ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ. Τα ξηµερώµατα της 21ης Απριλίου 1967, µπλόκα τεθωρακι-

Transcript

1 ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Η κατάλυση της δηµοκρατίας την 21η Απριλίου του 1967 δεν αποτελεί µόνο µια συγκυριακή αντίδραση του στρατού στην κρίση του πολιτικού κόσµου. Πρόκειται για την ίδια τη µορφή συγκρότησης της µεταπολεµικής εξουσίας. Η δοµή του στρατού, η εσωτερική του ιεραρχία, ο ρόλος του µέσα στο κράτος και η σχέση του µε την κοινοβουλευτική νοµιµότητα αποτέλεσαν το υπόβαθρο του κινήµατος. Η ανάπτυξη µάλιστα των απαραίτητων υποδοµών για τη στρατιωτική αντίδραση στην πολιτική κρίση καθόρισε την ιδιαίτερη φυσιογνωµία του πραξικοπήµατος. Το µεταµεσονύκτιο και τις πρώτες πρωινές ώρες της 21ης Απριλίου του 1967 τέθηκε σε εφαρµογή µε απόλυτη ακρίβεια το σχέδιο δράσης των κινηµατιών. Τεθωρακισµένα, Στρατιωτική Αστυνοµία (ΕΣΑ) και Ευέλπιδες, υπό τις εντολές αντίστοιχα του διοικητή του Κέντρου Εκπαίδευσης Τεθωρακισµένων (ΚΕΤ), ταξίαρχου Στυλιανού Παττακού, του διοικητή της ΕΣΑ, συνταγµατάρχη Ιωάννη Λαδά, και του διοικητή της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων, Δηµητρίου Ιωαννίδη, µαζί µε άλλες βασικές µονάδες κατέλαβαν στρατηγικά σηµεία για την επικράτηση του εγχειρήµατος, όπως το Πεντάγωνο, πολλά κυβερνητικά κτίρια, τη Βουλή, εγκαταστάσεις του ΟΤΕ, τους ραδιοφωνικούς θαλάµους του Εθνικού Ιδρύµατος Ραδιοφωνίας κ.ά. Στο στρατόπεδο Διονύσου ο διοικητής των ΛΟΚ, αντισυνταγµατάρχης Κωνσταντίνος Ασλανίδης, παρέµενε µε τις δυνάµεις του ως εφεδρεία, ενώ µια σηµαντική δύναµη ελαφρών αρµάτων µε επικεφαλής τον αντισυνταγµατάρχη Κωνσταντίνο Παπαδόπουλο κύκλωσε τα Ανάκτορα Τατοΐου και το αεροδρόµιο. Παράλληλα, µικρά αποσπάσµατα της ΕΣΑ και διαφόρων στρατιωτικών σχηµατισµών άρχισαν τις συλλήψεις πολιτικών και στρατιωτικών προσωπικοτήτων, σύµφωνα µε λεπτοµερώς καταρτισµένο σχέδιο και µε πρώτο στόχο τον πρωθυπουργό Π. Κανελλόπουλο. Μέσα σε µία ώρα είχε συλληφθεί ο πρωθυπουργός, ο αρχηγός της Ένωσης Κέντρου Γ. Παπανδρέου, πολλές πολιτικές προσωπικότητες και υπουργοί, ο αρχηγός της Αστυνοµίας Πόλεων και πολλοί ανώτατοι αξιωµατικοί των Ενόπλων Δυνάµεων, µεταξύ των οποίων ο αρχηγός του ΓΕΝ αντιναύαρχος Κωνσταντίνος Εγκολφόπουλος, Τα ξηµερώµατα της 21ης Απριλίου 1967, µπλόκα τεθωρακι-

2 ο αρχηγός του ΓΕΑ, αντιπτέραρχος Γεώργιος Αντωνάκος, και ο αρχηγός του ΓΕΣ, αντιστράτηγος Γρηγόριος Σπαντιδάκης, συµπεριλαµβανοµένου του γραµµατέα του βασιλιά ταγµατάρχη Γ. Αρναούτη. Διέφυγε τη σύλληψη ο υπουργός Δηµόσιας Τάξης Γ. Ράλλης, ο οποίος προσπάθησε να µεταβιβάσει σήµα µε εντολή αντίστασης προς τον επιτελάρχη του Γ Σώµατος Στρατού, αλλά καµία ενέργεια δεν πραγµατοποιήθηκε. Από την πλευρά του στρατεύµατος η ουσιαστικότερη πράξη αντίστασης ήταν αυτή του ναυάρχου Κ. Εγκολφόπουλου, ο οποίος ενηµέρωσε τον βασιλιά για την ετοιµότητα του στόλου για αντίσταση, αλλά ο Κωνσταντίνος του δήλωσε ότι ήταν πια αργά. Μέχρι τις τέσσερις το πρωί το κέντρο της Αθήνας είχε τεθεί υπό τον έλεγχο των πραξικοπηµατιών, σχεδόν αναίµακτα, προκαλώντας µεγάλη έκπληξη. Τις πρώτες πρωινές ώρες της 21ης Απριλίου του 1967 η ηγετική οµάδα της χούντας επισκέπτεται στα Ανάκτορα Τατοΐου τον βασιλιά Κωνσταντίνο, προσκοµίζοντάς του επιστολή του αρχηγού ΓΕΣ Γ. Σπαντιδάκη µε την οποία ζητούνταν η έγκριση και στη συνέχεια η ορκωµοσία από αυτόν της «επαναστατικής κυβερνήσεως». Στο δίληµµα της µοναρχίας να δεχτεί τα τετελεσµένα ή να αντιταχθεί ο βασιλιάς συµβιβάστηκε σχετικά εύκολα µε τη νέα κατάσταση και ήρθε σε συµφωνία µε τους κινηµατίες. Το απόγευµα της 21ης Απριλίου ορκίζει την «επαναστατική κυβέρνηση», θέτοντας ως όρο τη µη ανάληψη της πρωθυπουργίας από στρατιωτικό. Ο συντηρητικός και πιστός στο παλάτι πρώην εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, Κωνσταντίνος Κόλλιας, ανέλαβε την πρωθυπουργία, ο στρατηγός Γρ. Σπαντιδάκης ανέλαβε αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εθνικής Άµυνας, ο Γ. Παπαδόπουλος υπουργός Προεδρίας, ο Στ. Παττακός υπουργός Εσωτερικών και ο Ν. Μακαρέζος υπουργός Συντονισµού. Η συγκεκριµένη στάση του βασιλιά, τόσο τον Απρίλιο του 1967 όσο και αργότερα, έδωσε στο πραξικόπηµα επίφαση της νοµιµότητας, κοµίζοντας αρχικά την εντύπωση ότι πρόκειται για χρονικά περιορισµένη εκτροπή από τον κοινοβουλευτισµό, γεγονός που περιόρισε τις εσωτερικές και εξωτερικές αντιδράσεις. Από την άλλη, όµως, η συγκεκριµένη επιλογή του βασιλιά επιτάχυνε τις διαδικασίες εκείνες που οδήγησαν στην κατάργηση του θεσµού. Στο πρωθυπουργικό του µήνυµα ο Κ. Κόλλιας αναφέρθηκε στην επέµβαση του στρατού, την οποία χαρακτήρισε «σωτήρια» και στην εκτροπή από το Σύνταγµα, την οποία χαρακτήρισε «επιβεβληµένη», εγκαινιάζοντας για την Ελλάδα την πιο µακρόχρονη Ο αντιναύαρχος Κωνσταντίνος Εγκολφόπουλος έδειξε από την Η τριανδρία του πραξικοπήµατος της 21ης Απριλίου 1967,

3 Υπουργός Εξωτερικών Υπουργός Παιδείας & Θρησκευµάτων Υπουργός Δικαιοσύνης Υπουργός Γεωργίας Υπουργός Υγείας και Προνοίας Υπουργός Δηµοσίας Τάξεως Υπουργός Εµπορίου Υπουργός Εργασίας Υπουργός Οικονοµικών Υπουργός Δηµοσίων Έργων Υπουργός Συγκοινωνιών Υπουργός Βιοµηχανίας Υπουργός Εµπορικής Ναυτιλίας Υπουργός Βορείου Ελλάδος Υφυπουργός Εθνικής Αµύνης Υφυπουργός Συντονισµού Παύλος Οικονόµου-Γκούρας, Πρέσβης ε.ε. Κων/νος Καλαµποκιάς, Αρεοπαγίτης Κων/νος Ροζάκης, Αρεοπαγίτης Αλέξανδρος Ματθαίου, καθηγητής Μέσης Εκπαίδευσης Ευστάθιος Πουλαντζάς, Γενικός Διευθυντής του ιδίου Υπουργείου Παύλος Τοτόµης, Οικονοµολόγος Γεώργιος Παπαδηµητρακόπουλος, Χηµικός, Βιο- µήχανος Αλέξανδρος Λέκκας, Σύµβουλος της Επικρατείας Αδαµάντιος Ανδρουτσόπουλος, Δικηγόρος Παύλος Τσαρούχης, Αντιεισαγγελέας του Αρείου Πάγου Ιωάννης Τσαντίλας, Εισαγγελέας Εφετών Νικόλαος Οικονοµόπουλος, Αρεοπαγίτης Αθανάσιος Αθανασίου, Αντιναύαρχος ε.α. Δηµήτριος Πατίλης, Υποστράτηγος ε.α. Γεώργιος Ζωιτάκης, Αντιστράτηγος, Διοικητής Γ ΣΣ Ιωάννης Ορλάνδος Ροδινός, Οικονοµολόγος

4 Υφυπουργός Οικονοµικών Υφυπουργός Εµπορίου Υφυπουργός Προεδρίας Σπυρίδων Λιζάρδος, Γενικός Διευθυντής ΔΕΦΩ Γεώργιος Γεωργακέλος, Πρόεδρος του Εµπορικού Επιµελητηρίου Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου, Δηµοσιογράφος-συγγραφέας δικτατορία της ιστορίας της και µια µεγάλη και επώδυνη πολιτική περιπέτεια. Την επόµενη ηµέρα (22 Απριλίου) η κυβέρνηση συµπληρώθηκε µε υπουργούς και υφυπουργούς: Το πρώτο κυβερνητικό κλιµάκιο φανέρωνε καθαρά την ουσιαστική παρουσία της χούντας στο υπουργικό συµβούλιο σε αντίθεση µε την παρουσία της µοναρχίας, ενώ οι διάφοροι υπέργηροι συνταξιούχοι αρεοπαγίτες και ο αντιεισαγγελέας του Αρείου Πάγου ανέλαβαν υπουργεία χωρίς πολιτική δύναµη. Παράλληλα, τις θέσεις των γενικών γραµµατέων των υπουργείων κατέλαβαν στελέχη της χούντας, αναλαµβάνοντας τον πραγµατικό έλεγχο. Για παράδειγµα, ο συνταγµατάρχης Ι. Λαδάς, ο οποίος ανέλαβε γενικός γραµµατέας του Υπουργείου Δηµοσίας Τάξεως, ήταν ο πραγµατικός υπεύθυνος της εσωτερικής ασφάλειας της χώρας, ενώ ο Στ. Παττακός ως υπουργός είχε µόνο την επίβλεψη του κρατικού µηχανισµού. Αντίστοιχα, ο γενικός γραµµατέας του Υπουργείου Εσωτερικών, συνταγµατάρχης Π. Κωτσέλης, επέβλεπε τον Στ. Παττακό για λογαριασµό του Γ. Παπαδόπουλου. Την ουσιαστική εξουσία στην κυβέρνηση είχαν έτσι οι συνταγµατάρχες, χωρίς όµως να έχουν ένα σαφές ιδεολογικό στίγµα, ενώ σε σχέση µε τις µεθόδους άσκησης της εξουσίας η πάγια και ευρύτατα διαδεδοµένη πρακτική ήταν οι µαζικές συλλήψεις και οι εκτοπίσεις αντιφρονούντων κυρίως Αριστερών στα ξερονήσια. Οι βασικές πολιτικές προσωπικότητες που συνελήφθησαν το βράδυ της 21ης Απριλίου ανήλθαν σε 39, ενώ ο συνολικός αριθµός των κρατουµένων δευτερεύοντες παράγοντες και κοµµουνιστές εκείνη τη νύχτα ξεπέρασε τα άτοµα. Από τους συλληφθέντες, οι στρατιωτικοί µεταφέρθηκαν στο Πεντάγωνο, οι πολιτικοί στο ΚΕΤ και οι Αριστεροί στο γήπεδο της ΑΕΚ στη Νέα Φιλαδέλφεια και στον Ιππόδροµο. Από την

5 επόµενη ηµέρα ο αριθµός των συλλήψεων πολλαπλασιάστηκε, χρησιµοποιώντας καταλόγους που κατείχαν οι αρχές ασφαλείας. Σύµφωνα µε στοιχεία της χούντας, οι συλληφθέντες ανήλθαν σε 6.509, εκ των οποίων οι απολύθηκαν τις επόµενες ηµέρες, ενώ αντίθετα πηγές των κοµµάτων και ξένοι ανταποκριτές ανέβαζαν τον αριθµό σε διπλάσιο. Όλοι αυτοί από τις 26 Απριλίου άρχισαν να µεταφέρονται µε αρµαταγωγά στη Γυάρο και αργότερα οι περισσότεροι µεταφέρθηκαν στη Λέρο. Σε σχέση µε την τύχη ορισµένων συλληφθέντων πολιτικών, όπως του Μανώλη Γλέζου και του Ανδρέα Παπανδρέου, είχαν αρχίσει να κυκλοφορούν διάφορες φήµες, αντιφατικές στο σύνολό τους, τις οποίες µάλιστα ανέφεραν και ξένοι τηλεοπτικοί σταθµοί. Η κυβέρνηση αντέδρασε και κάλεσε µια οµάδα δηµοσιογράφων την 28η Απριλίου στο ξενοδοχείο Πικέρµι, όπου συνάντησαν τους Κ. Μητσοτάκη, Παυσανία και Σπύρο Κατσώτα, Λεωνίδα Κύρκο, Ι. Αλευρά, τους στρατηγούς Βλάχο και Ιορδανίδη, αλλά και τον Μανώλη Γλέζο και Ανδρέα Παπανδρέου, οι οποίοι διαπιστώθηκε ότι ήταν καλά στην υγεία τους. Όµως, τις επόµενες ηµέρες οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες. Στο πλαίσιο των ανακρίσεων για την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, στις 10 Μαΐου αποφασίστηκε η σύλληψη του Α. Παπανδρέου και η µεταφορά του από το ξενοδοχείο στις φυλακές Αβέρωφ και στις 30 Αυγούστου παραπέµφθηκε σε δίκη, µαζί µε άλλα 11 πρόσωπα, µε την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Έντονοι φόβοι ξέσπασαν και πάλι για τη ζωή του κρατου- µένου, όπως και για την εξέλιξη της δίκης, εφόσον υπήρχε το ενδεχόµενο το καθεστώς να τον θανάτωνε. Ήδη στο εξωτερικό ξέσπασε µεγάλος θόρυβος δεδοµένου ότι ο Α. Παπανδρέου είχε αµερικανική υπηκοότητα και ήταν καθηγητής στο πανεπιστήµιο του Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας. Πολλοί καθηγητές ευρωπαϊκών, αλλά κυρίως αµερικανικών πανεπιστηµίων, είχαν κινητοποιηθεί, περισσότερο δε µετά τη µεταβίβαση της σχετικής πληροφορίας στον πρόεδρο των ΗΠΑ Λίντον Τζόνσον (Lyndon B. Johnson), από τον συνεργάτη του και διάσηµο οικονοµολόγο Τζον Κ. Γκαλµπρέιθ (John Kenneth Galbraith). Ο Τ. Γκαλµπρέιθ κινητοποιήθηκε δραστήρια και µε τη συνεργασία του οµογενή καθηγητή Ρουσσέα πέτυχαν την προσωπική παρέµβαση του Λ. Τζόνσον για την τύχη του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ, διά του υφυπουργού Εξωτερικών, έδωσε εντολή στον Αµερικανό πρεσβευτή στην Αθήνα Τάλµποτ να µεταφέρει στην ελληνική κυβέρνηση το ενδιαφέρον του για την ασφάλεια του Α. Παπανδρέου. Παράλληλα, το καθεστώς προχώρησε σε ραγδαίες εκκαθαρίσεις και ανατροπή των Η Γυάρος χρησιµοποιήθηκε µετά το 1967 ως τόπος εξο- Στις 21 Απριλίου 1976 συλλαµβάνεται ο Ανδρέας Παπανδρέου

6 θεσµών. Την 29η Απριλίου τα πολιτικά κόµµατα διαλύθηκαν και στις αρχές Μαΐου µε απόφαση του αρχηγού ΓΕΣ καταργήθηκαν 161 οργανώσεις και σωµατεία στην περιοχή της πρωτεύουσας και 113 στην επαρχία. Απαγορεύτηκαν οι συναθροίσεις άνω των πέντε ατόµων και την 1η Αυγούστου καταργήθηκε η ισοβιότητα των δηµοσίων υπαλλήλων, µε αποτέλεσµα να απολυθούν όλοι οι µη νοµιµόφρονες υπάλληλοι και λειτουργοί, ενώ την επόµενη ηµέρα άρθηκε η ισοβιότητα των δικαστικών λειτουργών. Προχωρώντας, το στρατιωτικό καθεστώς έθεσε υπό τον απόλυτο έλεγχό του και εκκαθάρισε την Εκκλησία, την Παιδεία, τη Δηµόσια Διοίκηση και Αυτοδιοίκηση, χωρίς να εκδηλωθεί καµία αντίδραση. Ο φόβος είχε καταβάλει τους πάντες. Ο Τύπος τέθηκε σε προληπτική λογοκρισία και ο έλεγχος υπήρξε ολοκληρωτικός. Αρχικά χρέη λογοκριτών ασκούσαν ορισµένοι δηµοσιογράφοι, στη συνέχεια όµως αντικαταστάθηκαν από στρατιωτικούς. Το κοινό, όµως, µπορούσε να πληροφορείται τα γεγονότα από τα ξένα έντυπα, τα οποία, εκτός ορισµένων περιπτώσεων, κυκλοφορούσαν ελεύθερα. Να σηµειωθεί ότι µε την επικράτηση της δικτατορίας ορισµένες εφηµερίδες διέκοψαν αυτοβούλως την έκδοσή τους, όπως η Ελευθερία, η Αθηναϊκή, η Ελευθεροτυπία κ.ά. Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση της Ελένης Βλάχου, η οποία έκλεισε ολόκληρο το δηµοσιογραφικό της συγκρότηµα που περιλάµβανε τις εφηµερίδες Καθηµερινή, Μεσηµβρινή και το περιοδικό Εικόνες. Η λογοκρισία επεκτάθηκε στον χώρο του πολιτισµού και του πνεύµατος. Στη Γραµµατεία Τύπου εγκαταστάθηκαν διάφορες επιτροπές για τον έλεγχο της παραγωγής στο βιβλίο, το θέατρο, τον κινη- µατογράφο και το τραγούδι. Στις διατάξεις περί λογοκρισίας υπάγονταν ακόµη και οι αρχαίες τραγωδίες. Ο Μ. Θεοδωράκης απαγορεύτηκε αµέσως, ενώ την ίδια τύχη είχαν και άλλοι συνθέτες και στιχουργοί. Η εξουσία του καθεστώτος Στην κορυφή της πυραµίδας εξουσίας του καθεστώτος βρισκόταν ένα 16µελές «επαναστατικό συµβούλιο» αξιωµατικών, το οποίο σύµφωνα µε τον αρχικό σχεδιασµό θα καθόριζε τις γενικές κατευθύνσεις του κινήµατος και θα νοµοθετούσε. Στην πράξη, όµως, ο Γ. Παπαδόπουλος επιδίωκε να συνεδριάζει το συµβούλιο µόνο για µείζονα θεσµικά θέµατα, ενώ για τα υπόλοιπα να αποφασίζει η τριµελής ηγετική οµάδα, ώστε η εξουσία να συγκεντρώνεται όλο και περισσότερο στα χέρια των Γ. Παπαδόπουλου, Στ. Παττακού

7 και Ν. Μακαρέζου. Οι συνεδριάσεις του συµβουλίου γίνονταν όλο και αραιότερες, µε αποτέλεσµα σε σύντοµο χρονικό διάστηµα να πάψει να υπάρχει. Παράλληλα, άρχιζε να εκδηλώνεται ένας ανταγωνισµός µεταξύ της χούντας και του βασιλιά Κωνσταντίνου, ο οποίος, αν και είχε νοµιµοποιήσει την εκτροπή, µε µεγάλη και εµφανή δυσφορία ανεχόταν τη νέα πολιτική κατάσταση. Η αιφνιδιαστική απώλεια των εξουσιών του τον τραυµάτισε βαθύτατα, ενώ πίστευε ότι είχε τη δύναµη να ανακτήσει ό,τι έχασε. Οι επιλογές που είχε ήταν δύο. Είτε να πιέσει για ταχεία αποκατάσταση της συνταγµατικής τάξης, όπως υπόσχονταν οι συνταγµατάρχες, είτε να ανατρέψει το καθεστώς µε νέο στρατιωτικό κίνηµα. Με δεδοµένο ότι η πρώτη περίπτωση δεν φαινόταν στον ορίζοντα, από τον Αύγουστο ο βασιλιάς άρχισε να προσανατολίζεται στη δεύτερη λύση. Ήδη είχε ξεκινήσει περιοδείες σε στρατιωτικές µονάδες της βόρειας Ελλάδας και είχε συνοµιλίες µε φιλοβασιλικούς αξιωµατικούς. Στις 10 Σεπτεµβρίου, µάλιστα, εξέθεσε τις απόψεις του στον πρόεδρο των ΗΠΑ, Λίντον Τζόνσον (Lyndon B. Johnson), µε τον οποίο συναντήθηκε στην Ουάσινγκτον. Από τον Οκτώβριο του 1967 οι συνταγµατάρχες είχαν αρχίσει να υποψιάζονται ότι ο Κωνσταντίνος θα προετοιµάσει κίνηση χρησιµοποιώντας το στράτευµα. Στο πλαίσιο των εορτασµών της 28ης Οκτωβρίου και της επίσκεψής του στη Θεσσαλονίκη, ο βασιλιάς κατόρθωσε να επικοινωνήσει µε διοικητές µεγάλων στρατιωτικών µονάδων της βόρειας Ελλάδας, στους οποίους ανακοίνωσε ότι το κίνηµά του επρόκειτο να εκδηλωθεί µέσα στο επόµενο δίµηνο. Τον Δεκέµβριο το σχέδιο του βασιλιά οριστικοποιήθηκε από τον αρχηγό του Στρατιωτικού Οίκου των Ανακτόρων, στρατηγό Κ. Δόβα, το οποίο αρχικά το γνώριζαν ελάχιστοι. Σταδιακά, όµως, η επικείµενη ενέργεια του βασιλιά έγινε κοινό µυστικό και οι πάντες ανέµεναν την εκδήλωσή του. Το σχέδιο προέβλεπε την αιφνιδιαστική άφιξη του βασιλιά στη βόρεια Ελλάδα, την κινητοποίηση του Γ Σώµατος Στρατού, το οποίο θα κυριαρχούσε στη Θεσσαλονίκη, και της Στρατιάς στη Λάρισα, που θα απέκοπτε τις επικοινωνίες και θα κινούσε τα στρατεύµατα προς την κατεύθυνση της πρωτεύουσας. Οι διεθνείς εξελίξεις, όµως, και το ενδεχόµενο ελληνοτουρκικού πολέµου είχαν καταστήσει το σχέδιο του βασιλιά ανεδαφικό, εφόσον ο στρατός αναδιοργανώθηκε και ο όγκος του µετακινήθηκε στη Θράκη, αφήνοντας τη Θεσσαλονίκη άδεια από στρατιωτικές δυνάµεις. Στις 6 Δεκεµβρίου ο βασιλιάς ανακοίνωσε στους διοικητές την απόφασή του να ανατρέψει το καθεστώς διά της βίας και η 13η Δεκεµβρίου Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος, κύριος εµπνευστής του πραξικο- Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, µετά την αποτυχία της προσπάθειάς

8 ορίστηκε ως η ηµέρα εκδήλωσης του κινήµατος. Η πρώτη φάση του σχεδίου κινήθηκε µε ακρίβεια. Το πρωί της 13ης Δεκεµβρίου ο βασιλιάς µε την οικογένειά του και λίγους συνοδούς µετέβη στην Καβάλα. Το µεσηµέρι από έναν µικρό ραδιοφωνικό σταθµό της Λάρισας µεταδόθηκε µαγνητοφωνηµένο διάγγελµα του βασιλιά, µε το οποίο καλούσε τον ελληνικό λαό να τον βοηθήσει στην επαναφορά των οµαλών πολιτικών συνθηκών, αλλά µε µεγάλες προσπάθειες γινόταν ακουστός. Η κατάσταση, όµως, πήρε διαφορετική τροπή από τη στιγµή που οι κινήσεις του βασιλιά έγιναν γνωστές. Αν και είχε µαζί του τον στόλο και τον µεγαλύτερο όγκο της αεροπορίας, οι αξιωµατικοί κατώτερων βαθµών που υποστήριζαν τη δικτατορία εξουδετέρωσαν τους φιλοβασιλικούς στρατηγούς και το ενδεχόµενο αιµατοχυσίας οδήγησε τον βασιλιά στην εγκατάλειψη του αγώνα και στην αναχώρησή του για τη Ρώµη, όπου έφτασε τα ξηµερώµατα της 14ης Δεκεµβρίου. Εδραίωση της δικτατορίας Με τη φυγή του βασιλιά η διαδικασία σταθεροποίησης και νοµιµοποίησης της στρατιωτικής δικτατορίας µόλις άρχιζε. Με την εκδήλωση της «αντεπανάστασης» η «επαναστατική επιτροπή» αποφάσισε ο έως τότε υφυπουργός Άµυνας, στρατηγός Γ. Ζωιτάκης, να αναλάβει αντιβασιλέας και ο Γ. Παπαδόπουλος να αναλάβει την πρωθυπουργία. Εν τω µεταξύ ο Γ. Παπαδόπουλος συγκρότησε άµεσα τη νέα του κυβέρνηση, η οποία είχε την εξής σύνθεση (βλ. πίνακα): Εν τω µεταξύ, ξεκίνησε µια διαδικασία ατέρµονων διαπραγµατεύσεων µεταξύ του βασιλιά και της ηγεσίας του καθεστώτος. Η δικτατορία επιθυµούσε έναν ανώτατο άρχοντα χωρίς ουσιαστικά δικαιώµατα και αυτός ήταν ο άτυπος όρος για να εγκρίνει την επιστροφή του στην Ελλάδα. Από την άλλη, ο βασιλιάς επιθυµούσε τον ταχύτερο εκδηµοκρατισµό της Ελλάδας για να µπορεί να διαφύγει από το καθεστώς της «αιχµαλωσίας» του. Το γεγονός αυτό οδήγησε τα ξένα κράτη στο να προσανατολιστούν στην αναγνώριση της νέας πραγµατικότητας. Οι ΗΠΑ, πεπεισµένες ότι ο βασιλιάς δεν προτίθεται να συγκροτήσει εξόριστη κυβέρνηση, προχώρησαν τον Ιανουάριο του 1968 στην αποκατάσταση λειτουργικών σχέσεων µε το νέο καθεστώς και ακολούθησαν οι κυβερνήσεις της Μ. Βρετανίας, της Αυστραλίας, της Ν. Αφρικής, της Πορτογαλίας, της Κίνας, της Ιταλίας, του Καναδά κ.ά. Το πρώτο διάστηµα µετά το κίνηµα του βασιλιά αποτέλεσε µια περίοδο συγκαλυµµένης

9 σύγκρουσης ανάµεσα στον «µετριοπαθή» πρωθυπουργό και την «επαναστατική επιτροπή». Από τις αρχές του 1968 άρχισε να γίνεται φανερό ότι το καθεστώς σχοινοβατούσε σε µια εύθραυστη ισορροπία. Από τη µια ενέργειες κατευνασµού και µετριοπάθειας και από την άλλη µέτρα που διαιώνιζαν τον στρατοκεντρικό χαρακτήρα της χούντας. Στο πλαίσιο της άµβλυνσης των διεθνών αντιδράσεων και επίδειξης οµαλότητας Γ. Παπαδόπουλος Στ. Παττακός πρωθυπουργός, υπουργός Εθνικής Άµυνας και Προεδρίας Αντιπρόεδρος και υπουργός Εσωτερικών Ν. Μακαρέζος υπουργός Συντονισµού Θ. Παπακωνσταντίνου υπουργός Παιδείας και Θρησκευµάτων Κ. Καλαµποκιάς υπουργός Δικαιοσύνης Παπαδηµητρακόπουλος υπουργός Εµπορίου Α. Ματθαίου υπουργός Γεωργίας Δ. Πουλέας υπουργός Εργασίας Κ. Παπαδηµητρίου υπουργός Δηµοσίων Έργων Κ. Κυπραίος υπουργός Βιοµηχανίας Α. Αθανασίου υπουργός Εµπορικής Ναυτιλίας Ε. Πουλαντζάς υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας Δ. Πατίλης υπουργός Βορείου Ελλάδας Π. Πιπινέλης υπουργός Εξωτερικών Α. Ανδρουτσόπουλος υπουργός Οικονοµικών

10 ο Γ. Παπαδόπουλος προχώρησε στην αµνήστευση των κινηµατιών του Δεκεµβρίου αλλά και της υπόθεσης ΑΣΠΙΔΑ. Το αποτέλεσµα ήταν να αφεθεί ελεύθερος ο Α. Παπανδρέου, στον οποίο µάλιστα χορηγήθηκε διαβατήριο για να φύγει στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο της πολιτικής του Γ. Παπαδόπουλου περί οµαλότητας εντάσσεται και η πολιτικοποίηση της κυβέρνησης, καθώς όλα τα µέλη της που ήταν στρατιωτικοί εν ενεργεία θα έπρεπε να παραιτηθούν από τον στρατό. Στις 29 Σεπτεµβρίου του 1968, µάλιστα, «υπερψηφίστηκε» µε ποσοστό 91,87% ο νέος «καταστατικός χάρτης». Στο νέο Σύνταγµα ο στρατός αποτελούσε τον υπέρτατο ρυθµιστή του δηµοσίου βίου. Από την άλλη, οι Ένοπλες Δυνάµεις αναλάµβαναν και την «αντιµετώπιση των εσωτερικών εχθρών». Πέρα όµως από τη θεσµική κατοχύρωση του πολιτικού ρόλου του στρατού ο Γ. Παπαδόπουλος επιδίωξε µε σταδιακές κινήσεις να διευρύνει την προσωπική του εξουσία σε βάρος της συλλογικής. Τον Δεκέµβριο του 1968 κατόρθωσε να µετακινήσει σε άλλα υπουργεία τους γενικούς γραµµατείς, χωρίς να προκληθούν µεγάλες αντιδράσεις. Κατά τα πρώτα χρόνια της δικτατορίας η ισορροπία διατηρείτο και δεν παρουσιάζονταν σηµάδια αποδυνάµωσης από κάθε είδους αντιστάσεις και τριβές. Η αντίσταση στη χούντα Από την πρώτη στιγµή επιβολής του καθεστώτος οριοθετήθηκαν και τα χαρακτηριστικά της στάσης που θα κρατούσε η µεγάλη πλειοψηφία του πολιτικού και πνευµατικού κόσµου. Οι τρόποι της αντιδικτατορικής δράσης κάλυπταν ένα µεγάλο φάσµα, από πολιτικά µέσα πίεσης έως την ένοπλη αντίσταση. Μεγάλες διαστάσεις άρχισε να λαµβάνει η απαξίωση του καθεστώτος και η κριτική της χούντας, από πολιτικούς, ανθρώπους των γραµµάτων και των τεχνών και αξιωµατικούς. Βασικά πρόσωπα και εµπνευστές αυτών των κινήσεων αναδείχθηκαν ο Γ. Παπανδρέου, ο Π. Κανελλόπουλος και πολλοί αστοί πολιτικοί, όπως ο Γ. Μαύρος, ο Γ. Ράλλης, ο Κ. Τσάτσος, ο Κ. Παπακωνσταντίνου κ.ά. Η κηδεία, µάλιστα, του Γ. Παπανδρέου την 3η Νοεµβρίου του 1968 στην οποία συµµετείχαν χιλιάδες κόσµου αποτέλεσε την πρώτη µαζική εκδήλωσης αποδοκιµασίας της χούντας. Χαρακτηριστική ήταν επίσης η δήλωση αποδοκιµασίας κατά του καθεστώτος που εξέφρασε ο νοµπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης κατά την επέτειο της 25ης Μαρτίου του Παράλληλα ξεκίνησαν προσπάθειες για την οργάνωση της αντίστασης κατά του καθεστώτος αµέσως µετά το πραξικόπηµα. Αν και

11 αποτελεί αδιαµφισβήτητο γεγονός ότι τα προδικτατορικά πολιτικά κόµµατα δεν είχαν αναπτύξει µηχανισµούς για να αντιµετωπίσουν ένα στρατιωτικό πραξικόπηµα, ένας µεγάλος αριθµός ατόµων που είχε σχέση µε τις οργανώσεις νεολαιών του Κέντρου και της Αριστεράς, όπως επίσης µε οµάδες διανοουµένων ξεκίνησαν τις συνεννοήσεις για την οργάνωση αντίστασης κατά της χούντας. Από τις πρώτες κιόλας ηµέρες του πραξικοπήµατος εµφανίστηκαν οι πρώτοι αντιστασιακοί πυρήνες και µέσα σε δύο µήνες άρχισαν να κυκλοφορούν τα πρώτα παράνοµα φυλλάδια και εφηµερίδες. Τον Ιούλιο, µάλιστα, πραγµατοποιήθηκε και η πρώτη δίκη αντιστασιακών στο Έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών. Οι κατηγορούµενοι ήταν µέλη της Ελληνικής Δηµοκρατικής Κίνησης Αντίστασης (ΕΔΚΑ), µε επικεφαλής τον βουλευτή Κατσικόπουλο, τον πρώην διευθυντή του Πολιτικού Γραφείου του Α. Παπανδρέου, Α. Λιβάνη, και τον πρώην Διευθυντή Ραδιοφωνίας Αν. Πεπονή. Στην ΕΔΚΑ είχαν συσπειρωθεί στελέχη της νεολαίας του Κέντρου (ΕΔΗΝ) και της Ένωσης Κέντρου που ήταν πιστά στον Α. Παπανδρέου. Με τη διάλυση της οργάνωσης, µέλη της ΕΔΚΑ δηµιούργησαν τη Δηµοκρατική Ελληνική Κίνηση Αντιστάσεως (ΔΕΚΑ), η οποία όµως και αυτή τον Οκτώβριο του 1967 διαλύθηκε έπειτα από ανακάλυψη ποµπών και όπλων. Πολλά µέλη αυτών των οργανώσεων αποτέλεσαν την ηγεσία του Πανελλήνιου Απελευθερωτικού Κινήµατος (ΠΑΚ), το οποίο δηµιούργησε ο Α. Παπανδρέου όταν απελευθερώθηκε και έφυγε στο εξωτερικό το Μέλη από την ηγετική οµάδα προσκείµενη στον Α. Παπανδρέου δηµιούργησαν τη Δηµοκρατική Ένωση που µετονοµάστηκε σε Ελληνική Δηµοκρατική Αντίσταση και η οποία ανέλαβε την ευθύνη για σειρά βοµβιστικών επιθέσεων στην Αθήνα το καλοκαίρι του Στον ίδιο πολιτικό χώρο τοποθετείται και η αντιστασιακή οργάνωση Απελευθερωτές Καταδροµείς, η οποία τοποθέτησε εκρηκτικούς µηχανισµούς µέσα στην Αµερικανική Πρεσβεία όταν έφτασε ο νέος πρεσβευτής στις αρχές του Στον πολιτικό χώρο των κεντροαριστερών διανοουµένων σχηµατίστηκε αντιστασιακή οργάνωση προερχόµενη από τον Όµιλο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο οποίος είχε ιδρυθεί έναν χρόνο πριν από το πραξικόπηµα. Η οµάδα αυτή ονοµάστηκε Δηµοκρατική Άµυνα και ο πρώην πρόεδρος του Οµίλου Βασίλης Φίλιας ανέλαβε αργότερα την αρχηγία της οργάνωσης. Η οργάνωση κυκλοφόρησε παράνοµα φυλλάδια και εφηµερίδα, ενώ τον Ιούλιο του 1969 υπέστη µεγάλο πλήγµα, όταν εξερράγη κατά λάθος βόµβα στα Στις 3 Νοεµβρίου 1968, στην κηδεία του Γεωργίου Παπαν-

12 χέρια του καθηγητή Σάκη Καράγιωργα στο σπίτι του, µε αποτέλεσµα να ανακαλυφθούν από τις διωκτικές αρχές εκρηκτικοί µηχανισµοί και να συλληφθεί µεγάλος αριθµός ατόµων. Από την άλλη, στελέχη της νεολαίας της ΕΔΑ από την πρώτη ηµέρα του πραξικοπήµατος ξεκίνησαν τις διαδικασίες για τον σχηµατισµό του Πατριωτικού Μετώπου (ΠΑΜ). Ο Μίκης Θεοδωράκης αποτέλεσε την κινητήρια δύναµη αυτής της προσπάθειας, ο οποίος όµως τον Σεπτέµβριο του 1967 συνελήφθη. Η οργάνωση κυκλοφορεί φυλλάδια, γράφει συνθήµατα στους τοίχους και κυκλοφορεί παράνοµη εφηµερίδα, τη Νέα Ελλάδα. Σηµαντικές αντιστασιακές οργανώσεις δραστηριοποιούνται και σε πόλεις εκτός της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, όπως η Δηµοκρατική Αντίσταση Κρήτης που κυκλοφορεί παράνοµα φυλλάδια και τοποθετεί αρκετούς εκρηκτικούς µηχανισµούς. Στον χώρο της Δεξιάς, διάφοροι αποταχθέντες αξιωµατικοί σχηµάτισαν την οργάνωση Ελεύθεροι Έλληνες, ενώ ένα παρακλάδι της οργάνωσης δηµιουργήθηκε στο εξωτερικό από τον πρώην συνταγµατάρχη Δ. Οµπρόπουλο µε την ονοµασία Υπερασπιστές της Ελευθερίας. Πέρα από τα στελέχη των παραδοσιακών πολιτικών παρατάξεων υπήρχαν και ανεξάρτητες οργανώσεις, όπως η Ελληνική Μαχόµενη Αντίσταση (ΕΜΑ), το Κίνηµα της 20ής Οκτώβρη, η Λαϊκή Επαναστατική Αντίσταση (1971), ο Λαϊκός Αγώνας στη Θεσσαλονίκη, η οµάδα Μαρξιστές-Λενινιστές, η οµάδα ΑΑΑ ο Εθνικός Αντιδικτατορικός Στρατός κ.ά. Η πληθώρα, όµως, των αντιστασιακών οργανώσεων δεν επέφερε και πολυδιάσπαση του αντιστασιακού κινήµατος. Πολλές ήταν οι περιπτώσεις συνεργασίας ή και συντονισµού αντιστασιακών οργανώσεων. Ήδη από τις αρχές του 1968 το ΠΑΜ και η Δηµοκρατική Άµυνα είχαν αρχίσει να ανταλλάσσουν πληροφορίες, ενώ λίγους µήνες αργότερα η Δηµοκρατική Άµυνα συνεργάστηκε µε τους Ελεύθερους Έλληνες. Τον Φεβρουάριο του 1971 σχηµατίστηκε το λεγόµενο Εθνικό Αντιστασιακό Συµβούλιο (ΕΑΣ), το οποίο αποτελούσαν οργανώσεις από όλο το πολιτικό φάσµα: οι Ελεύθεροι Έλληνες, οι Υπερασπιστές της Ελευθερίας, η Δηµοκρατική Άµυνα και το ΠΑΜ. Οι οργανώσεις συνασπίστηκαν στο πλαίσιο ενός προγράµµατος που περιλάµβανε µόνο τα κοινά τους σηµεία, χωρίς καµία αναφορά στο πολιτειακό, γεγονός που άφησε έξω από το ΕΑΣ το ΠΑΚ, το οποίο αρνήθηκε να συµµετάσχει. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 οι κεντροαριστεροί διανοούµε- Ο Μίκης Θεοδωράκης, ένας από τους πρωτεργάτες για τη

13 Η πτώση της δικτατορίας Έως τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1970 το δικτατορικό καθεστώς είχε καταφέρει να σταθεροποιηθεί. Χρησιµοποιώντας τους κατασταλτικούς µηχανισµούς του, αντιµετώπισε τη δράση των αντιστασιακών οργανώσεων και πέτυχε την ουσιαστική αποµόνωση των παλαιών πολιτικών. Παρ όλα αυτά ήταν αρκετά δύσκολο να προσδιοριστεί η συνέχιση της πορείας του. Δεδοµένου ότι η βίαιη ανατροπή της δικτατορίας δεν αποτελούσε πιθανό ενδεχόµενο, παρά τις µεµονωµένες αντιστασιακές ενέργειες που σηµειώθηκαν, η µελλοντική ελεγχόµενη «φιλελευθεροποίηση» του καθεστώτος αποτελούσε στόχο τόσο µελών της χουντικής κυβέρνησης όσο και πολιτικών προσωπικοτήτων. Η αποποµπή της Ελλάδας από το Συµβούλιο της Ευρώπης στις αρχές του 1969 και η συνακόλουθη αποµόνωση του καθεστώτος οδήγησε τη χούντα στο να αναδιπλωθεί στον εαυτό της και ο Παπαδόπουλος εκδηλώνοντας µια τάση αυτονόµησης από τους συνεργάτες του απάντησε µε πολιτικά ανοίγµατα. Ο προσωποπαγής χαρακτήρας της εξουσίας ο Παπαδόπουλος είχε καταφέρει να συγκεντρώσει στα χέρια του το µεγαλύτερο µέρος της πολιτικής δύναµης µε θεσµικές ρυθµίσεις και πρακτικές είχε οδηγήσει τα άλλα µέλη του καθεστώτος στο να αντιληφθούν την αδυναµία τους για αποφασιστική συµµετοχή στη χάραξη πολιτικής. Δεν είχαν, όµως, τρόπο να αντιδράσουν καθώς η άσκηση της αντιπολίτευσής τους δεν είχε ενιαία βάση. Η επιλογή του Παπαδόπουλου για µερική-ελεγχόµενη πολιτικοποίηση και η δηµιουργία επίφασης πολιτικών ελευθεριών εκδηλώθηκε µε µικρά βήµατα στο διάστηµα Το 1971 ο δικτάτορας οδήγησε τους συνεργάτες του στην πλήρη και οριστική αποδυνάµωσή τους, χρησιµοποιώντας ως αντιπαροχή πολιτικές θέσεις και µε στόχο την πλήρη αποκοπή τους από το στράτευµα. Όπως προαναφέρθηκε, αρχικά τοποθετήθηκαν σε θέσεις γενικών γραµ- µατέων, στη συνέχεια ανέλαβαν υπουργεία και τελικά εξαναγκάστηκαν σε παραίτηση για να πραγµατοποιηθεί το πείραµα της κυβέρνησης Μαρκεζίνη. Στις 6 Οκτωβρίου του 1971, ο Παπαδόπουλος ανακοίνωνε και την κατάργηση των πιστοποιητικών κοινωνικών φρονηµάτων. Παράλληλα, το καθεστώς ξεκινούσε επαφές µε εκπροσώπους του παλαιού πολιτικού κόσµου της χώρας, ενώ οι κατασταλτικοί µηχανισµοί σχετικά υποαπασχολούνταν. Η κίνηση όµως του Παπαδόπουλου για την

14 πορεία προς «φιλελευθεροποίηση» οδήγησε στην εκδήλωση ισχυρών και µε µεγάλη διάρκεια λαϊκών αντιδράσεων το 1973, γεγονός που οδήγησε στην αποδυνάµωση του Γ. Παπαδόπουλου και την ανατροπή του από αυτούς που επιδίωκαν την επιστροφή στα πρώτα χρόνια της δικτατορίας. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, οι φοιτητές αποτέλεσαν τον µοναδικό κοινωνικό χώρο και οργανώθηκαν µαζικές και ισχυρές αντιδικτατορικές κινήσεις. Τα πρώτα µέτρα φιλελευθεροποίησης και η αδυναµία νοµιµοποίησης του καθεστώτος είχαν ως άµεσο αποτέλεσµα στις 22 Φεβρουαρίου του 1973 να πραγµατοποιηθεί η κατάληψη της Νοµικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών από περίπου φοιτητές. Η ευρύτερη λαϊκή ανταπόκριση ήταν εντυπωσιακή, γεγονός που αναδείκνυε την άρση της φοβίας και προσδιόριζε πολιτικά την επόµενη περίοδο. Μαζικές αντιδικτατορικές συγκεντρώσεις ακολούθησαν την άνοιξη του 1973, οι οποίες είχαν ιδιαίτερη λαϊκή συµµετοχή. Το γεγονός όµως που έδρασε ως καταλύτης στις εξελίξεις που επρόκειτο να ακολουθήσουν ήταν το Κίνηµα του Ναυτικού τον Μάιο του Ο Γ. Παπαδόπουλος, κατηγορώντας τον βασιλιά ως οργανωτή του «πραξικοπήµατος», ανακοίνωσε την 1η Ιουνίου την κατάργηση της µοναρχίας στην πράξη η πραγµατική κατάργηση της µοναρχίας είχε πραγµατοποιηθεί τον Δεκέµβριο του 1967 και την εγκαθίδρυση πολιτεύµατος αβασίλευτης προεδρικής δηµοκρατίας, µε την ανάληψη από τον ίδιο του αξιώµατος του προέδρου της Δηµοκρατίας. Εξήγγειλε µάλιστα και τη διεξαγωγή δηµοψηφίσµατος για την έγκριση από τον λαό της πολιτειακής αυτής µεταβολής, το οποίο πραγµατοποιήθηκε στις 29 Ιουλίου δίνοντας ποσοστό πάνω από 78% στο ΝΑΙ (78,4% υπέρ, 21,6% κατά και η συµµετοχή έφτασε το 85,5%), κάνοντας να φανεί µια σταδιακή επιτυχία της σταθεροποίησης-νοµιµοποίησης. Το δηµοψήφισµα, όµως, είχε επιφανειακά µόνο θετικό χαρακτήρα για τη δικτατορία. Η ψήφος αν και στην επαρχία υπήρξαν εκβιασµοί και πιέσεις στρέφονταν κατά του βασιλιά και όχι υπέρ του Παπαδόπουλου, αναδεικνύοντας και τα όρια της δικτατορίας. Το καλοκαίρι του 1973, ο Παπαδόπουλος αναγνωρίζοντας την πολιτική αδυναµία του καθεστώτος, έπειτα από επαφές που είχε µε τον Σπύρο Μαρκεζίνη αποφάσισε να του αναθέσει την πρωθυπουργία και την ευθύνη για την ολοκλήρωση της µετάβασης προς την πολιτική οµαλότητα, οδηγώντας τη χώρα σε εκλογές. Τον Αύγουστο ο Παπαδόπουλος ανακοίνωνε και την πλήρη άρση του στρατιωτικού νόµου και τη γενική Στιγµιότυπο από το δηµοψήφισµα της 29ης Ιουλίου 1973 για

15 αµνηστία όλων των τελεσθέντων επί «επαναστάσεως» πολιτικών αδικηµάτων. Διοριζό- µενος πρωθυπουργός, στις 8 Οκτωβρίου, ο Μαρκεζίνης επιδίωξε να αυτονοµήσει την κυβέρνησή του έναντι του στρατιωτικού καθεστώτος ώστε να αυξήσει την αξιοπιστία της τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Αν και είχε πετύχει έπειτα από συνεννοήσεις µε τον Παπαδόπουλο να µην συµπεριληφθούν στρατιωτικοί στη σύνθεση της κυβέρνησης, 12 από τα 39 µέλη της είχαν διατελέσει κατά το παρελθόν υπουργοί του καθεστώτος. Οι διευρυµένες ελευθερίες έκφρασης, εκδηλώσεων και διαδηλώσεων, έπειτα από τόσο χρόνια καταπίεσης, είχαν ως αποτέλεσµα την έκρηξη των αντιδικτατορικών εκδηλώσεων, µε κορυφαία εκδήλωση αντίστασης την εξέγερση του Πολυτεχνείου, τον Νοέµβριο του 1973, η οποία και κατεστάλη µε βία αφήνοντας πίσω της 23 νεκρούς. Η βίαιη στρατιωτική καταστολή της εξέγερσης αποτελούσε συγκεκριµένη απόδειξη ότι οι υποσχέσεις περί ελεύθερων εκλογών, κ.ά. δεν µπορούσαν να γίνουν πιστευτές. Το πείραµα Παπαδόπουλου-Μαρκεζίνη οδηγείτο σε αποτυχία και η νοµιµοποίηση του καθεστώτος φάνταζε αδύνατη. Ο Παπαδόπουλος, όµως, είχε υποεκτιµήσει τις εσωτερικές αντιθέσεις της χούντας, εκτιµώντας ότι ένα νέο πραξικόπηµα θα ήταν αδύνατο να εκδηλωθεί. Με αυτή τη λογική, θεώρησε ότι η θέση του ταξίαρχου Δ. Ιωαννίδη, διοικητή της ΕΣΑ ο µοναδικός από τους συνεργάτες του που δεν είχε αποδυναµωθεί θα ήταν εποικοδοµητική στην προσπάθεια νοµιµοποίησης που είχε ξεκινήσει. Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου σηµατοδότησαν τη ρήξη µεταξύ των πρωτεργατών του πραξικοπήµατος. Στις 25 Νοεµβρίου του 1973 αυτοί που εναντιώνονταν στην πολιτικοποίηση του καθεστώτος, των οποίων τη δράση συντόνιζε ο Ιωαννίδης, µε τη συνεργασία του διοικητή της 1ης Στρατιάς αντιστρατήγου Φ. Γκιζίκη, ανέτρεψαν µε πραξικόπηµα τον Παπαδόπουλο. Το πραξικόπηµα είχε ήδη προετοιµαστεί νωρίτερα και η ηµεροµηνία εκτέλεσής του είχε οριστεί. Απλώς τα γεγονότα διευκόλυναν τα σχέδια του Δ. Ιωαννίδη. Ο Φ. Γκιζίκης ορκίστηκε πρόεδρος της Δηµοκρατίας και το κυβερνητικό σχήµα αποτελούσαν µόνο πολίτες, χωρίς να συµµετέχει κανένας στρατιωτικός. Κατά την περίοδο αυτή ο ρόλος της ΕΣΑ ενισχύθηκε και αποτέλεσε τον κεντρικό µηχανισµό καταστολής, ενώ ο Δ. Ιωαννίδης εγκατέλειψε κάθε προσπάθεια νοµιµοποίησης του καθεστώτος και αναγνώρισής του από την ευρωπαϊκή κοινότητα (βασικός στόχος της εξωτερικής πολιτικής Η πειραµατική κυβέρνηση Μαρκεζίνη ανέλαβε καθήκοντα Το κίνηµα τον φοιτητών αποτέλεσε τον µοναδικό χώρο που

16 του Γ. Παπαδόπουλου). Το µοναδικό διεθνές στήριγµα της δικτατορίας Δ. Ιωαννίδη παρέµεναν οι Ηνωµένες Πολιτείες, λόγω των δυνατοτήτων που παρείχε η νέα ηγεσία της χούντας στη λύση του κυπριακού προβλήµατος, σύµφωνα µε τα συµφέροντα της αµερικανικής εξωτερικής πολιτικής στην ανατολική Μεσόγειο. Όµως, οι υπερεθνικιστικές τάσεις του νέου καθεστώτος, όπως και η δοµή και φυσιογνωµία του, καθόρισαν την πορεία του και τελικά την πτώση του. Επιθυµώντας την ένωση ενός µεγάλου τµήµατος της Κύπρου µε την Ελλάδα, οι δικτάτορες οργάνωσαν τον Ιούλιο του 1974 την πραξικοπηµατική ανατροπή του προέδρου της Κυπριακής Δηµοκρατίας, αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Ο Δ. Ιωαννίδης βασιζόταν ενδεχοµένως σε «διαβεβαιώσεις», έπειτα από συνεργασία που είχε µε τις αµερικανικές µυστικές υπηρεσίες, ότι σε µια τέτοια περίπτωση η Τουρκία ή δεν θα αντιδρούσε ή θα σταµατούσε σε περιορισµένες ενέργειες (περιορισµένη απόβαση κ.ά.). Παράλληλα, προώθησε την εγκατάσταση µιας φιλοχουντικής κυβέρνησης στο νησί, εγχείρηµα που προκάλεσε αιφνιδιαστική τουρκική στρατιωτική εισβολή στην Κύπρο (Αττίλας Ι) και οδήγησε σε αδιέξοδο κάθε φορέα εξουσίας στην Ελλάδα. Η συνειδητοποίηση ότι η απόβαση των Τούρκων στη βόρεια Κύπρο δεν επρόκειτο να είναι περιορισµένη κίνηση, αλλά µια µεγάλη στρατιωτική ενέργεια, αλλάζει την κατάσταση στην Αθήνα, όπου οι εξελίξεις ξεφεύγουν πλήρως από τον έλεγχο του Δ. Ιωαννίδη. Η στρατιωτική ηγεσία στην Αθήνα ήταν αναγκασµένη να αντιδράσει και, αφού για αντίδραση πολεµική δεν υπήρχε η δυνατότητα, η µοναδική διέξοδος ήταν η υποτιθέ- µενη προετοιµασία για µαζική άµυνα και εκφοβισµό του εισβολέα. Η ηγεσία του στρατεύµατος στις 20 Ιουλίου κήρυξε γενική επιστράτευση, η οποία όµως ήταν χαώδης και ανοργάνωτη. Η λύση στο πρόβληµα έπρεπε να βρεθεί γρήγορα, καθώς το πραξικόπηµα στην Κύπρο πράξη εθνικής προδοσίας ανέτρεπε και την πιο στοιχειώδη ιδεολογική δικαίωση του στρατού. Σταδιακά άρχισαν να ενεργοποιούνται στον στρατιωτικό µηχανισµό οι δυνάµεις εκείνες που αναγνώριζαν στο πρόσωπο του αυτοεξόριστου για έντεκα χρόνια στη Γαλλία Κωνσταντίνου Καραµανλή τη µόνη λύση στα αδιέξοδα που είχαν προκύψει. Ο ουσιαστικός σκοπός ήταν η µετάβαση στον κοινοβουλευτισµό να έχει τις µικρότερες επιπτώσεις για τη θέση του στρατιωτικού µηχανισµού. Το γεγονός, όµως, που άσκησε ιδιαίτερη πίεση στο Επιτελείο ήταν η περίφηµη «επαναστατική διακήρυξη 250 αξιωµατικών του Γ Σώµατος Στρατού», η οποία µεταδόθηκε Το βράδυ της 17ης Νοέµβρη 1973, τα τανκς, παραβιάζουν Το πραξικόπηµα που οργάνωσαν οι Έλληνες δικτάτορες στην

17 στις 22 Ιουλίου από τον γερµανικό ραδιοσταθµό της Κολωνίας Ντώυτσε Βέλλε. Στη διακήρυξη η αυθεντικότητα της οποίας δεν αποδείχθηκε οι αξιωµατικοί απαίτησαν τον σχηµατισµό συµβουλίου «Εθνικής Σωτηρίας» µε µέλη πολίτες και στρατιωτικούς και µε την εντολή εκλογής του Κωνσταντίνου Καραµανλή ως προέδρου του. Στόχος ήταν η αποκατάσταση της κοινοβουλευτικής δηµοκρατίας, η αντιµετώπιση της κρίσης στην Κύπρο και η απαλλαγή του κράτους από την κληρονοµιά της χούντας. Οι εξελίξεις που ακολούθησαν ήταν ραγδαίες. Ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού, αντιναύαρχος Πέτρος Αραπάκης, έλαβε την πρωτοβουλία και πρότεινε στους άλλους αρχηγούς των τριών όπλων την αλλαγή από τη στρατιωτική στην πολιτική ηγεσία, η οποία και έγινε αποδεκτή. Στις 23 Ιουλίου ο αρχηγός των Ενόπλων Δυνάµεων στρατηγός Γρ. Μπονάνος ανέλαβε να ενηµερώσει τον στρατηγό Φ. Γκιζίκη, όπου ο τελευταίος ζήτησε να ακούσει ο ίδιος τους αρχηγούς, όπως και έγινε. Στη συνέχεια ο Φ. Γκιζίκης κάλεσε τον Δ. Ιωαννίδη και του ανακοίνωσε τις αποφάσεις. Κατά τη συνάντηση η αρχηγοί του δήλωσαν κατηγορηµατικά την απόφασή τους για πολιτική αλλαγή. Στη συνέχεια κλήθηκαν από το γραφείο του Φ. Γκιζίκη οι εκπρόσωποι του πολιτικού κόσµου Π. Κανελλόπουλος, Μ. Μαύρος, Ε. Αβέρωφ, Γ. Αθανασιάδης-Νόβας, Σπ. Μαρκεζίνης, Στ. Στεφανόπουλος, Π. Γαρουφαλιάς και Ξ. Ζολώτας για να αναλάβουν τη διαχείριση της κρίσης (στη συνάντηση είχε κληθεί και ο Χ. Ξανθόπουλος-Παλαµάς από την Κέρκυρα, αλλά δεν µπορούσε να µεταβεί στην Αθήνα άµεσα, λόγω έλλειψης αεροπορικού µέσου). Η συνάντησή τους µε τον Γκιζίκη πραγµατοποιήθηκε στις δύο το µεσηµέρι, ο οποίος τους ανακοίνωσε την απόφαση των αρχηγών να ανατεθεί η διακυβέρνηση της χώρας στην πολιτική ηγεσία. Κατά τη συνάντηση αποφασίστηκε ο Κανελλόπουλος να αναλάβει τον άµεσο σχηµατισµό κυβέρνησης και µέχρι τις οκτώ το βράδυ θα έπρεπε να ανακοινώσει τη σύνθεση του υπουργικού συµβουλίου. Στο µεταξύ, ο Ε. Αβέρωφ επικοινώνησε µε τον Κ. Καραµανλή και τον ενηµέρωσε για την απόφαση της ηγεσίας των Ενόπλων Δυνάµεων, ζητώντας του να έρθει στην Ελλάδα αυθηµερόν. Αργότερα µίλησαν µε τον Κ. Καραµανλή και οι άλλοι αρχηγοί των Επιτελείων. Όταν τελικά ο Κ. Καραµανλής δέχτηκε να ταξιδέψει, αµέσως ο Ε. Αβέρωφ, έπειτα από υπόδειξη του Φ. Γκιζίκη, τηλεφώνησε στις στον Π. Κανελλόπουλο και τον ενηµέρωσε για την εξέλιξη αυτή και ουσιαστικά για την άρση της εντολής που του είχε ανατεθεί. Στις οκτώ επέστρεψαν οι πολιτικοί, οι οποίοι αποφάσισαν να περιµένουν την άφιξη του Κ. Καραµανλή. Ο πρόεδρος της Γαλλικής Δηµοκρατίας,

18 Βαλερύ Ζισκάρ ντ Εσταίν (Valéry Giscard d Estaing), του είχει διαθέσει το προσωπικό του αεροσκάφος, το οποίο προσγειώθηκε στις δύο τα ξηµερώµατα της 24ης Ιουλίου και η υποδοχή που του επιφύλαξε ο λαός ήταν πρωτοφανής. Στις τρεις έφτανε στο γραφείο του Φ. Γκιζίκη και στις τέσσερις ορκιζόταν πρωθυπουργός της Ελλάδας. Η ορκωµοσία των µελών της νέας κυβέρνησης έγινε το µεσηµέρι της ίδιας ηµέρας. Στις 11 Αυγούστου όλες οι µεραρχίες τεθωρακισµένων µεταφέρθηκαν εκτός Αττικής και οχτώ ηµέρες αργότερα αποστρατεύτηκαν οι περισσότεροι ανώτατοι αξιωµατικοί των ενόπλων δυνάµεων. Στην Κύπρο πρόεδρος της Δηµοκρατίας ανέλαβε ο πρόεδρος της Βουλής Γλαύκος Κληρίδης, ήδη από τις 23 Ιουλίου, ο οποίος αποκαθιστά άµεση επαφή µε τον Μακάριο. Ενώ στη Γενεύη συνεχίζονται για δεύτερη φορά, µετά την πτώση της χούντας, οι συνοµιλίες για το Κυπριακό η Τουρκία εξαπολύει το δεύτερο Αττίλα στις 14 Αυγούστου και καταλαµβάνει πάνω από 37% των εδαφών του νησιού. Η ελληνική κυβέρνηση αδυνατεί να παρέµβει δυναµικά και στις 14 Αυγούστου αποχωρεί από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας σταθεροποίησε τη θέση της, νοµιµοποίησε τη δράση των κοµµάτων, µεταξύ των οποίων και των κοµµουνιστικών, και προχώρησε στις 17 Νοεµβρίου του 1974 σε εκλογές. Η µεταβατική διαχείριση της εξουσίας έδινε στον Καραµανλή το πλεονέκτηµα της πρωτοβουλίας όλων των κινήσεων στο πλαίσιο των επικείµενων εκλογών, παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως µοναδικό πραγµατικό εγγυητή της πορείας της Ελλάδας προς τον εκδηµοκρατισµό. Ο Καραµανλής ακολούθησε την ίδια διαδικασία όπως και στο παρελθόν. Όπως όταν διαδέχτηκε τον Παπάγο στην αρχηγεία του Ελληνικού Συναγερµού ίδρυσε την ΕΡΕ, έτσι και στην παρούσα περίοδο, επιχειρώντας να δώσει νέα εικόνα στη Δεξιά, στις 4 Οκτωβρίου ιδρύει τη Νέα Δηµοκρατία (ΝΔ). Με την ίδρυση της ΝΔ ο Καρα- µανλής θέλησε να µεταλλάξει τη Δεξιά στην Ελλάδα, από µια παράταξη που χαρακτηριζόταν από έναν ισχυρό αντικοµµουνισµό σε µια φιλελεύθερη κεντροδεξιά παράταξη, ακολουθώντας το παράδειγµα των αντίστοιχων κοµµάτων της Ευρώπης. Στις εκλογές η ΝΔ επικράτησε θριαµβευτικά παίρνοντας το 54,37% των ψήφων και 220 έδρες. Ο Α. Παπανδρέου έµεινε µακριά από τις µεταδικτατορικές πολιτικές διεργασίες και έξω από την Κυβέρνηση Καραµανλή, έχοντας επιφυλάξεις για τη µεταδικτατορική πορεία της χώρας. Πείστηκε από τον Γ. Αλευρά, τον Γ. Χαραλαµπόπουλο και τον Α. Λιβάνη να Ο ταξίαρχος Δηµήτρης Ιωαννίδης, µαζί µε τον αντιστράτηγο Η ηγεσία των Ενόπλων Δυνά- µεων απαίτησε, στις 23 Ιουλίου

19 Το κίνηµα του Ναυτικού Η κατάλυση της εξουσίας από τους συνταγµατάρχες προκάλεσε δυσφορία στους αξιω- µατικούς του Πολεµικού Ναυτικού, οι οποίοι στην πράξη δεν ευνοούσαν το δικτατορικό καθεστώς. Το σώµα των αξιωµατικών του Ναυτικού, συντηρητικών πολιτικών πεποιθήσεων, ήταν αφοσιωµένο στον βασιλιά. Βέβαια, αν και στους κόλπους τους υπήρχαν δηµοκρατικοί, όπως ο ναύαρχος Κ. Εγκολφόπουλος, η µεγάλη πλειοψηφία ήταν έτοιµη να ακολουθήσει το Στέµµα και προ της 21ης Απριλίου. Το γεγονός αυτός φάνηκε καθαρά στο κίνηµα του βασιλιά της 13ης Δεκεµβρίου του 1967, στο οποίο έσπευσαν να πάρουν µέρος. Η παράταση όµως και η σκληρή στάση του καθεστώτος προκάλεσε την ιδεολογική διαφοροποίησή τους. Οι περισσότεροι αξιωµατικοί απέβλεπαν στην επάνοδο µιας γνήσιας δηµοκρατίας, επιζητώντας την πτώση της δικτατορίας και την άµεση παράδοση της εξουσίας στους πολιτικούς, οι οποίοι και θα καθόριζαν τις διαδικασίες για την επαναφορά του δηµοκρατικού κοινοβουλευτισµού. Η αντίδραση των αξιωµατικών στη δικτατορία άρχισε να λαµβάνει και οργανωµένη µορφή, η οποία τον Σεπτέµβριο του 1968 σχηµατοποιείται µε τη δηµιουργία ενός «επαναστατικού πυρήνα» αντιπλοιάρχων της οµάδας του Ν. Παππά. Η φύση όµως του καθεστώτος και η κατασταλτική του ικανότητα είχε υποτιµηθεί από τους αντιπάλους του. Οι αξιωµατικοί του ναυτικού εκτιµούσαν ότι αρκεί να έβγαιναν στο πέλαγος µε τα πολεµικά πλοία και να εκτελούσαν πολεµικές ενέργειες για να συνθηκολογήσει το καθεστώς. Στις αρχές του 1970 η οργάνωση άρχισε να αποκτά µια πιο συστηµατική µορφή, γεγονός που φάνηκε στις προσπάθειες των αντιπλοιάρχων να βρουν ένα πρόσωπο που να τους παρείχε «πολιτική κάλυψη», όπως επίσης έναν αρχηγό. Για τον σκοπό αυτό επελέγη ο Π. Γαρουφαλιάς (ο Παππάς ήταν υπασπιστής του όταν ήταν υπουργός Εθνικής Άµυνας το ) και η στρατιωτική ηγεσία της κίνησης ανατέθηκε στον τότε αρχηγό του Στόλου, ναύαρχο Γ. Μόραλη. Η ανάθεση της αρχηγίας στον Μόραλη έγινε γνωστή στον Γ. Παπαδόπουλο µε αποτέλεσµα την αναστολή κάθε ενέργειας. Το καθεστώς µάλιστα προέβη σε αθρόες µεταθέσεις, ενώ καµία δίωξη δεν πραγµατοποιήθηκε, από τη στιγµή που δεν γνώριζε κάτι πιο συγκεκριµένο. Με αυτό τον τρόπο έληξε η πρώτη προσπάθεια για µια κίνηση του Ναυτικού κατά της δικτατορίας. Το φθινόπωρο του 1972 ξεκίνησε µια νέα εξόρµηση της οργάνωσης του Ναυτικού, µε επι-

20 κεφαλής την οµάδα των αντιπλοιάρχων που είχε εµπλουτιστεί µε ορισµένα ακόµη στελέχη. Είχε γίνει µάλιστα σοβαρή διείσδυση στον µηχανισµό της διοίκησης του Ναυτικού. Έως τα τέλη του 1972 οι περισσότερες βασικές θέσεις στα πολεµικά πλοία είχαν επανδρωθεί µε αξιωµατικούς επαναστάτες και ουσιαστικά ο Στόλος βρισκόταν στα χέρια των επαναστατών. Η ευκαιρία αυτή τη φορά ήταν µοναδική, διότι το καλοκαίρι του 1973 θα γίνονταν αντικαταστάσεις των κυβερνητών. Η εξέγερση έπρεπε να πραγµατοποιηθεί άµεσα, µε αποτέλεσµα η ηγετική οµάδα να ξεκινήσει πυρετώδεις προπαρασκευές. Το ζήτηµα της αρχηγίας και της «πολιτικής κάλυψης» ετέθη για δεύτερη φορά. Έπειτα από πολλές επαφές οι επαναστάτες κατέληξαν στον απότακτο πλοίαρχο Σπύρο Κονοφάο, ο οποίος αποδέχτηκε να αναλάβει την αρχηγεία του κινήµατος. Έθεσε µόνο έναν όρο, να αναλάβει αφότου τα πλοία θα είχαν αποπλεύσει. Σχετικά µε την πολιτική κάλυψη, ο Π. Γαρουφαλιάς αρνήθηκε να αναµειχθεί και πάλι. Στράφηκαν τότε προς τον πρώην υπουργό και ηγετικό στέλεχος της ΕΡΕ, Ευάγγελο Αβέρωφ, ο οποίος ανέλαβε και µεταβίβασε τις απόψεις των κινηµατιών στον βασιλιά Κωνσταντίνο (µέσω του αυλάρχη Λ. Παπάγου) και τον Κ. Καραµανλή. Η κίνηση του Ναυτικού σταδιακά έχει αρχίσει να σχηµατοποιείται. Η ιδέα της κατάληψης ενός νησιού βρίσκονταν πάλι στο προσκήνιο και ο προσανατολισµός των κινηµατιών αξιωµατικών είχε στραφεί στη Σύρο και την Αίγινα. Σηµαντικό στοιχείο προς επίλυση αποτελούσε το ζήτηµα επιλογής της ηµεροµηνίας κινητοποίησης. Είχαν προταθεί τρεις χρονικές περίοδοι: αρχές Απριλίου, αρχές Μαΐου και γύρω στις 10 Ιουνίου. Μετά δεν θα µπορούσε να γίνει τίποτα, διότι, όπως αναφέρθηκε, θα γίνονταν αντικατάσταση των κυβερνητών των πλοίων. Η πολιτική όµως κάλυψη του εγχειρήµατος σηµαντικό κοµµάτι του σχεδίου δεν εξασφαλίστηκε. Ο Καραµανλής συνιστούσε αναβολή και ο βασιλιάς είχε αντίστοιχη άποψη. Στις 23 Απριλίου, όµως, ο Καραµανλής έλυνε τη σιωπή του, κάνοντας επιθετικές δηλώσεις κατά του στρατιωτικού καθεστώτος. Το γεγονός αυτό εκτιµήθηκε από τους αξιωµατικούς ως απόδειξη της συµπαράστασής του και ξεκίνησαν την υλοποίηση του σχεδίου δράσης, έστω και χωρίς την έγκριση του βασιλιά. Το επόµενο βήµα ήταν η τελική σύνταξη της σχετικής Διαταγής Επιχειρήσεως και ο καθορισµός όλων των συµπληρωµατικών ενεργειών. Η διαταγή-σχέδιο προέβλεπε την είσοδο στον Ναύσταθµο της Σαλαµίνας των µυηµένων στελεχών, τον απόπλου των καθορισµένων πολεµικών πλοίων και την κατάληψη της Σύρου. Ως καταληκτική ηµεροµηνία έναρξης της κίνησης ορίστηκε η 23η Μαΐου. Ήδη από το 1968 είχε αρχίσει να δηµιουργείται ένας «επαναστα-

21 Λίγες ηµέρες πριν από την προγραµµατισµένη εκδήλωση της κίνησης διάφορα περιστατικά άρχισαν να φανερώνουν πως το σχέδιο είχε γίνει γνωστό στο καθεστώς. Η κίνηση του Ναυτικού είχε πάρει πολύ µεγάλη διάσταση και την υπόθεση γνώριζαν πολλοί και εκτός οργάνωσης. Οι επί τόσους µήνες πολύπλευρες συζητήσεις, πολλές από τις οποίες γίνονταν και από το τηλέφωνο καθόρισαν και τη µοίρα του. Οι αρµόδιες αρχές ασφαλείας γνώριζαν από πολλούς διαύλους τα σχεδιαζόµενα. Και ενώ οι κινηµατίες άρχισαν να εισέρχονται στον Ναύσταθµο δόθηκε το σύνθηµα της αναβολής. Αργά το βράδυ της 22ας Μαΐου και το πρωί της επόµενης πραγµατοποιήθηκαν οι πρώτες συλλήψεις στελεχών του ναυτικού, συµπεριλαµβανοµένων και των αντιναυάρχων εν αποστρατεία, Κ. Εγκολφόπουλο και Ι. Μιναίο, οι οποίοι φέρονταν ως αρχηγοί της κίνησης. Οι συλληφθέντες οδηγήθηκαν αρχικά στην ναυτική µονάδα του Βοτανικού και στη συνέχεια στο ΕΑΤ/ΕΣΑ. Την επόµενη ηµέρα το βράδυ ο υφυπουργός παρά τω πρωθυπουργό, Β. Στα- µατόπουλος, ανήγγειλε τα σχετικά µε την καταστολή του κινήµατος γεγονότα. Το σύνολο των συλληφθέντων ήταν 79 άτοµα. Από αυτούς οι 63 ήταν του Ναυτικού (60 εν ενεργεία και τρεις απόστρατοι), πέντε του Στρατού (τρεις απόστρατοι και δύο εν ενεργεία), πέντε της Αεροπορίας (εν ενεργεία) και έξι ιδιώτες. Από την πλευρά της όµως η Χούντα θεώρησε ότι δεν τη συνέφερε µια δίκη, που στην πράξη θα σύρονταν όλο το Ναυτικό. Εκτιµήθηκε λοιπόν ότι θα έπρεπε να χορηγηθεί αµνηστία. Ήδη από τις 24 Ιουλίου είχαν ξεκινήσει οι απολύσεις από τους χώρους κράτησης, διαδικασία που κλιµακώθηκε µέχρι τις 27 Αυγούστου. Αν και οι ποινικές διώξεις για όλους όσους συµµετείχαν στο κίνηµα του Ναυτικού έπαψαν, συνεχίστηκαν οι πειθαρχικές διώξεις. Τα στελέχη του Ναυτικού που είχαν αποµακρυνθεί ή αποταχθεί από τη Χούντα επανήλθαν στην ενέργεια κατά τη µεταπολίτευση, παραλαµβάνοντας καθήκοντα σε πλοία και σηµαντικές θέσεις. Από τις πρώτες διοικητικές πράξεις που εξέδωσε η νέα κυβέρνηση του Κ. Καραµανλή ήταν η επαναφορά σε ενεργή υπηρεσία όλων αυτών που συµµετείχαν στο κίνηµα του Ναυτικού και του Α/Τ «Βέλος». Οι αξιωµατικοί του Πολεµικού Ναυτικού που αποτάχτηκαν ως Πρωτοσέλιδο της εφηµερίδας «Η βραδυνή», της 25ης Μαΐου επιστρέψει στην Ελλάδα. Πολλοί ήταν αυτοί που πίστεψαν ότι ο Α. Παπανδρέου θα ακολουθούσε τη µέθοδο-πορεία του Κ. Καραµανλή και θα προχωρούσε στην ανασυγκρότηση της ΕΚ µε νέο όνοµα. Με την επιστροφή του Α. Παπανδρέου στην Ελλάδα πολλοί ήταν οι φίλοι και τα στελέχη της ΕΚ που τον επισκέφτηκαν για να τον πείσουν

22 να αναλάβει την ηγεσία της. Ο Α. Παπανδρέου, όµως, δεν ένιωθε καµία ιδεολογική συγγένεια µε ό,τι είχε αποµείνει από την προδικτατορική ΕΚ και είχε ήδη αποφασίσει να ακολουθήσει διαφορετικό δρόµο. Στις 3 Σεπτεµβρίου ανακοίνωνε την ίδρυση ενός νέου κόµµατος του Πανελληνίου Σοσιαλιστικού Κινήµατος (ΠΑΣΟΚ), στο οποίο συµπεριελήφθησαν ελάχιστα από το παλαιά στελέχη και πολλοί αγωνιστές της αντίστασης ενάντια στην δικτατορία. Μετά την αποτυχία των διαπραγµατεύσεων µε τον Α. Παπανδρέου η ΕΚ επαναδραστηριοποιείται και στις 20 Σεπτεµβρίου του 1974 εκλέγεται αρχηγός του κόµµατος ο τότε υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης Καραµανλή, Γεώργιος Μαύρος. Το ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του Νοεµβρίου του 1974 λαµβάνει ποσοστό 13,5% και εκλέγει 15 βουλευτές.

23 ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Το βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής κατά τη διάρκεια της δικτατορίας ήταν η στενή πρόσδεση της χώρας στις Ηνωµένες Πολιτείες. Η εξέλιξη αυτή αντανακλούσε τάσεις που προέκυπταν από τις συνθήκες επιβολής του πραξικοπήµατος αλλά και από τις ανάγκες επιβίωσης του στρατιωτικού καθεστώτος. Ως προς το πρώτο σκέλος η διαπίστωση αυτή σηµαίνει ότι η γραµµή µεταξύ της εσωτερικής και της εξωτερικής πολιτικής ήταν θολή. Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να λαµβάνεται υπόψη ότι παρά το γεγονός ότι η Ουάσινγκτον, τουλάχιστον από τα διαθέσιµα στην έρευνα αρχεία, δεν βαρύνεται µε την προσπάθεια επιβολής των στρατιωτικών, βαρύνεται οπωσδήποτε από την ανοχή του νέου καθεστώτος. Οι Ηνωµένες Πολιτείες αποτελούσαν, µετά τη διακήρυξη του δόγµατος Τρούµαν (Truman) τον Μάρτιο του 1947, την κυρίαρχη µεγάλη δύναµη στην Ανατολική Μεσόγειο και διέθεταν αναµφισβήτητη επιρροή στην εσωτερική πολιτική της Ελλάδας. Εκτιµούσαν ότι ενδεχόµενη επικράτηση της Ένωσης Κέντρου στις προγραµµατιζόµενες εκλογές του Μαΐου του 1967 θα σήµαινε τη χαλάρωση των συµµαχικών σχέσεων µε την Ελλάδα και της ευθυγράµµισης της ελληνικής πολιτικής µε την αµερικανική. Συνεπώς, όταν επικράτησε η οµάδα των συνταγµαταρχών, φανατικά αντικοµµουνιστών, µετά τον αρχικό αιφνιδιασµό, έγινε πολύ σύντοµα σαφές ότι το νέο στρατιωτικό καθεστώς θα αποτελούσε «αξιόπιστο» σύµµαχο για την Ουάσινγκτον. Η χρησιµότητα της Ελλάδας επιβεβαιώθηκε τον Ιούνιο του 1967 κατά τη διάρκεια του πολέµου των Έξι ηµερών στη Μέση Ανατολή, όταν το νέο καθεστώς παρέσχε ανεµπόδιστα διευκολύνσεις στους Αµερικανούς. Έτσι, το εµπάργκο βαρέων όπλων που επέβαλαν οι Ηνωµένες Πολιτείες µετά την επικράτηση του πραξικοπήµατος, σε µια προσπάθεια της κυβέρνησης Τζόνσον (Johnson) να κατευνάσει τη φιλελεύθερη πτέρυγα των Δηµοκρατικών, δεν αποτέλεσε εµπόδιο στη σύσφιγξη των ελληνοαµερικανικών σχέσεων, αλλά ένα ζήτηµα που έπρεπε να διαχειριστεί η αµερικανική κυβέρνηση µε επιδεξιότητα ώστε τελικά να παραµεριστεί. Άλλωστε, ήδη από την άνοιξη του 1968, η εφαρµογή του έτεινε να χαλαρώσει έως ότου Τον Οκτώβριο του 1971 επισκέπτεται την Ελλάδα ο αµερικανός

24 τον Σεπτέµβριο του 1970 η κυβέρνηση Νίξον (Nixon) ανακοίνωσε την επανάληψη της στρατιωτικής βοήθειας προς την Ελλάδα. Από αµερικανικής πλευράς η πολιτική αυτή σήµαινε την πλήρη επικράτηση του κριτηρίου ασφαλείας. Η Ουάσινγκτον αδιαφορούσε για τη φύση του πολιτικού καθεστώτος στην Ελλάδα κρίνοντας ότι έχουν προτεραιότητα οι στρατιωτικές πλευρές των διµερών σχέσεων. Στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου οι Αµερικανοί έβλεπαν ότι επικρατούσε ανεπιθύµητη «αστάθεια» για τα συµφέροντά τους: τον Σεπτέµβριο του 1969 η µοναρχία ανατράπηκε στη Λιβύη και µαζί µε την ανατροπή της οι Αµερικανοί και οι Βρετανοί στερήθηκαν σηµαντικές διευκολύνσεις. Τον Σεπτέµβριο του 1970 η Μέση Ανατολή βρισκόταν στη δίνη µιας νέας κρίσης ενώ, αντίθετα, η Ελλάδα έδειχνε να είναι µια εστία σταθερότητας. Στις συνθήκες αυτές ο σχεδιασµός του αµερικανικού υπουργείου Άµυνας αναζητούσε µια µόνιµη βάση για τον 6ο στόλο, ο οποίος αποτελούσε τον φορέα της αµερικανικής ναυτικής παρουσίας στη Μεσόγειο, και η ελληνική στρατιωτική κυβέρνηση ήταν πρόθυµη να παράσχει τη διευκόλυνση στις αρχές του Επρόκειτο για τη συµφωνία ελλιµενισµού, η οποία παρείχε πρακτικά διευκολύνσεις χωρίς όριο στο αµερικανικό ναυτικό και επρόκειτο να προκαλέσει την αντίδραση όχι µόνο της Αριστεράς και της κεντροαριστεράς αλλά και τµήµατος του πολιτικού δυναµικού της Δεξιάς. Πιο χαρακτηριστική, από την κατεύθυνση αυτή, ήταν η αντίδραση του Σπύρου Μαρκεζίνη, ενώ από την πλευρά του ελληνικού διπλωµατικού κατεστηµένου προεξάρχουσα ήταν η περίπτωση του Χρήστου Ξανθόπουλου-Παλαµά ο οποίος ήταν αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών υπό τον αρχηγό του δικτατορικού καθεστώτος Γεώργιο Παπαδόπουλο. Η γενικευµένη αυτή αντίδραση αντανακλούσε στην ουσία τη δυσφορία για την αµερικανική υποστήριξη προς τη δικτατορία, αλλά και το αίσθηµα ότι η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας είχε ανεπίτρεπτα ευθυγραµµιστεί µε την εξυπηρέτηση των συµφερόντων της Ουάσινγκτον. Η αίσθηση αυτή δεν ήταν αβάσιµη. Η ίδια η φύση του καθεστώτος καθιστούσε σχεδόν αναγκαστική για την οµάδα των πραξικοπηµατιών την ευθυγράµµιση µε τις Ηνωµένες Πολιτείες. Ακριβώς λόγω της δικτατορικής φύσης του καθεστώτος η Ελλάδα είχε αποκοπεί από το πολυµερές πλαίσιο σχέσεων που είχε αναπτυχθεί στη Δυτική Ευρώπη. Η συµφωνία σύνδεσης µε την Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα επρόκειτο να ανασταλεί σχεδόν αµέσως µετά την επικράτηση του πραξικοπήµατος. Η υπόθεση εµπεριείχε Η Ελλάδα αποπέµπεται από το Συµβούλιο της Ευρώπης στις