Kωστής Kοκκινόφτας Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου XPONIKOΓPAΦOI, ΣYΓΓPAΦEIΣ KAI ΠEPIHΓHTEΣ ΓIA TH MONH KYKKOY (15ος αι )

Transcript

1 Kωστής Kοκκινόφτας Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου XPONIKOΓPAΦOI, ΣYΓΓPAΦEIΣ KAI ΠEPIHΓHTEΣ ΓIA TH MONH KYKKOY (15ος αι ) Tα τελευταία χρόνια, η έκδοση εγγράφων και κωδίκων, που διασώθηκαν στο Aρχείο της Mονής Kύκκου και σε άλλα εκκλησιαστικά Aρχεία, εµπλούτισαν κατά πολύ τις γνώσεις µας γύρω από την ιστορική διαδροµή της Mονής, ιδίως κατά τα βυζαντινά χρόνια και τις περιόδους της Λατινοκρατίας ( ) και Tουρκοκρατίας ( ), κατά τις οποίες οι σχετικές πηγές είναι σαφώς λιγότερες από τις αντίστοιχες των νεώτερων χρόνων. Aναφέρονται ενδεικτικά ο τόµος µε τα τέσσερα χειρόγραφα των ετών 1614, 1661, 1695 και των αρχών του 18ου αιώνα, που αντλούν πληροφορίες από λανθάνον χειρόγραφο του 1421/22 και διασώζουν µαρτυρίες για την ίδρυση της Mονής Kύκκου, στα χρόνια του βυζαντινού αυτοκράτορα Aλέξιου Kοµνηνού ( ), και οι εκδόσεις από το Aρχείο της Mονής των επτά και των δύο τόµων µε οθωµανικά ( ) και ελληνικά δικαιοπρακτικά ( ) έγγραφα, αντιστοίχως, καθώς και των κωδίκων 49 ( ), 51 ( ), 53 ( ), 54 ( ) και 56 ( ) 1. Eπίσης, πολλές και ενδιαφέρουσες εργασίες, που αναφέρονται στην ιστορία της Mονής και την πνευµατική, εθνική και πολιτιστική της δράση, περιλαµβάνονται 1 Kώστα Kωνσταντινίδη, H διήγησις της θαυµατουργής εικόνας της Θεοτόκου Eλεούσας του Kύκκου, Λευκωσία 2002 Iωάννη Θεοχαρίδη, Oθωµανικά έγγραφα , τόµοι A - E, Λευκωσία 1993 Tου ιδίου, Oθωµανικά έγγραφα , τόµοι A -B, Λευκωσία 1999 Στυλιανού Περδίκη, Δικαιοπρακτικά έγγραφα Iεράς Mονής Kύκκου , τόµος A και τόµος B , Λευκωσία 2000 Mιχάλη Mιχαήλ, O κώδικας 54 της Iεράς Mονής Kύκκου και οι οικονοµικές δραστηριότητές της, Λευκωσία 2001 Tου ιδίου, H Iερά Mονή Kύκκου στο οθωµανικό οικονοµικό πλαίσιο µε βάση τον κώδικα 56 ( ), Λευκωσία 2003 Tου ιδίου, Tο τσιφλίκι της Oθωµανικής περιόδου. Mοναστηριακά τσιφλίκια στους Kώδικες 49 ( ) και 51 ( ) της Iεράς Mονής Kύκκου, Λευκωσία 2005 Iωάννη Θεοχαρίδη, O Kώδικας 53 της Iεράς Mονής Kύκκου. Oι πολύπλευρες δραστηριότητες της Mονής Kύκκου κατά την περίοδο , Λευκωσία 2004.

2 στους εννέα τόµους της Eπετηρίδας του Kέντρου Mελετών Iεράς Mονής Kύκκου, που έχουν εκδοθεί µέχρι σήµερα. Ωστόσο, παρά τις σηµαντικές αυτές εργασίες, παραµένουν ακόµη πολλές πηγές ανεκµετάλλευτες, που η αξιοποίησή τους αναµένεται να συµβάλει κατά πολύ στη διεύρυνση των γνώσεών µας γύρω από τις πολύπλευρες δραστηριότητες της Mονής κατά τη Λατινοκρατία και την Tουρκοκρατία. Mία από τις πηγές αυτές σχετίζεται µε τα κείµενα χρονικογράφων και ιστορικών της εποχής, όπως ο Λεόντιος Mαχαιράς (15ος αι.) και ο Iταλός µεταφραστής του έργου του, Διοµήδης Στραµπάλντι (16ος αι.), καθώς και οι Λογίζος Σκευοφύλακας (αρχές 17ου αι.), Nεόφυτος Pοδινός (1659), Πατριάρχης Iεροσολύµων Xρύσανθος Nοταράς (περίπου 1730), Aρχιµανδρίτης Kυπριανός (1788), Aρχιεπίσκοπος Σινά Kωνστάντιος (αρχές 19ου αι.), Δηµήτριος Mαργαρίτης (1849) και Aθανάσιος Σακελλάριος (1855). Eξίσου σηµαντική πηγή πληροφοριών είναι οι εντυπώσεις ξένων περιηγητών από τη Mονή, όπως των Πωλ Pικώ (1678), Kορνέλιους Bαν Mπρουν (1683), Bασίλειου Mπάρσκυ (1727 και 1735), Pίτσαρντ Πόκοκ (1738), Aλεξάντερ Nτράµµοντ (1750), Tζοβάννι Mαρίτι (1760), Tζων Σίπθορπ (1787), Iεροµόναχου Mελετίου (1793), Γουίλλιαµ Tέρνερ (1815), Λορέντζο Γουώρρινερ Πίις (1838), Eντµόντ Nτουτουά (1865) και Λουδοβίκου Σαλβατόρ (1873). Oι παρατηρήσεις ορισµένων από αυτούς αξιοποιήθηκαν κατά τη συγγραφή της ιστορίας της Mονής, που έγινε από τον Hγούµενο ( ) Xρυσόστοµο το 1969, ενώ τα σχόλια και οι αναφορές για τις διαδροµές που ακολούθησαν κατά την επίσκεψή τους αποτέλεσαν τη βασική πηγή για τη συγγραφή σχετικής µελέτης, το Ωστόσο, απουσιάζει η συγκέντρωση και µελέτη των εντυπώσεων και σχολίων του συνόλου των προαναφερθέντων χρονικογράφων, ιστορικών και περιηγητών για τη Mονή Kύκκου, κάτι το οποίο θα επιχειρήσουµε στη συνέχεια, παραθέτοντας στο τέλος και τα διάφορα σχετικά κείµενα. H αρχαιότερη από τις µαρτυρίες αυτές προέρχεται από τα τρία χειρόγραφα, που διασώζουν το Xρονικό του Kύπριου λόγιου του 15ου αιώνα Λεόντιου Mαχαιρά. Aυτά είναι γνωστά ως τα χειρόγραφα της Bενετίας (16ος αι.), της Oξφόρδης (1555) και της Pαβέννας (αρχές 17ου αι.), τα οποία είναι µεταγενέστερα αντίγραφα 2 Hγουµένου Kύκκου Xρυσοστόµου, H Iερά Bασιλική και Σταυροπηγιακή Mονή του Kύκκου, Kύπρος 1969, σ Θεοχάρη Σταυρίδη, «Διαδροµές προσκυνητών και περιηγητών προς τη Mονή Kύκκου τον 18ο και 19ο αιώνα», Eπετηρίδα Kέντρου Mελετών Iεράς Mονής Kύκκου 8(2008)

3 του µη σωζόµενου πρωτοτύπου. Πρόκειται για ένα από τα σηµαντικότερα κυπριακά µεσαιωνικά κείµενα, που είναι γραµµένο στη δηµοτική γλώσσα της εποχής, εµπλουτισµένη µε πλήθος λέξεων του κυπριακού ιδιώµατος, γεγονός που του προσδίδει ξεχωριστή αξία. Mέχρι πρόσφατα ευρέως γνωστή για τη Mονή Kύκκου ήταν η αναφορά του Mαχαιρά, που διασώζει το χειρόγραφο της Bενετίας. Σύµφωνα µε αυτήν, όταν εστάλη στην Kύπρο ως δούκας ο Mανουήλ Bουτοµίτης συνάντησε στα βουνά της Mαραθάσας ένα πτωχό γέροντα µοναχό, ονόµατι Hσαΐα, τον οποίο κτύπησε («έδωκέν του λακτίαν»). Σε µεταγενέστερο χρόνο, όµως, ασθένησε από ένα είδος παράλυσης, εξαιτίας της ασέβειας που επέδειξε προς τον µοναχό, γι αυτό και επέστρεψε στην περιοχή για να ζητήσει τη συγχώρεσή του. Στο µεταξύ εµφανίστηκε στον Hσαΐα η Θεοτόκος και του υπέδειξε να ζητήσει από τον Bουτοµίτη να µεριµνήσει να µεταφερθεί στην Kύπρο από το βασιλικό παλάτι της Kωνσταντινούπολης το εικόνισµά της. Έτσι και έγινε και ο αυτοκράτορας έστειλε στον µοναχό πολλά χρήµατα και άλλες διευκολύνσεις και ανήγειρε τη Mονή Kύκκου 3. H έκδοση πριν από µερικά χρόνια και των χειρογράφων της Oξφόρδης και της Pαβέννας έδειξε ότι σε αυτά διασώζεται εκτενέστερο το σχετικό κείµενο. Σε αµφότερα, σηµειώνεται ότι ο «Mανουήλ Bουτουµίτης» είχε µεταβεί στα όρη της Mαραθάσας για κυνήγι και περιγράφεται το περιστατικό της συνάντησής του µε τον µοναχό Hσαΐα, της «λακτίας» που του έδωσε, της ασθένειας και µεταµέλειάς του, και της µετάβασής του ξανά στο ασκητήριο του µοναχού για να ζητήσει τη συγχώρεσή του. Aναφέρεται ακόµη, ότι στον Hσαΐα εµφανίστηκε σε όραµα η Παναγία η Tρικουκκιώτισσα, η οποία τον παρότρυνε να ζητήσει από τον Bουτοµίτη την εικόνα της Θεοτόκου, που ο αυτοκράτορας είχε στο παλάτι του, στην 3 Για το σχετικό απόσπασµα στη Mονή Kύκκου του χειρογράφου της Bενετίας βλ. Kωνσταντίνου Σάθα, Mεσαιωνική Bιβλιοθήκη, τ. B, Bενετία 1873, σ. 72 R.M. Dawkins, Leontios Makhairas: Recital concerning the Sweet Land of Cyprus entitled Chronicle, v. I, Oxford 1932, σ Άντρου Παυλίδη, Λεοντίου Mαχαιρά: Eξήγησις της γλυκείας χώρας Kύπρου η ποία λέγεται Kρόνακα τουτέστιν Xρονικόν, Λευκωσία , σ. 32 (η πρώτη έκδοση το 1982). Για τον Mαχαιρά και το Xρονικό του βλ. Gilles Grivaud, «O πνευµατικός βίος και η γραµµατολογία κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας», στον τόµο: Θεόδωρου Παπαδόπουλλου (επιµ.), Iστορία της Kύπρου. Mεσαιωνικόν Bασίλειον, Eνετοκρατία, Λευκωσία 1996, σ

4 Kωνσταντινούπολη. Tελικά, ο Bουτοµίτης µετέβη στη βασιλεύουσα, όπου βρήκε τη θυγατέρα του αυτοκράτορα να πάσχει από την ίδια ασθένεια, που τον είχε προσβάλει, όταν κτύπησε τον µοναχό. Eξιστόρησε τότε τα σχετικά στον αυτοκράτορα, που έστειλε ορισµό για να µεταβεί ο Hσαΐας στην Kωνσταντινούπολη, όπως και πράγµατι έγινε. Στη συνέχεια, η θυγατέρα θεραπεύτηκε και ο µοναχός αναφέρθηκε στο θέληµα της Θεοτόκου και ζήτησε να σταλεί η Aγία Eικόνα στην Kύπρο, όπου ανηγέρθη µε βασιλικά χρήµατα η Mονή Kύκκου, η οποία στελεχώθηκε µε µοναστική αδελφότητα. Σε αµφότερα τα χειρόγραφα, αναφέρεται ακόµη, ότι η εικόνα ανήκε στον χρωστήρα του Eυαγγελιστή Λουκά και πως είχε βροχοποιούς ιδιότητες 4. Eίναι αξιοσηµείωτο, ότι η σαφής αναφορά στην ύπαρξη στην Kύπρο της εικόνας της Παναγίας της Tρικουκκιώτισσας, πριν από αυτήν της Kυκκώτισσας, που γίνεται στα δύο χειρόγραφα της Oξφόρδης και της Pαβέννας, αποτελεί, προφανώς, απήχηση τοπικής παράδοσης, που υποστηρίζει ότι η Mονή της Tρικουκκιάς στον Πρόδροµο είναι παλαιότερη από αυτήν του Kύκκου 5. Tην εκτενή αυτή περιγραφή του ιστορικού της ίδρυσης της Mονής Kύκκου διασώζει επίσης η ιταλική µετάφραση του Mαχαιρά, που ακολουθεί µε αρκετή ακρίβεια το χειρόγραφο της Oξφόρδης και πραγµατοποιήθηκε τον 16ο αιώνα από τον Διοµήδη Στραµπάλντι (Diomede Strambaldi). O τελευταίος ανήκε σε άγνωστη οικογένεια της αριστοκρατίας του νησιού και διετέλεσε υποκόµης της Λευκωσίας, 4 Για τα σχετικά αποσπάσµατα των τριών χειρογράφων βλ. Mιχάλη Πιερή - Άγγελ Nικολάου Kονναρή, Λεοντίου Mαχαιρά: Xρονικό της Kύπρου, Λευκωσία 2003, σ , από όπου και αναδηµοσιεύονται στη συνέχεια της παρούσας µελέτης, µετεγραµµένα µε βάση τη διόρθωση της στίξης και της ορθογραφίας του κειµένου, που έγινε από τον Nτώκινς στην προαναφερθείσα έκδοση του χειρογράφου της Bενετίας. Bλ. Tα Kείµενα 1. H βοήθεια του κ. Mενέλαου Xριστοδούλου στο ζήτηµα αυτό υπήρξε σηµαντική και τον ευχαριστώ θερµά. Για τη βιβλιογραφία γύρω από τον Mαχαιρά και την περιγραφή των τριών χειρογράφων βλ. Mιχάλη Πιερή - Άγγελ Nικολάου Kονναρή, Λεοντίου Mαχαιρά, ό.π., σ και 27-39, αντιστοίχως. 5 Για τη Mονή της Παναγίας της Tρικουκκιάς βλ. Kωστή Kοκκινόφτα, Xωριά και Mοναστήρια της Nότιας Mαραθάσας, Λευκωσία 1995, σ Γερόντισσας Xριστονύµφης, H ιστορική Mονή Παναγίας Eλεούσας της Tρικουκκιώτισσας, Λευκωσία 2003, όπου και βιβλιογραφία. 4

5 από τον Iούλιο του 1555 έως το καλοκαίρι του O Στραµπάλντι τονίζει, ως κατακλείδα στο κείµενό του για τη Mονή Kύκκου, ότι η Aγία Eικόνα αγιογραφήθηκε από τον Eυαγγελιστή Λουκά και πως είχε βροχοποιούς ιδιότητες 6. Eίναι άλλωστε ενδεικτικό της ευρέως διαδεδοµένης αντίληψης, πως η λιτάνευσή της σε καιρό ανοµβρίας επέφερε άµεσα αποτελέσµατα, το γεγονός ότι σε ενετικό έγγραφο της ίδιας εποχής, που χρονολογείται στο έτος 1544, αυτή αναφέρεται ως «Aγία Mαρία της Bροχής» 7. Eκτενέστερες είναι οι αναφορές, που διασώζουν για την ίδρυσή της τα τέσσερα χειρόγραφα µε το σχετικό ιστορικό, το περιεχόµενο των οποίων, όπως έχει αναφερθεί, ανάγεται στο έτος 1421/22. Δυστυχώς δεν σώζονται άλλα προγενέστερά τους, όπως ούτε και τα αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα, που καταστράφηκαν από τις κατά καιρούς πυρκαγιές, οι οποίες κατέκαυσαν τη Mονή. Σε αυτά παρατίθενται κάποιες επιπρόσθετες πληροφορίες, όπως για τη συνάντηση του Bουτοµίτη µε τον µοναχό Hσαΐα, για τη θεραπεία του πρώτου και της θυγατέρας του αυτοκράτορα και για τη µεταφορά της Aγίας Eικόνας, που ήταν έργο του Eυαγγελιστή Λουκά, στην Kύπρο. Aς σηµειωθεί, ότι στα χειρόγραφα αναφέρεται ότι ο αυτοκράτορας δεν ήθελε να αποχωριστεί το εικόνισµα, γι αυτό και έδωσε εντολή να αγιογραφηθεί ένα παρόµοιο, το οποίο είχε σκοπό να στείλει στο νησί. Προσβλήθηκε, όµως, από την ίδια ασθένεια, όπως ο Bουτοµίτης και η θυγατέρα του, οπότε συνειδητοποίησε ότι ήταν θέληµα Kυρίου να µεταφερθεί η εικόνα στο νησί και να ανεγερθεί Mονή αφιερωµένη στη Θεοτόκο για τη διαφύλαξή της 8. Eίναι αξιοσηµείωτο, ότι έντυπη χρήση των σχετικών διηγήσεων για την 6 Rene de Mas Latrie, Chroniques d Amadi et de Strambaldi, v. II, Paris 1893, σ. 16, από όπου αναδηµοσιεύεται στην παρούσα εργασία, τόσο στην ιταλική γλώσσα του πρωτοτύπου, όσο και σε µετάφραση στην ελληνική, που έγινε από τον κ. Θεοχάρη Σταυρίδη, τον οποίο και ευχαριστώ θερµά. Bλ. Tα Kείµενα 2. Για τον Στραµπάλντι και τη µετάφραση του Xρονικού του Mαχαιρά στα ιταλικά βλ. Gilles Grivaud, «O πνευµατικός βίος», ό.π., σ Zιλ Γκριβώ, «H Iερά Mονή Kύκκου και τα εισοδήµατά της στα 1553», Eπετηρίδα Kέντρου Mελετών Iεράς Mονής Kύκκου 1(1990)67. 8 Kώστα Kωνσταντινίδη, H Διήγησις της Θαυµατουργής Eικόνας της Θεοτόκου Eλεούσας του Kύκκου, Λευκωσία 2002, όπου εκδίδονται και σχολιάζονται τα χειρόγραφα αυτά. Eιδικότερα για τις αναφορές τους στη συνάντηση Hσαΐα - 5

6 ίδρυση της Mονής έγινε για πρώτη φορά από τον Eφραίµ τον Aθηναίο, που εξέδωσε την ιστορία της, το Eπόµενη χρονολογικά αναφορά στη Mονή Kύκκου λόγιου συγγραφέα των χρόνων της Tουρκοκρατίας γίνεται από τον Σκευοφύλακα Λογίζο από τα Λεύκαρα, ο οποίος, στις αρχές του 17ου αιώνα («περί το 1620», όπως αναφέρεται), µετέφρασε από την ιταλική στο κυπριακό ιδίωµα της εποχής, µε πολλές λόγιες λέξεις, καθώς και αρκετές γαλλικές και ιταλικές, το έργο του Δοµινικανού µοναχού Στέφανου Λουζινιάν για την Kύπρο, που είχε εκδοθεί στη Mπολόνια, το O Λογίζος σηµειώνει στο χειρόγραφό του, αντίγραφο του οποίου διασώθηκε σε Kώδικα του Mετοχίου του Πατριαρχείου Iεροσολύµων στην Kωνσταντινούπολη, ότι από τις εικόνες της Παναγίας που βρίσκονταν στο νησί ξεχώριζε αυτή, η οποία αγιογραφήθηκε από τον Eυαγγελιστή Λουκά και φυλασσόταν στη Mονή Kύκκου. Σύµφωνα µε όσα αναφέρει, οι κάτοικοι του νησιού ευλαβούνταν την Aγία Eικόνα και όποτε ήταν ανοµβρία πραγµατοποιούσαν λιτανεία και παρακλήσεις για να ανοίξουν «οι καταρράκτες του ουρανού». Kαι επειδή, όπως σηµειώνει, το νησί υπέφερε συχνά από περιόδους ξηρασίας, γι αυτό λιτάνευαν την εικόνα κάθε χρόνο και την περιέφεραν σχεδόν σε όλες τις πόλεις και τα χωριά 10. Bουτοµίτη και στην ίδρυση της Mονής βλ. Ό.π., σ , , , , όπου, όµως, αναφέρεται ως αυτοκράτορας του Bυζαντίου, την περίοδο των θαυµαστών γεγονότων και της µεταφοράς της Aγίας Eικόνας στην Kύπρο, ο Iσαάκιος και όχι ο Aλέξιος Kοµνηνός. 9 Eφραίµ Aθηναίου, H περιγραφή της Σεβασµίας και Bασιλικής Mονής του Kύκκου, ήτοι Διήγησις περί της εν Kύπρω αποκοµίσεως της θαυµατουργού αγίας Eικόνος της Yπεραγίας Θεοτόκου της λεγοµένης Kυκκιοτίσσης, Eνετία 1751, σ , όπου ο συγγραφέας, µε βάση τις σχετικές χρονολογίες που αναφέρονται στα χειρόγραφα, καθώς και άλλες έµµεσες πληροφορίες, διορθώνει το όνοµα του αυτοκράτορα από Iσαάκιο σε Aλέξιο Kοµνηνό. 10 Στυλιανού Περδίκη, Λογίζου Σκευοφύλακος Kρόνικα ήγουν χρονογραφία του νησσίου της Kύπρου, Λευκωσία 2004, σ , από όπου το σχετικό κείµενο αναδηµοσιεύεται στη συνέχεια. Bλ. Tα Kείµενα 3. Tο κείµενο του Λογίζου Σκευοφύλακα πρωτοπαρουσίασε η Πηνελόπη Στάθη, «H Eλληνική µετάφραση της Xωρογραφίας του Στέφανου Λουζινιάν και τα σχετικά σηµειώµατα του Xρύσανθου Nοταρά», Πρακτικά του Δευτέρου Διεθνούς Kυπρολογικού Συνεδρίου, τ. Γ, 6

7 Eίναι αξιοσηµείωτο, ότι στο έργο του Στέφανου Λουζινιάν αντί της Παναγίας του Kύκκου αναφέρεται η Παναγία η Tρικουκκιώτισσα, που την περίοδο της Eνετοκρατίας είχε ευρεία φήµη ανάµεσα στους κατοίκους 11. Ωστόσο, ο Λογίζος διαφοροποίησε τη σχετική αναφορά, επειδή πιθανότατα, κατά την Tουρκοκρατία, η τιµή προς την Παναγία την Tρικουκκιώτισσα σταδιακά µειώθηκε µε την παράλληλη αύξηση της αντίστοιχης προς την Παναγία του Kύκκου 12. Ένα περίπου αιώνα αργότερα, το κείµενο του Λογίζου Σκευοφύλακα αντιγράφηκε µε µέριµνα του Aρχιεπισκόπου Kύπρου ( ) Σιλβέστρου και εστάλη στον λόγιο Πατριάρχη Iεροσολύµων ( ) Xρύσανθο Nοταρά, ο οποίος περιέλαβε σε αυτό και κάποια ιδιόχειρα σηµειώµατά του, που χρονολογούνται γύρω στο Aνάµεσά τους περιλαµβάνεται και ένα σύντοµο για τη Mονή Kύκκου, για την οποία αναφέρει ότι ετιµάτο στο όνοµα της Παναγίας και σε αυτή βρισκόταν η θαυµατουργός εικόνα της Θεοτόκου, που ήταν έργο του Eυαγγελιστή Λουκά. Σηµειώνει ακόµη, ότι επρόκειτο για ένα από τα µεγάλα µοναστήρια του νησιού, που βρισκόταν στο βουνό Όλυµπος, το οποίο αποκαλείτο Tρόοδος, και ανήκε στη µητροπολιτική περιφέρεια του Eπισκόπου Σολέας, αλλά υπαγόταν, λόγω σταυροπηγίου, στον Aρχιεπίσκοπο Kύπρου 13. Λευκωσία 1987, σ [=Mεσαιωνικά και Nέα Eλληνικά 2(1986) ]. Για τον Σκευοφύλακα Λογίζο βλ. Kώστα Xατζηψάλτη, «O Σκευοφύλακας Λευκάρων Λογίζος και το ιστορικογεωγραφικό έργο του Στέφανου Λουζινιάν», Tα Λεύκαρα 18(1987)19-20 και 19(1987) Για τη χρονολόγηση της µετάφρασης του έργου βλ. Gilles Grivaud, «O πνευµατικός βίος», ό.π., σ Steffano Lusignano, Chorograffia et breve historia universale dell isola de Cipro, Bologna 1573, φ. 28v. Για τον Στέφανο Λουζινιάν και το έργο του βλ. Πασχάλη Kιτροµηλίδη, Kυπριακή Λογιοσύνη , Λευκωσία 2002, σ Gilles Grivaud, «O πνευµατικός βίος», ό.π., σ Για την περιφορά της εικόνας της Παναγίας του Kύκκου και τη λιτάνευσή της στην Kύπρο για βροχή βλ. Kωστή Kοκκινόφτα, Kυκκώτικα Mελετήµατα, τ. A, Λευκωσία 1997, σ Tου ιδίου, «Η ανοµβρία στην Κύπρο και η εικόνα της Παναγίας του Κύκκου», Eνατενίσεις 4(2008) Aς σηµειωθεί, ότι σήµερα το αρχαίο εικόνισµα της Παναγίας της Tρικουκκιώτισσας είναι άγνωστο τι απέγινε. 13 Στυλιανού Περδίκη, Λογίζου Σκευοφύλακος Kρόνικα, ό.π., σ. 150, από όπου το σχετικό κείµενο αναδηµοσιεύεται στη συνέχεια. Bλ. Tα Kείµενα 7. Για τον 7

8 Eίναι αξιοσηµείωτο, ότι την περίοδο που ο Nοταράς έγραψε το κείµενό του, είχαν ήδη κατοχυρωθεί τα σταυροπηγιακά προνόµια της Mονής Kύκκου µε την έκδοση του πρώτου σχετικού σιγιλλίου, το 1672, από τον Oικουµενικό Πατριάρχη ( ) Διονύσιο Δ. Σε αυτό γινόταν σαφής αναφορά στις σχέσεις της Mονής Kύκκου µε τον εκάστοτε Aρχιεπίσκοπο και οριζόταν, ότι ο τελευταίος έπρεπε να αρκείται στο «κανονικό µνηµόσυνό του» και πως δεν είχε δικαίωµα να λαµβάνει ούτε «οβολόν εκ της Mονής» 14. Στη Mονή του Kύκκου αναφέρεται επιγραµµατικά, για πρώτη φορά, από ό,τι έχουµε υπόψη µας, σε τυπωµένο έργο των χρόνων της Tουρκοκρατίας, ο Kύπριος λόγιος Nεόφυτος Pοδινός, σε βιβλίο του που εξεδόθη στη Pώµη, το Σύµφωνα µε όσα σηµειώνει, οι Mονές Kύκκου και Tρικουκκιάς διαφύλασσαν θαυµατουργές εικόνες της Θεοτόκου, διά µέσου των οποίων πραγµατοποιούνταν πολλά θαύµατα στους ευσεβείς Xριστιανούς 15. Xρύσανθο Nοταρά βλ. Πηνελόπης Στάθη, Xρύσανθος Nοταράς. Πατριάρχης Iεροσολύµων. Πρόδροµος του Nεοελληνικού Διαφωτισµού, Aθήνα 1999 Kάλλιστου Mηλιαρά, Oι Άγιοι Tόποι εν Παλαιστίνη και τα επ αυτών δίκαια του Eλληνικού Έθνους, τ. B, Iεροσόλυµα 1933, σ Xρυσόστοµου Παπαδόπουλου, Iστορία της Eκκλησίας Iεροσολύµων, Aθήνα , σ Ως γνωστόν, κατά την Tουρκοκρατία εκδόθηκαν τέσσερα πατριαρχικά σιγίλλια, που επεκύρωναν τα σταυροπηγιακά προνόµια της Mονής Kύκκου: το 1672, το 1760, το 1787 και το Για το σταυροπήγιο της Mονής και τα τρία σιγίλλια των ετών 1672, 1787 και 1815 βλ. Θεοχάρη Σταυρίδη, Oικουµενικό Πατριαρχείο και Kύπρος. Tα πατριαρχικά έγγραφα των ετών , Λευκωσία 2001, σ , , , Για το σιγίλλιο του 1760 βλ. Eφραίµ Aθηναίου, H περιγραφή (1782), ό.π., σ Nεόφυτου Pοδινού, Περί Hρώων, Στρατηγών, Φιλοσόφων, Aγίων και άλλων ονοµαστών ανθρώπων, οπού ευγήκασιν από το νησί της Kύπρου, Pώµη 1659, σ , από όπου και αναδηµοσιεύεται στη συνέχεια. Bλ. Tα Kείµενα 4. Tο έργο αυτό του Pοδινού αναδηµοσιεύτηκε πρόσφατα από τον Θεόδωρο Παπαδόπουλλο στη σειρά «Kυπριολογική Bιβλιοθήκη», αρ. 16 (Λευκωσία 2007). Για τον Pοδινό βλ. Πασχάλη Kιτροµηλίδη, Kυπριακή Λογιοσύνη, ό.π., σ Zαχαρία Tσιρπανλή, O Kυπριακός Eλληνισµός της Διασποράς και οι σχέσεις Kύπρου - Bατικανού ( ), Θεσσαλονίκη 2006, σ

9 Πολύ περισσότερες πληροφορίες για τη Mονή δίνει ο Aρχιµανδρίτης Kυπριανός στο σύγγραµµά του για την ιστορία της Kύπρου, που εξεδόθη στη Bενετία το Aρχικά, ο Kυπριανός αναφέρεται στη διαθήκη του Kύπριου έµπορου Tζώρτζη Bραχίµη, κάτοικου Bενετίας, ο οποίος, όπως γνωρίζουµε από σχετικό έγγραφο, άφησε το έτος 1667 στον ναό του Aγίου Γεωργίου Bενετίας 70 δουκάτα, για να παραχωρούνται από την Eλληνική Aδελφότητα της πόλης τα έσοδα των 30 δουκάτων στη Mονή Kύκκου, των 20 στη Mονή Aγίας Nάπας και των άλλων 20 στη Mονή Aγίου Iωάννου του Θεολόγου, του επωνοµαζόµενου Πίπη, στη Λευκωσία. Σύµφωνα µε διάφορα έγγραφα, η αποστολή των χρηµάτων αυτών συνεχιζόταν κανονικά µέχρι το 1765, µέσω αντιπροσώπου, που όριζαν οι τρεις Mονές στη Bενετία. Στη συνέχεια, όµως, παρουσιάστηκε κάποια ανωµαλία στην αποστολή τους, που επιλύθηκε προσωρινά, πιθανότατα µέχρι το 1798, όταν, µε τη γαλλική κατοχή της πόλης, η Eλληνική Kοινότητα απώλεσε την περιουσία της και τερµάτισε αυτές τις δραστηριότητές της 17. Eίναι αξιοσηµείωτο, ότι την ίδια εποχή, η Mονή Kύκκου εµφανίζεται ως αποδέκτης διαφόρων κληροδοτηµάτων κατοίκων της Kύπρου και του εξωτερικού µε πιο γνωστές αυτές του Πιερή της Mυρούς (1749) και του εγκατεστηµένου στην Kύπρο Kεφαλλονίτη Tζώρτζη Γουλελλιού (1764). Tο γεγονός αυτό φανερώνει την αίγλη που είχε η Mονή Kύκκου ανάµεσα στους πιστούς, κάτι που επιβεβαιώνεται από την πρωτοκαθεδρία της σε σύγκριση µε τα κληροδοτούµενα ποσά σε άλλα εκκλησιαστικά ιδρύµατα Για τον Aρχιµανδρίτη Kυπριανό βλ. Πασχάλη Kιτροµηλίδη, Kυπριακή Λογιοσύνη, ό.π., σ , όπου και βιβλιογραφία. 17 Για τον βίο και τη διαθήκη του Bραχίµη βλ. Aγαµέµνονα Tσελίκα, «Eπτά επίσηµα κυπριακά εκκλησιαστικά έγγραφα ( )», Θησαυρίσµατα 14(1977) Zαχαρία Tσιρπανλή, O Kυπριακός Eλληνισµός, ό.π., σ , Aς σηµειωθεί ότι ο Bραχίµης, το 1672 έστειλε στον ναό του Aγίου Iωάννου του Θεολόγου στη Λευκωσία µία εικόνα του οµώνυµου Aγίου, που φιλοτέχνησε ο Θεόδωρος Πουλάκης. Bλ. Aθανάσιου Παπαγεωργίου, «O καθεδρικός ναός του Aγίου Iωάννου του Θεολόγου», Kυπριακαί Σπουδαί 61(1997) Για τις διαθήκες των Tζώρτζη Γουλελλιού και Πιερή της Mυρούς βλ. Πασχάλη Kιτροµηλίδη, Kοινωνικές σχέσεις και νοοτροπίες στην Kύπρο του δέκατου όγδοου 9

10 Στη συνέχεια, ο Kυπριανός αναφέρεται, σε άλλο µέρος του βιβλίου του, στην αποστασία του Mεχµέτ Mπογιατζόγλου, την περίοδο 1683 έως 1690, και περιγράφει την πορεία που ακολούθησε κατά τη διαδροµή του, όταν κυνηγήθηκε από τα στρατεύµατα του τοπικού διοικητή. Όπως σηµειώνει, ο Mπογιατζόγλου, διαφεύγοντας από τις εναντίον του επιθέσεις, κατάφερε µέσω Λεύκας να µεταβεί στον Kύκκο, όπου ανασυντάχθηκε και µπόρεσε να αντικρούσει τους διώκτες του. Στη συνέχεια, κατέφυγε στην Πάφο και ακολούθως στην Kερύνεια και αλλού, µέχρι που οι τοπικές αρχές κατάφεραν να καταστείλουν την εξέγερσή του και να τον εκτελέσουν. Έγγραφα που έχουν εκδοθεί πρόσφατα διαφωτίζουν κατά πολύ τα γεγονότα της εποχής και τα δεινά που υπέστη η Mονή Kύκκου, εξαιτίας της στάσης του Mπογιατζόγλου. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά, οι αποστάτες κατάφεραν τον Iούλιο του 1690 να διεισδύσουν µεταµφιεσµένοι ως επισκέπτες στο κεντρικό µοναστηριακό οικοδόµηµα και, αφού οχυρώθηκαν, µπόρεσαν να αντιµετωπίσουν τα στρατεύµατα, που τους καταδίωκαν. H εξέλιξη αυτή είχε ως αποτέλεσµα οι Kυκκώτες µοναχοί να καταφύγουν στον Kαδή της Λευκωσίας και να ζητήσουν την προστασία του από τους οχυρωµένους στη Mονή αποστάτες. Ωστόσο, ο απεσταλµένος από την Πύλη για να καταστείλει την εξέγερση Aχµέτ πασάς συνέλαβε και φυλάκισε τον Hγούµενο Kύκκου ( ) Iωακείµ, από τον οποίο απέσπασε το ποσό των 400 γροσίων, µε την κατηγορία ότι εγκατέστησε τους στασιαστές κοντά στη Mονή. Στη συνέχεια, όµως, ο Iωακείµ προσέφυγε στο Iεροδικείο, απαιτώντας πίσω τα λεφτά που του αποσπάσθηκαν 19. Aκολούθως, ο Kυπριανός, σε άλλο σηµείο του βιβλίου του, αναφέρεται στην παρουσία τόσο του ιδίου, όσο και του τότε Hγουµένου Kύκκου ( ) Παρθενίου, του επίσης Kυκκώτη µοναχού και µετέπειτα Mητροπολίτη Kυρηνείας αιώνα, Λευκωσία 1992, σ Nεοκλή Kυριαζή, «Διαθήκαι του IH αιώνος και προικοσύµφωνα», Kυπριακά Xρονικά 12(1936) Για την εξέγερση του Mπογιατζόγλου βλ. Iωάννη Θεοχαρίδη, Oθωµανικά Έγγραφα , τ. A, Λευκωσία 1993, σ. XXVIII-XXIX, , Θεοχάρη Σταυρίδη, «H αποστασία του Mεχµέτ Mπογιατζόγλου ( )», Eπετηρίδα Kέντρου Eπιστηµονικών Eρευνών 24(2003) (ειδικότερα για τη Mονή Kύκκου στη σελ. 136). 10

11 ( ) Xρυσάνθου Πρωτοψάλτη 20, του Aρχιµανδρίτη και µετέπειτα Aρχιεπισκόπου Kύπρου ( ) Παϊσίου και του διδασκάλου Eφραίµ του Aθηναίου, µετέπειτα Πατριάρχη Iεροσολύµων ( ), στην ανακοµιδή των λειψάνων του Aγίου Nεοφύτου. Eίναι αξιοσηµείωτο, ότι ο Kύπριος Aρχιµανδρίτης αναφέρει στο έργο του, ως έτος ανακοµιδής των λειψάνων του Aγίου Nεοφύτου, δύο διαφορετικές χρονολογίες, τα έτη 1750 και 1757, αντί του ορθού Mία άλλη από τις αναφορές του Kυπριανού στη Mονή Kύκκου σχετίζεται µε το γνωστό ιστορικό της ίδρυσής της και της µεταφοράς στην Kύπρο από την Kωνσταντινούπολη της Aγίας Eικόνας, µίας από τις τέσσερις, όπως σηµειώνει, που αγιογράφισε ο Eυαγγελιστής Λουκάς. Aναφέρει δε, σε άλλο σηµείο του έργου του, ότι η εικόνα επιτελούσε, λόγω της θείας χάριτος που την περιέβαλλε, µεγάλο αριθµό θαυµάτων. O λόγιος Aρχιµανδρίτης σηµειώνει ακόµη, ότι σωζόταν επιστολή προς τον Nικόλαο Kλεγγία κάποιου µοναχού ονόµατι Hσαΐα και πιθανολογεί, λανθασµένα, πως αυτός ήταν ο κτήτορας της Mονής. Eπίσης, αποκαλεί το βουνό, στο οποίο ανηγέρθη η Mονή, µε την ονοµασία Kόκκος, διευκρινίζοντας ότι λεγόταν και Kύκκος, αποδεχόµενος έτσι έµµεσα την άποψη για ετυµολόγησή του από τα δένδρα κοκκονιές, που υπάρχουν στην περιοχή 22. Στη συνέχεια, ο Kυπριανός αναφέρεται στις πυρκαγιές που συνέβησαν στη Mονή και αποτέφρωσαν µεγάλο µέρος από το µοναστηριακό συγκρότηµά της, αφάνισαν τα κειµήλια και τους πολύτιµους θησαυρούς της και κατέστρεψαν πολλά από τα χειρόγραφά της. Mνηµονεύει δε δύο από αυτές, τις οποίες χρονολογεί στα έτη 1370 και 1750, αντί των ορθών 1365 και 1751, ενώ αγνοεί αυτήν του 1541 και, βέβαια, δεν σχολιάζει την πυρκαγιά, που συνέβη µετά τη συγγραφή του έργου του, 20 Όπως κατεδείχθη σε πρόσφατη µελέτη, ο Xρύσανθος Πρωτοψάλτης διετέλεσε µέλος της αδελφότητας της Mονής Kύκκου. Bλ. Kωστή Kοκκινόφτα, «H Bυζαντινή Mουσική στη Mονή Kύκκου», στον τόµο: Kέντρου Mελετών - Σχολής Bυζαντινής Mουσικής Iεράς Mονής Kύκκου, H Bυζαντινή Mουσική και οι Aναστάσιµοι Ύµνοι, Λευκωσία 2006, σ Kώστα Xατζηψάλτη, «Ποίον το ακριβές έτος της ανευρέσεως και της ανακοµιδής των λειψάνων του Aγίου Nεοφύτου του Eγκλείστου», Kυπριακαί Σπουδαί 26(1962) Για την ετυµολόγηση της ονοµασίας της Mονής βλ. Hγουµένου Kύκκου Xρυσοστόµου, H Mονή Kύκκου, ό.π., σ

12 το O λόγιος Aρχιµανδρίτης περιγράφει τις µεγάλες προσπάθειες των πατέρων για την ανοικοδόµηση της Mονής και τους πολλούς κόπους τους, για να υψώσουν σε µέρη απόκρηµνα και δύσβατα µοναστηριακό οικοδόµηµα, το οποίο προκαλούσε το θαυµασµό στους επισκέπετες 23. Aκολούθως, σηµειώνει ότι, σε πολύ σύντοµο χρονικό διάστηµα, η Mονή επανηύρε την παλαιά αίγλη της και απέκτησε µεγάλη υπόληψη ανάµεσα στους Oρθόδοξους της οθωµανικής επικράτειας, εξαιτίας αφενός της θαυµατουργικής ιδιότητας της Aγίας Eικόνας και αφετέρου λόγω του φιλόξενου χαρακτήρα των µοναχών της, του ταπεινού τους φρονήµατος και της ασκανδάλιστης ζωής τους. Όπως αναφέρει, αρκετοί από αυτούς ήταν «ταξιδιώτες», δηλαδή υπηρετούσαν µακριά από την Kεντρική Mονή, στα Mετόχια που είχε στην Kύπρο και στο εξωτερικό. Διακρίνονταν δε για το εκκλησιαστικό ήθος και τον ενάρετο βίο τους, γεγονός που συνέτεινε στην επαύξηση της φήµης της Mονής 24. Aπό τη µελέτη των γραφοµένων του, γίνεται φανερό ότι ο Kύπριος Aρχιµανδρίτης έτρεφε σεβασµό για τους πατέρες της Mονής Kύκκου και ευλαβείτο σε µεγάλο βαθµό την Aγία Eικόνα. Για τον λόγο αυτό, µετά τον θάνατό του, που συνέβη στις αρχές του 19ου αιώνα, όρισε ως γενικό κληρονόµο της περιουσίας του τη Mονή, διαχειριστή και εκτελεστή της διαθήκης του τον εκάστοτε Hγούµενό της και κληροδότησε σε αυτήν την πλούσια βιβλιοθήκη του. Mέρος δε από τα περιουσιακά του στοιχεία χρησιµοποιήθηκαν για την έκδοση της «Περιγραφής της Mονής Kύκκου» στα καραµανλήδικα και στα ελληνικά, που πραγµατοποιήθηκαν στη 23 Για τις πυρκαγιές που κατέκαψαν τη Mονή βλ. Kωστή Kοκκινόφτα, «Oι πυρκαγιές στη Mονή Kύκκου», Eπετηρίδα Kέντρου Mελετών Iεράς Mονής Kύκκου 8(2008) Aπό διάφορα έγγραφα και σηµειώσεις γνωρίζουµε επίσης, ότι µε το όνοµα «ταξιδιώτες» αποκαλούντο και οι µοναχοί, οι οποίοι εστέλλοντο στο εξωτερικό για τη διεξαγωγή εράνων υπέρ της Mονής. Eνδεικτικά βλ. Θεοχάρη Σταυρίδη, Oικουµενικό Πατριαρχείο, ό.π., σ. 147 και 154, όπου γίνεται αναφορά στους «ταξιδιώτες» µοναχούς Γεράσιµο και Φλαβιανό, αντιστοίχως. Eπίσης βλ. Iωάννη Θεοχαρίδη, O Kώδικας 53 της Iεράς Mονής Kύκκου, Λευκωσία 2004, σ

13 Bενετία, το 1816 και το 1817 αντιστοίχως, καθώς και για την αγορά βιβλίων για τον εµπλουτισµό της βιβλιοθήκης της Mονής 25. O Kυπριανός αναφέρεται επίσης στο σταυροπήγιο της Mονής Kύκκου και δίνει ορισµένες πολύ σηµαντικές πληροφορίες για την εσωτερική της ζωή. Όπως σηµειώνει, η Mονή βρισκόταν στις επαρχίες Πάφου και Kυρηνείας, αλλά ήταν συνδεδεµένη µε τον Aρχιεπίσκοπο του νησιού και όχι µε τους τοπικούς Mητροπολίτες. Προσθέτει επίσης, ότι ο Hγούµενος είχε το προνόµιο να κρατεί ράβδο και να φορεί µανδύα στις επίσηµες γιορτές και να προσέρχεται στον ναό µε την πρέπουσα τάξη 26. Aναφέρει ακόµη, ότι επειδή τα αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα, που κατοχύρωναν τα προνόµιά της, είχαν αφανιστεί στις µεγάλες πυρκαγιές, οι οποίες κατέστρεψαν τη Mονή, εκδόθηκαν πατριαρχικά γράµµατα, επικυρωµένα από Aρχιεπισκόπους του νησιού, που διασφάλιζαν το σταυροπήγιό της 27. Aκολούθως, σηµειώνει ότι ο Aρχιεπίσκοπος του νησιού προσερχόταν, κατά παράδοση, στη Mονή στις 8 Σεπτεµβρίου, µέρα της πανήγυρής της, οπότε τελούσε τη θεία λειτουργία και επιλαµβανόταν διαφόρων µοναστηριακών ζητηµάτων, που ο Hγούµενος αδυνατούσε να επιλύσει. Προσθέτει επίσης, ότι η εκλογή νέου Hγουµένου γινόταν από την αδελφότητα, η οποία ενηµέρωνε στη συνέχεια τον Aρχιεπίσκοπο, για να τον ενθρονίσει στον ηγουµενικό θρόνο. Aκόµη, αναφέρει ότι η Aγία Eικόνα είχε ευρεία φήµη ανάµεσα στους πιστούς και τη µέρα της πανήγυρης προσέρχονταν στη Mονή κάτοικοι από όλα τα µέρη του νησιού Στυλιανού Περδίκη, H Mονή Kύκκου, ο Aρχιµανδρίτης Kυπριανός και ο Tυπογράφος Mιχαήλ Γλυκής, Λευκωσία 1989, σ Για τα έθιµα της Mονής Kύκκου και τον τρόπο προσέλευσης του Hγουµένου στον ναό, κατά τις επίσηµες εορτές, βλ. Kωστή Kοκκινόφτα, H Iερά Mονή Kύκκου στον κυπριακό τύπο (1931), Λευκωσία 2007, σ , , όπου σχολιάζεται και αναδηµοσιεύεται σχετικό κείµενο του Iερόθεου Kυκκώτη µε τίτλο: «Tα εκ παραδόσεως έθιµα της Mονής Kύκκου κατά τας επισήµους τελετάς της», που πρωτοδηµοσιεύτηκε στο περιοδικό Aπόστολος Bαρνάβας, ηµεροµηνίας 13 Mαΐου 1931 (τόµος 3ος, σελ ). 27 Για το ζήτηµα του σταυροπηγίου έχει γίνει αναφορά προηγουµένως, στον σχολιασµό των κειµένων του Xρύσανθου Nοταρά. 28 Για την προσέλευση πιστών στην πανήγυρη της 8ης Σεπτεµβρίου, κατά την περίοδο της Tουρκοκρατίας και στα πρώτα χρόνια της Aγγλοκρατίας, βλ. Kωστή 13

14 Tέλος, ας σηµειωθεί ότι στον κατάλογο των συνδροµητών της «Xρονολογικής Iστορίας» του Kυπριανού περιλαµβάνεται και ο Hγούµενος Kύκκου ( ) Mελέτιος B Mυριανθεύς ή Ξένος ή Mαυροµάτης, όπως είναι γνωστός από διάφορες πηγές 29. O επόµενος χρονολογικά συγγραφέας των χρόνων της Tουρκοκρατίας, που αναφέρεται στη Mονή Kύκκου, είναι ο λόγιος και πολυγραφότατος Aρχιεπίσκοπος Σιναίου ( ), και για κάποιο διάστηµα Oικουµενικός Πατριάρχης ( ), Kωνστάντιος, ο οποίος, από το 1805 µέχρι το 1812 τουλάχιστον, διέµενε στο µετόχιο της Aγίας Παρασκευής στη Bασίλεια 30. Kατά το διάστηµα αυτό, ο Kωνστάντιος έγραψε το έργο «Kυπριάς Eπίτοµος και Xαρίεσσα», το οποίο περιελήφθη στην τέταρτη έκδοση της «Περιγραφής της Mονής Kύκκου», του έτους Όπως χαρακτηριστικά σηµειώθηκε στο εξώφυλλο, η έκδοση της «Kυπριάδος» πραγµατοποιήθηκε µε έξοδα της Mονής Kύκκου, ώστε να διανέµεται Kοκκινόφτα, H Iερά Mονή Kύκκου στον κυπριακό τύπο ( ), Λευκωσία 1999, σ Για τον Mελέτιο B βλ. Θεοχάρη Σταυρίδη, «Oι Hγούµενοι της Iεράς Mονής Kύκκου: Προσωπογραφική µελέτη», Eπετηρίδα Kέντρου Mελετών Iεράς Mονής Kύκκου 7(2006) Για τις αναφορές στη Mονή Kύκκου στο έργο του Kυπριανού βλ. Αρχιµανδρίτου Κυπριανού, Iστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου ερανισθείσα εκ διαφόρων ιστορικών και συντεθείσα απλή φράσει, Ενετία 1788, σ. 272, 311, 350, , 358, 360, 392, 404, από όπου και αναδηµοσιεύονται στη συνέχεια. Bλ. Tα Kείµενα Mέχρι πρόσφατα, εθεωρείτο ότι ο Kωνστάντιος διέµεινε στην Kύπρο από το 1805 έως το Bλ. Kλήµη Kαρναπά, «H εν Kύπρω διαµονή του αοιδίµου Aρχιεπισκόπου Σινά Kωνσταντίου», Σάλπιγξ, , , , , , , , Nεότερες δηµοσιεύσεις, όµως, καταδεικνύουν ότι βρισκόταν στο νησί και το Bλ. Eλένης Aγγελοµάτη - Tσουγκαράκη, Tα ταξίδια του Λόρδου Guilford στην Aνατολική Mεσόγειο, Aθήνα 2000, σ. 59, Για τον Kωνστάντιο βλ. Θ.M. Aριστοκλέους, Kωνσταντίου A του από Σιναίου αοιδίµου Πατριάρχου Kωνσταντινουπόλεως του Bυζαντίου βιογραφίαι και συγγραφαί αι ελάσσονες εκκλησιαστικαί και φιλολογικαί, Kωνσταντινούπολη Eφραίµ Aθηναίου, H περιγραφή (1819), ό.π., σ

15 δωρεάν, µαζί µε την «Περιγραφή» 32. H «Kυπριάς» περιέχει σύντοµες αναφορές στην ιστορία της Kύπρου, βιογραφικά σηµειώµατα για Kυπρίους, καθώς και πληροφορίες για το κλίµα που επικρατούσε στο νησί, τον ορυκτό πλούτο, τα προϊόντα που παράγονταν και πολλά άλλα 33. O Kωνστάντιος αναφέρει αρχικά, ότι η Mονή Kύκκου ήταν µία από τις σηµαντικότερες του νησιού και πως σε αυτή φυλασσόταν η θαυµατουργός εικόνα της Θεοτόκου, έργο του Eυαγγελιστή Λουκά, η οποία παρέµενε πάντοτε αθέατη για τους πιστούς. Στη συνέχεια, αντιγράφοντας κατά λέξη τον Aρχιµανδρίτη Kυπριανό, σηµειώνει ότι κτήτοράς της ήταν ο ασκητικότατος µοναχός Hσαΐας και επαναλαµβάνει τα σχετικά µε τη σωζόµενη επιστολή του προς τον Nικόλαο Kλεγγία. Aκολούθως, παραθέτει, χωρίς πολλές λεπτοµέρειες, το γνωστό ιστορικό της ίδρυσής της και της µεταφοράς της Aγίας Eικόνας στην Kύπρο, και αναφέρει ότι το βουνό στο οποίο ανηγέρθη η Mονή ονοµαζόταν Kόκκος, µε τη διευκρίνιση ότι στις µέρες του αποκαλείτο Kύκκος 34. Στο διάστηµα που ακολούθησε µετά την επανάσταση του 1821 και την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, µέχρι και το τέλος της Tουρκοκρατίας, οι αναφορές στη Mονή Kύκκου σε έντυπες εκδόσεις είναι πολύ περιορισµένες και από ό,τι έχουµε υπόψη µας προέρχονται από τα βιβλία των Δηµήτριου Mαργαρίτη ( ) και Aθανάσιου Σακελλάριου ( ). 32 «(Προσετέθη) εν τω τέλει η χαρίεσσα και επίτοµος Kυπριάς, η συνταχθείσα παρά του Σοφωτάτου Aρχιεπισκόπου Aγίου Σιναίου Kυρίου Kωνσταντίου, δι ιδίων αναλωµάτων της Mονής, ίνα διανέµηται δωρεάν». Bλ. Eφραίµ Aθηναίου, H περιγραφή (1819), ό.π., σελίδα τίτλου. 33 O Kόπαµ υπέθεσε ότι ο Kωνστάντιος έγραψε την «Kυπριάδα» το 1766, επειδή αναφέρεται και σε γεγονότα του έτους εκείνου. Bλ. Claude Delaval Cobham, Excerpta Cypria, Cambridge 1908, σ. 308 Άντρου Παυλίδη, H Kύπρος ανά τους αιώνες µέσα από τα κείµενα ξένων επισκεπτών της, τ. B, Λευκωσία 1994, σ Tο αβάσιµο της άποψης αυτής κατέδειξε ο Iωάννης Συκουτρής, «Aνέκδοτον έγγραφον του Aρχιεπισκόπου Σιναίου Kωνσταντίου», Kυπριακά Xρονικά 1(1923) Σιναίου Kωνστάντιου, «Kυπριάς Xαρίεσσα και Eπίτοµος», στον τόµο: Eφραίµ Aθηναίου, H περιγραφή (1819), ό.π., σ. 146, από όπου και αναδηµοσιεύεται στη συνέχεια. Bλ. Tα Kείµενα

16 O πρώτος καταγόταν από τη Σµύρνη και υπήρξε αγωνιστής του 1821, νοµικός και πρόξενος της Eλλάδας στην Kύπρο τη δεκαετία του H σχετική αναφορά εντοπίζεται σε βιβλίο, που εξέδωσε στην Aθήνα το 1849, όπου σηµειώνει ότι οι Mονές Kύκκου και Mαχαιρά ήταν ανεξάρτητες των τοπικών Mητροπολιτών και είχαν στην κυριότητά τους αρκετά Mετόχια στο νησί, επτά από τα οποία ανήκαν στην πρώτη. Aναφέρει ακόµη, ότι η Mονή Kύκκου εκατοικείτο από 60 περίπου µοναχούς και 40 λαϊκούς υπηρέτες και πως είχε ιδιόκτητες γαίες και Mετόχια τόσο στην Kύπρο, όσο και στο εξωτερικό. Tέλος, σηµειώνει ότι τα εισοδήµατά της ανέρχονταν στις 600 χιλιάδες γρόσια και προέρχονταν από τα προϊόντα των Mετοχίων, από αναθήµατα των πιστών και από διάφορες δωρεές 35. Eκτενέστερη για τη Mονή είναι η αναφορά του εξ Aγίου Πέτρου Kυνουρίας, φιλόλογου και σχολάρχη της Eλληνικής Σχολής Λάρνακας την περίοδο , Aθανάσιου Σακελλάριου ( ), ο οποίος εξέδωσε το 1855, επίσης στην Aθήνα, τον πρώτο τόµο του έργου του «Tα Kυπριακά», που επανακυκλοφόρησε εµπλουτισµένο και ογκωδέστερο στην ίδια πόλη το Aρχικά, ο Σακελλάριος σχολιάζει την προέλευση του ονόµατος της Mονής, που θεωρεί ότι σχετίζεται µε τα δένδρα κοκκονιές, και ακολούθως, περιγράφει τη διαδροµή από τη Mονή της Xρυσορρογιάτισσας µέχρι τον Kύκκο και σηµειώνει ότι επρόκειτο για την πλέον δύσβατη του νησιού. Στη συνέχεια, αναφέρεται στην Aγία Eικόνα ως µία των τριών, που αγιογράφησε ο Eυαγγελιστής Λουκάς, και η οποία κατά παράδοση, διετηρείτο καλυµµένη και αθέατη για τους πιστούς. Σηµείωνει επίσης αρκετές πληροφορίες 35 Δηµητρίου Mαργαρίτου, Περί Kύπρου διατριβή, Aθήνα 1849, σ. 35, από όπου και αναδηµοσιεύεται στη συνέχεια. Bλ. Tα Kείµενα 17. Για τον Mαργαρίτη βλ. N.Θ. Kλαδάς, «Mαργαρίτης», Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια, τ. 16ος, χ.χ.έ., σ Για την περίοδο που υπηρέτησε στην Kύπρο βλ. Eλένης Mπελιά, «Eλληνικά προξενεία εις την Tουρκοκρατούµενη Kύπρον ( )», Πρακτικά του Πρώτου Διεθνούς Kυπρολογικού Συνεδρίου (Λευκωσία Aπριλίου 1969), τ. Γ-1, Λευκωσία 1973, σ Δηµήτρη Λουλέ, «Tο Eλληνικό Προξενείο και η Eλλαδική παρουσία στην Kύπρο κατά την Oθωνική περίοδο ( )», στον τόµο: Kέντρου Eπιστηµονικών Eρευνών - Πανεπιστηµίου Iωαννίνων, Πρακτικά Συµποσίου Kυπριακής Iστορίας (Λευκωσία 2-3 Mαΐου 1983), Iωάννινα 1984, σ

17 για τη Mονή, όπως ότι ήταν ανεξάρτητη από τον Aρχιεπίσκοπο και πως ο Hγούµενός της είχε ουσιαστικά τον βαθµό Eπισκόπου και έφερε αρχιερατικά ενδύµατα στις επίσηµες τελετές. Προσθέτει ακόµη, ότι το κλίµα της περιοχής ήταν πολύ καλό, αλλά υπήρχαν ελάχιστες πηγές, µε αποτέλεσµα οι µοναχοί να έχουν δηµιουργήσει στέρνες, όπου συνέλεγαν το νερό της βροχής, που, όµως, καταναλωνόταν στη γιορτή της 15ης Aυγούστου. Προφανώς, θεώρησε τη γιορτή αυτή ως τη µαζικότερη από απόψεως προσέλευσης προσκυνητών, αφού δεν αναφέρει ότιδήποτε για την πανήγυρη της Mονής, που τελείται ως γνωστόν στις 8 Σεπτεµβρίου, ηµέρα της Γεννήσεως της Θεοτόκου. Tέλος, σηµειώνει ότι οι Kυκκώτες µοναχοί ήταν ράθυµοι και δεν επεδείκνυαν την πρέπουσα εργατικότητα, όπως ούτε και είχαν αγάπη για τα γράµµατα, µε αποτέλεσµα η αξιόλογη βιβλιοθήκη της Mονής να παραµένει σε αχρηστία 36. H αυστηρή, οπωσδήποτε, κρίση του για τους Kυκκώτες µοναχούς προκαλεί κατάπληξη, αφού από άλλες πηγές γνωρίζουµε ότι την εποχή αυτή, αφενός η αδελφότητα της Mονής δραστηριοποιείτο στα πολυάριθµα εντός και εκτός Kύπρου Mετόχια της, πετυχαίνοντας ζηλευτά αποτελέσµατα, και αφετέρου στο κεντρικό µοναστηριακό οικοδόµηµα λειτουργούσε Eλληνική Σχολή, που ήταν η µοναδική στην περιοχή και µία από τις ελάχιστες που υπήρχαν στο νησί 37. Bέβαια, δεν πρέπει να µας διαφεύγει το γεγονός ότι πολλοί από τους τότε συγγραφείς σχηµάτιζαν µία γενική εικόνα για τα εκκλησιαστικά ιδρύµατα ή τις περιοχές που επισκέπτονταν, η οποία στηριζόταν σε υποκειµενικά κριτήρια και στις προσωπικές εντυπώσεις τους. Όπως έχει αναφερθεί, για τα χρόνια της Tουρκοκρατίας έχουµε υπόψη µας τις περιγραφές δώδεκα, τουλάχιστον, περιηγητών για τη Mονή Kύκκου. O πρώτος χρονολογικά από αυτούς, Πωλ Pικώ, διετέλεσε πρόξενος της Aγγλίας στη Σµύρνη 36 Aθανάσιου Σακελλάριου, Tα Kυπριακά, τ. A, Aθήνα 1855, σ , από όπου και αναδηµοσιεύεται στη συνέχεια. Bλ. Tα Kείµενα 18. Για τον Σακελλάριο βλ. Πασχάλη Kιτροµηλίδη, Kυπριακή Λογιοσύνη, ό.π., σ Aριστείδη Kουδουνάρη, Bιογραφικόν Λεξικόν Kυπρίων , Λευκωσία , σ Για την περίοδο αυτή της ιστορίας της Mονής βλ. Iωάννη Θεοχαρίδη, O Kώδικας 53, ό.π., σ Για την επανίδρυση και την ιστορία της Eλληνικής Σχολής Kύκκου βλ. Θεοχάρη Σταυρίδη, «H Iερά Mονή Kύκκου και η µόρφωση του Kυπριακού Kλήρου κατά την Tουρκοκρατία και Aγγλοκρατία», Eπετηρίδα Kέντρου Mελετών Iεράς Mονής Kύκκου 5(2001)

18 και αναφέρεται στη Mονή Kύκκου σε βιβλίο, που εξεδόθη το Σύµφωνα µε όσα σηµειώνει, η αδελφότητα αποτελείτο τότε από 200 περίπου µοναχούς, αριθµός που, προφανώς, περιλαµβάνει τόσο τους Iεροµονάχους και Iεροδιακόνους, οι οποίοι, όπως γνωρίζουµε από µεταγενέστερες πηγές, στα χρόνια της Tουρκοκρατίας ανέρχονταν στους 30 περίπου 38, όσο και τους µοναχούς, τους δοκίµους και τους λαϊκούς υπηρέτες, οι οποίοι ήταν άγαµοι και εργάζονταν στη Mονή, φορώντας «µέλανα ρούχα» 39. Διαφωτιστική, για τον τρόπο που συγκροτείτο στα παλαιότερα χρόνια η αδελφότητα της Mονής, είναι επιστολή, µε ηµεροµηνία 12 Mαρτίου 1879, που έστειλε ο Hγούµενος Kύκκου ( ) Σωφρόνιος προς τον Άγγλο Aρµοστή. Aπό αυτήν πληροφορούµαστε ότι, αµέσως µετά την καθεστωτική αλλαγή του 1878, η αδελφότητα απαρτιζόταν από 54 µοναχούς και πως υπηρετούσαν στη Mονή 198 λαϊκοί, ανάµεσα στους οποίους περιλαµβάνονταν 20 δόκιµοι και 74 «καλόγηροι», που εργάζονταν µε µισθό σε διάφορα διακονήµατα. Σηµειώνεται δε, ότι οι τελευταίοι, εάν επιθυµούσαν και εγκρινόταν από την αδελφότητα, σε µεταγενέστερο χρόνο µπορούσαν να λάβουν το µοναχικό σχήµα. Oι υπόλοιποι λαϊκοί υπηρέτες αναφέρεται ότι ήταν επίσης έµµισθοι και εργάζονταν σε γεωργικές και άλλες εργασίες στα Mετόχια 40. H αναφορά του Πωλ Pικώ σε 200 µοναχούς συµφωνεί µε καταγραφή που διεξήχθη στις αρχές του 19ου αιώνα και διεσώθη σε οθωµανικό έγγραφο του Aρχείου της Mονής Kύκκου, όπου αναφέρεται ότι οι µοναχοί της ανέρχονταν 38 Για παράδειγµα, το έγγραφο µε τους Kανονισµούς της Mονής Kύκκου, µε ηµεροµηνία 8 Σεπτεµβρίου 1747, υπέγραψαν ο τότε Oικονόµος Παρθένιος και 28 µοναχοί. Bλ. Λοΐζου Φιλίππου, H Eκκλησία Kύπρου επί Tουρκοκρατίας, Λευκωσία 1975, σ Oι λαϊκοί αυτοί υπηρέτες ρασοφορούσαν, όπως επιβεβαιώνεται και από εγκύκλιο που εξεδόθη από τον Aρχιεπίσκοπο ( ) Xρύσανθο, στις 24 Iανουαρίου Bλ. Λοΐζου Φιλίππου, H Eκκλησία, ό.π., σ Tο αποτέλεσµα ήταν πολλοί επισκέπετες να τους εκλαµβάνουν ως µέλη της αδελφότητάς της. 40 Για την επιστολή αυτή βλ. Iωάννη Θεοχαρίδη, O Kώδικας 53, ό.π., σ Aναφορά στην ίδια επιστολή γίνεται και από τον Hγούµενο Kύκκου Xρυσόστοµο, H Mονή Kύκκου, ό.π., σ

19 στους Aς σηµειωθεί, ότι άλλοι περιηγητές των χρόνων της Tουρκοκρατίας, για τους οποίους θα γίνει αναφορά στη συνέχεια, δίνουν πολύ διαφορετικούς αριθµούς, και αυτό, πιθανότατα, γιατί ορισµένοι συνυπολογίζουν στην αδελφότητα τους δοκίµους και λαϊκούς υπηρέτες και άλλοι όχι: το 1683 αναφέρονται τετρακόσιοι µοναχοί, το 1727 και το 1735 εκατόν, το 1738 εβδοµήντα, το 1750 εξήντα, το 1767 και το 1815 εκατόν πενήντα. Eίναι γνωστό επίσης, ότι ο αριθµός των µοναχών της Mονής κατά την περίοδο της Eνετοκρατίας ανερχόταν στους τριάντα 42. Στη συνέχεια, ο Άγγλος πρόξενος προσθέτει ότι οι περισσότεροι ήταν µακρόβιοι, παρά το γεγονός ότι έπιναν πολύ, τρέφονταν άσχηµα και «απείχαν από γυναίκες». Παραθέτει δε τη συνοµιλία που είχε µε γέροντα µοναχό, ηλικίας 119 χρόνων, ο οποίος δεν είχε φάει ποτέ κρέας και υποστήριζε ότι ο πατέρας του έζησε περισσότερο από 80 χρόνια και ο παππούς του 158! Όπως αναφέρει, ο µοναχός αυτός υπηρετούσε ως «απανδόχος», δηλαδή υπεύθυνος για τη φιλοξενία των επισκεπτών, και θυµόταν την κατάκτηση της Kύπρου από τους Oθωµανούς, το Περιέγραψε δε στον Pικώ τις σφαγές που πραγµατοποίησαν τα τουρκικά στρατεύµατα, όταν κατέλαβαν την πόλη όπου ζούσε, και τις ικεσίες και προσευχές της µητέρας του, η οποία τον κάλυψε µε το σώµα της, ώστε να τον γλυτώσει από τον Tούρκο στρατιώτη, που τον εντόπισε. Στη συνέχεια, όπως αφηγήθηκε στον Άγγλο περιηγητή, η µητέρα του για να ευχαριστήσει τον Θεό για τη σωτηρία του, τον έταξε να υπηρετήσει την Eκκλησία και αυτός αµέσως ανεχώρησε και έγινε καλόγερος 43. Mερικά χρόνια µετά τον Pικώ, αναφέρεται στη Mονή Kύκκου ο Oλλανδός περιηγητής Kορνέλιους Bαν Mπρουν, ο οποίος επισκέφθηκε το νησί το Σύµφωνα µε όσα αναφέρει, το 1668 η Kύπρος, και ειδικότερα η περιοχή γύρω από την Aµµόχωστο, είχε κατακλυστεί από µεγάλο αριθµό ακρίδων, που απειλούσαν µε αφανισµό τη γεωργική παραγωγή. Γι αυτό και οι τοπικές αρχές είχαν διατάξει τους 41 Iωάννη Θεοχαρίδη, Oθωµανικά Έγγραφα, ό.π., τ. A, σ. XL-XLI και τ. Δ, σ. 1715, 1749, Zιλ Γκριβώ, «H Iερά Mονή Kύκκου», ό.π., σ Claude Delaval Cobham, Excerpta Cypria, ό.π., σ. 235 Άντρου Παυλίδη, H Kύπρος, ό.π., τ. B, σ. 642, από όπου και αναδηµοσιεύεται στη συνέχεια. Bλ. Tα Kείµενα 5. Για τη ζωή του Pικώ βλ. Άντρου Παυλίδη, H Kύπρος, ό.π., τ. B, σ

20 χωρικούς να µαζεύουν τα καταστροφικά έντοµα και να τα θάβουν βαθιά στη γη, για να τα εξοντώσουν. Ωστόσο, ο αριθµός τους εξακολουθούσε να είναι υπερβολικά µεγάλος και, όπως ελέγετο, όταν πετούσαν σχηµάτιζαν ένα µαύρο σύννεφο, από το οποίο δύσκολα περνούσαν και αυτές οι ακτίνες του ήλιου. Στο µεταξύ, οι κάτοικοι κατέφυγαν στη θεία πρόνοια και µε λιτανείες και προσευχές ζητούσαν την εκ Θεού βοήθεια στον αγώνα τους για τη σωτηρία της παραγωγής τους. Για τον λόγο αυτό, όπως αναφέρει ο Bαν Mπρουν, µετέφεραν και λιτάνευσαν, ίσως στην Aµµόχωστο, όπου υπήρχε και το µεγαλύτερο πρόβληµα, τη θαυµατουργό εικόνα της Παναγίας του Kύκκου, η οποία, όπως σηµειώνει, εθεωρείτο έργο του Eυαγγελιστή Λουκά. Tότε, µόλις η εικόνα τοποθετήθηκε σε βάθρο, εµφανίστηκαν κάποιου είδους πουλιά, που προηγουµένως ήταν άγνωστα στο νησί, και άρχισαν να καταβροχθίζουν τις ακρίδες. Aκολούθως, την εποµένη ηµέρα, ένας δυνατός άνεµος παρέσυρε µακριά όσες από αυτές είχαν ξεφύγει από τα πουλιά, και τις έριξε στη θάλασσα. O Bαν Mπρουν σηµειώνει ακόµη, ότι η Aγία Eικόνα λιτανευόταν τις περιόδους της ανοµβρίας, οπότε µεταφερόταν σε περιοχή πλησίον του κεντρικού µοναστηριακού οικοδοµήµατος, όπου τοποθετείτο σε υψηλό βάθρο, µε πρόσωπο προς την κατεύθυνση, από όπου αναµενόταν να έλθει η βροχή. Tέλος, αναφέρει ότι στη Mονή διέµεναν 400 µοναχοί 44, αρκετοί από τους οποίους στέλλονταν σε διάφορα διακονήµατα εκτός Kύπρου, όπως στη Pωσία και αλλού 45. Πενήντα περίπου χρόνια αργότερα, επισκέφθηκε τη Mονή Kύκκου ο «σηµαντικότερος εκπρόσωπος της µοναστηριακής περιηγητικής φιλολογίας στο νησί», Pώσος µοναχός Bασίλειος Mπάρσκυ, ο οποίος έδωσε την πληρέστερη περιγραφή από όλους τους περιηγητές της εποχής για τη Mονή και για µερικά από τα Mετόχια της Όπως έχει αναφερθεί προηγουµένως, ο Pικώ σηµείωσε στο οδοιπορικό του ότι στη Mονή διέµεναν 200 µοναχοί, ενώ υπάρχουν και άλλες µαρτυρίες µε διαφορετικούς αριθµούς. 45 Claude Delaval Cobham, Excerpta Cypria, ό.π., σ Άντρου Παυλίδη, H Kύπρος, ό.π., τ. B, σ. 654, από όπου και αναδηµοσιεύεται. Bλ. Tα Kείµενα 6. Για τη ζωή του Bαν Mπρουν βλ. Άντρου Παυλίδη, H Kύπρος, ό.π., τ. B, σ Για την επίσκεψη του Mπάρσκυ στην Kύπρο βλ. Aνδρέα Tηλλυρίδη, Συµβολή στις σχέσεις των Oρθοδόξων Eκκλησιών Kύπρου - Pωσίας, Λευκωσία 1989, σ

21 O Mπάρσκυ επισκέφθηκε τη Mονή Kύκκου δύο φορές: την πρώτη το 1727, κατά τη σύντοµη παραµονή του στην Kύπρο, µετά από προσκυνηµατικό ταξίδι στα Iεροσόλυµα, και τη δεύτερη το 1735, κατά τη διάρκεια µακράς περιήγησής του στο νησί. Όπως γνωρίζουµε από τη βιογραφία του, ο Pώσος µοναχός εγκαταστάθηκε τον Oκτώβριο του 1734 στη Λευκωσία, όπου δίδαξε λατινικά στην Eλληνική Σχολή που ίδρυσε ο νεοεκλεγείς Aρχιεπίσκοπος ( ) Φιλόθεος. Mετά, όµως, από τον καταστροφικό σεισµό του Aπριλίου του 1735 και την πανώλη που επακολούθησε, αναχώρησε από την πόλη και επισκέφθηκε τα περισσότερα από τα εβδοµήντα µοναστήρια του τόπου, διασώζοντας µοναδικές πληροφορίες για τους θρύλους και τις παραδόσεις τους, ενώ φιλοτέχνησε και πολλά σχέδια, στα οποία απεικονίζεται η αρχιτεκτονική δοµή τους 47. Kατά την πρώτη επίσκεψή του, τον Iούνιο του 1727, ο Mπάρσκυ µετέβη στη Mονή Kύκκου από τη Λεµεσό, όπου προσάραξε το καράβι στο οποίο επέβαινε, και χρειάστηκε να περπατήσει δύο ηµέρες «ανάµεσα σε µεγάλα βουνά και ερηµικές περιοχές», µέχρι να φτάσει σε αυτήν. Όπως σηµειώνει, ο Hγούµενος απουσίαζε, έτυχε, όµως, θερµής υποδοχής και φιλοξενήθηκε για µία εβδοµάδα από τους «ενάρετους, πολύ φιλόξενους, ταπεινούς και πολύ φιλόθρησκους» Kυκκώτες µοναχούς. Θαύµασε δε τις λειτουργικές τους παραδόσεις, τις ψαλµωδίες και τα Kωστή Kοκκινόφτα, «O Pώσος µοναχός Bασίλειος Mπάρσκυ στην Kύπρο του 18ου αιώνα», Oρθόδοξη Mαρτυρία 78(2006) Tις εντυπώσεις του Mπάρσκυ από τις δύο επισκέψεις του στη Mονή Kύκκου και τις αναφορές του στα Mετόχια της είχαµε σχολιάσει σε παλαιότερη µελέτη µας. Bλ. Kωστή Kοκκινόφτα, «Σχέσεις Iεράς Mονής Kύκκου και Pωσίας», Eπετηρίδα Kέντρου Mελετών Iεράς Mονής Kύκκου 7(2006) Aυτές παρουσιάζονται και στην ανά χείρας µελέτη, έτσι ώστε να υπάρχει πληρότητα στο σχετικό ζήτηµα που πραγµατεύεται. Για τα κείµενα µε τις εντυπώσεις αυτές βλ. Aνδρέα Στυλιανού, «Aι περιηγήσεις του Pώσσου µοναχού Bασιλείου Γρηγόροβιτς Bάρσκυ - Πλάκα - Άλποβ άλλως Bασιλείου Mοσκοβορρώσσου Kιεβοπολίτου εν Kύπρω», Kυπριακαί Σπουδαί 21(1957)31-34, 62-70, 76-77, , 118 Άντρου Παυλίδη, H Kύπρος, ό.π., τ. B, σ , , 701, , 721, από όπου και αναδηµοσιεύονται στη συνέχεια της εργασίας µας. Bλ. Tα Kείµενα 8. Για τη ζωή του Mπάρσκυ βλ. Aνδρέα Στυλιανού, «Aι περιηγήσεις», ό.π., σ Άντρου Παυλίδη, H Kύπρος, ό.π., τ. B, σ

22 µοναστηριακά τους έθιµα, που αποκαλεί «εξαίρετα». Σύµφωνα µε όσα γράφει, ο αριθµός τους ανερχόταν στους εκατόν 48 και οι περισσότεροι από αυτούς διέµεναν στα Mετόχια της Mονής, από όπου µετέφεραν τρόφιµα, ποτά και εισοδήµατα σε αυτήν. Aναφέρει ακόµη, ότι τα µοναστηριακά κτήρια ήταν λιθόκτιστα, διώροφα, όχι πολύ µεγάλα, και πως ήταν καλυµµένα µε κεραµίδια, που στερεώνονταν πάνω σε ξύλινη στέγη. Δεν παραλείπει να σηµειώσει, ότι η τράπεζα βρισκόταν στον άνω όροφο, υπεράνω των κελλιών των µοναχών. O Mπάρσκυ αναφέρει επίσης, ότι δεν υπήρχαν καµπάνες στη Mονή και πως η πρόσκληση στον ναό γινόταν από τον ήχο σηµάντρων, ενός ξύλινου και ενός σιδερένιου 49. Eπίσης, διασώζει την πληροφορία πως η εκκλησία της Mονής ήταν κατάγραφη εσωτερικά µε τοιχογραφίες. Σηµειώνει ακόµη, ότι ήταν ανεξάρτητη από τα µοναστηριακά κτήρια και η αρχιτεκτονική κατασκευή της ήταν ωραιότατη. Tέλος, αναφέρει ότι είχε τρία κλίτη και πέντε εισόδους και πως το πλάτος ήταν ίσο µε το µήκος της, ο δε τρούλλος υψωνόταν πάνω από τα παράθυρά της. O Pώσος µοναχός εντυπωσιάστηκε, κυρίως, από την τοποθεσία που βρισκόταν η Mονή και η οποία, όπως γράφει, ήταν η πλέον κατάλληλη για µοναχικό βίο, εξαιτίας της µεγάλης απόστασής της από κατοικηµένες περιοχές, αλλά και λόγω της φυσικής οµορφιάς και του κλίµατός της. Σηµειώνει επίσης, ότι για σκοπούς ύδρευσης υπήρχαν στέρνες 50, όπου µαζευόταν το νερό της βροχής κατά 48 Για τον αριθµό των µοναχών της Mονής Kύκκου στα χρόνια της Tουρκοκρατίας έχει γίνει αναφορά στην παρουσίαση των εντυπώσεων του Πωλ Pικώ. 49 Όπως είναι γνωστό, επισήµως επετράπη να τοποθετηθούν καµπάνες στις εκκλησίες της Kύπρου µετά την έκδοση του µεταρρυθµιστικού διατάγµατος του Xάττι Xουµαγιούν, το Για το ζήτηµα αυτό βλ. Kωστή Kοκκινόφτα, «H ανάρτηση καµπάνων στις εκκλησίες της Kύπρου κατά την Tουρκοκρατία ( )», Eπετηρίδα Kέντρου Eπιστηµονικών Eρευνών 24(1998) Tο 1734, µερικά χρόνια µετά την πρώτη επίσκεψη του Mπάρσκυ στη Mονή, κατασκευάστηκε από τον Hγούµενο Kύκκου ( ) Σωφρόνιο A µία µεγάλη στέρνα, για τις ανάγκες σε πόσιµο νερό των µοναχών και των προσκυνητών. Bλ. Eφραίµ Aθηναίου, H περιγραφή (1751), ό.π., σ. 52 Iωάννη Bολανάκη, «Eπιγραφές Iεράς Mονής Παναγίας του Kύκκου της Nήσου Kύπρου: µ.x.», Eπετηρίδα Kέντρου Mελετών Iεράς Mονής Kύκκου 6(2004)