Σύγχρονη Βρετανική Δραματουργία:

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Σύγχρονη Βρετανική Δραματουργία: το θέατρο Στα Μούτρα (In-Yer-Face Theatre) ως ανάγνωση της κοινωνικής τοπογραφίας του 1990 Επόπτρια Καθηγήτρια: Συνεπόπτριες Καθηγήτριες: Άννα Σταυρακοπούλου Γλυκερία Καλαϊτζή Έλση Σακελλαρίδου ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2013.

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Σύγχρονη Βρετανική Δραματουργία: το θέατρο Στα Μούτρα (In- Yer-Face Theatre) ως ανάγνωση της κοινωνικής τοπογραφίας του 1990 Επόπτρια Καθηγήτρια: Συνεπόπτριες Καθηγήτριες: Άννα Σταυρακοπούλου Γλυκερία Καλαϊτζή Έλση Σακελλαρίδου ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2013.

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Σύγχρονη Βρετανική Δραματουργία: το θέατρο Στα Μούτρα (In-Yer-Face Theatre) ως ανάγνωση της κοινωνικής τοπογραφίας του 1990 Επταμελής επιτροπή κρίσης: Γλυκερία Καλαϊτζή Νικηφόρος Παπανδρέου Ιουλία Πιπινιά Λίνα Ρόζη Έλση Σακελλαρίδου Έφη Σταμούλη Άννα Σταυρακοπούλου ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2013.

4 «Αν το βιβλίο που διαβάζουμε δεν μας ταρακουνάει βίαια σαν γροθιά στο κεφάλι, τότε γιατί να μπούμε καν στον κόπο να αρχίσουμε να το διαβάζουμε; Ένα βιβλίο πρέπει να είναι ο πέλεκυς για την παγωμένη θάλασσα που κουβαλάμε μέσα μας». Αlberto Manguel, Ιστορία της Ανάγνωσης

5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω τους ανθρώπους που με συμβούλεψαν και μου συμπαραστάθηκαν προκειμένου να φέρω σε πέρας τη συγγραφή της. Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Συμβουλευτικής Επιτροπής και ιδιαίτερα την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου κα. Άννα Σταυρακοπούλου η οποία με καθοδήγησε και με ενθάρρυνε σε όλα τα στάδια εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής. Οι καίριες παρατηρήσεις της, οι συμβουλές και οι επισημάνσεις υπήρξαν πολύτιμοι οδηγοί, και η ηθική της συμπαράσταση καθόλη την διάρκεια αυτής της μακρόχρονης και κοπιαστικής πορείας μοναδικά πολύτιμη. Ένα ιδιαίτερο ευχαριστώ θα ήθελα να απευθύνω στην κα. Έλση Σακελλαρίδου η οποία μου αφιέρωσε απλόχερα τον πολύτιμο χρόνο της όποτε την χρειάστηκα, όπως και απλόχερα δέχτηκε κατ επανάληψη να με βοηθήσει με όλους τους δυνατούς τρόπους με την βιβλιογραφία. Η κριτική της σκέψη, η στέρεα γνώση της βρετανικής δραματουργίας και ο ακούραστος ζήλος της επάνω στο αντικείμενό της υπήρξαν για μένα πυξίδα. Μεγάλο ευχαριστώ επίσης, θα ήθελα να απευθύνω στην κα. Γλυκερία Καλαϊτζή για τις οξυδερκείς επιστημονικές της υποδείξεις και την αμέριστη ηθική της συμπαράσταση. Ευχαριστώ επίσης την κα. Ιουλία Πιπινιά, της οποίας οι παρατηρήσεις υπήρξαν καθοριστικές στις αρχές της έρευνάς μου. Ιδιαίτερο ευχαριστώ, πέρα από την αμέριστη συμπαράστασή τους σε όλη την διάρκεια των σπουδών μου, οφείλω στους δασκάλους μου κ. Νικηφόρο Παπανδρέου και κα. Έφη Σταμούλη, για διαφορετικούς λόγους: στον πρώτο, γιατί μαζί του διδάχτηκα για πρώτη φορά την επιστήμη της Θεατρολογίας, και στην δεύτερη γιατί κοντά της εντρύφησα στην τέχνη της σκηνής. Η σύζευξη αυτή συνείσφερε, μεταξύ άλλων, στο να φτάσω εδώ που βρίσκομαι σήμερα. Ευχαριστώ από καρδιάς για τη συμπαράσταση τις καλές μου φίλες και συναδέλφους Ράνια Υφαντίδου και Μαρία Λαζαρίδου, τη δεύτερη ειδικότερα για την πολύπλευρη έμπρακτη υποστήριξή της, τις τεχνικές γνώσεις της και τις αμέτρητες ώρες που μου αφιέρωσε. Ιδιαίτερο ευχαριστώ οφείλω στην αδελφική μου φίλη και συνάδελφο Αλεξάνδρα Μπουσουλέγκα για την δίχως ενδοιασμούς ψυχική της συμπαράσταση καθόλη την διάρκεια των τελευταίων, δύσκολων για μένα, χρόνων της είμαι ευγνώμων. 1

6 Ένα ξεχωριστό ευχαριστώ, τέλος, στον αδελφό μου Γιώργο Χατζηβασιλείου, έναν κατ εμέ σπάνιο φιλοσοφικό στοχαστή και εξαίρετο ομιλητή με βαθιά γνώση του αντικειμένου του, γιατί μου δίδαξε με τον καλύτερο τρόπο την ορθή ανάγνωση των φιλοσοφικών όρων και εργαλείων που τόσο καλά γνωρίζει να χειρίζεται ο ίδιος, μα κυρίως για την αμέριστη ψυχολογική συμπαράσταση που μου προσέφερε σε στιγμές βασανιστικές, χωρίς την οποία η διατριβή αυτή θα είχε μείνει ανολοκλήρωτη. Αφιερώνω αυτήν την εργασία στη μαμά μας, Στέλλα Βογιατζόγλου, που δεν θα τη διαβάσει ποτέ. 2

7 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ετυμολογικά: in-yer-face theatre ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Καινούργιο θέατρο; Πρώτη Απόπειρα Ορισμού Θέατρο Στα Μούτρα: μια «ανακατάληψη» του θεάτρου της Σκληρότητας [théâtre de la Cruauté] Θέατρο Στα Μούτρα: το «νέο» θέατρο Καταστροφής [theatre of Catastrophism] H αισθητική του σοκ [shock aesthetics] ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ «Rewind»: από την μεταπολεμική Βρετανία στην «Cruel Britannia» Δεύτερη Απόπειρα Ορισμού «Εν αρχή όλων»: ο θεσμός της λογοκρισίας ( ) Βρετανία: σκέτο Κωδικός: οργή Η οργισμένη διαδρομή «κατάμουτρα»: α) Θέατρο Στα Μούτρα: θέατρο σύγχρονης οργής 1956: Οργισμένα Νιάτα i. Arts Council ii. English Stage Company β) Θέατρο Στα Μούτρα: θέατρο αφυπνισμένου ανθρωπισμού 1965: Λυτρωμένοι (Μια οιδιπόδεια κωμωδία) i. Παρασκηνιακά και άλλα ii. Λυτρωμένοι; γ) 1978: Kiss Daddy Goodnight

8 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ δ) 1979: Θέατρο Στα Μούτρα: θέατρο της μεταθατσερικής γενιάς i. Η κόρη του μπακάλη ii. «Καυγάς δυο φαλακρών για μια χτένα!» iii. «Τhere is no such thing as society» ε) 1990: Τhe «naughties» nineties i. «Cool Britannia» = Cruel Britannia θέατρο Στα Μούτρα= «Cruel Britannia theatre» θέατρο μιας Απάνθρωπης Βρετανίας) ii. Ο ρόλος των μικρών θεάτρων και των καλλιτεχνικών διευθυντών.. 97 iii. Θέατρο Στα Μούτρα: theatre of «Urban Ennui», «Zeitgeist theatre» ή τo «νέο» πολιτικό θέατρο; ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Εκείνη η στιγμή: το τέλος της Ιστορίας Το τέλος της Ιστορίας; «Όποιος κοιμάται απόψε είναι νεκρός» «Σώστε μας!» Ανοιχτή δοκιμή; Επιχείρηση «Σοκ και Δέος» ( Shock and awe ) Θέατρο Στα Μούτρα: η «γραμματέας» της Ιστορίας εκείνης της στιγμής ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ Μεθοδολογικά Εργαλεία Ανάγνωσης Μichel Foucault, «Περί αλλοτινών χώρων» ( Des espaces autres ), Eτεροτοπίες Marc Augé, Non-Places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity

9 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣ «Έργα και ημέραι» Τrainspotting Τraverse Theatre Ιrvin Welsh, Τrainspotting (1994): το κινηματογραφικό θέατρο Στα Μούτρα (in-yer-face film) 139 -«In-yer -Beat Generation»: made in Edinburgh «It's shite being Scottish!» Ηρωίνη - Χωριά Διακοπών Πολυνησίας x Trainspotting Blasted Royal Court Sarah Kane, Blasted (1995): τo σήμα κατατεθέν του θεάτρου Στα Μούτρα (in-yer-face logo) Blasted Επιρροές Hotel Blasted «Έχω χέσει και σε καλύτερα μέρη» No logo Shopping & Fucking Out of Joint Theatre Mark Ravenhill, Shopping & Fucking (1996): το θέατρο Στα ποπ/ομοφυλόφιλα Μούτρα (in-yer-pop/gay face) «Με τα ερείπια αυτά έχτισα τη ζωή μου...» ΜcSex Χωρίς οικογένεια (I) Χωρίς οικογένεια; (II) Penetrator Royal Court Anthony Neilson, Penetrator (1994): μαύρη κωμωδία Στα Μούτρα (in-yer-black comedy face) Τake me home Looney Tunes

10 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ - Μετά το Μετα-τραυματικό Στρες (PTSD) Penetrator Blasted x The Pitchfork Disney Bush Theatre Philip Ridley, The Pitchfork Disney (1991): το ψυχαναλυτικό θέατρο Στα Μούτρα (in-yer-psychoanalytic-face) Breathless Ηomesick Τρομοπαραμυθία Still Αγάπη από ζάχαρη Παρελθόν, παρόν, μέλλον The Beauty Queen of Leenane Royal Court Martin McDonagh, The Beauty Queen of Leenane (1996): το «μεταμφιεσμένο» θέατρο Στα Μούτρα η ιρλανδική περίπτωση (in-yer-under-coverface: the Irish case) Ιρλανδική ταυτότητα: wanted (dead or alive) «Στην Ιρλανδία το έθνος κυρίως παίζεται παρά μιλιέται» Η Βασίλισσα της ομορφιάς Τόπος; Η «ιρλανδικότητα» ως καθρέφτης Closer National (Cottesloe Stage) Theatre Patrick Marber, Closer (1997): το σεξουαλικό θέατρο Στα Μούτρα (in-yer-sex theatre) Closer Γλώσσα Ο άλλος ως τόπος «Στο γράμμα Σ γράφει σπίτι» Η εισβολή του διαδικτύου στη σκηνή

11 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 8. Attempts on Her Life Royal Court Martin Crimp, Attempts on Her Life (1997): το απόν θέατρο Στα Μούτρα (the absent in-yer-face) Γυναίκα: το ωραιότερο «καταναλωτικό αγαθό» Αttempts on Her Life Κάπως αστείο (;) Η απουσία ως δραματουργία αληθείας Attempts on a «multi-non place» Crave Paines Plough Sarah Kane, Crave (1998): οι λέξεις σαν γροθιά Στα Μούτρα «Ι crave white on white and black» Ασκήσεις Διακειμενικότητας Έρημη Χώρα Pre-Paradise Sorry Now & Attempts on Her Life Η οικογένεια και η αγάπη ως ουτοπία Ποιός νά ναι ο τρίτος που πάντα δίπλα σου βαδίζει; ΕΚΤΟ ΜΕΡΟΣ Χαρτογραφώντας τα συμπεράσματα - Τελευταίες Απόπειρες Ορισμού Θέατρο μάχιμης ηθικής Θέατρο ετεροτοπολογίας Glocal theatre Από τον τόπο στον απόλυτο τόπο This is the end (?) Υστερόγραφο: ο ήλιος δεν δύει ποτέ στην Βρετανική Αυτοκρατορία ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ένα έργο δεν είναι σύγχρονο, παρά μόνο εάν είναι γέννημα της εποχής του χωρίς να αρκείται στην αναπαραγωγή του υπαρκτού. Αυτοί που καινοτομούν εμφανίζονται αναδρομικά ως οι εκπρόσωποι του καιρού τους ωστόσο για να μπορεί κάποιος να είναι σύγχρονος έχει ανάγκη το παρελθόν, αλλά και το μέλλον. Σε αυτήν ακριβώς τη συλλογιστική κινείται η έρευνά μου αναφορικά με την προσέγγιση του in yer-face theatre στην παρούσα εργασία, μέσα από δύο παραμέτρους: α. την άρρηκτη σχέση με την εποχή του και την εξωτερική ιστορία, και β. την ταυτόχρονη, αυτόματη εγγραφή του σε μία εσωτερική δραματουργική ιστορία. Το in-yer-face είναι ένα θεατρικό φαινόμενο που αναπτύσσεται στην κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα της δεκαετίας του 90, και ως προϊόν της, επιβάλλεται, σχεδόν, να ερευνηθεί ως «πολιτιστικό τεχνούργημα» ( cultural artefact ), 1 μέσα από την υιοθέτηση ερμηνευτικών εργαλείων της φαινομενολογίας, δηλαδή μέσα από την περιγραφική σπουδή των φαινομένων (δηλαδή των δεδομένων) ενός συγκεκριμένου χώρου και χρόνου που θα μας επιτρέψουν πρώτα να εισχωρήσουμε στην ιστορική και την κοινωνική πραγματικότητα της Μεγάλης Βρετανίας, και στη συνέχεια να επανατοποθετηθούμε στην δραματουργική πραγματικότητα. Η χρονική περίπτωση, όμως, εδώ είναι περιπλοκότερη: η δεκαετία του 1990 δεν ιστοριογραφείται τυχαία ως το Τέλος της Ιστορίας, όπως την χαρακτηρίζει στο ομώνυμο βιβλίο του ο Φράνσις Φουκουγιάμα (Francis Fukuyama) ρηξικέλευθοι κοινωνικοπολιτικοί μετασχηματισμοί εισβάλλουν με την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού και την εδραίωση της παγκοσμιοποίησης, με αποτέλεσμα οι δομικές έννοιες του χώρου και του χρόνου να διαρργηγνύονται. Σε μια τέτοια στιγμή (βλ. εδώ: Τρίτο Μέρος: Εκείνη η στιγμή) κοινωνικοπολιτικής μετεξέλιξης και αγωνίας της σύγχρονης κοινωνίας για ερμηνευτικές προσεγγίσεις απέναντι στη μεταβολή των μέχρι πρότινος σταθερών σημείων αναφοράς του θεωρητικού λόγου, η εκ νέου ανάγνωση της ετεροτοπολογίας του Μισέλ Φουκώ (Michel Foucault) μου φάνηκε σχεδόν προκλητικά συζευκτική (Τέταρτο Μέρος: Μεθοδολογικά Εργαλεία Ανάγνωσης: Μichel Foucault, «Περί αλλοτινών χώρων» ( Des espaces autres ), 1 cultural artefact = πολιτιστικό τεχνούργημα. Όρος που χρησιμοποιείται στις κοινωνικές επιστήμες, ιδιαίτερα στην ανθρωπολογία, την εθνολογία και την κοινωνιολογία, για να δηλώσει οτιδήποτε δημιουργήθηκε από τον άνθρωπο και δίνει πληροφορίες για τον πολιτισμό του ίδιου του δημιουργού, αλλά και των λοιπών χρηστών/κοινωνών. 8

13 Eτεροτοπίες), και Marc Augé, Non-Places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity). Ο Φουκώ ήταν ο πρώτος που συνέλαβε εκ των προτέρων τις βασικές έννοιες του μεταμοντέρνου κόσμου μας: η φιλοσοφική σκέψη του προβλέπει με σαφήνεια μια νέα εποχή, την εποχή ενός ετερογενούς χώρου που θα μαρτυρά την ετεροχρονία αποτελούμενος από κοινωνίες κρίσης, ένα νέο χωροχρονικό πεδίο παγκόσμιου δικτύου που θα αντανακλά την αντιπαράθεση του κοντά και του μακριά, της σύνδεσης και της αποσύνδεσης. O Φουκώ προτείνει με τον τρόπο αυτό δύο «τοποθεσίες»: τις ουτοπίες και τις ετεροτοπίες και καθορίζει παράλληλα τον ενδιάμεσο, μεταξύ τους, μεταιχμιακό χώρο ως ένα είδος αμφίσημης εμπειρίας που τον αποκαλεί καθρέφτη. Μεταγράφοντας τον φουκωικό λόγο και ενισχύοντάς τον με τον συνακόλουθο επαγωγικό λόγο ενός ακόμα Γάλλου κοινωνικού ανθρωπολόγου και φαινομενολόγου, του Μαρκ Οζέ (Marc Augé), ο οποίος εισάγει με τη σειρά του τον όρο μη τόπος, επιχειρώ μια ανάγνωση των δραματουργικών χαρακτηριστικών του in-yer-face με όρους της φουκωικής ετερετοπολογίας, και της πιο σύγχρονης οζικής παράφρασής της. Η δόμηση των κεφαλαίων σχεδόν μου επιβλήθηκε από το ίδιο το υλικό που είχα να τιθασεύσω με αποτέλεσμα να ακολουθείται μια πορεία παράλληλης ονοματοδοσίας, στην οποία ο ορισμός «θέατρο στα μούτρα», διατηρείται ως βασικός παρονομαστής, ενώ ο προτεινόμενος εναλλακτικός ορισμός του δηλώνεται κάθε φορά σε αντιστοιχία με την ενότητα που εξετάζεται, και η οποία τον τεκμηριώνει ως τέτοιο. Για παράδειγμα: θέατρο Στα Μούτρα: μια ανακατάληψη του θεάτρου της Σκληρότητας, ή ακόμα, θέατρο Στα Μούτρα: το νέο πολιτικό θέατρο. Η ανάγκη αυτή προέκυψε καθώς, μελετώντας το ιστορικό παρελθόν παράλληλα με το θεατρικό, διαπίστωσα πως οι ενδογενείς δυνάμεις του ρεύματος αυτού είναι βαθύτερες απ ό,τι μπορεί να υποθέσει κανείς (Πρώτο Μέρος: Καινούργιο θέατρο; Πρώτη Απόπειρα Ορισμού), και έτσι έκρινα ως υποχρέωσή μου να επιστρέψω πίσω, στη χρονική περίοδο από την οποία ξεκίνησαν όλα μέσα από την ιστορική αναδρομή που επιχειρώ, και ειδικότερα μέσα από την διεξοδική ανάλυση του θατσερισμού, αναδύονται και αποτιμώνται τα θεμελιώδη στοιχεία του θεάτρου Στα Μούτρα που χαρτογραφούν την κοινωνική πραγματικότητα επάνω στην οποία θεμελιώνεται. Ανατρέχοντας, λοιπόν, εκ νέου στην μεταπολεμική περίοδο της Βρετανίας έως και τις αρχές του 1990 (ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: «Rewind»: από την 9

14 μεταπολεμική Βρετανία στην Cruel Britannia - Δεύτερη Απόπειρα Ορισμού), αποπειρώμαι να προσδιορίσω μέσα από τους κυριότερους κοινωνικοπολιτικούς ιστοριογραφημένους σταθμούς και τα σχετικά με αυτούς δραματουργικά γεγονότα, την ονοματοδοσία και το περιεχόμενο της Στα Μούτρα δραματουργίας Τα κριτήρια βάσει των οποίων επιλέχθηκαν τα έργα και οι δημιουργοί που θα παρουσιαστούν (Πέμπτο Μέρος: «Έργα και ημέραι...»), είναι προϊόν μελέτης του συνόλου των κειμένων και επιλέχθηκαν ως ένα ασφαλές δειγματοληπτικό υλικό προκειμένου η έρευνά μου να μην περιοριστεί σε μια μονογραφία (για παράδειγμα της Σάρας Κέην, όπως πιθανόν να ήταν αναμενόμενο), αλλά, αντιθέτως, να οικειοποιηθεί ετερογενείς συγγραφείς και ποικίλλα κείμενα, ώστε να προκύψουν ασφαλέστερα συμπεράσματα. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να τονίσω πως το κομμάτι της έρευνας και της βιβλιογραφικής αναζήτησης ήταν πολυετές και επίπονο, καθώς, με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως αυτή της Ελισάβετ Σακελλαρίδου, που αποτελεί μια ήδη χαρτογραφημένη, «μάχιμη» ερευνήτρια του βρετανικού θεάτρου, σπανίζουν τα δημοσιεύματα και οι μελέτες στην ελληνική γλώσσα. Ως εκ τούτου, το έργο της συγγραφής της παρούσας εργασίας προϋπέθετε και μεταφράσεις πολυάριθμων αποσπασμάτων από μελετήματα, κριτικές και συνεντεύξεις, τις οποίες και ανέλαβα. Επιπλέον, τα ίδια τα θεατρικά κείμενα απαιτούν σχολαστική σύγκριση του πρωτότυπου με τη μετάφραση ή τις διάφορες μεταφράσεις του, προς αποφυγήν ατοπημάτων. Τούτο σημαίνει πως χρειάστηκε να επενδυθεί πολύ μεγαλύτερος χρόνος και πολλαπλάσιος κόπος, ώστε να είμαι σε θέση να διαχειριστώ ταυτόχρονα μία αμφίδρομη και επώδυνη σχέση: την μελέτη και συχνά μετάφραση του αγγλόφωνου υλικού και την παράλληλη σχηματοποίηση της σκέψης μου στο χαρτί σε μια διαφορετική γλώσσα από εκείνη στην οποία μελετούσα. Για να επανέλθω, όμως, στα έργα που ακολουθούν και στα κριτήρια επιλογής τους, πρέπει να διευκρινίσω ότι τα έργα αυτά, ενώ εμπεριέχονται αναντίρρητα στο αποκαλούμενο in-yer-face, ωστόσο κατά την προσωπική μου εκτίμηση, αποτελούν ξεχωριστές υποπεριπτώσεις που φτάνουν σχεδόν να υπονομεύουν την καθορισμένη, μονόπλευρη εικόνα που συχνά τους αποδίδεται. Τα υπό μελέτη έργα μού υπέδειξαν με τον τρόπο τους ότι αυτονομούνται και πιστοποιούν μικρές υποκατηγορίες, δημιουργώντας τριγμούς σε έναν όρο που τελικά «πάσχει» και αποδεικνύεται λιγότερο καθολικός και περισσότερο ανεπαρκής, ανοίγοντας τον δρόμο για επιπλέον έρευνα. 10

15 Αναλυτικότερα, τα έργα που θα με απασχολήσουν είναι τα ακόλουθα χωρίς χρονολογική σειρά που αντεδείκνυται, εν προκειμένω, καθώς χρησιμοποιώ το Blasted ως τον «εναρκτήριο μύθο». Oι «υποτιτλικές» απόπειρες που ακολουθούν είναι δικές μου, και επεξηγούνται στα επιμέρους κεφάλαια της εργασίας: 1. Τraverse Theatre Ιrvin Welsh, Τrainspotting (1994): το κινηματογραφικό θέατρο στα Μούτρα (in-yer-face film) 2. Royal Court Sarah Kane, Blasted (1995): τo σήμα κατατεθέν του θεάτρου Στα Μούτρα (in- yer- face logo) 3. Out of Joint Theatre Mark Ravenhill, Shopping & Fucking (1996): το θέατρο Στα ποπ/ομοφυλόφιλα Μούτρα (in-yer-pop/ gay face) 4. Royal Court Anthony Neilson, Penetrator (1994): η μαύρη κωμωδία Στα Μούτρα (in-yer-black comedy-face) 5. Bush Theatre Philip Ridley, The Pitchfοrk Disney (1991): το ψυχαναλυτικό θέατρο Στα Μούτρα (in-yer-psychoanalytic face) 6. Royal Court - Martin McDonagh, The Beauty Queen of Leenane (1996): το μεταμφιεσμένο θέατρο Στα Μούτρα η ιρλανδική περίπτωση (in-yer-under cover face: the Irish case) 7. National Theatre (Cottesloe Stage) Patrick Marber, Closer (1997): το σεξουαλικό θέατρο Στα Μούτρα (in-yer-sex face) 8. Royal Court Martin Crimp, Attempts on Her Life (1997): το απόν θέατρο Στα Μούτρα (the absent in-yer-face) 9. Paines Plough Sarah Kane, Crave (1998): οι λέξεις σαν γροθιά Στα Μούτρα Τέλος, στο τελευταίο κεφάλαιο (Έκτο Μέρος Χαρτογραφώντας τα συμπεράσματα. Τελευταίες Απόπειρες Ορισμού) καταθέτω τα επιλογικά συμπεράσματα αυτής της φαινομενολογικής σύζευξης δραματουργίας και κοινωνικής τοπογραφίας που συμπυκνώνουν όλο το φάσμα της σκέψης μου για το πώς οι εννοιολογικές και φορμαλιστικές αλλαγές των θεατρικών κειμένων προκύπτουν ως ιστορική αναγκαιότητα σε μια εποχή «γροθιά στο πρόσωπο», προτείνω εκ νέου ορισμούς που να ανταποκρίνονται στην κοινωνική τοπογραφία του 90, ενώ 11

16 αποπειρώμαι να ανιχνεύσω την βιωσιμότητα του in-yer-face στην αλλαγή της χιλιετίας, καταθέτοντας παράλληλα την προσωπική μου εκτίμηση για την βρετανική πρόσληψη που, αναπόφευκτα, απηχούν οι βρετανοί δημιουργοί και τα έργα τους. Κλείνοντας, θα ήθελα να προσθέσω δύο τελευταία αλληλένδετα μεταξύ τους στοιχεία: το πρώτο στοιχείο είναι πως ο αναγνώστης θα πρέπει να αναμένει μια εστιασμένη στην φουκωική ετερετοπολογία ανάγνωση των κειμένων αυτών, που ανατέμνει τα δραματουργικά δεδομένα με τα συγκεκριμένα εργαλεία της φαινομενολογίας, χωρίς να επιθυμεί να λοξοδρομήσει σε άγνωστα μονοπάτια μιας ευρύτερης φιλοσοφικής ερμηνείας ας μην ξεχνάμε πως πρόκειται, εξάλλου, για μια θεατρολογική μελέτη. Το δεύτερο στοιχείο είναι πως, εύλογα, για τα έργα αυτά έχουν γραφτεί, έως και σήμερα, αν όχι αναρίθμητες, δεκάδες μελέτες από διακεκριμμένους επιστήμονες κυρίως του εξωτερικού, που τα επεξεργάζονται κάθε φορά και τα ερμηνεύουν κάτω από επιμέρους ερευνητικά πρίσματα. Η εργασία μου, επομένως, θα περιοριστεί στα δεδομένα που έχω θέσει εξαρχής, έχοντας πλήρη επίγνωση πως αυτό δεν συνεπάγεται σε καμία περίπτωση για να επικαλεστώ τον Φουκώ ως εισιτήριο εισόδου ότι προτείνω μια θεωρητική εργασία που έχει εξασφαλίσει «τον μοναδικό στοχαστή της και τον ενιαίο λόγο της». 2 2 Micheal Foucault, Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα, μτφ. Τάσος Μπέτζελος, Πλέθρον, Αθήνα 2012, σ

17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13

18 «Είναι τόσο δύσκολο να τους σοκάρεις, απέτυχα να τους σοκάρω». Howard Barker 3 1. Ετυμολογικά: in-yer-face theatre 4 «Όταν το 1998 ρώτησα τη Σάρα Κέην τι σκεφτόταν για τον τίτλο in-yer-face theatre, ανασήκωσε τους ώμους της, σαν να έλεγε: Αυτό είναι δικό σου πρόβλημα, φίλε, όχι δικό μου. Μετά είπε: τουλάχιστον, είναι καλύτερο από το σκατό- New Brutalism». 5 Το θέατρο Στα Μούτρα ορίστηκε ως τέτοιο στην αλλαγή της χιλιετίας εγκαινιάζοντας ένα νέο ερευνητικό πεδίο, κυρίως μετά την έκδοση του βιβλίου In- Yer-Face Theatre: British Drama Today (2000) του βρετανού κριτικού θεάτρου Άλεκς Σιρτζ (Aleks Sierz), ο οποίος τάραξε τα νερά της συντηρητικής κριτικής, συστήνοντας επίσημα το «νέο θεατρικό φαινόμενο» και αποδίδοντας για πρώτη φορά την πραγματική διάσταση όλων εκείνων των ανεξάρτητων με μια πρώτη ματιά, ανένταχτων έργων σε μια συνολική κίνηση κοινωνικής αντίστασης, που έδωσε εικόνα και λόγο στη ζοφερή μεταθατσερική πραγματικότητα της Μ. Βρετανίας. Οι νέοι δραματουργοί της μεταμοντέρνας κουλτούρας (νέοι και ηλικιακά, όχι άνω των 27 χρόνων), πραγματεύονται ανοιχτά την πολιτική της βίας με την οποία έχουν γαλουχηθεί και την «ενδύονται» αισθητικά με μια ωμή τρωτότητα, που συχνά 3 Howard Barker, Gertrude/The Cry, Calder, Λονδίνο 2002, σ. 14 [η φράση ανήκει στον χαρακτήρα του Άμλετ]. 4 Οι πληροφορίες για το κεφάλαιο αυτό βασίζονται στις εξής πηγές: Έλση Σακελλαρίδου, Θέατρο- Αισθητική Πολιτική: Περί-Διαβάζοντας τη Σύγχρονη Βρετανική Σκηνή στο Γύρισμα της Χιλιετίας, Παπαζήσης, Αθήνα 2012 Graham Saunders, Rebecca D'Monte (επιμ.), Cool Britannia? British Political Drama in the 1990s, Palgrave, Λονδίνο 2009 Graham Saunders, Rebecca D'Monte, «Theatres Shock Therapy», ανακοίνωση στο συνέδριο «In-Yer-Face? British Drama in the 1990 s», που διοργάνωσε το University of the West of England στο Μπρίστολ (6 και 7 Σεπτεμβρίου 2002), [ Aleks Sierz, In-Yer-Face-Theatre. British Drama Today, Faber, Λονδίνο 2000 «In-Yer-Face? British Drama in the 1990 s», πρακτικά συνεδρίου που διοργάνωσε το University of the West of England στο Μπρίστολ (6 και 7 Σεπτεμβρίου 2002), writernet.co.uk.[ Aleks Sierz, Rewriting the Nation: British Drama Today, Methuen, Λονδίνο 2011 Aleks Sierz, Schnierer Peter Paul, MiddeKe Martin (επιμ.), The Methuen Drama Guide to Contemporary British Playwrights, Methuen, Λονδίνο 2011 Aleks Sierz «Still In-Yer-Face? Towards a Critique and a Summation». New Theatre Quarterly, τμ. 18, τχ. 1 (2002), σ σε διαδικτυακή έκδοση από το Cambridge University Press: [ journals.cambridge.org.(16/9/2008)] Ameilia-Howe Kritzer, Political Theatre in Post Thatcher Britain, New Writing: , Palgrave Macmillan, Λονδίνο 2008 Davis Lane, Contemporary British Drama, Edinburgh Uni. Pres, Εδιμβούργο 2010, και ειδικότερα το κεφάλαιο «In yer Face Theatre and Legacies of the New Writing Boom», σ David Eldridge, «In-Yer-face and After», Intellect, τμ. 23, τχ. 1 (Mάρτιος 2003), σ [htttp// [http// 5 Aleks Sierz, «Raising Kane», What s On, 28 Mαρτίου 2001, και «Sarah Kane: an Ultima Entervista», Artistas Unidos, τχ. 4 (1998), σ Όλες οι μεταφράσεις των αποσπασμάτων της ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας είναι δικές μου, εφόσον δεν αναφέρεται άλλος μεταφραστής. 14

19 εκλαμβάνεται λανθασμένα ως αμοραλισμός στερημένος από ιδεολογικές πεποιθήσεις. Μακριά από ηθικολογίες, μέμφονται τις εγκατεστημένες δραματικές φόρμες και αρνούνται να ενταχθούν σε μεθοδολογικά εργαλεία δραματουργικής ανάλυσης που θα «τεμάχιζαν» τα πρωτόλεια κείμενά τους με λεξιθηρικούς ακροβατισμούς αντιθέτως, αποπειρώνται να αρθρώσουν τον προσωπικό τους άναρχο λόγο: «Συγγραφείς, όπως η Σάρα Κέην, ο Μαρκ Ρέινβενχιλ, ο Πάτρικ Μάρμπερ, ο Mάρτιν Κριμπ, ο Τζο Πένχολ, o Mάρτιν Μακντόνα έχουν αναλάβει το καθήκον να δοκιμάζουν, να αμφιβάλλουν, να επικρίνουν και να κοροϊδεύουν όλους τους πένιθμους «-ισμούς» της μεταμοντέρνας θεωρίας και της κοινωνικοπολιτιστικής πρακτικής, ενώ, επίσης, αναζητούν τρόπους για να ταιριάξουν τη νέα εκρηκτική θεματολογία τους με μια αναζωογονητική θεατρική άρθρωση». 6 Εδώ θα κάνω μια μικρή παρέκβαση για να επισημάνω πως η «μάχη» αυτή για την εύρεση ενός ταξινομικού συστήματος που θα τους εμπεριείχε, υπήρξε, εύλογα, αμφίρροπη, καθώς το αίτημα «αυτοδιάθεσης» των συγγραφέων ως γνήσιων δημιουργών υπήρξε ισχυρό, με αποτέλεσμα την έντονη αμφισβήτηση που άγγιζε την ειρωνεία απέναντι σε ετικέτες - ακόμα κι αν αυτές έρχονταν «κατάμουτρα». Χαρακτηριστική είναι η αφοριστική δήλωση της Κέην: «Δεν πιστεύω στα κινήματα. Τα κινήματα ορίζουν πάντα την απομίμηση. [...] Τα ΜΜΕ πάντα ψάχνουν για κινήματα, τα επινοούν αν χρειαστεί. Οι συγγραφείς όμως δεν ενδιαφέρονται. Κάποιοι από αυτούς που υποτίθεται πως ανήκουν σ αυτό [το κίνημα] των νέων του 90 δεν τους έχω καν συναντήσει. [...] Το πρόβλημα με τα κινήματα είναι πως κυρίως αποκλείουν παρά περιλαμβάνουν. [...] Δεν θεωρώ τον εαυτό μου a New Brutalist». 7 Στο παρθενικό συναφές συνέδριο που οργανώνεται στην Αγγλία υπό τον τίτλο «In-Yer-Face? British Drama in the 1990s», 8 παρουσιάζονται οι πρώτες ακαδημαϊκές μελέτες που κάνουν λόγο για μία πεπερασμένη συγγραφική τάση, ενώ παράλληλα αναδύεται και μια αντιπαλότητα: ο Σιερζ υπερασπίζεται το βιβλίο του ένα χρόνο μετά την έκδοσή του, και μαζί του τον ορισμό που έδωσε, εστιάζοντας στην χρησιμότητα 6 Elizabeth Sakellaridou, «Exporting an Aesthetic, Importing Another? Experimental (Ad)ventures in Contemporary British Theatre», Gramma, τχ. 10 (2002), σ Απόσπασμα από συνέντευξη της Κέην στον Joan Thielemans, «Conversation with Sarah Kane and Vicky Featherstone» στο:ubu European stages, European Theatre Review, τχ. 15 (Δεκέμβριος 1999), σ , όπως παρατίθεται στο: Graham Saunders, About Sarah Kane: The Playwright and the Work, Faber, Λονδίνο 2009, σ Ιn-Yer-Face? British Drama in the 1990 s, πρακτικά συνεδρίου που διοργάνωσε το University of the West of England στο Μπρίστολ (6 και 7 Σεπτεμβρίου 2002), writernet.co.uk.[ 15

20 του θεάτρου αυτού ως θεραπείας σοκ, υπό την έννοια του βιωματικού θεάτρου που ξορκίζει τους δαίμονες και τροφοδοτεί την σκέψη οι συγγραφείς-εκπρόσωποι του επίσημου δικτύου συγγραφέων («writernet») που παρευρίσκονται στο συνέδριο, από την άλλη πλευρά, αντιμάχονται τον όρο, διαβλέποντας τον κίνδυνο να «αλυσοδεθούν» ξεχωριστές συγγραφικές φωνές με ένα ρεύμα «του συρμού» που δημιουργεί «μπρουτάλ» προσδοκίες εξ ορισμού, γκετοποιώντας μεμονωμένους δημιουργούς. Ο Σιερζ απορρίπτει την «ομοιογενοποίηση» και αποσαφηνίζει τη θέση του, πιθανότατα σε μια απόπειρα να ανασκευάσει, όπως ευθέως υποστηρίζει η Σακελλαρίδου, 9 έναν μάλλον ευκαιριακό όρο που, ωστόσο, αποδεικνύεται μέχρι σήμερα κραταιός: «Ο όρος in-yer-face δεν ήταν ποτέ μία άμεση εφεύρεση, ούτε μια επιβολή, αλλά προήλθε μέσα από κριτικές των έργων που συζητώνται από τους κριτικούς των εφημερίδων στα μέσα της δεκαετίας του Αλλά εάν ο όρος προήλθε άτυπα, η έκδοση του βιβλίου «μαρκάρει» με ένα σήμα κατατεθέν, επιτρέποντας σε διαφορετικούς μεταξύ τους συγγραφείς να ομαδοποιηθούν κάτω από μία ονομασία.[...] Αξίζει, ακόμη, να δώσουμε έμφαση στο γεγονός ότι, παρόλο που το inyer-face theatre ήταν καθαρά μια νέα θεατρική πρακτική, δεν ήταν ποτέ κίνημα. Δεν μπορούσες να αγοράσεις κάρτα μέλους, ή να διαβάσεις ένα μανιφέστο ή να συμμετάσχεις σε μία πορεία. Ήταν ένα δίκτυο, και οι θεατρικοί συγγραφείς που συμμετείχαν γνωρίζονταν μεταξύ τους καλά. Παρότι το in-yer-face theatre αποφεύγει συνειδητά να αναφερθεί στους νέους συγγραφείς της δεκαετίας του 1990 ως κίνημα, κάποιοι από τους αναγνώστες του έχουν υπάρξει λιγότερο προσεχτικοί. Δεν μπορεί κανείς να τους κατηγορήσει εξολοκλήρου η ίδια η δομή επιβάλλει μια τέτοιου είδους ανάγνωση». 10 Πράγματι, ο όρος in-yer-face αναφέρεται κυρίως στη «συμπτωματολογία» των έργων αυτών που βρέθηκαν να συγκεντρώνουν κοινά χαρακτηριστικά, με πιο εξώφθαλμο αυτό της ωμής σκηνικής βίας. Παρόμοια θεάματα, όμως, είχαν γαλουχήσει το βρετανικό κοινό κατά την Αναγέννηση, και καθόλη την διάρκεια της ελισαβετιανής περιόδου μέχρι τον 18 ο αιώνα: 9 «Η καλλιτεχνική εικόνα αυτού του τύπου της ανοιχτής βίαιης τέχνης αποδόθηκε αργότερα στον χώρο του θεάτρου από τον Aleks Sierz με τον εντυπωσιακό όρο «in-yer-face theatre», φράση που έγινε άμεσα σλόγκαν για το θέατρο της δεκαετίας του 1990, σε σημείο που να τον ανασκευάσει ο ίδιος ο εμπνευστής του μόλις ένα χρόνο αργότερα! Βλ. Aleks Sierz: Ιn-Yer- Face Theatre. British Drama Today (2001) και «Still In-Yer-Face:Towards a Critique and a Summation» (2002)», όπως παρατίθεται στο: Έλση Σακελλαρίδου, Θέατρο Αισθητική Πολιτική :Περί-Διαβάζοντας τη Σύγχρονη Βρετανική Σκηνή στο Γύρισμα της Χιλιετίας, Παπαζήσης, Αθήνα 2012, σ. 73, υποσημ Aleks Sierz, «We all need stories: the politics of in-yer-face theatre», όπως παρατίθεται στο: Rebecca D'Monte, Graham Saunders (επιμ.), Cool Britannia?: British Political Drama In The 1990s, Palgrave, Λονδίνο 2007, σ

21 «Οι ελισαβετιανές και ιακωβιανές αναφορές αποκτούν τη σημασία ενός προτύπου προς επεξεργασία. Η αφήγηση της βίας βρίσκει σ αυτό ακριβώς το πρότυπο το απαραίτητο φίλτρο για τη δραματοποίησή της, χρησιμοποιώντας με μεγάλη μαεστρία τις συμβάσεις του είδους, για την άμεση παραβολή με την επικαιρότητα». 11 Για τον λόγο αυτό, ένας ορισμός που εναλλακτικά χρησιμοποιήθηκε είναι το «Νέο-ιακωβιανό θέατρο» (Neo-Jacobean theatre), ο οποίος όμως υπογραμμίζει την ιστορική συνέχεια και όχι το σύγχρονο παρόν εξού και εγκαταλείφθηκε γρήγορα όπως συνέβη, εξάλλου, και με τον όρο «θέατρο της Νέας Κτηνωδίας» (New- Brutalism theatre). Ο όρος αυτός, αν και προέρχεται από την αρχιτεκτονική, 12 μεταφέρθηκε στο θέατρο υπερθεματίζοντας την βάναυση (μπρουτάλ) ανθρώπινη φύση που πρωταγωνιστεί στη σκηνή. Αν και πιο ακριβής από το Neo-Jacobean, και αυτός ο όρος γνώρισε περιορισμένη χρήση, καθώς εμμένει σε μια πρωτόγονη και ενστικτώδη αντίδραση που στερείται ευρύτερης σκέψης. Κυρίως, όμως, οι προηγούμενες ονοματοδοσίες είναι ελλιπείς, γιατί δεν εμπεριέχουν την ανατροπή που κουβαλά στα σπλάχνα του ο όρος in-yer-face: απελευθερωμένος από κάθε λογοτεχνική κειμενοκεντρική παράδοση, τοποθετεί στο επίκεντρό του τον θεατή και μάλιστα την σχέση του με τη σκηνή που επαναπροσδιορίζεται μέσα από τη βιωματική εμπειρία: «Σε αντίθεση με άλλα ονόματα, όπως το New Brutalism, ο όρος in-yer-face theatre περιγράφει όχι μόνο το περιεχόμενο ενός έργου, αλλά και τη σχέση μεταξύ σκηνής και πλατείας. Εξαιτίας αυτού, προτείνει με δυναμικό τρόπο πολύ περισσότερα από μία ωμή περιγραφή του περιεχομένου. [...] Με άλλα λόγια, η ονομασία in-yer-face theatre υποδηλώνει έντονα το ιδιαίτερο στοιχείο στην εμπειρία της θέασης του extreme theatre το συναίσθημα ότι ο προσωπικός σου χώρος απειλείται. Δίνει μία αίσθηση αυτής της βεβήλωσης της οικειότητας που μερικά είδη του ακραίου θεάτρου δημιουργούν στο κοινό. Με άλλα λόγια, είναι ένα εργαλείο για να κατανοήσουμε τη σχέση μεταξύ έργου και κοινού» Σκαρλίνι Λούκα, «Εισαγωγή στα Άπαντα της Σάρα Κέην», μτφ. Χρ. Ζώνιου, όπως παρατίθεται στο: πρόγραμμα παράστασης, Καθαροί Πια, Η Νέα Σκηνή, Αθήνα 2001, σ Η New Βrutalist αρχιτεκτονική άκμασε από το 1950 έως τα μέσα της δεκαετίας του Χαρακτηρίζεται από πολύ γραμμικά και ταυτόχρονα ογκώδη κτίρια χωρίς εξωτερικά στοιχεία διακόσμησης, στα οποία κυριαρχεί ως υλικό το σκυρόδεμα. Αρχικά το στυλ αυτό υιοθετήθηκε στα δημόσια κτίρια προκειμένου να δημιουργηθούν λειτουργικές δομές σε χαμηλό κόστος, αλλά τελικά οι αρχιτέκτονες επεκτάθηκαν και σε άλλες κτιριακές χρήσεις Οι επικριτές της βρίσκουν την New Βrutalist ψυχρή και βιομηχανική, καθώς προβάλλει την ατμόσφαιρα του ολοκληρωτισμού και τη σύνδεση των κτιρίων με την υποβάθμιση των πόλεων και των ανθρώπων. Στην Μ. Βρετανία υπάρχουν πολλά δείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής με κυριότερο το National Theatre. Για περαιτέρω πληροφορίες βλ. και [ 13 Aleks Sierz, «We all need stories: the politics of in-yer-face theatre», στο: Rebecca D'Monte, Graham Saunders (επιμ.), Cool Britannia?: British Political Drama In The 1990s, Palgrave, Λονδίνο 2007, σ