικών καταστροφών του τέλους του 6ου και των αρχών του 7ου αιώνα στη διαμόρφωση της πολιτικής του αυτοκράτορα Μαυρικίου», Εώα και Εσπέρια, τ. 6 ( ), σ. 98, 100, 108. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: php/esperia/article/viewfile/2045/1889.pdf 81 Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ Procopius Caesariensis, ex recensione G. Dindorfii, VOL. III., Bonnae 1838, Λόγος Δ σ Οι Άβαροι μετά την αποτυχία τους το 626 να κυριεύσουν την Κωνσταντινούπολη, εξαφανίζονται από την ιστορία του Βυζαντίου. Βλ. Στράτος Α., Τὸ Βυζάντιον στὸν Ζ αιώνα, τ. Β, Ἀθῆναι 1966, σ Γενικά για τους Αβάρους, βλ. Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ. 139 Χριστοφιλοπούλου Α., Βυζαντινή Ιστορία, τ. Α, σ Στράτος Α., ό.π., σ Τσορμπατζόγλου Παντελεήμων Αρχιμ., Η των Θεσσαλονικέων Μεγαλόπολις και οι Σλάβοι, Λονδίνο 2008, σ. 46. Για τις σχέσεις του Βυζαντίου με τους Αβάρους, βλ. Καρδαράς Γ., Το Βυζάντιο και οι Άβαροι, ΣΤ - Θ αι., Διδακτορική διατριβή, Ιωάννινα Γενικά για τους Σλάβους, βλ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μ., Βυζάντιο και Σλάβοι - Ελλάδα και Βαλκάνια (6ος-20ος αι.), Θεσσαλονίκη 2001, σ Στράτος Α., ό.π., σ Ἂμαντος Κ., Ἱστορία τοῦ Βυζαντινού Κράτους 3, τ. Α, Ἀθῆναι 1963, σ Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ. 137 Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ. 22 Τσορμπατζόγλου Παντελεήμων Αρχιμ., ό.π., σ Ἂμαντος Κ., ό.π., σ. 241, 457, 459 Ζακυθηνού Δ., Βυζαντινή ἱστορία , Αθήνα Γιάννινα 1989, σ. 97 Αβραμέα Α., «Σημείωμα για το εθνικό όνομα "Σλάβος" και τη σημασιολογική του εξέλιξη στις βυζαντινές πηγές», Ελληνικά 25 (1972), σ

16 υποτάχθηκαν 86 στους Αβάρους, ασιατικό φύλο με στρατιωτική και πολιτική οργάνωση, οι οποίοι συγκρότησαν ισχυρό κράτος στην κεντρική Ευρώπη 87. Οι Άβαροι εγκατεστημένοι πέρα από τον Δούναβη, εκμεταλλευόμενοι την απασχόληση του κράτους στο ανατολικό μέτωπο, καταλαμβάνουν το στρατηγικής σημασίας Σίρμιο το Άβαροι και Σλάβοι παρά τις εναντίον τους εκστρατείες ( ) του Μαυρικίου 89 και τις συνθήκες έναντι ετήσιων χορηγιών, πραγματοποιούν επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη 90. Η Θεσσαλονίκη βρίσκεται πλέον συνεχώς υπό απειλή καθώς από 597 έως και το , Αβαροσλάβοι 92 ή μόνο Σλάβοι 93 προσπαθούν ανεπιτυχώς να την καταλάβουν επιδιώκοντας πλούτη και λάφυρα επωφελούμενοι λιμούς, διχόνοιες μεταξύ των κατοίκων της, σεισμούς, 86 Για το πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ Αβάρων και Σλάβων, βλ. Καρδαράς Γ., «Όψεις συμβίωσης, συνεργασίας και επιδράσεων μεταξύ Αβάρων και Σλάβων, 6 ος -9 ος αι.», Βυζαντιακά 28, Θεσσαλονίκη 2009, σ Vasiliev Α., ό.π., σ Τσορμπατζόγλου Παντελεήμων Αρχιμ., ό.π., σ Το ισχυρό κράτος τους διατηρήθηκε έως το 803, βλ. Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, Theophylacti Simocattae Historiae, έκδ. De Boor C.-Wirth P., Stutgardiae 1972, Α, 3, 3, σ Η άλωση του Σιρμίου αποτελεί σταθμό για τις μετέπειτα εξελίξεις καθώς οι βόρειες βυζαντινές επαρχίες μένουν πλέον εκτεθειμένες στις επιδρομές. Βλ. Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ Καραγιαννόπουλος Ι., Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, Ιστορία Μέσης Βυζαντινής περιόδου ( ) 5, τ. Β, Θεσσαλονίκη 1993, σ Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μ., «Συμβολή εις την χρονολόγησιν των αβαρικών και σλαβικών επιδρομών επί Μαυρικίου ( ), (μετ' επιμέτρου περί των Περσικών Πολέμων)», Σύμμεικτα 2 (1970), σ , (γενικό χρονολογικό διάγραμμα σ ) Καρπόζηλος Απ., Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τ. Α, Αθήνα 1997, σ Ἂμαντος Κ., ό.π., σ Χριστοφιλοπούλου Α., Βυζαντινή Ιστορία, τ. Α, σ Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, μτφρ. Παναγόπουλος Ι., τ. Α, Αθήνα 1978, σ Κυριακίδης Σ., Θεσσαλονίκια μελετήματα: 1) Αἱ περὶ τὸν Στρυμόνα καὶ τὴν Θεσσαλονίκην σλαβικαί ἐποικήσεις κατὰ τὸν μέσον αἰῶνα 2) Διοικητική ἱστορία τοῦ θέματος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1939, σ Haldon J., Byzantium in the seventh century: the transformation of a culture, Cambridge 1990, σ Για τον όρο Αβαροσλάβοι και την έννοιά του, βλ. Καρδαράς Γ., «Όψεις συμβίωσης», ό.π., σ. 137, Στις πολιορκίες αρχικά συμμετέχουν και αλλογενείς βάρβαροι (βλ. Χρήστου Π., ό.π., σ [117]), Βούλγαροι και άλλα υποτελή άπειρα έθνη από το αβαρικό χαγανάτο (Ό.π., σ [198]. Μετά την αποτυχημένη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 626 από τους Αβάρους και την αποχώρησή τους από τη Βαλκανική, οι Σλάβοι αυτόνομα συνεχίζουν τις ληστρικές τους επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη. 15

17 δόλια σχέδια, συνομωσίες. Ο Άγιος Δημήτριος ο οποίος θεράπευε ψυχικές και σωματικές ασθένειες των κατοίκων της 94 στρέφοντας δια των πρεσβειών του το θείο έλεος προς την πόλη 95, με τις θαυματουργικές επεμβάσεις του σώζει και την πόλη από τους βάρβαρους επιδρομείς. Για τους Σλάβους η Θεσσαλονίκη ήταν η σημαντικότερη πόλη του πολιτισμένου κόσμου που συνάντησαν και ο Άγιος Δημήτριος ο προστάτης της, ορθώθηκε μπροστά τους 96. Αρχικά οι επιθέσεις τους είχαν ληστρικό και πρόσκαιρο χαρακτήρα, όμως στις αρχές του 7ο αιώνα σλαβικά φύλα έρχονται για εγκατάσταση στον μακεδονικό χώρο 97. Στις Διηγήσεις οι Σλάβοι ονομάζονται γενικά «Σκλαβηνοί» 98 ή «Σκλάβοι» 99 εκτός αυτών που αναφέρονται ή με τα ιδιαίτερα ονόματά τους με τα οποία εκείνοι αυτοπροσδιορίζονταν: «Δρογουβίτες», «Σαγουδάτοι», «Βελεγεζίτες», «Βαϊουνίτες», «Βερζίτες» 100 ή ως οι «τοῦ Στρυμῶνος καὶ Ρυγχίνου» 101, ονόματα σχετικά με τον τόπο εγκατάστασής τους. Ο Ιωάννης Επίσκοπος Νικίου της Κάτω Αιγύπτου έγραφε τον 7ο αιώνα, μια και η φήμη των εισβολών αυτών έφθασε στην Αίγυπτο, πως κατά τη διάρκεια της Βασιλείας το Φωκά, «οι βασιλείς της εποχής αυτής, με τη βοήθεια των βαρβάρων, των ξένων εθνών και των Ιλλυριών, κατέστρεψαν χριστιανικές πόλεις και μετέφεραν τους κατοίκους τους στην αιχμαλωσία και ότι καμιά πόλη δεν σώθηκε, 94 Ό.π., σ [216]. 95 Ό.π., σ [148]: «αἱ πρεσβεῖαι τοῦ πανενδόξου μάρτυρος ἔκαμψαν τὸν θεϊκὸν ἔλεον ἐπὶ τὴν πόλιν». 96 Ταρνανίδης Ι., «Η τιμή στον Άγιο Δημήτριο», ό.π., σ Για την άποψη περί δήθεν ειρηνικής διεισδύσεως των Σλάβων και εγκατάστασή τους στον ελληνικό χώρο ήδη από τα τέλη του 6 ου αιώνα, βλ. Παπούλια Β., «Το πρόβλημα της ειρηνικής διεισδύσεως των Σλάβων στην Ελλάδα», Διεθνές Συμπόσιο: Βυζαντινή Μακεδονία ( ), Θεσσαλονίκη 1995, σ Σε ότι αφορά το θέμα των Σλάβων στη Μακεδονία και στην Ελλάδα γενικότερα, βλ. Τσορμπατζόγλου Παντελεήμων Αρχιμ., ό.π., σ Πλήρης βιβλιογραφία και στο: Μίντσης Γ., «Ξενικές εγκαταστάσεις στη μεσαιωνική Μακεδονία (Το πρόβλημα των σλαβικών εποικισμών στη διεθνή βιβλιογραφία)», Βυζαντιακά 15 (1995), σ Ενδεικτικά: Χρήστου Π., ό.π., σ [108], σ [117], σ [179], κ.α. 99 Ενδεικτικά: Ό.π., σ [189], σ [243], σ [260], κ.α. 100 Ό.π., σ [179]. 101 Ενδεικτικά: Ό.π., σ [242], 13 [243], σ [257], κ.α. 16

18 παρά μόνο η Θεσσαλονίκη, της οποίας τα τείχη ήταν πολύ ισχυρά και έμεινε με τη βοήθεια του Θεού, ελεύθερη. Αλλά όλη η επαρχία καταστράφηκε και ερημώθηκε» Οι βαρβαρικές επιθέσεις, πολιορκίες και η άλωση του 904 Το Α και Β Βιβλίο των Διηγήσεων αποτελούν την κύρια πηγή των βαρβαρικών επιθέσεων, πολιορκιών εναντίον της Θεσσαλονίκης στα τέλη του 6ου και αρχές του 7ου αιώνα και εγκαταστάσεων σλαβικών φύλων στη Μακεδονία τον 7ο αιώνα. Προβλήματα χρονολόγησής τους 103, υπερβολές, έλλειψη ακρίβειας δεν μπορούν να οδηγήσουν στην απόρριψή τους ως αναξιόπιστης ιστορικής πηγής 104 και αιτιολογούνται από τον αγιολογικό χαρακτήρα του έργου, καθώς οι συγγραφείς δεν ενδιαφέρονται τόσο για την ακριβή εξιστόρηση των γεγονότων όσο για την ανάδειξη των υπέρ της πόλεως θαυμάτων του Αγίου, προς δοξολογία του Θεού, 102 The Chronicle of John, bishop of Nikiu, Translated from Zotenberg's Ethiopic Text by R.H. Charles, London 1916, σ Vasiliev Α., ό.π., σ. 222 Kaegi W., Ηράκλειος, Αυτοκράτορας του Βυζαντίου, μτφρ. Κωνσταντινάκου Δ., Αθήνα 2007, σ Στην παρούσα εργασία ακολουθώ τη χρονολόγηση που προτείνεται στο: Χρήστου Π., ό.π., σ Για το ζήτημα της χρονολόγησης των επιδρομών και πολιορκιών: Lemerle P., Miracles ΙΙ, σ Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μ., «Συμβολή», ό.π., σ Vryonis S., «The Evolution of Slavic Society and the Slavic Invasions in Greece. The First Major Attack on Thessaloniki, A. D. 597», Hesperia 50 (1981), σ Korres Th., «Some Remarks on the First Two Major Attempts of the Avaroslavs to capture Thessaloniki (597 and 614)», Βυζαντινά 19 (1998), σ. 172, Χριστοφιλοπούλου Α, «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ Δαπέργολας Ν., Σλαβικές εγκαταστάσεις στην Μακεδονία έως και τον 9ο αιώνα, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2000, σ Αλεκάκης Π., Επιδρομές και εγκαταστάσεις σλαβικών φύλων στο βορειοελλαδικό χώρο από τον 6 ο μέχρι τον 8 ο αιώνα, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2011 Ιατρού Σ., Οι δύο πρώτες αβαροσλαβικές πολιορκίες της Θεσσαλονίκη: προβλήματα ερμηνείας των θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου, Μεταπτυχιακή εργασία, Θεσσαλονίκη 2009, σ Ο Speck P. θεωρεί τις Διηγήσεις αναξιόπιστη ιστορική πηγή: Speck P., «De miraculis Sancti Demetrii, qui Thessalonicam profugus venit, oder: Ketzerisches zu den Wundergeschichten des Heiligen Demetrios und zu seiner Basilika in Thessalonike», Poikila Byzantina 12, Varia IV, Bonn 1993, σ Κριτική των απόψεων του Speck P.: Ζαφράκα-Σταυρίδου Α., «Η νεώτερη έρευνα για τη λατρεία και τα θαύματα του Αγίου Δημητρίου», Χριστιανική Θεσσαλονίκη: ο ναός του Αγίου Δημητρίου, Προσκύνημα Ανατολής και Δύσεως, Θεσσαλονίκη 2001, σ

19 προς ευχαριστία προς τον υπερασπιστή της πόλης Άγιο και προς οικοδομή των πιστών 105. Οι Διηγήσεις στο Α Βιβλίο 106 (Θαύμα 13ο: «Περὶ τῆς πολιορκίας τῆς πόλεως» 107, Θαύμα 14ο: «Περὶ τοῦ τραγωδοῦ» 108 και Θαύμα 15ο: «Περὶ τῆς ὀπτασίας τῶν ἀγγέλων» 109 ) καταγράφουν αποκλειστικά την πρώτη πολιορκία των Αβαροσλάβων η οποία πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 22 Σεπτεμβρίου του 597, στα χρόνια βασιλείας του Μαυρικίου ( ). Αιτία της πολιορκίας αποτελεί η άρνηση του Μαυρικίου να ικανοποιήσει κάποιο αίτημα του χαγάνου των Αβάρων Βαϊανού, πιθανόν συνέχιση της ετήσιας χορηγίας. Χιλιάδες Αβαροσλάβοι εμφανίζονται για πρώτη φορά ξαφνικά μπροστά στα τείχη της πόλης (αναφέρεται ο αριθμός εκατό χιλιάδες που πιθανόν να είναι υπερβολικός) πενήντα ημέρες μετά το τέλος λοιμού που είχε πλήξει την πόλη. Από την πόλη απουσιάζει ο έπαρχος με εκλεκτό τακτικό στρατιωτικό τμήμα, οι άρχοντες και πολλοί κάτοικοί της που είχαν αποκλεισθεί σε προάστια και αγρούς λόγω του τρύγου. Η Θεσσαλονίκη σώζεται με τη θαυματουργική επέμβαση του προστάτης της Αγίου μετά από πολιορκία επτά ημερών. Οι επιδρομείς αποχωρούν άτακτα προς τα βόρεια και επιστρέφουν στις εστίες τους, πέρα από τον Δούναβη 110. Στο 12ο Θαύμα: «Περὶ ἐμπρησμοῦ τοῦ κιβωρίου» 111 του Α Βιβλίου, αν και προηγείται των Θαυμάτων 13-15, καταγράφεται μεταγενέστερη επίθεση των Σλάβων, στις 27 Οκτωβρίου του 609, στα χρόνια βασιλείας του Φωκά ( ). Έως πέντε χιλιάδες επίλεκτοι Σλάβοι προσπαθούν να αιφνιδιάσουν και να κυριεύσουν την πόλη, ενώ οι κάτοικοι έχουν συγκεντρωθεί στον ναό του Αγίου λόγω φωτιάς στο άγιο κιβώριο στη μέση της νύχτας, κατ οικονομία του αγίου. Όπως ήταν συγκεντρωμένοι με τη φροντίδα του Αγίου, οι φωνές ευσεβή και επίσημου άνδρα για δήθεν επικείμενη επίθεση βαρβάρων με στόχο να αποφευχθεί 105 Χρήστου Π., ό.π., σ , Οι τίτλοι των θαυμάτων από τα περιεχόμενα των Διηγήσεων, βλ. Ό.π., σ Ό.π., σ [116] - σ [130]. 108 Ό.π., σ [131] - σ [165]. 109 Ό.π., σ [166] - σ [175]. 110 Ό.π., σ Ζακυθηνού Δ., ό.π., σ Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ , 145 Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ Χρήστου Π., ό.π., σ [100] - σ [115]. 18

20 τυχόν κλοπή του λιωμένου αργύρου, ξεσηκώνουν τους κατοίκους και αντιλαμβανόμενοι ότι ο κίνδυνος είναι πραγματικός, οργανώνονται και καταδιώκουν τους επιδρομείς 112. Τρίτη ανεπιτυχή προσπάθεια κυρίευσης της Θεσσαλονίκη το 615, στον πέμπτο χρόνο της βασιλείας του Ηρακλείου ( ), καταγράφεται στο Β Βιβλίο και στο 1ο Θαύμα: «Περὶ τῆς πολιορκίας διὰ πλοίων» 113. Σλαβικά φύλα, εκ των οποίων αναφέρονται πέντε 114, υπό την ηγεσία του Χάτζωνος έχοντας ως στόχο εκτός από την κατάληψη της πόλης και την εγκατάσταση αυτή τη φορά, γι αυτό έχουν μαζί τις οικογένειές τους και τις αποσκευές τους, αφού πρώτα 115 επέδραμαν σε μεγάλο μέρος βυζαντινών εδαφών και άφησαν ακατοίκητες πολλές πόλεις και επαρχίες 116, επιτίθενται εναντίον της πόλης από την ξηρά και ιδιαίτερα από τη θάλασσα. Οι Θεσσαλονικείς υπερασπίζονται με επιτυχία την πόλη τους, τις τρεις πρώτες ημέρες της πολιορκίας. Την τέταρτη ημέρα χάρη στην παρουσία και θαυματουργική παρέμβαση του Αγίου, ο στόλος τους από μονόξυλα καταστρέφεται και η πόλη σώζεται από την καταστροφή. Μετά την αποτυχία τους σλαβικά φύλα για πρώτη φορά εγκαθίστανται στον ελλαδικό χώρο Ό.π., σ Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ. 142 Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ Χρήστου Π., ό.π., σ [179] - σ [194]. 114 Ό.π., σ [179]: «Πλῆθος ἄπειρον συναχθὲν ἀπό τε τῶν Δρογουβιτῶν, Σαγουδάτων, Βελεγεζιτῶν, Βαϊουνιτῶν, Βερζιτῶν καὶ λοιπῶν ἐθνῶν». 115 Ο Θεοχαρίδης Γ. σε αντίθεση με τον Barišic F., θεωρεί ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί πρωθύστερο σχήμα και τα σλαβικά φύλα αφού απέτυχαν να καταλάβουν τη Θεσσαλονίκη ακολούθως στράφηκαν εναντίον της Ελλάδος και άλλων περιοχών. Βλ. Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ. 149 υποσημ. 1 Barišic F., Čuda Dimitrija Solunskog kao istoriski izvori, Beograd 1953, (Τὰ Θαύματα Δημητρίου τοῦ Θεσσαλονικέως ὡς ἱστορικαὶ πηγαί, μετάφρασις περίληψις Ι. Ταρνανίδη, Θεσσαλονίκη 1967), σ Χρήστου Π., ό.π., σ [179]: «καὶ πᾶσαν τὴν Θετταλίαν καὶ τὰς περὶ αὐτὴν νήσους καὶ τῆς Ἑλλάδος, ἔτι μὴν καὶ τὰς Κυκλάδας νήσους, καὶ τὴν Ἀχαΐαν πᾶσαν, τήν τε Ἤπειρον καὶ τὸ πλεῖστον τοῦ Ἰλλυρικοῦ καὶ μέρος τῆς Ἀσίας ἐκπορθῆσαι, καὶ ἀοικήτους, ὡς εἴρηται, πλείστας πόλεις τε καὶ ἐπαρχίας ποιῆσαι,». Σχήμα υπερβολής του συγγραφέα που έχει σκοπό να καταδείξει το μέγεθος της απειλής, βλ. Ό.π., σ Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ Τσορμπατζόγλου Παντελεήμων Αρχιμ., ό.π., σ Χρήστου Π., ό.π., σ Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ

21 Το 618 Σλάβοι με τη συμμαχία του χαγάνου των Αβάρων 118, στον οποίο υποσχέθηκαν πλούσια ανταλλάγματα βέβαιοι για την κατάληψη της πόλης, επιχειρούν άλλη μια πολιορκία που διήρκησε τριάντα τρεις ημέρες (Β Βιβλίο, Θαύμα 2ο: «Περὶ τοῦ πολέμου τοῦ χαγάνου») 119. Ο επίσκοπος της πόλης ενθαρρύνει τους κατοίκους να υπερασπιστούν με θάρρος την πόλη και τους διαβεβαιώνει για τη βοήθεια από τον Θεό και τον μάρτυρα. Με παρέμβαση του Αγίου πλοία με εφόδια εισέρχονταν καθημερινά στο λιμάνι της πόλης. Η πόλη παραμένει απόρθητη, παρά τον σεισμό που κατέστρεψε μέρος των τειχών της, χάρη στον προστάτη της Άγιο Δημήτριο. Μετά από τη σύναψη ειρήνης οι πολιορκητές αποχωρούν για τις πατρίδες τους ομολογώντας την προστασία του Αγίου 120. Από τους αλλεπάλληλους καταστροφικούς σεισμούς που συνέβησαν μεταξύ των ετών και περιγράφονται στο 3ο Θαύμα: «Περὶ τῶν σεισμῶν καὶ τοῦ ἐμπρησμοῦ τοῦ ναοῦ» 121 του Β Βιβλίου, μεγάλο μέρος της πόλης και των τειχών κατέρρευσε και σλαβικά φύλα εγκατεστημένα κοντά στην πόλη επιχειρούν να τη λεηλατήσουν, πιστεύοντας ότι οι κάτοικοι της πόλης έχουν καταπλακωθεί από τα ερείπια. Όμως, ο σωτήρας της πατρίδος του Άγιος Δημήτριος προφυλάσσει τους πολίτες και δεν φονεύεται κανείς. Φρουρεί την πόλη άλλοτε πεζός και άλλοτε έφιππος και οι Σλάβοι όταν προσπαθούν να μπουν στην πόλη βρίσκουν τα τείχη όρθια και οπλίτες να τα φρουρούν. Στο ίδιο θαύμα, την ίδια χρονική περίοδο, περιγράφεται η καταστροφή του πανάγιου και ιαματοφόρου ναού του Αγίου μετά από πυρκαγιά. Με τη συνδρομή του Αγίου ο ναός αποκαταστάθηκε και εκεί εορτάζουν οι κάτοικοι της πόλης την ετήσια μνήμη του Οι Σλάβοι θεωρούσαν ότι υπέστησαν μεγάλη βλάβη από το γεγονός ότι η Θεσσαλονίκη που ήταν η μόνη ανέπαφη πόλη αποτελούσε καταφύγιο αιχμαλώτων που δραπέτευαν μαζί με μέρος από τα λάφυρα, βλ. Χρήστου Π., ό.π., σ [196] - 3 [197]. 119 Ό.π., σ. σ [195] - σ [215]. 120 Ό.π., σ Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ Στράτος Α., ό.π., σ Χρήστου Π., ό.π., σ [216] - σ [229]. 122 Ό.π., σ Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ Για την άποψη ότι πυρκαγιά και ανοικοδόμηση έγιναν μεταξύ 695 και 705, βλ. Μέντζος Α., «Ο ναός του Αγίου Δημητρίου προ και 20

22 Στον ελλαδικό χώρο δημιουργούνται πλέον τον 7 ο αιώνα μόνιμες εγκαταστάσεις σλαβικών φύλων, οι Σκλαβηνίες, νησίδες σλαβικού πληθυσμού, μεμονωμένες και διάσπαρτες ανάμεσα σε ντόπιους, χωρίς συνοχή και όχι εκτεταμένες. Κάθε φύλο ήταν αυτόνομο, είχε υποτυπώδη οργάνωση με έναν αρχηγό, τον άρχοντα ή ρήγα ή έξαρχο. Συνήθως εγκαταστάθηκαν κοντά σε περάσματα ποταμών, ανάμεσα σε ορεινούς όγκους και κοντά σε βαλτοτόπια με σχέση υποτέλειας, πληρώνοντας φόρο στον αυτοκράτορα. Αρχικά επιδόθηκαν σε λεηλασίες και επιθέσεις διατηρώντας τραχύ και ληστρικό τρόπο συμπεριφοράς, δημιουργώντας προβλήματα στη δια ξηράς επικοινωνία της Κωνσταντινούπολης με τις ευρωπαϊκές επαρχίες του Βυζαντίου και ιδίως της Θεσσαλονίκης. Στις Διηγήσεις αναφέρονται σλαβικά φύλα: «οι Δρογουβίτες», «Σαγουδάτοι», «Βελεγεζίτες», «Βαϊουνίτες», «Βερζίτες» που διατήρησαν τη φυλετική τους ονομασία και οι «τοῦ Στρυμῶνος καὶ Ρυγχίνου» με ονόματα που δηλώνουν το γεωγραφικό χώρο εγκατάστασής τους 123. Στη Μακεδονία, οι Δρογουβίτες εντοπίζονται στη περιοχή της Βέροιας - Γιαννιτσών, οι Σαγουδάτοι νοτιότερα στα Πιέρια όρη, οι Στρυμονίτες ήταν εγκατεστημένοι, όπως δείχνει και το όνομά τους, στην κοιλάδα του ποταμού Στρυμόνα και οι Ρυγχίνοι ΒΔ της Θεσσαλονίκης, κοντά στην πόλη 124. Το βυζαντινό κράτος ακολούθησε μια ρεαλιστική πολιτική και πέτυχε να εντάξει ομαλά τους Σλάβους στη βυζαντινή διοίκηση και κοινωνία. Οι Σλάβοι μετά την πυρκαγιά του 7ου αιώνα», Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Ο ναός του Αγίου Δημητρίου προσκύνημα Ανατολής και Δύσεως, Θεσσαλονίκη 2001, σ Βλ. παραπάνω σ. 16 υποσημ. 100, Για τις περιοχές εγκατάστασής τους, βλ. Ζακυθηνού Δ., ό.π., σ. 132 Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ Αλεκάκης Π., ό.π., σ. 122 Δαπέργολας Ν., ό.π., σ Παπαδημητρίου Π., «Θεσμικές σχέσεις και στάδια της ενσωμάτωσης των σλαβικών πληθυσμών στη Βυζαντινή αυτοκρατορία κατά το δεύτερο μισό του 7 ου αι.», Βυζαντινά 24 (2004), σ Τσουλκανάκης Δ., Το Βυζάντιο και οι Σλάβοι του ελλαδικού χώρου. Συμβολή στη μεσαιωνική ιστορία της Ελλάδας κατά την περίοδο 6ος-10ος αι., Θεσσαλονίκη 2015, σ , 110 Τσορμπατζόγλου Παντελεήμων Αρχιμ., ό.π., σ Οι Ρυγχίνοι δεν ήταν εγκατεστημένοι στο ποταμό Ρήχιο, στο στενό της Ρεντίνας κοντά στη λίμνη Βόλβη ή στον κάτω ρου του Αλιάκμονα αλλά ΒΔ της Θεσσαλονίκης, στον κάτω ρου του Γαλλικού ποταμού. Βλ. Μέντζος Α., «Πρώτες παρατηρήσεις για την εξέλιξη των πολιτικών θεσμών της Θεσσαλονίκης στην αυγή του μεσαίωνα. Σχόλια στο τέταρτο θαύμα της ανώνυμης συλλογής των ανώνυμης συλλογής των Θαυμάτων του αγίου Δημητρίου»., Βυζαντινά 26 (2006), σ ,

23 πρώτα υποτάχθηκαν στρατιωτικά στο Βυζάντιο, ακολούθως εκχριστιανίστηκαν και τελικά αφομοιώθηκαν κοινωνικά και εθνολογικά 125, έτσι ώστε σύμφωνα με τα Τακτικά του Λέοντος ΣΤ του Σοφού ( ) να λέγεται ότι «ἐγραικώθησαν» 126. Οι Σλάβοι ήλθαν σε επαφή με τους ντόπιους πληθυσμούς, ανέπτυξαν μαζί τους οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις και επηρεάστηκαν από τον πολιτισμό τους 127. Όμως στο 4ο Θαύμα: «Περὶ τῆς πολιορκίας μετὰ τὴν συνωμοσίαν τοῦ Περβούνδου» 128 του Β Βιβλίου, ο ηγεμόνας (ρήγας) των Ρυγχίνων Περβούνδος καταγγέλλεται από τον έπαρχο για συνωμοσία, συλλαμβάνεται και τελικά μετά από δύο απόπειρες απόδρασης εκτελείται (674). Αυτό το γεγονός προκαλεί την εξέγερση των Στρυμονιτών, των Ρυγχίνων και των Σαγουδάτων, οι οποίοι αποκλείουν την πόλη ( ) και τα περίχωρά της. Όμως, οι τότε διοικητές της πόλης πούλησαν τα αποθέματα σιταριού σε υψηλή τιμή επιδιώκοντας χρηματικό όφελος παρά τη βασιλική εντολή να φροντίσουν για τα αποθέματα της πόλης, με αποτέλεσμα και λιμός να προστεθεί στα δεινά της πόλης. Δέκα βυζαντινά καράβια μετά από εντολή του βασιλέως μπαίνουν στο λιμάνι μεταφέροντας τη μοναδική βοήθεια, καθώς η πρωτεύουσα αντιμετώπιζε αποκλεισμό από τους Άραβες ταυτόχρονα με τη Θεσσαλονίκη, αλλά οι κάτοικοι γίνονται θύματα αισχροκέρδειας από την πλευρά των ναυτικών. Άρχοντες και κάτοικοι στρέφονται στους Βελεγεζίτες, σλαβικό φύλο που εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλία και είχε τότε ειρηνικές σχέσεις με την πόλη, για την προμήθεια εφοδίων. Με τη βοήθεια των Δρογουβιτών που τους προμηθεύουν νέα πολιορκητικά μέσα, οι Σλάβοι επιχειρούν τριήμερη επίθεση εναντίον της πόλης (677). Αποτυγχάνουν και αυτή τη φορά να κυριεύσουν την πόλη χάρη στις 125 Θεοχαρίδου Γ., ό.π., σ Λεβενιώτης Γ., «Η μεσαιωνική Μακεδονία και τα σλαβικά φύλα στην ιστοριογραφία της FYROM. Προβλήματα και αντιφάσεις της σύγχρονης έρευνας», Bυζαντιακά 30 ( ), σ , Τσουλκανάκης Δ., ό.π., σ Παπαδημητρίου Π., «Θεσμικές σχέσεις», ό.π., σ Δηλαδή εξελληνίστηκαν και εκχριστιανίστηκαν, βλ. Παπούλια Β., «Το πρόβλημα», ό.π., σ. 262 Κυριακίδης Σ., ό.π., σ Χριστοφιλοπούλου Α., «Aπό τον έκτο ως τον ένατο αιώνα. Πολιτική ιστορία», σε: Εκδοτική Αθηνών, Μακεδονία χρόνια Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού, Αθήνα 1992, σ Χρήστου Π., ό.π., σ [230] - σ [282]. 22

24 θαυματουργικές επεμβάσεις του προστάτη και συμμάχου Αγίου, διακόπτουν την πολιορκία και συνεχίζουν με επιδρομές και πειρατείες στη θάλασσα. Μετά την εκστρατεία εναντίον τους από το Κωνσταντίνο Δ ( ) το 680/1 και τη νέα βοήθεια που έρχεται στην πόλη από τον βασιλέα με εμπορικά και πολεμικά πλοία για ασφάλεια, οι επιδρομείς προτείνουν ειρήνη και διασκορπίζονται (678). Στην περιοχή της Θεσσαλονίκης το 680 (5ο Θαύμα του Β Βιβλίου: «Περὶ τῆς συνωμοσίας τοῦ Κοῦβερ καὶ τοῦ Μαύρου» 129 ) έρχονται για εγκατάσταση απόγονοι βυζαντινών αιχμαλώτων που είχαν μεταφερθεί από το χαγάνο των Αβάρων στην Παννονία, πιθανόν κοντά στην πρωτεύουσα Σίρμιο, οι Σερμησιανοί. Εκεί ζούσαν αυτόνομα με αρχηγό τον Κούβερ και είχαν διατηρήσει τη θρησκευτική τους πίστη, εθνική συνείδηση και τη νοσταλγία για την πατρίδα. Μετά από εξέγερση εναντίον του χαγάνου, φεύγουν νότια από τα μέρη του Δούναβη και μετά από στάση στον Κεραμήσιο κάμπο 130, περιοχή υπό την εξουσία των βυζαντινών, διασκορπίζονται αναζητώντας τους τόπους καταγωγής τους, στη Θεσσαλονίκη, στην Κωνσταντινούπολη και στη Θράκη. Ο Κούβερ επιδιώκει να καταλάβει αρχικά τη Θεσσαλονίκη και να τη χρησιμοποιήσει ως κέντρο μελλοντικών επιδιώξεών του για επέκταση της κυριαρχίας του σε νησιά, στην Ασία και να στραφεί εναντίον ακόμη και του ίδιου του αυτοκράτορα και κάθε χριστιανού, κατά δική του δήλωση, αναγνωρίζοντας τον στρατηγικό ρόλο της πόλης. Έτσι οδηγεί μέρος του λαού του με αρχηγό τον συνεργάτη του Μαύρο ως πρόσφυγα στην πόλη, ωστόσο το σχέδιό τους αποκαλύπτεται και σε συνδυασμό με την άφιξη ναυτικής δύναμης με τη συνδρομή του Αγίου, αποτυγχάνουν να καταλάβουν εκ των έσω την πόλη 131. Η αντίσταση της πόλης τον 6ο και 7ο αιώνα ήταν καθοριστικής σημασίας, διατηρήθηκε η πολιτιστική της παράδοση και οι επιδρομείς στερήθηκαν την 129 Ό.π., σ [283] - σ [306]. 130 Ό.π., σ [288]. Τόπος άγνωστος από άλλες πηγές, που τοποθετείται στην περιοχή των Γιαννιτσών ή της Πελαγονίας. Για τις διάφορες απόψεις σχετικά με την τοποθεσία του Κεραμήσιου κάμπου, βλ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου Μ., «Το επεισόδιο του Κούβερ στα Θαύµατα του Αγίου Δηµητρίου», Βυζαντιακά 1 (1981), σ. 70 Τσουλκανάκης Δ., ό.π., σ Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ Γρηγορίου-Ιωαννίδου Μ., «Το επεισόδιο», ό.π., σ Παπαδημητρίου Π., «Θεσμικές σχέσεις», ό.π., σ

25 κατοχή μιας τόσο σημαντικής πόλης στις μετέπειτα εξελίξεις. Η πόλη μένει μόνη όρθια και απόρθητη 132 ενώ όλες οι υπό τη διοίκησή της πόλεις και επαρχίες έγιναν ακατοίκητες 133. Η Θεσσαλονίκη τον 9 ο αιώνα γνωρίζει εμπορική, οικονομική και πνευματική πρόοδο. Η πόλη είναι κέντρο ελληνικής παιδείας, επιστημών και τεχνών 134. Σημαντικό σταθμό στην ιστορία του Βυζαντίου και ιδιαίτερα των σλαβικών λαών αποτελεί η μετάδοση του χριστιανισμού και του βυζαντινού πολιτισμού στους λαούς της Βαλκανικής 135, έργο των δύο Θεσσαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου τον 9 ο αιώνα 136. Η ειρηνική αυτή περίοδος 137 διακόπτεται από τους Σαρακηνούς πειρατές το , επί βασιλείας του Λέοντος ΣΤ ( ). Στο 3ο Θαύμα του Γ Βιβλίου: «Προστασία Ἰταλῶν προσκυνητῶν» 139, ο συγγραφέας μιλά για την αγάπη του Αγίου προς τη γενέτειρά του και τον παρουσιάζει σκυθρωπό να θρηνεί για τα δεινά της πόλης του. Στο ίδιο θαύμα ο Άγιος προστατεύει την πόλη από εξορμήσεις Σκυθών και η θαυματουργική δύναμή του αποδεικνύεται ανώτερη της επιδρομής εκείνων. 132 Προ των Τούρκων γνώρισε μόνο τρεις αλώσεις. Βλ. Μίντσης Γ., «Ξενικές εγκαταστάσεις», ό.π., σ Χρήστου Π., ό.π., σ [197]: «διότι τὰς ὑπ αὐτὴν πάσας πόλεις καῷ ἐπαρχίας ἐξ αὐτῶν ὰοικήτους γενέσθαι». 134 Τσάρας Γ., Ιωάννου Καμενιάτου στην άλωση της Θεσσαλονίκης (904 μ.χ.). Εισαγωγή- Μετάφραση-Σχόλια, Θεσσαλονίκη 1987, σ Η Θεσσαλονίκη είναι γι αυτούς μετά τον 9 ο αιώνα όχι μόνο οικονομικό και πνευματικό κέντρο αλλά και πόλη σύμβολο ως γενέτειρα του Κυρίλλου και του Μεθοδίου, βλ. Κωνσταντακοπούλου Α., Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, σ Γλύκατζη-Αρβελέρ Ε., ό.π., σ. 107 Φειδᾶς Β., ό.π., τ. Β, σ Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ Χριστοφιλοπούλου Α., «Βυζαντινή Μακεδονία», ό.π., σ Τσορμπατζόγλου Παντελεήμων Αρχιμ., ό.π., σ Για την κατάσταση στη Θεσσαλονίκη και τον ευρύτερο μακεδονικό χώρο μετά τις σλαβικές επιδρομές μέσα από μαρτυρίες αγιολογικών κειμένων, βλ. Τσορμπατζόγλου Παντελεήμων Αρχιμ., ό.π., σ , Την άλωση περιγράφει ο αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων Ιωάννης Καμινιάτης ή Καμενιάτης: Ιωάννου κληρικού και κουβουκλεισίου του Καμινιάτου, ό.π., Για την άλωση, βλ. Θεοχαρίδης Γ., ό.π., σ Βακαλόπουλος Α., ό.π., σ Σταυρίδου- Ζαφράκα Α., «Πολιτικές και πνευματικές σχέσεις», ό.π., σ Καραγιαννόπουλος Ι., ό.π., σ Ταφραλή Ο., ό.π., σ Μιχαήλ Γ., Πηγές των τριών Αλώσεων της Θεσσαλονίκης. Συγκριτική Μελέτη, Μεταπτυχιακή Εργασία, Θεσσαλονίκη 2014, σ Πασχαλίδης Σ., Συλλογές θαυμάτων, σ