ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Η ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: π. Β. ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΜΠΟΤΣΑΡΗ ΔΗΜΗΤΡΑ Α.Μ.:1446 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η βιοηθική αποτελεί τα τελευταία χρόνια την πιο προβεβλημένη ίσως εξειδίκευση της ηθικής επιστήμης. Η επιστημολογική διεύρυνση του κλάδου της, την οποία εισήγαγε η γερμανική και γενικότερα ευρωπαϊκή τάση, δημιούργησε νέα δεδομένα. Η βιοηθική δεν ταυτίζεται πια αποκλειστικά με τη βιοϊατρική ηθική, όπως κατ αρχήν την ήθελε η αμερικανική «σχολή». Περιλαμβάνει όλο το φάσμα της ηθικής προβληματικής των επιστημών υγείας, και μέσα σε αυτές και την προληπτική ιατρική. Η προληπτική ιατρική γνωρίζει ημέρες άνθισης και ενδιαφέροντος στις μέρες μας. Ωστόσο σπάνια μπορεί να τη δει κανείς στα επιστημονικά περιοδικά με βιοηθική θεματολογία, όπου το ενδιαφέρον μονοπωλούν κυρίως εφαρμογές της παρεμβατικής και κλινικής ιατρικής. Η ηθική προβληματική όμως της προληπτικής ιατρικής υπάρχει και έχει αναπτυχθεί εδώ και αρκετά χρόνια και έχει ιδιάζοντα χαρακτηριστικά, γι αυτό και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Κατά την εξάμηνη παραμονή μου στο Τμήμα Ορθόδοξης Θεολογίας του Πανεπιστημίου του Μονάχου στο πλαίσιο του προγράμματος Erasmus, μέσα από την παρακολούθηση μαθημάτων Βιοηθικής και τη μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας γεννήθηκε το ενδιαφέρον μου για την ενασχόλησή μου με τη θεματική της βιοηθικής και ιδιαιτέρως με την, όχι και τόσο προβεβλημένη, προληπτική ιατρική. Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες προς όλους όσους συνετέλεσαν στο να πάρει «σάρκα και οστά» αυτή μου η επιθυμία και να ολοκληρωθεί η παρούσα μεταπτυχιακή εργασία. Ιδιαιτέρως θέλω να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή Αιδεσιμολογιώτατο Πρωτοπρεσβύτερο π. Βασίλειο Καλλιακμάνη για τη θερμή και άοκνη συμπαράστασή του σε όλη την πορεία της εργασίας, χωρίς την οποία θα ήταν αδύνατη η ολοκλήρωσή της. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω και τα άλλα δύο μέλη της τριμελούς επιτροπής κ. Νίκη Παπαγεωργίου Αν. Καθηγήτρια και τον κ. Χρήστο Τσιρώνη, 2

3 Λέκτορα για τις υποδείξεις τους και το ενδιαφέρον τους καθ όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών στο Τμήμα Θεολογίας του Α.Π.Θ. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Νικόλαο Κόϊο Επ. Καθηγητή Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης για τις πολύτιμες συμβουλές και την αμέριστη συμπαράσταση του στη εκπόνηση της εργασίας. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ...4 Η ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ Η έννοια της πρόληψης από την αρχαιότητα έως σήμερα...4 α. Ανατολικοί λαοί...4 β. Έλληνες και Ρωμαίοι...4 γ. 1ος έως 4ος αιώνας μ. Χ...5 δ. Μεσαίωνας...5 ε. Αναγέννηση, 17ος και 18ος αιώνας...5 στ. 19ος-20ος αιώνας Είδη προληπτικής ιατρικής...6 α. Μεθοδολογία της Προληπτικής Ιατρικής...6 β. Δημόσια υγεία...6 γ. Περιβαλλοντική Επιδημιολογία...6 δ. Εμβολιασμός...7 ε. Υγιεινή εργασιακού χώρου...7 στ. Προληπτικές ιατρικές εξετάσεις...7 ζ. Δίαιτα-διατροφή-νηστεία...8 Ο Ιπποκράτης για την πρόληψη...8 Δίαιτα και Ιπποκράτης...8 Νηστεία Βλαβερές συνήθειες...9 α. Aids...9 β. Κάπνισμα α. Πρόληψη στην αρχή της ζωής...9 4

5 β. Προεμφυτευτική διάγνωση...10 γ. Προγεννητική διάγνωση...10 δ. Γενετικός Έλεγχος...10 Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ...10 ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Προληπτική Ιατρική και Αυτονομία...11 α. Η αρχή της δικαιοσύνης...11 β. Σεβασμός της ιδιωτικότητας (αρχή μη πρόκλησης βλάβης) Προληπτική Ιατρική και πληροφορημένη συναίνεση Βιοηθική θεώρηση της περιβαλλοντικής επιδημιολογίας...12 α) Υποχρεώσεις προς τα υποκείμενα έρευνας...12 β) Υποχρεώσεις απέναντι στις κοινότητες και την κοινωνία Προληπτικές ιατρικές εξετάσεις Νηστεία, Δίαιτα-διατροφή Aids Το κάπνισμα Προληπτική γενετική...14 α. Η ηθική θεώρηση της προεμφυτευτικής και της προγεννητικής διάγνωσης 14 β. Βιοηθική του Γενετικού Ελέγχου...15 Γ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ...15 ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Χριστιανική Βιοηθική Ηθική και Βιοηθική Ιατρική και ασθένεια υπό το πρίσμα του χριστιανικού ήθους Στοιχεία πρόληψης στην Παλαιά Διαθήκη Ασθένεια και πρόληψη στην Καινή Διαθήκη...17 α. Ο Ιησούς ως ιατρός των ψυχών και των σωμάτων...17 β. Η πρόληψη στην Κ.Δ

6 γ. Η πρόληψη στους Πατέρες της Εκκλησίας Από την πνευματική στην ιατρική πρόληψη: μία απόπειρα ηθικής και ποιμαντικής πρότασης Προληπτικές εξετάσεις Νηστεία...19 α. Η νηστεία στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη...19 β. Το νόημα της νηστείας...20 γ. Ο προληπτικός χαρακτήρας της νηστείας Aids Κάπνισμα Προεμφυτευτική και προγεννητική διάγνωση...22 α. Γενετικός έλεγχος...22 ΣΥΝΟΨΗ...23 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η προληπτική ιατρική (στο εξής Π.Ι.) αποτέλεσε ένα σημαντικό τομέα επιστημονικού ενδιαφέροντος της ιατρικής επιστήμης από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή. Η Π.Ι. συνδέθηκε με τις έννοιες της ατομικής υγιεινής, της δημόσιας υγιεινής, της κοινωνικής υγείας και της κοινωνικής ιατρικής. Όπως διαφαίνεται με την πρώτη ματιά, πρόκειται για έναν τομέα της ιατρικής με έντονα κοινωνικό χαρακτήρα. Στη σύγχρονη εποχή, με την ανάπτυξη της βιοϊατρικής τεχνολογίας και της εφαρμοσμένης γενετικής, προέκυψαν μέθοδοι πρόληψης νοσημάτων, οι οποίες έχουν έναν περισσότερο εξατομικευμένο χαρακτήρα. Ωστόσο, ακόμη και όταν η πρόληψη αφορά στο άτομο, εντάσσεται πάντοτε σε ένα πλαίσιο κοινωνικό. Κατά την εφαρμογή ορισμένων μεθόδων της Π.Ι. παρουσιάστηκαν ηθικά διλήμματα, τα οποία απασχόλησαν τους κλάδους της ιατρικής ηθικής και της βιοηθικής. Στην παγκόσμια βιοηθική βιβλιογραφία οι αναφορές σε ζητήματα Π.Ι. είναι εμφανώς λιγότερες σε σχέση με άλλα ζητήματα τα οποία εμφανίζονται περισσότερο φλέγοντα, όπως είναι παραδείγματος χάρη οι μεταμοσχεύσεις, η ευθανασία, η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και οι παρεμβάσεις στο γονιδίωμα. Ωστόσο οι αναφορές που υπάρχουν, αναδεικνύουν τη σημασία και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της βιοηθικής προβληματικής της Π.Ι. Ο ιδιαίτερος αυτός χαρακτήρας έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι οι περισσότερες από τις εφαρμογές της Π.Ι. διενεργούνται στην πράξη και όχι σε πειραματικό επίπεδο, όπως συμβαίνει με άλλα βιοηθικά ζητήματα. Αυτό σημαίνει ότι τα ηθικά διλήμματα των εφαρμογών της Π.Ι. ανακύπτουν και αντιμετωπίζονται στην καθημερινή κλινική πράξη. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η καταγραφή της βιοηθικής προβληματικής της Π.Ι. καθώς και η προσέγγισή της από την πλευρά της χριστιανικής ηθικής, τα οποία αποτελούν και το αντικείμενο πραγμάτευσης της εργασίας μας, πιστεύουμε ότι παρουσιάζει αυξημένο ενδιαφέρον. 7

8 Στο πρώτο κεφάλαιο θα παρατεθούν σε αδρές γραμμές ο ορισμός και οι εφαρμογές της Π.Ι. Επιλέχθηκαν οι εφαρμογές εκείνες οι οποίες παρουσιάζουν τα περισσότερα ηθικά διλήμματα. Δηλαδή βασικό κριτήριο επιλογής τους δεν είναι τόσο το εύρος της χρήσης τους στην ιατρική πράξη, αλλά κυρίως η βιοηθική προβληματική την οποία δημιουργούν. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα καταβάλουμε προσπάθεια να καταγράψουμε τις αντιδράσεις και τις κρίσεις των φορέων που ασχολούνται με τη βιοηθική απέναντι στις μεθόδους και στις εφαρμογές της Π.Ι. Θα εντοπιστούν τα σημεία εκείνα τα οποία γεννούν τα ηθικά ερωτηματικά και θα παρατεθεί ο τρόπος με τον οποίον τα εξέτασε και τα αντιμετώπισε η βιοηθική επιστήμη. Η προσπάθειά μας δεν αφορά μόνον την καταγραφή των βιοηθικών αντιδράσεων, αλλά και την εμβάθυνση στο φιλοσοφικό και ανθρωπολογικό τους υπόβαθρο. Στόχος μας δηλαδή είναι να εξετάσουμε πάνω σε ποιες αρχές και αξίες η βιοηθική επιστήμη θεμελιώνει την προσέγγισή της στις ηθικά προβληματικές εφαρμογές της Π.Ι. Το τελευταίο θα μας βοηθήσει να περάσουμε στο τρίτο και κυριότερο κεφάλαιο της εργασία μας, το οποίο θα αναφέρεται στην ορθόδοξη θεολογική προσέγγιση της βιοηθικής προβληματικής της Π.Ι. Αναγνωρίζοντας τη σημασία του δεσμού μεταξύ ανθρωπολογίας και ηθικής για την ορθόδοξη θεολογία, θα καταβάλλουμε προσπάθεια να μην απομακρυνθούμε από το πλαίσιο αυτό κατά την πραγμάτευση του θέματός μας. Παράλληλα στόχος μας είναι να αξιοποιήσουμε με τη μέθοδο της αναλογίας την ασκητική πατερική διδασκαλία σε σημεία στα οποία αναφέρεται η αξία της πρόληψης ιδιαίτερα σε πνευματικό επίπεδο. Υπάρχουν σημαντικά ζητήματα που εξετάζει η Π.Ι. ιδιαίτερα στο επίπεδο των βλαβερών έξεων και του εθισμού, τα οποία αφορούν πτυχές της πνευματικής χριστιανικής ζωής. Η ορθόδοξη ασκητική διδασκαλία σχετικά με τα πάθη, τις έξεις και την προληπτική αντιμετώπισή τους έχει ίσως πολλά να συνεισφέρει σε μία προσπάθεια θεολογικής και ηθικής αποτίμησης της Π.Ι. Η εργασία μας θα κλείσει με σύνοψη και παράθεση βιβλιογραφικού καταλόγου. 8

9 Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ 1. Η έννοια της πρόληψης από την αρχαιότητα έως σήμερα Υγεία, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ονομάζεται η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι η απλή απουσία της αρρώστιας ή της αναπηρίας 1. Από την άλλη πλευρά η υγιεινή περιγράφει τις αρχές και τις μεθόδους διατήρησης της καλής υγείας. Από την ετυμολογία της λέξης πρόληψη μπορούμε να κατανοήσουμε και την έννοιά της. Ο όρος πρόληψη προέρχεται από τη λέξη λήψη και την πρόθεση προ (πριν από), δηλαδή πριν από τη λήψη 2. Παρόμοια ετοιμολογία έχει και ο αγγλικός όρος prevention που προέρχεται από το λατινικό praevenire, που σημαίνει πριν έρθει 3. Η έννοια της πρόληψης θεμελιώνει το σκεπτικό, τον προγραμματισμό και τις πρακτικές εκείνες που στοχεύουν στον περιορισμό ή την πλήρη κατά το δυνατόν εξάλειψη των ανθρώπινων ασθενειών και αναπηριών. Είναι δηλαδή η ιατρική εξειδίκευση που αποσκοπεί στην προαγωγή της υγείας τόσο σε προσωπικό όσο και σε επίπεδο κοινότητας και πληθυσμών. Η αμερικανική επιτροπή των ιατρικών ειδικοτήτων αναγνωρίζει την προληπτική ιατρική ως μια από τις εικοσιτέσσερις ευδιάκριτες ιατρικές ειδικότητες. Η έννοια της πρόληψης δεν είναι για την επιστήμη της ιατρικής κάτι νέο 4. Έχει μια μακροχρόνια ιστορία στον αγώνα για την ανακάλυψη και την εξάλειψη των αιτιών των ασθενειών. 1 WHO, International Health Conference, New York, Henry G. Liddell-Robert Scott, Μέγα λεξικόν της ελληνικής γλώσσης, Αθήνα, σελ Stavropoulos D. N., Hornby A. S., Oxford English-Greek learners dictionary, σελ Πρβλ. Ιπποκράτης ο Κώος, Προγνωστικόν, Προρρητικός Α και Β, Κωακαί προγνώσεις, εκδ. Κάκτος, Αθήνα,

10 Η μακροχρόνια πορεία της προληπτικής ιατρικής έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Με την ανακάλυψη της γεωργίας και την εξημέρωση των ζώων, ο άνθρωπος ξεκίνησε να σχηματίζει τις πρώτες κοινωνικές ομάδες. Η δημιουργία των ομάδων αυτών είχε ως αποτέλεσμα την αλλαγή στον τρόπο ζωής των ανθρώπων και οδήγησε στην εμφάνιση προβλημάτων υγείας τόσο ατομικά όσο και στο σύνολο της κοινωνίας. Τότε εμφανίζεται για πρώτη φορά η έννοια της ατομικής υγιεινής, παράλληλα πάντα με τη δημόσια υγιεινή. Οι πρωτόγονοι άνθρωποι φοβόντουσαν τα υπερφυσικά-θεία φαινόμενα και υπάκουαν μόνο στους ιερείς-μάγους. Έτσι, τα πρώτα μέτρα δημόσιας υγιεινής που εντοπίζουμε στα ιερά βιβλία, εφαρμόστηκαν μέσω των θρησκευτικών κανόνων από τους ιερείς, κάτι που δικαιολογεί και το θρησκευτικό χαρακτήρα τους. α. Ανατολικοί λαοί Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, οι Αιγύπτιοι από το 3000 π. Χ. είχαν κανόνες υγιεινής, οι οποίοι αφορούσαν τη γενική καθαριότητα του σώματος, την υγιεινή των πόλεων και των κατοικιών, το διορισμό κρατικών ιατρών, την υγιεινή των τροφών και τη σωστή διατροφή. Οι Εβραίοι αποτελούν ίσως το σημαντικότερο δείγμα αρχαίων λαών που υιοθετεί συστηματικούς κανόνες υγιεινής. Αυτούς τους παρέλαβαν πιθανόν από τους Αιγύπτιους και ο Μωυσής, αφού τους επεξεργάστηκε, τους ενέταξε στη Βίβλο. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι ο Μωυσής συγκαταλέγεται στους μεγάλους υγιεινολόγους της αρχαιότητας 5. Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχει πλήθος αναφορών στις έννοιες του «καθαρού» και του «ακαθάρτου», όπου συνδυάζονται ιατρικές περί υγιεινής πρακτικές μαζί με λατρευτικές και κοινωνικές συνήθειες 6. Στο Λευιτικό 7 (5:2) θεωρείται ακάθαρτος και ένοχος αν έλθει κάποιος σε επαφή με ό,τι ορίζεται ως ακάθαρτο όπως το πτώμα ενός άγριου ζώου, ερπετού ή 5Λευϊτ., και Θεοδοσίου Ζαβιτσάνου, Δημόσια-κοινωνική υγιεινή, τομ. Α, Αθήνα, 1975, σελ Klaus Koch, Eckart Otto, Reclams Bibellexikon, Rein und Unrein, Στουτγάρδη, 1982, σελ Λευϊτ. 5,2. 10

11 αγγίξει ακούσια ή εκούσια ανθρώπινη ακαθαρσία. Παρά το γεγονός ότι τα πάντα στην Π.Δ. περνούν μέσα από τη σχέση του Θεού με τον εκλεκτό λαό Του, έχουν δηλαδή θρησκευτικό περιεχόμενο, κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει την σημασία που αποδίδεται στην καθαριότητα, η οποία αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της προληπτικής ιατρικής. Η αποχή εξάλλου από την κατανάλωση αίματος 8 συμπληρώνει την αρχαία εβραϊκή υγιεινή και με διαιτητικά μέσα με παράλληλα, πάντοτε θρησκευτική αναγωγή 9. Σημαντικά στοιχεία υγιεινής εκτός από το Λευιτικό συναντούμε και σε άλλα βιβλία. Είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα η περίπτωση του 13, 4 των Κριτών όπου άγγελος Θεού κομίζει την απαγόρευση της κατανάλωσης οίνου αλλά και κάθε τι ακαθάρτου στη στείρα γυναίκα του Μανωέ. Εκτός από τη θρησκευτική διάσταση της εντολής μπορεί εύκολα κανείς να διακρίνει τις υγιεινολογικές της προεκτάσεις, όπου σκοπός είναι να προστατευθεί η έγκυος και το έμβρυο, το οποίο είναι εκλεκτός του Θεού, από πιθανή ασθένεια 10. Μπορεί να ειπωθεί ως συμπέρασμα ότι οι θρησκευτικές αναγωγές και θεμελιώσεις δεν αίρουν τον υγειονολογικό χαρακτήρα των καθαρτικών παλαιοδιαθηκικών απαγορεύσεων. Βέβαια η έννοια του καθαρού σε πολλές περιπτώσεις ταυτίζεται με αυτήν του ιερού και του αγίου λαμβάνοντας και ηθικό περιεχόμενο, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για πρόσωπο ανθρώπου και όχι για κάποιο αντικείμενο ή ζώο. Η ακαθαρσία είναι μία ψυχοσωματική κατάσταση που αποξενώνει τον άνθρωπο με τον Θεό και την οποία καλείται να ξεπεράσει, να θεραπεύσει, αλλά κυρίως να προλάβει μέσω των καθαρμών 11. Οι τελευταίοι πραγματοποιούνται τόσο με λουτρά όσο και με την προσευχή ή τις θυσίες, έχουν δηλαδή τον διττό, υγιεινολογικό και θρησκευτικό χαρακτήρα 12. Εκτός από τους Εβραίους και οι Ινδοί διατηρούσαν κανόνες υγιεινής, βασιζόμενους σε αυτούς των Εβραίων, οι οποίοι εφαρμόζονταν τόσο από τους ιερείς όσο και από τις λαϊκές τάξεις. 8Λευϊτ. 17,10. 9Λευϊτ. 17, Βλ. Klaus Koch, Eckart Otto, ό.π. 11 Ό.π., σελ Reinigung, ό.π., σελ

12 Ακολούθως και στα ιερά βιβλία των Περσών και των Κινέζων βρίσκουμε αντίστοιχους κανόνες αναφορικά με την υγιεινή της φυλής, του περιβάλλοντος και την καταπολέμηση της λέπρας. β. Έλληνες και Ρωμαίοι Σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς της αρχαιότητας, οι οποίοι επέβαλαν τους πρώτους κανόνες υγιεινής μέσα από τη θρησκεία, οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι τους θέσπισαν μέσα από νομοθετικές διατάξεις. Άλλωστε, η προστασία της δημόσιας υγείας αποτελούσε κρατική μέριμνα. Οι φιλοσοφικές και επιστημονικές αντιλήψεις της εποχής προέβαλαν την εικόνα του υγιούς σωματικά και πνευματικά ανθρώπου. Οι αντιλήψεις αυτές σε συνδυασμό με τον πολιτισμό, την πνευματική καλλιέργεια και τον τεχνολογικό πλούτο των αρχαίων Ελλήνων συνέβαλαν στον προοδευτικό χαρακτήρα των κανόνων υγιεινής. Οι υγειονομικές νομοθετικές διατάξεις της εποχής ήταν πραγματικά καινοτόμες και μεταξύ άλλων αναφέρονταν στη δημιουργία έργων δημόσιας υγιεινής, όπως υδραγωγείων, υπονόμων και λουτρών, διορισμό κρατικών ιατρών, επίβλεψη των τροφίμων και λήψη μέτρων για την καταπολέμηση λοιμωδών νοσημάτων. Σημαντική μορφή είναι αυτή του Ιπποκράτη (460/ π.Χ) ο οποίος θεωρείται, εκτός από πατέρας της ιατρικής, και ο πατέρας της δημόσιας υγιεινής, για τον οποίο θα γίνει εκτενής αναφορά παρακάτω. Δε θα πρέπει να λησμονήσουμε και το Γαληνό ( /210μ.Χ) που για πρώτη φορά διαχώρισε τους κανόνες υγιεινής σύμφωνα με την ηλικία, το φύλο και την κοινωνικοοικονομική κατάσταση των ανθρώπων στους οποίους θα απευθύνονταν. Μπορούμε να πούμε δηλαδή, ότι εισήγαγε μια πιο εξατομικευμένη εφαρμογή τους. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι παρέλαβαν αυτούσιους τους κανόνες υγιεινής από τους Έλληνες αλλά διαφοροποιήθηκαν πάνω στο πρακτικό μέρος. Χάρη στο πρακτικό τους πνεύμα συνέβαλαν στη συστηματοποίηση και κωδικοποίηση των κανόνων καθώς και στην επέκτασή τους. Κατασκεύασαν και αυτοί υδραγωγεία, δημόσια λουτρά, αποξηράνανε έλη και διόρισαν ιατρούς. 12

13 γ. 1ος έως 4ος αιώνας μ. Χ. Τον 1ο αιώνα ξεκινάει η Ρώμη να παρακμάζει και ως συνέπεια αυτού έρχεται και η εγκατάλειψη κάθε δημόσιου ή ατομικού κανόνα υγιεινής. Τα έργα που συνέβαλαν στη δημόσια υγεία και ήταν κάτω από την επίβλεψη του κράτους, παύουν να συντηρούνται και καταστρέφονται με αποτέλεσμα την κατακόρυφη αύξηση των επιδημιών. Με την ίδρυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας γίνεται υιοθέτηση των αρχών της δημόσιας υγείας από τους Ρωμαίους και κατασκευή πολλών έργων υγιεινής. Οι Βυζαντινοί μετέδωσαν τις αρχές αυτές στους Άραβες και αυτοί με τη σειρά τους στη Δυτική Ευρώπη 13. Ο Χριστιανισμός βοήθησε την κοινωνική πρόνοια να οργανωθεί. Έβαλε στην πρώτη θέση τους ασθενείς και τους άπορους, εισήγαγε τη θυσία για τον πλησίον, τη φιλανθρωπία και θεμελίωσε την ιατρική περίθαλψη ως υποχρέωση των κληρικών. Οι Πατέρες της Εκκλησίας διατηρούν τη διδασκαλία ότι ο Χριστός είναι ιατρός σώματος και ψυχής αλλά αναγνωρίζουν και την ιατρική ως θεόσδοτη τέχνη, της οποίας η μη αναγνώριση θα σήμαινε άρνηση ενός δώρου του Θεού. Αντιπροσωπευτικότερη μορφή των Πατέρων είναι ο Μέγας Βασίλειος που πέτυχε τη σύζευξη ιατρικής και χριστιανικής πίστης 14 και ίδρυσε το πρώτο νοσοκομείο, τη Βασιλειάδα, το 370μ.Χ στην Καισάρεια. Αρχικός σκοπός της ίδρυσης νοσοκομείων στο Βυζάντιο ήταν η παροχή ιατρικών υπηρεσιών σε όσους δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα, μιας και η ασθένεια θεωρούνταν ανάγκη μπροστά στην οποία όλοι ήταν ίσοι και δεν υπήρχαν διαφορές πλούτου ή τάξης. Έτσι, τα νοσοκομεία παρείχαν περίθαλψη σε οποιονδήποτε και όχι μόνο σε απόρους. Διαπιστώνεται ότι η οργάνωση των νοσοκομείων της εποχής σε αρκετά σημεία μοιάζει με τη σημερινή, αφού λειτουργούσαν εξειδικευμένα τμήματα ανά κατηγορίες παθήσεων, ενώ οι ιατροί πλαισιώνονταν από ειδικευμένο προσωπικό με νοσηλευτικές και παραϊατρικές γνώσεις, καθώς και από προσωπικό υποστήριξης (μάγειρες, υπηρέτες κ.λπ.) Θεοδοσίου Ζαβιτσάνου, ό.π., σελ Πρβλ. Μέγα Βασιλείου, Όροι κατά Πλάτος, 55 η Ερωταπόκριση, PG 31, Κωνσταντίνου Μουστάκα, Φιλανθρωπικά ιδρύματα στη Βυζαντινή Κωνσταντινούπολη, 2008, σελ

14 Τα μεγαλύτερα και πλουσιότερα μοναστήρια διέθεταν και νοσοκομείο, το οποίο παρείχε τις υπηρεσίες του όχι μόνο στους μοναχούς αλλά στο σύνολο του πληθυσμού. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι νοσοκομεία δεν υπήρχαν μόνο στις μεγάλες πόλεις αλλά και στην ύπαιθρο, ως προσαρτήματα μοναστηριών (π.χ. το νοσοκομείο της μονής Βαρλαάμ στα Μετέωρα), και έτσι οι κάτοικοι της υπαίθρου είχαν τη δυνατότητα περίθαλψης. Γνωστότερα νοσοκομεία στην Κωνσταντινούπολη υπήρξαν αυτά του Σαμψών και της μονής Παντοκράτορος 16. δ. Μεσαίωνας Στο μεσαίωνα η κατάσταση στην ατομική και δημόσια υγιεινή αλλάζει. Οι περιγραφές που έχουμε από εκείνη την εποχή κάνουν λόγο για πόλεις με πυκνοκατοικημένα σπίτια, έλλειψη αποχετεύσεων και μολυσμένο πόσιμο νερό. Μετά από αντίδραση του κόσμου αναδιοργανώθηκαν οι ιατρικές σχολές στην Ευρώπη, ιδρύθηκαν άσυλα υπό την επίβλεψη της εκκλησίας, ελήφθησαν μέτρα για ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των πολιτών και ξεκίνησαν δράσεις για την καταπολέμηση των επιδημιών που προέρχονταν από λοιμώδη νοσήματα, τα οποία εκείνη την εποχή βρισκόταν σε έξαρση. ε. Αναγέννηση, 17 ος και 18 ος αιώνας Η κατάσταση της δημόσιας υγείας συνεχίζει να είναι υποβαθμισμένη και κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης. Η ατομική υγιεινή έχει εγκαταλειφθεί, τα δημόσια λουτρά αποτελούν εστία μόλυνσης και τα λοιμώδη νοσήματα βρίσκονται σε έξαρση. Φωτεινή εξαίρεση της εποχής αποτελεί η διαπαιδαγώγηση του λαού σε θέματα υγιεινής, για πρώτη φορά, από τον Giovanni Filippo Ingrassia το Το 17 ο αιώνα παρόλο που η κατάσταση της δημόσιας υγείας δε διαφοροποιείται ιδιαίτερα από το μεσαίωνα και την αναγέννηση, ωστόσο γίνονται κάποια σημαντικά βήματα. Αναπτύσσεται η περίθαλψη των ασθενών και των απόρων, ανακαλύπτονται οι πρώτοι ζωντανοί μικροοργανισμοί και συστήνεται συμβούλιο υγιεινής και ιατρικό συμβούλιο. 16 Κωνσταντίνου Μουστάκα, ό.π., σελ Θεοδοσίου Ζαβιτσάνου, ό.π., σελ

15 Ο 18 ος αιώνας αποτελεί σταθμό για τη δημόσια υγιεινή. Πολλά και σημαντικά γεγονότα έλαβαν χώρα τον αιώνα αυτό όπως η βιομηχανική επανάσταση. Μια από τις κυριότερες αλλαγές που συνδέθηκε με τη βιομηχανική επανάσταση, και επηρέασε άμεσα την ατομική και δημόσια υγιεινή, ήταν η αύξηση του πληθυσμού των πόλεων. Η αύξηση αυτή συνοδεύτηκε από άθλιες συνθήκες διαβίωσης, μεγάλα ποσοστά αλκοολικών, άνοδο της θνησιμότητας και πολλά υγειονομικά προβλήματα. Αντίβαρο σε αυτά αποτέλεσε η ανάπτυξη της υγιεινής ως ξεχωριστής επιστήμης που συνδέθηκε με την έκδοση ενός εννιάτομου συγγράμματος από τον J.P.Frank με τον τίτλο «Σύστημα άρτιας μονάδας». Το σύγγραμμα αυτό περιγράφει τα περισσότερα θέματα της σημερινής δημόσιας και κοινωνικής υγιεινής και δίκαια θεωρείται ο πρόδρομος της σύγχρονης υγιεινής 18. Επιπλέον, ελήφθησαν διάφορα υγειονομικά μέτρα που αφορούσαν την ίδρυση ταμείων κοινωνικής ασφάλειας και την καταγραφή των ασθενών. Τέλος, σημαντική συμβολή του 18ου αιώνα ήταν η ανακάλυψη του δαμαλισμού, δηλαδή ο εμβολιασμός για την πρόληψη της ευλογιάς που προκάλεσε το θάνατο σε εκατομμύρια ανθρώπους. Ο νόμος που θεσπίστηκε για τον υποχρεωτικό δαμαλισμό στηριζόταν σε τρεις βασικούς κανόνες. Ο πρώτος αφορούσε την υπεροχή του γενικού συμφέροντος απέναντι στο ατομικό, ο δεύτερος τη «θυσία» της μειοψηφίας, εφόσον δεν υπήρχε δυνατότητα άλλης επιλογής, για την προστασία της υγείας της πλειοψηφίας του πληθυσμού και ο τρίτος αναφερόταν στην επιλογή της πρόληψης έναντι της θεραπείας. Αυτοί οι τρεις κανόνες υιοθετήθηκαν από τη σημερινή δημόσια υγιεινή. στ. 19 ος -20 ος αιώνας Κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα έλαβαν χώρα πολλά και σημαντικά γεγονότα τα οποία επηρέασαν και συνέβαλαν στην εξέλιξη της δημόσιας υγιεινής. Κάποια από αυτά ήταν τα νομοθετικά μέτρα βιομηχανικής υγιεινής, η καθιέρωση του θεσμού της επισκέπτριας νοσοκόμας, η οργάνωση της περίθαλψης και η εισαγωγή της πειραματικής έρευνας και της μικροβιολογίας στη δημόσια υγιεινή. 18Θεοδοσίου Ζαβιτσάνου ό.π., σελ

16 Οι εξελίξεις στη δημόσια υγιεινή κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα ήταν ραγδαίες και ουσιαστικές και σε αυτό βοήθησε και η ανάπτυξη άλλων συναφών επιστημών. Η διαπαιδαγώγηση πάνω σε θέματα δημόσιας υγιεινής καθιερώθηκε και έτσι ο λαός ξεκίνησε να ενημερώνεται συστηματικά. Ένα ακόμα σημαντικό βήμα ήταν η ίδρυση διεθνών υγειονομικών και κοινωνικών οργανώσεων όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και η UNICEF, εθελοντικών οργανώσεων, η διοργάνωση συνεδρίων, διεθνών εκθέσεων και η έκδοση βιβλίων, περιοδικών και ενημερωτικών φυλλαδίων. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε την Ελληνική Εταιρία Προληπτικής Ιατρικής, σκοπός της οποίας είναι η διάδοση των γνώσεων πάνω σε θέματα προληπτικής ιατρικής, την Ελληνική Εταιρεία Προαγωγής και Αγωγής Υγείας που είναι ένα επιστημονικό σωματείο που ως σκοπό του έχει τη συμβολή στην προστασία και προαγωγή της υγείας του ελληνικού πληθυσμού με το σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων αγωγής υγείας, το Ινστιτούτο Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής (ΙΚΠΙ), το οποίο ιδρύθηκε το 1989 και αποτελεί μία επιστημονική, μη κερδοσκοπική εταιρεία, το Κέντρο Μελετών Υπηρεσιών Υγείας, που δημιουργήθηκε το 1998 με απόφαση της γενικής συνέλευσης της ιατρικής σχολής του πανεπιστημίου Αθηνών και υπάγεται στο εργαστήριο υγιεινής, επιδημιολογίας και ιατρικής στατιστικής του τομέα της κοινωνικής ιατρικής. Σε σχέση με το νοσοκομειακό τομέα, το Κέντρο αποτελεί φορέα υποστήριξης του Εθνικού Δικτύου Νοσοκομείων Προαγωγής Υγείας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Αξίζει επίσης να αναφέρουμε και την Εταιρεία Προληπτικής Ιατρικής και Πρωτοβάθμιας Περίθαλψης (Ε.Π.Ι.Π.Π.), η οποία απαρτίζεται από ειδικευμένους ιατρούς, οδοντίατρους, φαρμακοποιούς και άλλους υγειονομικούς προς διάδοση της προληπτικής ιατρικής και παροχή συμβουλευτικής αλλά και υπηρεσιών σε επίπεδα πρωτοβάθμιας περίθαλψης, που έρχεται να συμπληρώσει τα κενά που υπάρχουν στην πρόληψη της Δημόσιας Υγείας στη χώρα μας καθώς επίσης και στο χώρο της Πρωτοβάθμιας Περίθαλψης και τέλος το Ινστιτούτο Προληπτικής, Περιβαλλοντικής και Εργασιακής Ιατρικής. 16

17 Εκτός από τους οργανισμούς, υπάρχουν πολλές ιατρικές κλινικές που εφαρμόζουν προγράμματα προληπτικού ελέγχου όπως επίσης και πολλά νοσοκομεία έχουν δημιουργήσει αυτοτελή γραφεία πρόληψης και αγωγής υγείας, με πρώτο το Γ.Ν.Α. «Γ. Γεννηματάς» το Επιπλέον, το υπουργείο δικαιοσύνης, διαφάνειας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων με το νόμο 3459/2006 άρθρο 61 για τα ναρκωτικά, προβλέπει προγράμματα για την πρόληψη της διάδοσης και της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών σε συνεργασία με τον ΟΚΑΝΑ. Σήμερα, με την τροποποίηση του νόμου, που δε ψηφίστηκε ακόμα, όμοια προγράμματα μπορεί να καταρτίζουν η Εκκλησία της Ελλάδος, οι Ο.Τ.Α., οι συνδικαλιστικοί φορείς, καθώς και οποιοσδήποτε κρατικός ή ιδιωτικός μη κερδοσκοπικός φορέας. Επίσης οι ΟΤΑ έχουν δημιουργήσει το εθνικό διαδημοτικό δίκτυο υγιών πόλεων-προαγωγής υγείας, το οποίο είναι πιστοποιημένο δίκτυο του παγκοσμίου οργανισμού υγείας W.H.O. και δραστηριοποιούνται σε θέματα πρόληψης. Τέλος, το μάθημα της προληπτικής ιατρικής διδάσκεται στις ιατρικές σχολές των πανεπιστημίων της χώρας τόσο στον προπτυχιακό όσο και στο μεταπτυχιακό κύκλο σπουδών. 2. Είδη προληπτικής ιατρικής Οι παρεμβάσεις της προληπτικής ιατρικής καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα που είναι δύσκολο να μελετηθεί στο σύνολό του στην παρούσα εργασία. Γι αυτό το λόγο επιλέξαμε να παρουσιάσουμε μόνο τα πεδία εκείνα που παρουσιάζουν πιο εμφανή, τόσο τη βιοηθική όσο και τη θεολογική διάσταση. Τα υπόλοιπα θα αναφερθούν χωρίς να γίνει αναλυτική παρουσίασή τους. Ωστόσο κρίνεται απαραίτητο πριν προχωρήσουμε στην παράθεση τους με σκοπό τη βιοηθική τους θεώρηση, να γίνει μια αναφορά στη μεθοδολογία της προληπτικής ιατρικής. 17

18 α. Μεθοδολογία της Προληπτικής Ιατρικής Για την αποτελεσματικότερη παρέμβασή της, η Π.Ι. ακολουθεί μια συγκεκριμένη μεθοδολογία. Το πρώτο βήμα είναι καθαρά δημογραφικό και περιλαμβάνει τη μέτρηση του πληθυσμού και του επιπέδου της υγείας που αυτό κατέχει και ακολουθεί η μέτρηση των αναγκών υγείας του πληθυσμού. Επόμενο βήμα είναι η τεκμηρίωση και η ιεράρχηση των υγειονομικών παρεμβάσεων και η διαδικασία λήψης αποφάσεων. Στη συνέχεια έχουμε την προαγωγή της υγείας με κοινοτικές προληπτικές παρεμβάσεις και τη διαλογή, δηλαδή τις κλινικές προληπτικές παρεμβάσεις. Στο τελευταίο στάδιο υπάρχει η προστασία της υγείας και η τελική αξιολόγηση των προληπτικών παρεμβάσεων και των υπηρεσιών υγείας 19. Τα επίπεδα πρόληψης των διαφόρων νοσημάτων διακρίνονται σε τρία στάδια. Η πρωτογενής πρόληψη προλαμβάνει και αναστέλλει την εκδήλωση του νοσήματος, η δευτερογενής καθυστερεί την έναρξη των κλινικών εκδηλώσεων του νοσήματος και μειώνει τη διάρκεια τους και η τριτογενής και τελευταία, επιβραδύνει την εξέλιξη του νοσήματος και μειώνει τα επακόλουθά του 20. Στόχος του πρωτογενούς επιπέδου είναι η μείωση των επιπτώσεων της νόσου ενώ οι στόχοι του δευτερογενούς και του τριτογενούς επιπέδου ταυτίζονται και στοχεύουν στη βελτίωση της επιβίωσης και σχετίζονται με την έγκαιρη διάγνωση για τη διαπίστωση της ύπαρξης νόσου, πριν τα κλινικά συμπτώματα. Η πρωτογενής πρόληψη που αφορά στην καταπολέμηση και αποφυγή κινδύνων που απειλούν την υγεία μας, συνήθως παραγνωρίζεται και σπανίως εφαρμόζεται. 19 Πρακτικά 16 ου πανελλήνιου συνεδρίου νεφρολογίας με θέμα: «Στρατηγικές δημόσιας υγείας για την πρόληψη της δημιουργίας, εξέλιξης και επιπλοκών της χρόνιας νεφρικής νόσου», Κως, 5 Ιουνίου Ό.π. 18

19 β. Δημόσια υγεία Στο σημείο αυτό είναι αναγκαίο να καθορίσουμε την έννοια της δημόσιας υγείας ή αλλιώς της δημόσιας υγιεινής. Δημόσια υγεία είναι η επιστήμη και η τέχνη της πρόληψης των νοσημάτων, της αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης και της προαγωγής της υγείας μέσω της οργανωμένης κοινωνικής προσπάθειας. Μια από τις βασικές λειτουργίες της δημόσιας υγείας είναι η εκτίμηση της υγείας του πληθυσμού μέσω της παρακολούθησης, της διάγνωσης και της διερεύνησης των προβλημάτων υγείας. Μια ακόμα λειτουργία είναι η ανάπτυξη πολιτικών υγείας η οποία επιτυγχάνεται με την εκπαίδευση και πληροφόρηση του κοινού σε θέματα υγείας, με την κινητοποίηση πολιτών και φορέων για δημιουργία και συμμετοχή σε προγράμματα δημόσιας υγείας ή ακόμα και με την απλή υποστήριξη ατομικών και κοινωνικών προσπαθειών που αποσκοπούν στη βελτίωση της υγείας του πληθυσμού. Τελευταία βασική λειτουργία της δημόσιας υγιεινής είναι η διασφάλιση της υγείας με την εφαρμογή της υγειονομικής νομοθεσίας, την πρόσβαση όλων των πολιτών σε υπηρεσίες υγείας, την ύπαρξη εκπαιδευμένου προσωπικού και τέλος, την αξιολόγηση της προσβασιμότητας, της αποτελεσματικότητας και της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας. Είναι λοιπόν λάθος να ταυτίζεται η δημόσια υγεία με την κρατική φροντίδα για την υγεία ή τη δημόσια περίθαλψη. Οι τομείς, πάνω στους οποίους δραστηριοποιείται η δημόσια υγεία, θα μπορούσαν να χωριστούν σε τρία τμήματα με πρώτο εκείνο της προστασίας της ίδιας της υγείας. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από την επιτήρηση και τον έλεγχο των λοιμωδών νοσημάτων, την ασφάλεια των τροφίμων, την αντιμετώπιση καταστροφών, την προστασία από ακτινοβολίες, χημικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες και από τον έλεγχο της ρύπανσης του νερού και της ατμόσφαιρας. 19

20 Δεύτερος τομέας είναι αυτός που σχετίζεται με την προαγωγή της υγείας μέσω της υιοθέτησης ενός υγιεινού τρόπου ζωής, με σωστή αγωγή υγείας και οικογενειακό προγραμματισμό, πρόληψη πιθανών ατυχημάτων και μείωση των ανισοτήτων. Ο τρίτος τομέας αναφέρεται στην ποιότητα των υπηρεσιών υγείας. Οι υπηρεσίες υγείας θα πρέπει να θέτουν όρια και πρότυπα ποιότητας και με τη σειρά τους να αξιολογούνται αλλά και να διοικούνται σωστά μέσα από ένα ποιοτικό σύστημα υγείας. γ. Περιβαλλοντική Επιδημιολογία Η περιβαλλοντική επιδημιολογία (environmental epidemiology) αποτελεί μια υποειδικότητα της επιδημιολογίας. Ως αντικείμενο ενδιαφέροντός της έχει τον εντοπισμό, την ταυτοποίηση και την πρόληψη των περιβαλλοντικών κινδύνων υγείας των ανθρώπινων κοινωνιών. Με άλλα λόγια η περιβαλλοντική επιδημιολογία μελετά τις συνέπειες των φυσικών, χημικών και βιολογικών παραγόντων του εξωτερικού περιβάλλοντος στην ανθρώπινη υγεία 21. Ο ρόλος των περιβαλλοντικών επιδημιολόγων συνίσταται στο να παρέχουν, να ενισχύουν και να προωθούν τη δημόσια υγεία εντοπίζοντας και αξιολογώντας εξωτερικούς κινδύνους, ερευνώντας, ερμηνεύοντας και διαδίδοντας την πληροφόρηση σχετικά με τα αίτια των ασθενειών και προλαμβάνοντας την έκθεση των ανθρώπινων πληθυσμών σε αυτά. Η συνεισφορά των περιβαλλοντικών επιδημιολόγων ως προς την κατανόηση της δράσης των περιβαλλοντικών παραγόντων στην ανθρώπινη υγεία και την αντίστοιχη πρόληψή τους κινείται σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. 21 J. M. Last, A Dictionary of Epidemiology, Oxford University Press, Λονδίνο, 1995, σελ

21 Η περιβαλλοντική επιδημιολογία ανεξάρτητα από τον τοπικό ή πληθυσμιακό χαρακτήρα της 22 επηρεάζει την ανθρώπινη ζωή περισσότερο από κάθε άλλη εξειδίκευση της επιδημιολογίας. Ο βασικός λόγος είναι ότι το περιβάλλον περικλείει ολόκληρη την ανθρώπινη ζωή και όχι μέρος της. Αναγνωρίζεται λοιπόν ότι η δράση της περιβαλλοντικής επιδημιολογίας είναι τέτοιας φύσης που μπορεί να προκαλέσει μαζική ευεργεσία ή μαζικό κακό σε περιπτώσεις αστοχίας ή παράχρησης στις ανθρώπινες κοινωνίες 23. Αυτή η πιθανότητα πρόκλησης βλάβης στις ανθρώπινες κοινωνίες γέννησε και την ανάγκη της ηθικής θωράκισής της από αρχές και κανόνες μέσα από τη βιοηθική 24. δ. Εμβολιασμός Με τον όρο εμβόλιο νοείται η χορήγηση σε έναν οργανισμό υλικού που περιέχει εξασθενημένους παθογόνους παράγοντες (βακτήρια, ιούς και λοιπούς μικροοργανισμούς). Στη συνέχεια, ο οργανισμός αντιδρά, παράγοντας αντισώματα, τα οποία καταπολεμούν τον παράγοντα νόσου, εφόσον αυτός εισάχθηκε ζωντανός μεν, αλλά εξασθενημένος. Με τον τρόπο αυτό ο οργανισμός είτε διατηρεί επί ορισμένο χρονικό διάστημα την ικανότητα παραγωγής αντισωμάτων (όπως, π.χ., συμβαίνει με το εμβόλιο της κοινής γρίπης) είτε το διατηρεί εφ' όρου ζωής (όπως, π.χ., με το εμβόλιο της ιλαράς). Ορισμένες λοιμώξεις απαιτούν, για την πλήρη αντιμετώπισή τους, επαναληπτικές λήψεις εμβολίου (όπως, π.χ., το εμβόλιο για την πολιομυελίτιδα). 22 Παράδειγμα επιδημιολογίας τοπικού χαρακτήρα αποτελεί η βιομηχανική επιδημιολογία, η οποία ερευνά τις επιπτώσεις του βιομηχανικού περιβάλλοντος στην ανθρώπινη υγεία. Ενώ παράδειγμα επιδημιολογίας πληθυσμιακού χαρακτήρα αποτελεί η παιδιατρική επιδημιολογία, η οποία εξετάζει τον τρόπο με τον οποίον επιδρά το περιβάλλον στην υγεία των ανήλικων ατόμων. 23 Colin L. Soskolne, Andrew Light, «Toward ethics guidelines for environmental epidemiologists», The Science of the Total Environment, τ. 184, 1995, σελ Douglas L. Weed, Steven S. Coughlin, «New Ethics Guidelines for Epidemiology: Background and Rationale», Annals Epidem, τομ. 9, τ.5, Ιούλιος 1999, σελ

22 Τα εμβόλια, συνεπώς, χρησιμοποιούνται ως προληπτικό μέσο καταπολέμησης λοιμωδών νόσων, ενώ τα τελευταία χρόνια συμβάλλουν σημαντικά και στην επιτυχή θεραπεία τους ή και στην οριστική εξαφάνισή τους, όπως συνέβη με την ευλογιά. Η λίστα με τα απαιτούμενα εμβόλια ποικίλλει μεταξύ των κρατών. Ως προληπτική παρέμβαση, τα εμβόλια χορηγούνται σε άτομα που είναι υγιή, τουλάχιστον όσον αφορά τις ασθένειες για τις οποίες διενεργούνται οι εμβολιασμοί. Όταν μιλάμε για την ασφάλεια του εμβολίου, μια κοινή επωδός μεταξύ υποστηρικτών του εμβολιασμού είναι ότι τα εμβόλια είναι θύματα της ίδιας της επιτυχίας τους. Πρέπει να τονίσουμε ότι τα εμβόλια παρέχουν άμεσα οφέλη στους δικαιούχους αλλά και έμμεσα στην προστασία της κοινότητας. Εν τούτοις, ο εμβολιασμός ενός "υγιούς" πληθυσμού εναντίον μιας νόσου έχει ορισμένα θεωρητικά μειονεκτήματα, και αυτό γιατί στην περίπτωση των χρόνιων νόσων, τα αντισώματα που αναπτύσσει ο οργανισμός ύστερα από έναν εμβολιασμό δεν παίζουν προστατευτικό ρόλο. Αντιθέτως στην καλύτερη περίπτωση σταθεροποιούν ή επιβραδύνουν την εξέλιξη της νόσου, ενώ στη χειρότερη, ευνοούν τη μόλυνση από το λοιμογόνο παράγοντα ή ακόμα και δρουν επιθετικά, αποτελώντας τη βάση της ασθένειας. Υπάρχουν μάλιστα και περιπτώσεις στις οποίες διευκολύνεται η εμφάνιση αυτοάνοσων ασθενειών, οι οποίες καταστρέφουν αργά ή γρήγορα, τα όργανα που υποτίθεται ότι προστατεύει το εμβόλιο. Σχεδόν όλα τα προγράμματα δημόσιας υγείας απαιτούν ισορροπία και σεβασμό απέναντι στην προσωπική ελευθερία και αυτονομία του ατόμου, θεμελιώδεις όρους της βιοηθικής, και ανησυχία απέναντι στην υγεία της κοινότητας. Τα εμβόλια εξακολουθούν να έχουν ένα αξιοσημείωτο ρεκόρ ασφάλειας και μια απαράμιλλη ιστορία επιτευγμάτων. Η πρωταρχική ηθική υποχρέωση στην πολιτική του εμβολίου είναι να προσπαθήσει να μεγιστοποιήσει τα κοινωνικά οφέλη του εμβολιασμού, ελαχιστοποιώντας ταυτόχρονα την παραβίαση της προσωπικής ελευθερίας Consequences.pdf 22

23 ε. Υγιεινή εργασιακού χώρου Η καλή υγεία στην εργασία συμβάλλει στην καλύτερη δημόσια υγεία. Η υγεία και η ασφάλεια στο χώρο εργασίας αντιπροσωπεύουν σήμερα μια από τις σημαντικότερες και τις πλέον προηγμένες πτυχές της κοινωνικής πολιτικής. Η θερμοκρασία, ο ακατάλληλος φωτισμός και ο θόρυβος δεν προκαλούν μόνο ενόχληση αλλά επηρεάζουν την ασφάλεια, την υγιεινή και την παραγωγικότητα της εργασίας. Μολονότι αυτές οι συνθήκες δημιουργούν πρόβλημα στις αισθήσεις μας, στην όραση και την ακοή, συχνά δεν λαμβάνονται υπόψη. Στον τομέα αυτό οι δράσεις δε θα πρέπει να περιορίζονται στη νομοθεσία αλλά παράλληλα να διεξάγονται πολυάριθμες δραστηριότητες πληροφόρησης, προσανατολισμού και προαγωγής ενός ασφαλούς και υγιεινού εργασιακού περιβάλλοντος. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θέσπισε σύνολο βασικών κανόνων προκειμένου να προστατεύσει την υγεία και την ασφάλεια των εργαζομένων. Το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας (EUROFOUND) είναι το όργανο εκείνο της Ευρωπαϊκής Ένωσης το οποίο συγκροτήθηκε το 1975 με στόχο να συμβάλει στο σχεδιασμό και στην επίτευξη καλύτερων συνθηκών διαβίωσης και εργασίας στην Ευρώπη. Συγκεκριμένα, αξιολογεί και αναλύει τις συνθήκες διαβίωσης και εργασίας, διατυπώνει έγκυρες γνώμες και παρέχει συμβουλές στους αρμόδιους φορείς και στους βασικούς συντελεστές της κοινωνικής πολιτικής, συνεισφέρει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής, καταγράφει τις εξελίξεις και τις τάσεις, ιδίως εκείνες που επιφέρουν αλλαγές 26. στ. Προληπτικές ιατρικές εξετάσεις Οι προληπτικές ιατρικές εξετάσεις είναι διαγνωστικές μέθοδοι, διενεργούνται σε τακτικό επίπεδο και πριν την εμφάνιση κλινικών συμπτωμάτων μίας νόσου. Ο κύριος τους σκοπός είναι να διαγνώσουν μία νόσο στα αρχικά της στάδια ή την προδιάθεση του ατόμου να την εμφανίσει. 26http://europa.eu/legislation_summaries/employment_and_social_policy/health_hygiene_sa fety_at_work/c11111_el.htm. 23

24 Δίνεται έτσι η ευκαιρία να αντιμετωπιστεί η νόσος στο πρωιμότερο δυνατό στάδιο με δραστικότερα θεραπευτικά αποτελέσματα και μικρότερη ταλαιπωρία για το άτομο. Η σύγχρονη άποψη για την υγεία εστιάζει όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον της στον τομέα της πρόληψης και της πρώιμης διάγνωσης. Σήμερα είναι διαθέσιμες κλινικές, εργαστηριακές και παρακλινικές εξετάσεις, που συμβάλλουν στην ανίχνευση παθολογικών καταστάσεων πριν την εγκατάσταση των συμπτωμάτων (καρδιακά νοσήματα, καρκίνος του τραχήλου της μήτρας, του μαστού και του προστάτη, οστεοπόρωση κλπ.). Ενδεικτικά θα αναφέρουμε το τεστ Παπανικολάου, τις ακτινογραφίες, την αξονική ακτινογραφία, τη μαγνητική τομογραφία και την κολονοσκόπηση. ζ. Δίαιτα-διατροφή-νηστεία Ο Ιπποκράτης για την πρόληψη Σε μία εργασία όπως η παρούσα, η οποία πραγματεύεται την πρόληψη, είναι εκ των πραγμάτων αδύνατον να απουσιάζει η αναφορά στο corpus της Ιπποκρατικής γραμματείας. Ο Ιπποκράτης, στον οποίον αποδίδονται όχι με βεβαιότητα τα σημαντικότερα περί ιατρικής γραπτά της κλασικής αρχαιότητας, αποτελεί μια εξέχουσα προσωπικότητα στην ιστορία της ιατρικής. Υπήρξε ο θεμελιωτής της ορθολογικής ιατρικής και απάλλαξε την ιατρική από μεταφυσικά στοιχεία, προλήψεις προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες της εποχής. Για τον Ιπποκράτη, όλες οι ασθένειες οφείλονται σε φυσικά αίτια. Υπερφυσικές ή θεϊκές επεμβάσεις δεν υπάρχουν. Στον Ιπποκράτη, η ιατρική και η ηθική συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους και δεν επιδέχονται κανένα διαχωρισμό και διάσπαση. Βασικό χαρακτηριστικό της ιπποκρατικής ιατρικής ήταν το ήθος, γεγονός το οποίο φανερώνεται μέσα από ένα πλήθος έργων της ιπποκρατικής συλλογής, αλλά κυρίως από τον Όρκο που έδιναν όσοι εισερχόταν στη συντεχνία των ιατρών. O Ιπποκράτης δεν είναι μόνο μεγάλος ιατρός, με τη σημερινή έννοια του όρου, αλλά στοχαστής και ηθικολόγος. 24

25 Στα έργα του συνδυάζει την επιστημονική γνώση και την ηθική. Η ηθική γι αυτόν είναι αναπόσπαστο στοιχείο της ιατρικής επιστήμη γι αυτό το λόγο ο ιπποκρατικός όρκος μέχρι και σήμερα θεωρείται το βασικό κείμενο της ιατρικής ηθικής 27. Η Ιπποκρατική μεθοδολογία έχει τρεις θεμελιώδεις αρχές, την κλινική παρατήρηση, την εμπειρία και τον ορθολογισμό και στηρίζεται στη νοσολογική τριαδική αρχή άρρωστος, αρρώστια και ιατρός. Για τον Ιπποκράτη, στο σώμα ενυπάρχει μια ιδιαίτερη ζωική δύναμη, η φύσις. Από αυτή τη δύναμη εξαρτάται η συντήρηση, η ανάπτυξη αλλά και η θεραπεία του σώματος και η επαναφορά του από την παθολογική κατάσταση στη φυσιολογική. Η θεραπευτική του Ιπποκράτη στηρίζεται σε τέσσερα σκέλη, τη δίαιτα, την υγιεινή, τη φαρμακευτική και τη θεραπευτική δύναμη της φύσης. Δίαιτα και Ιπποκράτης Η διατροφή αποτελεί πεδίο κεντρικής σημασίας για την εφαρμογή πρωτογενούς και δευτερογενούς πρόληψης. Δεν είναι μόνο το μέσο για τη συντήρηση και την ανάπτυξη του σώματός μας. Είναι συγχρόνως ένας τρόπος για να διαφυλάξουμε την υγεία μας και να συμβάλουμε στην πρόληψη και στη θεραπεία των διαφόρων νοσημάτων. Ο Ιπποκράτης, που πρέπει να θεωρηθεί πατέρας και της διαιτητικής, αναφέρεται και στο είδος και στην ποσότητα της τροφής σε συνάρτηση με διάφορες μεταβλητές. Υπάρχουν τρία έργα του που αναφέρονται στη δίαιτα, το Περί διαίτης οξέων, το Περί διαίτης υγιεινής και το Περι διαίτης. Στα έργα του σώζεται ο πληρέστερος και πιο συστηματικός κατάλογος για τα στοιχεία της δίαιτας, δηλαδή τις τροφές, τα ποτά και την άσκηση 28. Ο Ιπποκράτης υποστηρίζει ότι το ιδανικό είναι να φτάσει κανείς στην ισορροπία τροφής και σωματικής κόπωσης. 27 Ιπποκράτους, Όρκος, Ιπποκράτης, Ιατρική δεοντολογία, Νοσολογία, μτφ.-εισ. σχόλια Δ. Λυπουρλής, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ Ιπποκράτους, Περί διαίτης, Κεφ. Β, ό.π., 2001, σελ

26 Αν το καταφέρει εξασφαλίζει την υγεία ενώ σε αντίθετη περίπτωση προκαλεί την αρρώστια. Ανάλογα με την πάθηση συνιστάται και διαφορετική δίαιτα. Ο γιατρός πρέπει να σέβεται τις συνήθειες του αρρώστου και να προτείνει την εγκράτεια και την αποχή από κάθε άλλη απότομη αλλαγή. Ο Ιπποκράτης εκτός από τη δίαιτα συνιστά υγιεινή διαβίωση, λουτροθεραπείες, σωματικές ασκήσεις, ιδίως περπάτημα, μαλάξεις, φυσιοθεραπεία, καθαριότητα του σώματος και αλλαγή κλιματολογικών συνθηκών 29. Ο καθορισμός του τρόπου διατροφής κατά άτομο, κατά εποχή και κατά περίπτωση γινόταν με βάση τις ιπποκρατικές αντιλήψεις της χυμοθεραπείας, που πρέσβευαν ότι υγεία υπάρχει όταν ισορροπούν μεταξύ τους οι τέσσερις χυμοί του σώματος. Στη διατήρηση αυτή συνέβαλε και η ισορροπημένη διατροφή, ενώ σε διαταραχές της ισορροπίας των χυμών γινόταν κατάλληλη τροποποίηση των τροφών, ώστε να αποκατασταθεί και πάλι η ισορροπία τους. Ο Ιπποκράτης αναφέρει ότι κάθε τροφή έχει τις δικές της ξεχωριστές θεραπευτικές ιδιότητες και πρέπει να είναι διαφορετική η τροφή ανάλογα με τη σωματική διάπλαση, την εργασία, την εποχή του χρόνου, την ιδιοσυστασία κλπ 30. Βασική αρχή ήταν η ακορία, δηλαδή να μη φθάνεις σε κορεσμό. Νηστεία Η νηστεία ετυμολογικά προέρχεται από το νη-εσθίω, δηλαδή δεν τρώω. Από ιατρικής πλευράς μπορεί να θεωρηθεί είδος δίαιτας το οποίο στηρίζεται στην αποχή ορισμένων τροφών τόσο ως προς το είδος όσο και ως προς την ποσότητα. Για πάνω από χρόνια η νηστειοθεραπεία εφαρμόστηκε και εφαρμόζεται από κορυφαίους θεραπευτές όπως ο Ιπποκράτης, ο Γαληνός, οι βυζαντινοί ιατροί και ο αυστριακός F.X. Mayr, για διάφορες ασθένειες. Αντί για φάρμακα χρησιμοποιείται η νηστεία ή κάποια δίαιτα αποτοξίνωσης. 29 Ό.π., σελ Ό.π., σελ

27 Παρά το γεγονός ότι ως όρος δεν έχει μόνο θρησκευτική αλλά και ιατρική προέλευση, έχει ταυτιστεί σήμερα με τις χρονικές περιόδους που ορίζει η Εκκλησία ως χρόνο πνευματικής προετοιμασίας. Σύμφωνα με την ιατρική επιστήμη η νηστεία της ορθόδοξης εκκλησίας μπορεί να συμβάλλει στην καλύτερη σωματική και ψυχική υγεία. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η κατά περίπτωση αποχή από τρόφιμα ζωικής προέλευσης όπως το κρέας, το ψάρι, τα γαλακτοκομικά και τα αυγά. Σε ορισμένες ημέρες και περιόδους προβλέπεται αποχή ακόμη και από το φυτικό λάδι και το οινόπνευμα. Διατροφικά η νηστεία συνοδεύεται από την αυξημένη κατανάλωση τροφών όπως τα παράγωγα σιτηρών, ξηροί καρποί, όσπρια, ψωμί, ζυμαρικά, τα επονομαζόμενα λαδερά φαγητά, τα θαλασσινά μαλάκια, τα λαχανικά και τα φρούτα. Από ιατρικής άποψης μέσω της νηστείας μειώνονται τα επίπεδα της χοληστερόλης και των τριγλυκεριδίων, ιδιαίτερα σε όσους παρουσιάζουν αυξημένες τιμές. Οι νηστίσιμες τροφές είναι πλούσιες σε μέταλλα και ιχνοστοιχεία όπως το κάλιο, το μαγνήσιο, το φυλλικό οξύ και σε όλες σχεδόν τις βιταμίνες. Η μειωμένη κατανάλωση κορεσμένου λίπους κατά τη νηστεία και η ταυτόχρονη κατανάλωση μονοακόρεστου (καλού) λίπους μέσω της κατανάλωσης ωμού ελαιόλαδου, σησαμέλαιου (ταχίνι) και ξηρών καρπών συντελεί στη μείωση των καρδιαγγειακών παθήσεων, στην ομαλοποίηση της αρτηριακής πίεσης και στην πτώση του σακχάρου. Έρευνα του Πανεπιστημίου Κρήτης καταλήγει ότι η νηστεία εκτός από τις σωματικά ασθένειες καταπολεμά και ψυχικές όπως η κατάθλιψη. Επίσης, επειδή ο οργανισμός κάνει καλύτερες καύσεις, εισέρχεται περισσότερο οξυγόνο στον εγκέφαλο και το άτομο αντιδρά στα ερεθίσματα αλλά και σε ό,τι τον απασχολεί με περισσότερη ηρεμία και συγκροτημένη σκέψη. Η νηστεία εκτός από θεραπευτική έχει κυρίως προληπτική δράση. 27

28 Εκπαιδεύει τους νηστεύοντες να ακολουθήσουν ευεργετικές διατροφικές συνήθειες. Με αυτόν τον τρόπο λειτουργεί ως πρωτογενής πρόληψη, απομακρύνοντας το ενδεχόμενο εμφάνισης ασθενειών με αιτιολογία το κακό διατροφικό «περιβάλλον» Βλαβερές συνήθειες Η εξάρτηση είναι εκείνη η κατάσταση κατά την οποία ο οργανισμός συνηθίζει σε μια ουσία και δεν μπορεί να λειτουργήσει κανονικά αν δεν υπάρχει η ουσία αυτή στο αίμα του ανθρώπου. Η εξάρτηση μπορεί να είναι σωματική ή ψυχολογική. Για σωματική εξάρτηση μιλούμε όταν μετά το σταμάτημα της ουσίας παρουσιάζονται μια σειρά από σωματικά στερητικά προβλήματα όπως πόνοι σε διάφορα σημεία του σώματος, τρεμούλιασμα, δυσκοιλιότητες, πονοκέφαλοι, διαταραχές στον ύπνο, πτώση της αρτηριακής πίεσης και καρδιακού ρυθμού. α. Aids Το AIDS ή αλλιώς το Σύνδρομο Επίκτητης Ανοσολογικής Ανεπάρκειας αναγνωρίστηκε το 1981 και τράβηξε αμέσως το ενδιαφέρον σε επιστημονικό και κοινωνικό επίπεδο. Πρόκειται για τον ιό HIV, ο οποίος προκαλεί ανεπάρκεια στο ανοσολογικό σύστημα του οργανισμού και τον καθιστά εντελώς ανυπεράσπιστο για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα και συχνά καταλήγει στο θάνατο. Ο ιός του AIDS μεταδίδεται από μολυσμένο σύντροφο κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής επαφής χωρίς τη λήψη μέτρων προφύλαξης, από μολυσμένο αίμα ή παράγωγα αίματος και από μολυσμένη μητέρα στο έμβρυο πριν, κατά τη διάρκεια ή αμέσως μετά τον τοκετό 32. Από τους τρόπους μετάδοσης του ιού συμπεραίνουμε ότι είναι καθαρά θέμα προσωπικής συμπεριφοράς και βούλησης ή και άλλων τρόπων ο έλεγχος ή ο περιορισμός της διασπορά του ιού. 31British Journal of Nutrition, Katerina O. Sarri, Manolis K. Linardakis, Frosso N. Bervanaki, Nikolaos E. Tzanakis and Anthony G. Kafatos, «Greek Orthodox fasting rituals: a hidden characteristic of the Mediterranean diet of Crete» τομ.92, Αύγουστος, 2004, σελ Αθανασίου Αβραμίδη, AIDS με απλά λόγια, Αθήνα, 1992, σελ

29 Τα συμπτώματα του ιού του AIDS και τον τρόπο εκδήλωσής τους, θα μπορούσαμε να τα χωρίσουμε σε τρεις φάσεις. Στην πρώτη φάση, όταν ο ιός εισέλθει στον οργανισμό δημιουργεί σε διάστημα περίπου δύο μηνών κάποια συμπτώματα τα οποία έχουν κοινά χαρακτηριστικά με εκείνα της γρίπης (πυρετό, κόπωση, διόγκωση λεμφαδένων). Τα αντισώματα του ιού ανιχνεύονται στον ορό του αίματος δύο μήνες περίπου μετά την προσβολή. Στη δεύτερη φάση ο ιός προκαλεί βλάβες στο ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού και στην τρίτη και τελευταία φάση έχουμε τον πολλαπλασιασμό του ιού. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, η μετάδοση του ιού είναι σε μεγάλο ποσοστό θέμα προσωπικής συμπεριφοράς και βούλησης. Αυτό σημαίνει ότι η σωστή, έγκυρη και έγκαιρη ενημέρωση και η λήψη μέτρων προστασίας μπορεί να προφυλάξει τον άνθρωπο από τη νόσο. Αυτό βέβαια δεν είναι πάντα εφικτό μια και σε πολλές περιπτώσεις οι φορείς του ιού δε γνωρίζουν ότι είναι φορείς, δεν εκδηλώνουν τα συμπτώματα της νόσου, αλλά μεταδίδουν ανυποψίαστα τον ιό. Από τη στιγμή όμως που κάποιος προσβληθεί από τον ιό του AIDS και είναι φορέας, ο τρόπος πρόληψης από την εκδήλωσή του είναι ο εμβολιασμός και η λήψη φαρμάκων. Οι μέχρι τώρα προσπάθειες των ειδικών, για την ανακάλυψη ενός αποτελεσματικού εμβολίου δεν έχουν στεφθεί με επιτυχία. Ανάλογη τύχη έχει και η χρήση των φαρμάκων κατά του AIDS. Τα ελπιδοφόρα νέα που έχουμε από το χώρο των κλινικών δοκιμών, κάνουν λόγο για ένα εμβόλιο που έχει την ικανότητα να προσαρμόζεται στις μεταλλάξεις του ιού. Εφόσον λοιπόν η θεραπεία δεν έχει ακόμα αποτελέσματα, οι ελπίδες εναποτίθενται στην προφύλαξη. Σε επίπεδο πολιτείας ο έλεγχος των αιμοδοτών και του αίματος που προορίζεται για μετάγγιση αποτελεί βασικό κομμάτι της πρόληψης. Σε ό,τι αφορά τα ναρκωτικά, η προφύλαξη είναι δυσκολότερη. Σίγουρα συνίσταται η διακοπή τους αλλά μέχρι να επιτευχθεί αυτό, ένα πρώτο βήμα είναι ο περιορισμός στις σύριγγες μιας χρήσεως. 29

30 Σε ατομικό επίπεδο ο περιορισμός των σεξουαλικών επαφών με αγνώστους και εκδιδόμενα πρόσωπα, η μη συχνή αλλαγή σεξουαλικών συντρόφων και η χρήση προφυλακτικού σε κάθε σεξουαλική επαφή αποτελούν μέτρα πρόληψης από τον ιό. Όσο αφορά τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, προβάλλονται κατά καιρούς ενημερωτικά βίντεο με πρωταγωνιστές πρόσωπα γνωστά στο ευρύ κοινό. Η έξαρση των κρουσμάτων του ιού τους τελευταίους μήνες κρούει τον κώδωνα του κινδύνου και καλεί την κοινωνία, αφενός να εντοπίσει τα λάθη στα μέτρα πρόληψης και ενημέρωσης και αφετέρου να αναζητήσει καινούργιους και αποτελεσματικότερους τρόπους πρόληψης και προφύλαξης. β. Κάπνισμα Τα σοβαρά προβλήματα υγείας που προκαλεί το κάπνισμα στον ανθρώπινο οργανισμό τείνουν να αποτελέσουν επιδημία και μάλιστα από τις μεγαλύτερες που γνώρισε η ανθρωπότητα. Στην περίπτωση της εξάρτησης στη νικοτίνη και σε άλλες ψυχοδραστικές ουσίες η καλύτερη θεραπεία είναι η πρόληψη. Η πρόληψη χωρίζεται σε τρία βασικά στάδια. Η πρωτογενής πρόληψη η οποία απευθύνεται στον γενικό πληθυσμό, συμπεριλαμβανομένων και των παιδιών, δεν έχει καμιά επαφή με ψυχοδραστικές ουσίες και έχει σαν στόχο τη σωστή ενημέρωση και καλή πληροφόρηση. Η δευτερογενής πρόληψη απευθύνεται σε ομάδες υψηλού κινδύνου, δηλαδή άτομα που βρίσκονται στο στάδιο της μύησης και του πειραματισμού ή ακόμα και στο πέρασμα από την περιστασιακή χρήση προς την συστηματική και όπου πολλά από τα μέλη της οικογένειας τους καπνίζουν, ή οι ίδιοι συχνάζουν σε μέρη όπου το κάπνισμα σε άτομα της ηλικίας τους είναι γενικά αποδεκτό. Στο στάδιο αυτό γίνεται η αναφορά στις βλαβερές επιδράσεις των ουσιών στην υγεία με τρόπο κατανοητό 33. Το τρίτο και τελευταίο στάδιο πρόληψης απευθύνεται σε άτομα που κάνουν συστηματική χρήση και κατάχρηση ή έχουν φθάσει στην εξάρτηση. 33 Encyclopedia of Bioethics, τομ. 3, σελ

31 Στο στάδιο αυτό μιλούμε πλέον για θεραπεία και αποκατάσταση αλλά υπάρχουν και στοιχεία πρόληψης διότι χρειάζεται επιπρόσθετος αγώνας και μετά την διακοπή του καπνίσματος για να μην υπάρξει υποτροπή. Έτσι η θεραπεία είναι και ταυτόχρονα πρόληψη για το επόμενο στάδιο. 4. α. Πρόληψη στην αρχή της ζωής Η γενετική πληροφορία δεν αποτελεί αφ εαυτής γνώση ιατρικού περιεχομένου, η οποία μεταφράζεται άμεσα σε διάγνωση πρόγνωση κάποιας ασθένειας. Για να γίνει αυτό πρέπει να αναγνωσθεί υπό το πρίσμα της ιατρικής άποψης. Πρέπει δηλαδή πρώτα να έχει αποσαφηνισθεί τι αποτελεί ασθένεια και τι υγεία, ώστε να μπορέσει αυτό να βρει εφαρμογή και κατά την ανάγνωση των γενετικών δεδομένων 34. Ο ορισμός όμως της υγείας, ιδιαίτερα ο τελευταίος που έχουμε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, θεωρεί την έννοια της υγείας μέσα από τις κοινωνικές εξελίξεις, πράγμα που της δίνει ένα περιεχόμενο δυναμικό και μεταβαλλόμενο. Μία τέτοια θεώρηση όμως δημιουργεί πρόσθετες δυσκολίες στο να πούμε ξεκάθαρα ποια από τα στοιχεία κληρονομικότητας του ανθρώπινου γονιδιώματος μπορούν να θεωρηθούν νοσογόνα και ποια όχι. Έτσι άτυπα όταν γίνεται λόγος για γενετικές παθήσεις εννοούμε τις ενδείξεις που προαναγγέλλουν σοβαρές ασθένειες που εμποδίζουν τη συνέχιση της ζωής με ένα μίνιμουμ στοιχειώδους επιβίωσης ή πιθανόν αποβαίνουν θανατηφόρες. β. Προεμφυτευτική διάγνωση Ο γενετικός έλεγχος που πραγματοποιείται πριν από τη γέννηση μπορεί να διαχωριστεί σε δύο επίπεδα, στην προεμφυτευτική διάγνωση και στην προγεννητική διάγνωση. Η προεμφυτευτική διάγνωση εκτελείται στα πλαίσια της ιατρικά υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. 34 Bernhard Irrgang, Einführung in die Bioethik, Μόναχο 2005, σελ