ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΖΩΗ EBDOMADIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ Συντάκτης: Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος & Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

Transcript

1 ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΖΩΗ EBDOMADIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ Συντάκτης: Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος & Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας Ἀριθμ. 43 ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 13 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2010 Μνήμη Μαξίμου ὁμολογητοῦ, Εὐδοκίας βασιλίσσης ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΕΓΚΥΚΛΙΟ ΚΗΡΥΓΜΑ (Ἀναγινώσκεται κάθε Κυριακή ἀπό τούς Ἱερεῖς στούς Ναούς καί τίς Μονές τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας) ΕOΡΤΑΣΤΙΚΟ Δημητσάνα - Μεγαλόπολη, Κυριακή 15 Αὐγούστου 2010 ΣΤΗΝ ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΜΑΣ ΔΙΝΕΙ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ 1. Δεκαπέντε τοῦ Αὐγούστου σήμερα, ἀδελφοί μου χριστιανοί, καί ἑορτάζει ἡ Παναγιά μας. Ἡ σημερινή Ἑορτή εἶναι ἡ μεγαλύτερη Θεομητορική ἑορτή, εἶναι τό Πάσχα τοῦ καλοκαιριοῦ, ὅπως ὡραῖα τό λέει ὁ εὐσεβής λαός μας. Εἶναι πολλές οἱ ἑορτές τῆς Παναγίας μας, μά ἡ σημερινή Ἑορτή τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου εἶναι ἡ μεγαλύτερη ἀπ ὅλες. Τί νά σᾶς πῶ, ἀγαπητοί μου, γιά τήν Παναγία μας, πού ἑορτάζουμε σήμερα; Ὅ,τι καί νά ποῦμε θά εἶναι κατώτερο, πολύ κατώτερο ἀπό τήν πραγματικότητα. Τό μεγαλεῖο τῆς Παναγίας τό γεύεται κανείς ἀνάλογα μέ τήν ἀγάπη πού ἔχει σ Αὐτήν. Γι αὐτό σᾶς συνιστῶ νά ἀγαπᾶτε τήν Παναγία! Νά τήν ἀγαπᾶτε πάνω ἀπ ὅλους καί πάνω ἀπ ὅλα! Κι ἄν βλέπετε ὅτι δέν νοιώθετε στήν καρδιά σας

2 αὐτό τό ἰδιαίτερο σκίρτημα τῆς ἀγάπης στήν Παναγία, νά τήν παρακαλᾶτε στήν προσευχή σας καί Τῆς λέτε: «Παναγία μου, στερέωσέ μου τήν πίστη μου καί τήν ἀγάπη μου σέ Σένα»! 2. Πραγματικά, ἀδελφοί μου, ἡ πίστη στήν Παναγία καί ἡ ἀγάπη σ Αὐτήν συνιστᾶ σ ὅλο τό βάθος καί σ ὅλο τό μεγαλεῖο τόν ὀρθόδοξο χριστιανό. Ὀρθόδοξος χριστιανός δέν εἶναι αὐτός πού κάνει ἁπλᾶ τήν προσευχή του στόν Θεό, οὔτε καί αὐτός ἀκόμη πού διαβάζει τήν Ἁγία Γραφή καί κάνει καλά ἔργα τό κάνουν αὐτό καί οἱ προτεστᾶντες αἱρετικοί. Ἀλλά ὀρθόδοξος χριστιανός εἶναι ἐκεῖνος πού ζεῖ στό βάθος τήν ἀλήθεια τῆς πίστης μας, ὅτι τόν Ἰησοῦ Χριστό, τόν Θεό μας, τόν παρέδωσε στήν ἀνθρωπότητα ἡ Παναγία! Ναί, τόν Ἰησοῦ Χριστό, πού λαχταράει ἡ ψυχή μας, ἐμεῖς οἱ ὀρθόδοξοι τόν βλέπουμε στήν ἀγκαλιά τῆς Παναγίας! Ὅποιος βλέπει τόν Ἰησοῦ Χριστό ξέχωρα ἀπό τήν Παναγία, ἔστω κι ἄν αὐτός, ξαναλέγω, προσεύχεται στόν Θεό ἤ καί διαβάζει τόν λόγο Του, ὅμως δέν εἶναι ὀρθόδοξος χριστιανός, ἀλλά ζεῖ μιά αἱρετική πνευματικότητα. Στίς Ἐκκλησιές μας ἐμεῖς οἱ ὀρθόδοξοι, εἴτε σέ μικρή εἴτε σέ μεγάλη Ἐκκλησιά πού θά μποῦμε, θά δοῦμε στό τέμπλο μιά Γυναίκα νά κρατάει ἕνα Παιδί στήν ἀγκαλιά. Αὐτή ἡ Γυναίκα εἶναι ἡ Παναγία καί αὐτό τό Παιδί εἶναι ὁ σαρκωθείς σ Αὐτήν καί γεννηθείς ἀπ Αὐτήν Υἱός τοῦ Θεοῦ, ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός. Καί ὅταν βλέπουμε αὐτήν τήν εἰκόνα, ἀγαπητοί μου χριστιανοί, τήν Παναγία μέ τόν Χριστό στήν ἀγκαλιά, νά λέμε ποθητά μέσα μας: «Παναγία μου, Σύ πού ἔχεις στήν ἀγκαλιά Σου τόν Χριστό, βάλε Τον καί στήν δική μου καρδιά»! Ἔτσι εἶναι, χριστιανοί μου, στήν ὀρθόδοξη πνευματικότητα. Ἀπό τήν Παναγία καί διά τῆς Παναγίας θά γνωρίσουμε καί θά ἀγαπήσουμε τόν Ἰησοῦ Χριστό. 3. Αὐτά τά ἁπλᾶ καί καρδιακά πού σᾶς λέγω, ἀδελφοί, γιά τήν Παναγία μας, πού γιορτάζουμε σήμερα, εἶναι ἡ ὀρθόδοξη διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων μας. Οἱ ἅγιοι Πατέρες παραλληλίζουν τήν Παναγία μέ τήν Ἐκκλησία. Ὅ,τι λέγεται γιά τήν Παναγία, λέγεται καί γιά τήν Ἐκκλησία, καί ὅ,τι λέγεται γιά τήν Ἐκκλησία, λέγεται καί γιά τήν Παναγία. Βάση ἀπό τήν Ἁγία Γραφή γιά τόν παραλληλισμό αὐτό εἶναι τό 12ο κεφάλαιο τῆς Ἀποκαλύψεως. Στό ὑπέροχο αὐτό κεφάλαιο ὁ Ἀπόστολος καί Εὐαγγελιστής Ἰωάννης εἶδε μιά Γυναίκα ντυμένη τόν ἥλιο. Ἀλλά κάτω ἀπό τά πόδια της πατοῦσε τή σελήνη καί στό κεφάλι της εἶχε στεφάνι μέ δώδεκα ἀστέρια. Ποιά εἶναι ἡ Γυναίκα αὐτή; Εἶναι ἡ Ἐκκλησία! Φοράει τόν ἥλιο, γιατί ἡ Ἐκκλησία ἔχει τήν καθαρή ἀλήθεια. Καί πατάει ἡ Ἐκκλησία τή σελήνη, γιατί ἡ σελήνη εἶναι σύμβολο τῆς νύχτας. Ἡ Ὀρθοδοξία, πραγματικά, ἔχει τήν καθαρή ἀλήθεια καί πατάει τά σκοτάδια τῆς αἵρεσης. Καί ἔχει στεφάνι μέ δώδεκα ἀστέρια στό κεφάλι της ἡ Γυναίκα τῆς Ἀποκαλύψεως, 2

3 σύμβολο πάλι αὐτό ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας εἶναι Ἀποστολική, κρατεῖ τήν διδασκαλία τῶν δώδεκα Ἀποστόλων. Ἀλλά λέει παρακάτω ἡ Ἀποκάλυψη, ἀδελφοί μου χριστιανοί, ὅτι ἡ Γυναίκα αὐτή, ἡ ντυμένη τόν ἥλιο καί μέ τό στεφάνι τῶν δώδεκα ἀστέρων στήν κεφαλή της, ἡ Γυναίκα αὐτή γέννησε ἀρσενικό Παιδί, πού θά κυβερνήσει ὅλα τά ἔθνη μέ σιδερένια ράβδο. Σᾶς ἐρωτῶ τώρα πάλι: Ποιά εἶναι ἡ Γυναίκα αὐτή; Ἡ Γυναίκα αὐτή εἶναι ἡ Παναγία, γιατί, ὅπως μᾶς τό λέει ἡ Παλαιά Διαθήκη ἀκόμη, ὁ Μεσσίας, πού πρόκειται νά γεννηθεῖ ἀπό τήν Παναγία, Αὐτός εἶναι πού θά ποιμάνει ὅλα τά ἔθνη μέ σιδερένια ράβδο (βλ. Ψαλμ. 2,8.9). Ἡ λαμπρή λοιπόν Γυναίκα τοῦ 12ου κεφ. τῆς Ἀποκαλύψεως συμβολίζει καί τήν Παναγία καί τήν Ἐκκλησία. Γι αὐτό καί οἱ ὀρθόδοξοι θεολόγοι παραλληλίζουμε καί ταυτίζουμε τήν Παναγία μας μέ τήν Ἐκκλησία μας καί τήν Ἐκκλησία μας μέ τήν Παναγία μας. 4. Ὥστε λοιπόν φαίνεται καλύτερα τώρα αὐτό πού σᾶς εἶπα προηγουμένως ὅτι ἀπό τήν Παναγία καί διά τῆς Παναγίας θά γνωρίσουμε καί θά ἀγαπήσουμε τόν Χριστό. Γιατί εἶναι ἀλήθεια, εἶναι δόγμα τῆς πίστης μας, ὅτι ὁ Χριστός εἶναι στήν Ἐκκλησία καί μόνο στήν Ἐκκλησία. Καί διά τῆς Ἐκκλησίας γνωρίζουμε καί ἀγαπᾶμε τόν Χριστό. Ἀλλά εἴπαμε ὅτι, ὅ,τι λέγεται γιά τήν Ἐκκλησία λέγεται καί γιά τήν Παναγία. Ἔτσι λοιπόν γιά τήν γνώση τοῦ Χριστοῦ πηγαίνουμε μέ πίστη στήν Παναγία, γιά νά γνωρίσουμε ἀπ Αὐτήν, ἀπό τήν Θεοτοκολογία Της, νά γνωρίσουμε ἀπ Αὐτήν, λέγω, καί νά ἀγαπήσουμε ἀπ Αὐτήν τόν Κύριο ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστό, τόν Θεό μας. 5. Χριστιανοί μου, νά ἀγαπᾶμε τήν Παναγία. Κάθε πρωΐ πού ξυπνᾶτε νά κάνετε τήν ἑξῆς προσευχή: Νά λέτε πρῶτα τό «Εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος...», ἔπειτα νά λέτε τό «Πάτερ ἡμῶν...» καί στήν συνέχεια νά λέτε: «Παναγία μου, σ εὐχαριστῶ γιά τήν καινούρια μέρα πού μοῦ δίνεις. Βοήθησε νά εἶναι εἰρηνική καί ἀναμάρτητη. Φύλαγέ με νά μήν πάθω κακό καί νά μήν κάνω κακό». Μετά νά λέτε τό «Θεοτόκε Παρθένε...» καί τέλος τό «Δι εὐχῶν τῶν ἁγίων Πατέρων ἡμῶν...». Χρόνια σας πολλά, ἀδελφοί μου χριστιανοί, καί ἡ Παναγία μας ἄς προστατεύει καί ἄς φυλάγει ὅλους μας ἀπό κάθε κακό. Μέ πολλές εὐχές Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας 3

4 ΣΕΙΡΑ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ Ἑβδομαδιαῖα Μαθήματα ἀποστελλόμενα στούς Ἱερεῖς καί στίς Ἱερές Μονές τῆς καθ ἡμᾶς Ἱερᾶς Μητροπόλεως διά τήν θεολογική τους κατάρτιση. Δημητσάνα - Μεγαλόπολη, Δευτέρα 9 Αὐγούστου 2010 ΘΕΜΑ: ΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ (συνέχεια ἀπό τό προηγούμενο) ΜΑΘΗΜΑ 6ο 4. Τά εἴδη τῶν Πατερικῶν Ἔργων Τά ἔργα τῶν ἁγίων Πατέρων τά βλέπουμε σέ διάφορες μορφές γραμμένα: (α) Οἱ πρῶτοι ἐκκλησιαστικοί συγγραφεῖς ἔγραψαν τά κείμενά τους σέ μορφή ἐπιστολῆς (βλ. γιά παράδειγμα τήν Α Ἐπιστολή Κλήμεντος Ρώμης καί τίς Ἐπιστολές τοῦ ἁγίου Ἰγνατίου Ἀντιοχείας). Τό εἶδος αὐτό τό χρησιμοποιοῦσαν καί οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες, ἀλλά τό βλέπουμε καί στήν Καινή Διαθήκη. (β) Ἀπό τόν Β αἰώνα χρησιμοποιεῖται καί ἕνα ἄλλο εἶδος συγγραφῆς, ἡ Ἀπολογία. Ἐθνικοί, Ἰουδαῖοι, φιλόσοφοι καί ἄλλοι, διατύπωναν κατηγορίες ἐναντίον τῶν χριστιανῶν. Γι αὐτό ὁρισμένοι πιστοί καί λόγιοι χριστιανοί καλούμενοι Ἀπολογητές ἀνέλαβαν αὐτό τό ἀναγκαῖο καί δύσκολο ἔργο, τό νά καταρρίψουν τίς διατυπούμενες κατηγορίες ἐναντίον τοῦ Χριστιανισμοῦ καί τῶν Χριστιανῶν. Ἔτσι ἔγραψαν ἀπολογητικά ἔργα, τά ὁποῖα δέν ἦταν μόνο ὠφέλιμα γιά τούς κατηγόρους τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἀλλά καί γι αὐτούς τούς ἴδιους τούς Χριστιανούς, τούς ὁποίους στήριζαν στήν πίστη καί τούς ἔδιναν ἐπιχειρήματα γιά νά ἀπαντοῦν στίς κατηγορίες τῶν ἀντιθέτων. 4

5 (γ) Συνήθως στήν Ἐκκλησία ἐμφανιζόταν κάποια κακοδοξία, μία παρερμηνεία τῆς ἀλήθειας, μία αἵρεση πού λέγουμε. Γιά τήν ἀπόκρουση δέ τῶν αἱρετικῶν αὐτῶν διδασκαλιῶν πολλοί Πατέρες ἔγραψαν Δογματικά ἤ Ἀντιαιρετικά ἔργα, τά ὁποῖα ἐκφράζουν τήν ἀγωνία καί τούς ἀγῶνες τῆς Ἐκκλησίας γιά τήν ἀποκατάσταση τῆς εἰρήνης στούς κόλπους της, ἡ ὁποία διασαλεύθηκε ἀπό τήν αἵρεση. Ὁ σκοπός ὅμως τῶν συγγραμμάτων αὐτῶν δέν εἶναι μόνο πολεμικός κατά τῆς πλάνης τῶν αἱρέσεων, ἀλλά καί θετικός, ὁ στηριγμός δηλαδή καί ἡ θεολογική κατάρτιση τῶν πιστῶν. Τά συγγράμματα αὐτά στό σύνολό τους εἶναι δογματική ἔκθεση τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστης μας. (δ) Ἐξόχως σημαντικά εἶναι τά Ἑρμηνευτικά ἔργα τῶν Πατέρων, ὑπομνήματα στά βιβλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Τό ἑρμηνευτικό ὅμως ἔργο τῶν ἁγίων Πατέρων δέν βρίσκεται μόνο στά καθ ἑαυτό ἑρμηνευτικά τους ἔργα, στά ὑπομνήματά τους δηλαδή ἐπί τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀλλά σέ κάθε τους ἔργο. Γιατί οἱ ἅγιοι Πατέρες καί ὅταν κηρύττουν ἤ γράφουν ἕναν ὕμνο ἤ συντάσσουν μία ἐπιστολή καί τότε ἀκόμη ἑρμηνεύουν τήν Ἁγία Γραφή. Ὑπάρχουν διάφοροι τρόποι ἑρμηνείας τῶν Ἁγίων Γραφῶν, ἡ ἀλληγορική, ἡ τυπολογική καί ἡ ἱστορικογραμματολογική ἑρμηνεία. Οἱ ἅγιοι Πατέρες στήν μελέτη τους ἐπί τῆς Ἁγίας Γραφῆς χρησιμοποιοῦν καί τά τρία εἴδη ἑρμηνειῶν, δέν ὑποτάσσονται ὅμως ἀπολύτως στήν μέθοδο ἑκάστης ἑρμηνείας, ἀλλά κινοῦνται ἐλεύθερα, δεῖγμα καί αὐτό ὅτι ἔχουν τήν Χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατά τήν ἑρμηνεία τῶν Γραφῶν, καί δέν ἐξαρτῶνται ἀπό ἀνθρώπινες μεθόδους καί ἀρχές. (ε) Οἱ Ὁμιλίες καί Λόγοι πού ἐξεφώνησαν οἱ ἅγιοι Πατέρες στό ποίμνιό τους εἶναι μία ἄλλη μορφή ἔργου τους, πού ἔχει ποικίλο περιεχόμενο. Γιατί μία πατερική ὁμιλία ἔχει καί διδασκαλία πίστεως καί ἑρμηνεία Ἁγίων Γραφῶν γιά τόν θεολογικό καταρτισμό τῶν πιστῶν καί πνευματικές συμβουλές γιά τήν πνευματική τους προκοπή, οἱ ὁποῖες βεβαίως ἀναπηδοῦν ἀπό τήν δογματική διδασκαλία καί τήν ἑρμηνεία τῆς Ἁγίας Γραφῆς. (στ) Οἱ ἅγιοι Πατέρες ἔγραψαν καί Ἀσκητικά ἤ Νηπτικά ἔργα, στά ὁποῖα ὑπάγονται τά Ἀποφθέγματα, πού εἶναι σύντομοι λόγοι ἀνωνύμων ἀββάδων καί ἀναχωρητῶν τῆς ἐρήμου. Στά Ἀσκητικά ἤ Νηπτικά ἔργα ὑπάγονται ἐπίσης καί τά λεγόμενα Κεφάλαια, φιλολογικό εἶδος συγγενικό πρός τά Ἀποφθέγματα. Στά Κεφάλαια, ἀντίθετα πρός τά Ἀποφθέγματα, γνωρίζουμε τόν συγγραφέα τους. Τό εἶδος αὐτό (τά Κεφάλαια) ἐγκαινίασε ὁ Εὐάγριος Ποντικός καί ἔγινε 5

6 ἔπειτα πολύ ἀγαπητό εἶδος χρησιμοποιούμενο ἰδιαίτερα ἀπό τούς ἀσκητικούς συγγραφεῖς. (ζ) Στήν ἐκκλησιαστική φιλολογία ἰδιαίτερη θέση κατέχουν τά Μαρτυρολόγια καί οἱ Βίοι τῶν ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας. Τίς συλλογές αὐτές τίς βλέπουμε στά ἱερά μας Συναξάρια, πού εἶναι πολύφίλητο ἀνάγνωσμα τοῦ εὐσεβοῦς λαοῦ μας. Παλαιότερα δέ οἱ βίοι τῶν ἁγίων ἀποτελοῦσαν τό βασικό καί τό κύριο θέμα τῶν κηρυγμάτων. (η) Γιά νά διατηρηθοῦν σπουδαῖα γεγονότα τοῦ βίου τῆς Ἐκκλησίας, δημιουργήθηκε ἕνα ἄλλο εἶδος πατερικῆς συγγραφῆς. Διδάσκαλος στό εἶδος αὐτό εἶναι ὁ Εὐσέβιος Καισαρείας (+339) μέ τό ὡραῖο του σύγγραμμα «Ἐκκλησιαστική ἱστορία». Στό εἶδος αὐτό ὑπάγονται τά διάφορα Χρονικά καί οἱ χρονογραφίες. Στήν ἀφήγηση τῶν ἱστορικῶν γεγονότων στά ἔργα αὐτά φαίνεται καλῶς ὅτι ἡ πρόθεση τῶν συγγραφέων εἶναι νά οἰκοδομήσουν τούς πιστούς στερεώνοντάς τους στήν πίστη καί προάγοντάς τους στήν πνευματική ζωή. (θ) Ἐπειδή ἡ Ὀρθόδοξη πίστη καί πνευματικότητα ἐκφράζεται στήν Λατρεία μας, γι αὐτό καί στήν Ἐκκλησία μας ἔχουμε πάμπολλα λειτουργικά λατρευτικά δημιουργήματα. Δέν εἶναι μόνο οἱ λειτουργικοί δέλτοι, ἀλλά καί οἱ Ἀκολουθίες τῶν ἱερῶν Μυστηρίων καί τό πλῆθος τῶν λειτουργικῶν Εὐχῶν καί οἱ Ἀκολουθίες γιά τίς Δεσποτικές καί Θεομητορικές ἑορτές, καί τίς ἑορτές τῶν ἁγίων, ἀλλά καί οἱ Ἀκολουθίες γιά τήν καθημερινή ὀρθρινή καί ἑσπερινή λατρεία, ὅπως καί τόσοι ἄλλοι ὕμνοι καί προσευχές γιά τά διάφορα περιστατικά τῆς ζωῆς. Πολλά ἀπό αὐτά τά λειτουργικά δημιουργήματα, ὕμνοι καί τροπάρια, εἶναι σέ ποιητικό τρόπο συντεθιμένα. Πάντως ὁ λειτουργικός πλοῦτος τῆς Ἐκκλησίας μας ἐκφράζει ὅλη τήν πίστη μας καί ὅλη τήν ὀρθόδοξη πνευματικότητα. (ι) Οἱ ἀποφάσεις τῶν Τοπικῶν καί Οἰκουμενικῶν Συνόδων γιά θέματα πίστεως καί ἐκκλησιαστικῆς εὐταξίας, ὅπως καί τά πρακτικά τῶν Συνόδων αὐτῶν καί τά Σύμβολα πίστεως ἀποτελοῦν μία ἄλλη συλλογή λεγόμενη Συνοδικά, κανονιστικά καί συμβολικά κείμενα. Οἱ Συνοδικές ἀποφάσεις, πού χαρακτηρίζονται ὡς Ὅροι καί Κανόνες, ἄν καί ἐγράφησαν ἀπό ἕναω συντάκτη, ὅμως θεωροῦνται συλλογικά ἔργα, γιατί υἱοθετήθηκαν ἀπό τήν Σύνοδο. Ἐπίσης ὑπάρχουν καί ἄλλα κείμενα, πού δέν συντέθηκαν μέν ἀπό Συνόδους, ἀλλά ἔπαιξαν σπουδαῖο ρόλο στήν ζωή τῆς 6

7 Ἐκκλησία μας. Τέτοια κείμενα εἶναι ἡ Διδαχή τῶν Ἀποστόλων καί οἱ Ἀποστολικοί Κανόνες. Τά ἔργα πού ἐξετάζει ἡ Πατρολογία εἶναι κατά κύριο λόγο ἐκκλησιαστικά. Γιά τήν καλύτερη ὅμως γνώση τῶν Πατέρων, ἡ Πατρολογία ἐξετάζει, κατά δεύτερο λόγο, καί αἱρετικά καί φιλοσοφικά ἔργα. Τά ἐξεταζόμενα ἔργα ἄλλα χαρακτηρίζονται ὡς γνήσια, ὅταν γνωρίζουμε μέ βεβαιότητα τόν συγγραφέα τους. Ἄλλα, ὅταν ἀμφιβάλλουμε γιά τόν συγγραφέα τους, χαρακτηρίζονται ὡς ἀμφιβαλλόμενα. Καί ἄλλα, γιά τά ὁποῖα εἴμαστε βέβαιοι ὅτι δέν γράφτηκαν ἀπό τόν συγγραφέα μέ τό ὄνομα τοῦ ὁποίου φέρονται, λέγονται νόθα ἤ ψευδεπίγραφα. Καί ἄλλα, τέλος, ἔργα χαρακτηρίζονται ὡς ἀνώνυμα, ὅταν τά ἔργα αὐτά στήν παράδοση δέν φέρουν ὄνομα συγγραφέως. 7

8 ΟΡΘΟΔΟΞΗ KATHXHΣΗ (Σέ συνέχειες) Ἐρ.: Ποιά σημεῖα προετοίμασε ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ, γιά νά μπορέσουν οἱ ἄνθρωποι νά γνωρίσουν τόν Σωτήρα Χριστό, ὅταν θά γεννηθεῖ σ αὐτούς; Ἀπ.: Ὁ Θεός ἔδωσε στήν Παλαιά Διαθήκη πολλές προφητεῖες γιά τόν ἐρχομό καί τήν ζωή τοῦ Μεσσίου. Γιά παράδειγμα: Ὁ προφήτης Ἡσαΐας προφήτευσε ὅτι ὁ Σωτήρας θά γεννηθεῖ ἀπό παρθένο (Ἡσ. 7, 14). Ὁ προφήτης Μιχαίας προφήτευσε ὅτι ὁ Μεσσίας θά γεννηθεῖ στήν Βηθλεέμ καί αὐτή τήν προφητεία τήν νόησαν καλά οἱ Ἰουδαῖοι, προτοῦ ἀκόμη ἀκούσουν τήν ἐκπλήρωσή της (βλ. Ματθ. 2, 4-6). Ὁ προφήτης Μαλαχίας, μετά τήν ἀνοικοδόμηση τοῦ δευτέρου Ναοῦ στά Ἱεροσόλυμα, προφήτευσε ὅτι ὁ ἐρχομός τοῦ Σωτήρα πλησιάζει καί Αὐτός θά ἔρθει στόν Ναό Του καί ὅτι πρίν ἀπό Αὐτόν θά ἔρθει ὁ Πρόδρομός Του σάν τόν προφήτη Ἠλία, δείχνοντας ἔτσι τόν Ἰωάννη τόν Βαπτιστή (Μαλαχ. 3, 1. 4, 5). Ὁ προφήτης Ζαχαρίας προφήτευσε τήν θριαμβευτική εἴσοδο τοῦ Σωτήρα στά Ἱεροσόλυμα (Ζαχ. 9, 9). Ὁ προφήτης Ἡσαΐας προφήτευσε μέ θαυμαστή σαφήνεια τά πάθη τοῦ Χριστοῦ (βλ. Ἡσ. κ. 53). Ὁ Δαυΐδ στόν 21 ψαλμό περιγράφει τά πάθη τοῦ Χριστοῦ στόν Σταυρό μέ τέτοια ἀκρίβεια, σάν νά ἦταν ὁ ἴδιος κάτω ἀπό τόν Σταυρό καί νά τά ἔβλεπε. Καί ὁ Δανιήλ, 490 χρόνια πρό Χριστοῦ, προφήτευσε τήν ἔλευσή Του, τόν θάνατό Του, τήν μετέπειτα καταστροφή τοῦ Ναοῦ καί τῆς Ἱερουσαλήμ καί τήν κατάργηση τῶν θυσιῶν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης (Δαν. κεφ. 9). Ἐρ.: Ἀναγνώρισαν οἱ ἄνθρωποι πραγματικά τόν Ἰησοῦ Χριστό σάν Σωτήρα τους, ὅταν γεννήθηκε καί ἔζησε στήν γῆ; Ἀπ.: Πολλοί τόν ἀναγνώρισαν μέ διάφορους τρόπους. Οἱ σοφοί μάγοι τῆς Ἀνατολῆς τόν ἀναγνώρισαν μέ ἕνα ἀστέρι, πού ἐμφανίστηκε στήν Ἀνατολή πρίν ἀπό τήν γέννηση Του. Οἱ ποιμένες τῆς Βηθλεέμ τόν γνώρισαν ἀπό τούς Ἀγγέλους, πού τούς εἶπαν καθαρά ὅτι γεννήθηκε ὁ Σωτήρας στήν πόλη τοῦ Δαυΐδ. Ὁ Συμεών καί ἡ Ἄννα, μέ εἰδική ἀποκάλυψη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τόν γνώρισαν, ὅταν τόν ἔφεραν στόν Ναό σαράντα ἡμέρες μετά τήν γέννησή Του. Ὁ Ἰωάννης ὁ Βαπτιστής, στόν Ἰορδάνη ποταμό, κατά τήν βάπτισή Του, τόν γνώρισε κατά ἀποκάλυψη, μέ τήν κάθοδο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πάνω Του σέ μορφή περιστερᾶς καί μέ τήν φωνή πού ἦρθε ἀπό τόν οὐρανό, ἀπό τόν Θεό Πατέρα: «Αὐτός εἶναι ὁ Υἱός μου ὁ ἀγαπητός, στόν ὁποῖο εὐαρεστοῦμαι» (Ματθ. 3, 17). Μιά ὅμοια φωνή ἄκουσαν γι Αὐτόν οἱ ἀπόστολοι Πέτρος, Ἰάκωβος καί Ἰωάννης κατά τήν 8

9 μεταμόρφωσή Του στό ὄρος: «Αὐτός εἶναι ὁ Υἱός μου ὁ ἀγαπητός αὐτόν νά ἀκοῦτε» (Μάρκ. 9,7). Ἀκόμη πάρα πολλοί ἄνθρωποι ἀναγνώρισαν τόν Ἰησοῦ Χριστό ἀπό τήν ὑψηλή Του διδασκαλία καί ἰδιαίτερα ἀπό τά θαύματά Του. Ἐρ.: Τί θαύματα ἔκανε ὁ Ἰησοῦς Χριστός; Ἀπ.: Ἄνθρωποι, πού ὑπέφεραν ἀπό ἀθεράπευτες ἀσθένειες καί κατέχονταν ἀπό τούς δαίμονες, θεραπεύτηκαν ἀπό τόν Ἰησοῦ Χριστό μέ μόνο μιά ματιά Του ἤ μέ ἕνα λόγο Του ἤ μέ τό ἄγγιγμα τοῦ Χεριοῦ Του ἤ ἀκόμη καί μέ τό ἄγγιγμα τοῦ ἱματίου Του. Κάποτε, μέ πέντε ἄρτους καί ἄλλη φορά μέ ἑπτά ἄρτους ἔθρεψε στήν ἔρημο πολλές χιλιάδες ἄνδρες. Περπάτησε στά κύματα καί μέ ἕνα λόγο Του γαλήνεψε τήν τρικυμισμένη θάλασσα. Ἀνάστησε νεκρούς: Τόν υἱό τῆς χήρας Ναΐν, τήν θυγατέρα τοῦ Ἰαείρου καί τόν Λάζαρο, τήν τέταρτη μέρα μετά τόν θάνατό του. Ἐρ.: Μέ ποιό τρόπο ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ σαρκωθείς πέτυχε τήν σωτηρία μας; Ἀπ.: Ἀντίθετα μέ τούς Δυτικούς πού τονίζουν μονομερῶς τήν σταυρική θυσία τοῦ Χριστοῦ, οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας τόνισαν τά ἑξῆς τέσσερα, μέ τά ὁποῖα ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ μᾶς ἔσωσε. Μᾶς ἔσωσε α) μέ τήν ἐνανθρώπησή Του μέ τήν ὁποία, ἀπό τήν ἀρχή, ἀπό τόν Εὐαγγελισμό, ἀνέλαβε ὅλη τήν ἀνθρώπινη φύση καί τήν ἕνωσε μέ τήν θεία. 1 Μᾶς ἔσωσε β) μέ τήν θεία διδασκαλία Του, πού σάν ἀρχιπροφήτης καί ἀρχιδιδάσκαλος καί ὕψιστος ἠθικός Νομοθέτης ἀπηύθυνε στόν πλανηθέντα ἄνθρωπο ἐπεσφράγισε δέ τήν θεία Του διδασκαλία ὁ Κύριος μέ ὑποδειγματικό βίο. γ) Ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστός μᾶς ἔσωσε μέ τόν σταυρικό του θάνατο, μέ τόν ὁποῖο σάν μέγας Ἀρχιερέας πρόσφερε τόν Ἑαυτό του ἐξιλαστήρια θυσία στόν Θεό Πατέρα πρός ἀπαλλαγή τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τήν ἁμαρτία καί συμφιλίωσή του μέ τόν ἅγιο Θεό. Καί δ) ὁ Ἰησοῦς Χριστός μᾶς ἔσωσε μέ τήν ἀνάστασή Του, μέ τήν ὁποία, σάν παντοδύναμος Βασιλεύς, ἀναστήθηκε ἀπό τούς νεκρούς «θανάτῳ θάνατον πατήσας» καί ἀνύψωσε μέ τήν θεία Ἀνάληψή Του μέχρι τόν οὐρανό τήν ἀνθρώπινη φύση μας. Γενικά κατά τήν Ὀρθόδοξη πίστη μας ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ σαρκωθείς μᾶς ἔσωσε μέ τό τριπλό ἀξίωμά Του. 1. Πῶς μέ τήν θεία ἐνσάρκωση ἀρχίζει νά τελεσιουργεῖται τό μέγα μυστήριο τῆς σωτηρίας μας, βλ. Ἰω. Καρμίρη, Σύνοψις τῆς Δογματικῆς...σ. 54 ἑξ., ὅπου μέ πατερικά χωρία ἀποδεικνύεται ὅτι ἡ σωτηρία μας δέν περιορίζεται μόνο στήν ἀρνητική πλευρά, στήν ἄρση δηλαδή τῆς ἁμαρτίας καί τήν συνδιαλλαγή μας μέ τόν Θεό, ὅπως τονίζουν οἱ Δυτικοί ἀλλά τονίζεται ἰδιαίτερα ἡ θετική ὄψη τῆς σωτηρίας μας, κατά τήν ὁποία ἡ ἀνθρώπινη φύση μέ τήν ἕνωσή της μέ τήν θεία στό Πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, τόν δεύτερο Ἀδάμ, τόν «καινόν ἄνθρωπον», ἐπανέκτησε ὅ,τι ἔχασε στόν πρῶτο Ἀδάμ ἐπανέκτησε, δηλαδή, τήν λαμπρότητα τοῦ «κατ εἰκόνα» καί τοῦ «καθ ὁμοίωση». «Ἔδει τοίνυν εἰς ἀκρότητα παντός ἀγαθοῦ τήν ἀνθρώπου φύσιν ἀναγαγεῖν, καί οὐχί μόνον ἀπαλλάξαι θανάτου καί ἁμαρτίας, ἀλλ ἤδη καί εἰς αὐτούς ἀναβιβάσαι τούς οὐρανούς (Κύριλλος Ἀλεξανδρεύς, Εἰς Ἰωάν. 16, 6-7. Migne 74, 432). 9

10 Ἐρ.: Ποιό εἶναι τό τριπλό ἀξίωμα τοῦ Κυρίου; Ἀπ.: Τό προφητικό, τό ἀρχιερατικό καί τό βασιλικό ἀξίωμα. Παραθέτουμε ἐδῶ σέ μετάφραση ὅσα γράφει γι αὐτά ὁ μακαριστός δογματολόγος Καθηγητής μας Ἰωάννης Καρμίρης: «Διά μέν τῆς θείας ἐνανθρωπήσεώς του ὁ Σωτήρας μας ἄρχισε τό ἀπολυτρωτικό του ἔργο διδάσκοντας δέ μέχρι τήν σταυρική του θυσία παρουσιάζει τό προφητικό του ἀξίωμα μέ τήν ἐξιλαστήρια δέ θυσία του στόν Σταυρό παρουσιάζει τό ἀρχιερατικό ἀξίωμά του καί μέ τήν ἀνάστασή του, τήν ἀνάληψή του, τήν καθέδρα του ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρός παρουσιάζει τό βασιλικό ἀξίωμά του. Συνέβαλαν δέ στήν ἀπολύτρωσή μας τό μέν προφητικό ἀξίωμα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ διά τῆς διδασκαλίας του, τῆς ὑπακοῆς του καί τοῦ παραδείγματός του τό δέ ἀρχιερατικό ἀξίωμα μέ τήν ἐν ἔργῳ πραγμάτωση αὐτῆς (τῆς ἀπολύτρωσής μας) διά τῆς σταυρικῆς του θυσίας καί τό βασιλικό ἀξίωμα τοῦ Κυρίου συμβάλλει πάντοτε στήν οἰκειοποίηση τῆς σταυρικῆς θυσίας τοῦ Χριστοῦ ἀπό τόν καθένα ἄνθρωπο. Τήν διδασκαλία αὐτή περί τοῦ τριπλοῦ ἀξιώματος τοῦ Λυτρωτοῦ τήν ἐκφράζει καί ὁ ἀπόστολος Παῦλος μέ ὅσα γράφει γι αὐτό ὅτι ὁ Θεός Πατέρας «ἔκανε τόν Ἰησοῦ Χριστό σοφία μας, δικαίωσή μας καί ἁγιασμό καί ἀπολύτρωση» (Α Κορ. 1, 30) (Βλ. Σύνοψις τῆς Δογματικῆς..., σ. 53). Ἐρ.: Ποιό ἦταν τό κήρυγμα τοῦ Χριστοῦ; Ἀπ.: Ἦταν τό Εὐαγγέλιο τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ, ἤ, μέ ἄλλα λόγια, τό κήρυγμα περί τῆς σωτηρίας καί τῆς αἰώνιας εὐτυχίας, τό ἴδιο κήρυγμα πού διδάσκεται τώρα ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας (Βλ. Μάρκ. 1, 14.15). Ἐρ.: Πῶς σωζόμαστε μέ τό κήρυγμα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ; Ἀπ.: Ὅταν τό δεχόμαστε μέ ὅλη μας τήν καρδιά καί τό ἐφαρμόζουμε στήν ζωή μας. Γιατί, ὅπως οἱ ψευδολογίες τοῦ Διαβόλου, πού δέχτηκαν οἱ πρωτόπλαστοι, ἔγιναν σ αὐτούς ὁ σπόρος τῆς ἁμαρτίας καί τοῦ θανάτου, ἔτσι, ἀντίθετα, οἱ ἀληθινοί λόγοι τοῦ Χριστοῦ, πού δέχονται ἐγκάρδια οἱ Χριστιανοί γίνονται σ αὐτούς ὁ σπόρος τῆς ἁγίας καί ἀθάνατης ζωῆς. Ὁ ἀπόστολος Πέτρος λέει στούς χριστιανούς: «Ἀναγεννηθήκατε ὄχι ἀπό σπόρο φθαρτό ἀλλά ἀπό ἄφθαρτο, διά τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ, πού εἶναι ζωντανός καί αἰώνιος» (Α Πέτρ. 1, 23). 2 Ἐρ.: Πῶς σωζόμαστε μέ τήν ζωή τοῦ Χριστοῦ; Ἀπ.: Μέ τό νά τήν μιμούμαστε. Γιατί ὁ Ἴδιος ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶπε: «Ἄν κανείς μέ διακονεῖ, πρέπει καί νά μέ ἀκολουθεῖ καί ὅπου εἶμαι ἐγώ, ἐκεῖ θά εἶναι καί ὁ ὑπηρέτης μου» (Ἰωάν. 12, 26). 1. Βλ. πάλι Ἰω. Καρμίρη, Σύνοψις τῆς Δογματικῆς...σ. 59 ἑξ. 10

11 AΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ Ἡ περίοδος Ubaid ( ) (Συνέχεια ἀπό τό προηγούμενο) Τά ἀντικείμενα τῆς Ubaid, τά ὁποῖα εἶναι τό σημάδι αὐτῆς τῆς περιόδου, μέ τό νά εἶναι λιγώτερο περίτεχνα καί πολύ λιγώτερο ἑλκυστικά ἀπό τά ἀντικείμενα τῆς Halaf, εἶναι πολύ εὐκολώτερο νά ἀναγνωριστοῦν ἀπό αὐτά. Ὁ πηλός, συχνά παραψημμένος, ποικίλλει στό χρῶμα ἀπό ὤχρα μέχρι πράσσινο. Τό χρῶμα εἶναι θαμπό, σκοῦρο καφέ ἤ γαλαζωπό μαῦρο καί ἡ διακόσμηση περιορίζεται κατά κανόνα σέ τμήματα μόνο τῶν σκευῶν. Παρά τό ὅτι τά σποραδικά φυτά, τά ζῶα καί οἱ μεγάλες πλατειές καμπύλες πού σχεδιάζονται δέν εἶναι χωρίς γοητεία, ἡ μονοτονία τῶν συνηθισμένων θεμάτων (τρίγωνα, ταινίες ριγωτές ἤ μέ διαγώνιες ἐκκολάψεις, διακεκομμένες ἤ κυματιστές γραμμές) προδίδει ἔλλειψη φαντασίας. Ὅμως ἡ τεχνική εἶναι συχνά ἐξαιρετική, ὁρισμένα δείγματα φαίνεται ὅτι ἔχουν γίνει σέ ἕναν ἀργό τροχό καί ἐμφανίζονται γιά πρώτη φορά οἱ λαιμοί καί τά στρογγυλές λαβές. Μέ λίγες ἐξαιρέσεις (ἡ Kish, γιά παράδειγμα), αὐτά τά κεραμικά εὑρέθησαν σέ ὅλους τούς τόπους τοῦ νοτίου Ἰράκ καί σέ πολλούς τόπους τῆς βορείου Μεσοποταμίας, ἀλλά ὑπάρχουν ἀξιοσημείωτες διαφορές ἀνάμεσα στόν βορρᾶ καί τόν νότο σέ ἄλλα στοιχεῖα τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Ubaid. Τόν πολιτισμό τῆς Ubaid στό νότιο Ἰράκ πολύ ὡραῖα θά τόν προσδιόριζαν οἱ λέξεις «πηλός καί νερό». Ἐπειδή ὁ λίθος εἶναι σπάνιος σέ αὐτό τό τμῆμα τῆς χώρας, ἡ χρήση του περιορίζετο σέ βαρειά ἐργαλεῖα καί ὁρισμένα στολίδια. Ὅλα τά ἄλλα ἀντικείμενα, περιλαμβάνοντας μύλους, δρεπάνια, βάρη ἀργαλειοῦ, βαρίδια γιά τά δίχτυα, σβώλους γιά σφεντόνες καί ἀκόμη ὑποδείγματα πελέκεων, σκεπαρνιῶν καί μαχαιριῶν, κατασκευάζονταν ἀπό ἀκατέργαστο πηλό. Ὁ λανθασμένα ὀνομαζόμενος τύπος πήλινων ἀγαλματίδιων τῆς «Μητέρας θεᾶς» 1 μία λεπτή, ὄρθια γυναίκα μέ ἕνα σαυροειδές κεφάλι ἐστεμμένη μέ μία κουλούρα μαλλιῶν ἀπό πίσσα καί τῆς ὁποίας τά κοκκοειδῆ μάτια θυμίζουν τά μάτια στά Tell es-sawwan καί Choga Mami ἦταν πολύ ἀγαπητά καί ὑπῆρχαν ἐπίσης ἀγαλματίδια ἀνδρῶν. Ἕνας ἀριθμός σπιτιῶν ἦταν εὔθραυστες κατασκευές ἀπό πλεγμένα καλάμια ὑποστηριζόμενα ἀπό ξύλινα δοκάρια 1. Κατά τόν G. Roux. 11

12 καί μερικές φορές σκεπασμένα μέ πηλό, ὅπως αὐτά πού μπορεῖ νά δεῖ κανείς καί σήμερα στήν Basrah, ἀλλά γιά πιό ἄνετα κτίρια ἐχρησιμοποιοῦντο εὐρέως πιεσμένη λάσπη ἤ τοῦβλα ἀπό πηλό. Οἱ ναοί τῆς Eridu τῆς περιόδου Ubaid ἦταν κατασκευασμένοι ἀπό μεγάλα τοῦβλα ἀπό λάσπη τοποθετημένα σέ πήλινο κονίαμα καί ἀποτελούμενοι ἀπό ἕναν μακρύ, ὀρθογώνιο κυρίως ναό ἤ cella, περιστοιχιζόμενο ἀπό μικρά δωμάτια, ἐξέχοντα μπροστά στίς γωνίες. Στό ἕνα ἄκρο τοῦ ναοῦ, ἀπέναντι ἀπό τόν τοῖχο, ἦταν μία χαμηλή ἐξέδρα, ἡ ὁποία κάποτε στήριζε τό ἄγαλμα τοῦ θεοῦ, ἐνῶ στό ἄλλο ἄκρο βρισκόταν ἕνα θυσιαστήριο ἀπό τοῦβλα. Οἱ τοῖχοι ἦταν στολισμένοι ἐξωτερικά μέ ρηχά ἀντιτειχίσματα καί κόγχες, πού ἔσπαζαν τήν μονοτονία τῶν σοβατισμένων τούβλων. Ἄς σημειώσουμε ἐπίσης ὅτι αὐτοί οἱ ναοί εἶχαν ἐγερθεῖ σέ πλατφόρμες ἀπό πλίνθους, πού ἔτειναν νά εἶναι ὅλο καί μεγαλύτερες καί ψηλότερες, προετοιμάζοντας τά ζιγκουράτ τῶν μετέπειτα χρόνων. Οὐσιαστικά ἄγνωστη γιά πολλά χρόνια, ἡ λαϊκή ἀρχιτεκτονική τῆς περιόδου τῆς Ubaid ἀπεικονίζεται τώρα καλά στήν Κάτω Μεσοποταμία καί στήν λεκάνη Hamrin. Στήν Ἄνω, στά ὕστερα ἐπίπεδα τῆς Ubaid τοῦ Tell el Oueili, γιά παράδειγμα, οἱ Γάλλοι ἀρχαιολόγοι ἔχουν ἀνασκάψει τά λείψανα πολλῶν μεγάλων καί προσεκτικά κατασκευασμένων σπιτιῶν ἀπό πλίνθους, χωριζόμενων τό ἕνα ἀπό τό ἄλλο μέ ἀνοικτούς χώρους. Τό χωριό ἦταν σέ μία πολύ ἐπίπεδη περιοχή διασχιζόμενη ἀπό ποταμούς καί ἐν μέρει ἑλώδη. Οἱ κάτοικοί της φύτευαν κριθάρι, χουρμαδιές καί ἄλλα φυτά ἐξέτρεφαν σχεδόν ἀποκλειστικά ἰνδικά βόδια καί γουρούνια, τά ὁποῖα τάιζαν μέ ὑδρόβια φυτά καί ἔκοβαν καλάμια γιά ἐργασίες καλαθοπλεκτικῆς μέ τά ἀπό ψημμένο πηλό δρεπάνια τους. Ἡ παρουσία ὀψιδιανοῦ καί ἀσφάλτου βεβαιώνει τήν ὕπαρξη σημαντικοῦ ἐμπορίου μεγάλων ἀποστάσεων. 2 Στό μέσον τοῦ Ἰράκ βρίσκεται ἡ κοιλάδα Hamrin ὅπου ἔχουν ἀνακαλυφθεῖ περίπου 12 οἰκισμοί τῆς περιόδου Ubaid. Μεταξύ αὐτῶν, τό Tell Madhur, ἀνασκαφέν ἀπό μία βρεταννική ἀποστολή τό , ἔχει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον καθώς περιεῖχε «ἕνα ἀπό τά καλύτερα διατηρημένα προϊστορικά κτίσματα πού βρέθηκαν ποτέ στήν Μεσοποταμία». 3 Αὐτό ἦταν ἕνα σχετικῶς μικρό σπίτι μέ τό «τριμερές σχέδιο» χαρακτηριστικό ὅλων τῶν κύριων κτισμάτων τῆς περιόδου Ubaid (συμπεριλαμβανομένων τῶν ναῶν), μέ μία κεντρική σταυροειδῆ αἴθουσα καί μικρότερα δωμάτια στίς δύο πλευρές. Οἱ τοῖχοι ἦταν περισσότερο ἀπό 6 πόδια ψηλοί καί οἱ πόρτες καί τά παράθυρα παρέμεναν τελείως ὁρατά. Μία ράμπα σέ ἕνα ἀπό τά δωμάτια ὑπαινισσόταν ἕνα ἐπάνω δωμάτιο, ἀλλά αὐτό δέν μπόρεσε νά ἀποδειχθεῖ. Τό σπίτι κατεστράφη ἀπό φωτιά, ἡ 2. J. L. Huot, Un village de basse Mésopotamie: Tell el Oueili àl Obeid 4, εἰς Prehistory de la Mésopotamie, pp M. D. Roaf, The Hamrin sites: Tell Madhhur εἰς Fifty Years... pp

13 ὁποία διατήρησε τά περισσότερα ἀπό τά ἀντικείμενά του, περιλαμβάνοντας τά κεραμικά καί τά ἴδια ἀγροτικά ἐργαλεῖα καί οἰκιακά ἀντικείμενα ὅπως ἀλλοῦ κατά τήν ἴδια ἐποχή, μέ χιλιάδες πήλινες σφαῖρες γιά σφεντόνες, ἀλλά ὄχι ψημμένο πήλινο δρεπάνι. Ἐάν τώρα στραφοῦμε στόν βορρᾶ, ἀντιμετωπίζουμε μία κάπως διαφορετική εἰκόνα. Ἡ χρήση τῶν καλαμιῶν εἶναι ἄγνωστη καί ὅλα τά κτίρια γίνονται μέ τοῦβλα. Ὁ λίθος χρησιμοποιεῖται συχνά καί οἱ λίθινες σφραγίδες, πολύ σπάνιες στόν νότο, εἶναι ἐδῶ πάρα πολλές φέρουν γραμμικά σχέδια, ἀλλά ἐπίσης παραστάσεις ζώων καί ἀνθρώπων ταξιθετημένων σέ μυθικές σκηνές ἤ τελετουργικούς χορούς. Στό Tepe Gawra, 4 τόν πιό χαρακτηριστικό τόπο αὐτῆς τῆς περιόδου στό βόρειο Ἰράκ, οἱ τρεῖς μεγάλοι ναοί μέ τούς χρωματισμένους τοίχους, πού διαμορφώνουν μία ἐπιβλητική «ἀκρόπολη» στό ἐπίπεδο XIII, ὁμοιάζουν πολύ μέ τούς ναούς τῆς Eridu, ἀλλά δύο θόλοι προδίδουν τήν ἐπιμονή τῶν ὑπαρχόντων τοπικῶν παραδόσεων, ὅπως κάνουν τά ζωγραφισμένα καί σέ στάση καθήμενη τύπου Χαλάφ γυναικεῖα ἀγαλματίδια. Ἐπίσης, τά ταφικά ἔθιμα εἶναι πολύ διαφορετικά ἀπό αὐτά τοῦ νότου. Στήν Eridu, σέ ἕνα μεγάλο νεκροταφεῖο ἔξω ἀπό τόν οἰκισμό, ἐνήλικες καί παιδιά κοίτονται ὕπτια σέ ἕνα κρεβάτι ἀπό θραύσματα ἀγγείων σέ κιβωτιόσχημους τάφους, ἐπενδυμένα καί καλυμμένα μέ τοῦβλα ἀπό λάσπη. Στήν Gawra ὑπάρχει μόνο μία ταφή αὐτοῦ τοῦ τύπου οἱ ἄλλοι τάφοι εἶναι ἁπλοῖ λάκκοι κατά ὁμάδες γύρω ἀπό τά σπίτια, καί τά σώματα κοίτονται, λυγισμένα, στήν μία πλευρά τά παιδιά θάπτονται σέ τεφροδόχους. Αὐτό θά ὑπαινίσσετο ὅτι οἱ φορεῖς τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Ubaid ἦταν στήν μειοψηφία στόν βορρᾶ. Ὑπερέχοντας ἀριθμητικῶς, ἀλλά ὄχι ἐξαφανισμένοι, οἱ ἀπόγονοι τῶν «χαλαφίων» ἀκόμη πιθανῶς διαμόρφωναν ἕνα μεγάλο μέρος τοῦ πληθυσμοῦ, ἐνῶ ὁ νότος ἦταν πλήρως «οὐβαδιανός». Αὐτές οἱ διαφορές, ἄν καί ἐκπληκτικές, δέν ἀλλάζουν θεμελιωδῶς τήν ἑνότητα τοῦ Οὐβαδιανοῦ πολιτισμοῦ. Εἴτε εἰσήχθη ἀπό τό νοτιο-δυτικό Ἰράν εἴτε, ὅπως εἶναι ὅλο καί περισσότερο πιθανόν, ἀναπτύχθηκε τοπικά, αὐτός ὁ πολιτισμός ὁ ὁποῖος διήρκεσε τοὐλάχιστον χίλια χρόνια διαδόθηκε σέ ὅλες τίς καλλιεργήσιμες περιοχές τῆς μεσοποταμιακῆς πεδιάδας μέ τήν ἀξιοσημείωτη ἐξαίρεση τῆς κοιλάδος τοῦ μέσου Εὐφράτη καί τοῦ κάτω Τίγρητος. Τά ὅριά της ἦταν οἱ ὑψηλότερες ὀροσειρές τοῦ Ταύρου καί τοῦ Ζάγρου, ἀλλά οὔτε αὐτά τά βουνά, οὔτε τά ποτάμια, οὔτε ἀκόμη καί ἡ θάλασσα προσέφεραν ἕναν ἀδιάβατο σύνορο στήν ἐμπορική συναλλαγή. Ἡ ἔκταση αὐτοῦ τοῦ ἐμπορίου μαρτυρεῖται ἀπό τήν παρουσία ὀψιδιανοῦ σέ πολλούς τόπους τοῦ Ἰράκ καί ἀπό τήν παρουσία χρυσοῦ καί ἀμαζονίου (ἡμι-πολύτιμος λίθος ὁ ὁποῖος μποροῦσε νά εἰσαχθεῖ μόνο ἀπό τήν Ἰνδία) στήν Οὔρ, ὅπως ἐπίσης ἀπό τήν παρουσία 4. J. Oates, Ubaid Mesopotamia reconsidered εἰς T. C. Young et al. (ed.), The Hilly Flanks and Beyond, Chicago, 1983, pp

14 βεβαιωμένων οὐβαδιανῶν κεραμικῶν στήν Ράς Σάμρα, στήν ἀκτή τῆς Συρίας, καί στίς ἀραβικές ἀκτές τοῦ Κόλπου. Στήν νότιο Μεσοποταμία οἱ οἰκισμοί οὐβαδιανῶν ἦταν τοποθετημένοι κατά μῆκος τοῦ Εὐφράτη καί τῶν παραποτάμων του καί ἐπικοινωνοῦσαν ὁ ἕνας μέ τόν ἄλλο μέ τό νερό, ὅπως ἀπεικονίζεται ἀπό πήλινα σχέδια βαρκῶν πού βρέθηκαν στήν Ἐριντού καί στήν Οὔρ. Τά περισσότερα ἀπό αὐτά ἦταν χωριά, ἀλλά ὑπῆρχαν καί μεγαλύτερα κέντρα ἀπό τά ὁποῖα ἀργότερα ἀναπήδησαν ὅλες οἱ κύριες πόλεις τῆς ἀρχαίας Σουμερίας. Κατά τήν διάρκεια τῆς περιόδου Ubaid ἡ νότια Μεσοποταμία εἶχε πόλεις πού μερικές φορές περιεῖχαν χιλιάδες ἀνθρώπους. Ἐπίσης εἶναι πολύ σημαντικό ὅτι ἀπό ὅλα τά κτίρια τῆς περιόδου Ubaid, ὁ ναός ἦταν πάντοτε τό μεγαλύτερο καί καλύτερα οἰκοδομημένο κτίριο. Συνεπῶς φαίνεται ὅτι οἱ μελλοντικές πόλεις τῶν Σουμερίων ἀνεπτύχθησαν ὄχι γύρω ἀπό ἕνα παλάτι ἤ ἕνα κάστρο, ἀλλά γύρω ἀπό ἕνα ἱερό, καί εἶναι πιθανῶς ὄχι ἀβάσιμο νά σκεφθοῦμε ὅτι ὁ ναός ἦταν ἤδη τό κέντρο γύρω ἀπό τό ὁποῖο περιεστρέφοντο οἱ περισσότερες κοινωνικές καί οἰκονομικές δραστηριότητες. Ἄν καί δέν μποροῦμε ἀκόμη νά μιλήσουμε γιά «Σουμερίους», ἡ περίοδος τῆς Ubaid παρουσιάζει τό πρῶτο στάδιο στήν ἐξέλιξη τοῦ Σουμεριακοῦ πολιτισμοῦ. Κεραμικά τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Ubaid 14

15 Μέ τό καφέ χρῶμα εἰκονίζεται ἡ περιοχή στήν ὁποία ἀναπτύχθηκε ὁ πολιτισμός τῆς Ubaid 15