Η αυτοβιογραφία ενός σκιάχτρου

Transcript

1 Boris Cyrulnik Η αυτοβιογραφία ενός σκιάχτρου Μετάφραση Άννα Πλεύρη κέλευθος ΑΘΗΝΑ 2010

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Boris Cyrulnik Η αυτοβιογραφία ενός σκιάχτρου Εκδόσεις Κέλευθος Ψυχολογία Τίτλος πρωτοτύπου: Autobiographie d un épouvantail Επιµέλεια: Κατερίνα Γιανναδάκη Odile Jacob 2008 Για την ελληνική γλώσσα: Εκδόσεις Κέλευθος 2009 Πρώτη έκδοση 2010 ISBN Εκδόσεις Κέλευθος Λ. Κηφισίας 203, Μαρούσι, Αθήνα Τηλ , Fax info@kelefthos.gr

3 Το βλέµµα της φωτογραφίας Όταν οι κυνηγοί σκιών έφτασαν στην Κολόµια, κανείς δεν υποψιαζόταν µέχρι ποιο σηµείο θα άλλαζαν τη ζωή των χωρικών. «Μια σκιά, έλεγαν, δεν είναι η αληθινή ζωή. Σηµασία έχει ο άνθρωπος και ο ήλιος που τον φωτίζει». Ήµουν παιδί µετά τον εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, είχα όµως αντιληφθεί ξεκάθαρα ότι, όταν φοβάται κανείς τη σκιά του, µπορεί να την αποφύγει µε τη σιωπή, αλλά µπορεί επίσης να την κρύψει φωτίζοντας το µέρος του κόσµου που οι άλλοι δέχονται να δουν. Ο Πιερό µιλούσε διαρκώς για τον πατέρα του. Κάθε µέρα στο σχολείο διηγούνταν τη ζωή του ήρωά του και µερικές φορές διέκοπτε ακόµα και το παιχνίδι µε τους βόλους για να προσθέσει µια λεπτοµέρεια. Στο χωριό Μπα - στιντόν της Προβηγκίας ήταν ακόµη νωπό το αίµα των σαράντα γενναίων της Αντίστασης που σφαγιάστηκαν από τον γερµανικό στρατό τον Ιούνιο του Η µητέρα του Πιερό έλεγε ότι ο άντρας της σκοτώθηκε στο τέλος του πολέµου, και το παιδί, γεµάτο υπερηφάνεια, ήταν ευτυχισµένο που έχει έναν τέτοιο πατέρα. Ακριβώς, είπα «έχει έναν τέτοιο πατέρα» και όχι «είχε έναν τέτοιο πατέρα», διότι ο πατέρας του ήταν ζωντανός στις αφηγήσεις για τη 9

4 στρατολόγηση των αντιστασιακών στο ορεινό Βαρ. Λέγονταν αστεία για την τυχαία στρατολόγηση ενός από αυτούς, ενώ η απόφαση ενός άλλου να δεσµευτεί ήδη από την αρχή του πολέµου προκαλούσε τον θαυµασµό. Γυρίζονταν ταινίες, σχολιάζονταν βιβλία, και όλοι εκείνοι οι άνθρωποι ήταν όµορφοι, και η εξοχή εκθαµβωτική, και οι Γάλλοι γενναίοι, και ο εκτελεσµένος πατέρας του µέρος αυτής της δόξας. Ο Πιερό ήταν ευτυχισµένος. Μεγάλωνε χαρούµενος κοντά στην αγαπηµένη του µητέρα και µπούκωνε τους συµµαθητές του µε τις ωραίες και συνταρακτι κές ιστορίες που συνέλεγε σχετικά µε την αντίσταση της Μπαστιντόν. Όταν έφτασαν οι κυνηγοί σκιών, πενήντα χρόνια αργότερα, ξεψάχνισαν τα αρχεία δηµαρχείων, νοσοκο µείων και αστυνοµικών τµηµάτων και ανακοίνωσαν ότι πράγ- µατι είχε εκτελεστεί ο πατέρας του Πιερό, αλλά στην Απελευθέρωση, επειδή συνεργάστηκε µε τον στρατό κατοχής και έπαιξε σηµαντικό ρόλο στη σύλληψη πολλών αντιστασιακών. Στο τέλος της φράσης ο Πιερό έσβησε. Η ψυχή του πέθανε, δολοφονηµένη από µια ετυµηγορία. εν καταλόγισε τίποτα στη µητέρα του, αφού δεν του είχε πει τελείως ψέµατα. Είχε µόνο τοποθετήσει έτσι τις λέξεις ώστε να µην πληγώσουν το παιδί: «Ο πατέρας σου σκοτώθηκε στο τέλος του πολέµου». Είχε κρεµάσει στον διάδροµο της εισόδου την καδραρισµένη φωτογραφία του συζύγου της, ενός άνδρα που ο Πιερό δεν είχε δει να γερνάει. Το παιδί είχε αγαπήσει ένα τέρας και αυτή η αγάπη το ενίσχυσε! Στη δική του πραγµατικότητα, όµως, ποτέ δεν αγάπησε ένα τέρας, θαύµασε απλώς την εικόνα ενός 10 γενναίου πατέρα που ο κόσµος όλος διηγούνταν την ιστορία του: την αντίσταση της Μπαστιντόν! Κανείς δεν είχε διαψεύσει το παιδί µέχρι τη µέρα που οι κυνηγοί σκιών έφεραν στο φως το δολοφονικό αρχείο. Ο Πιερό δεν έκρινε τον πατέρα του, ούτε τη µητέρα του και τους χωρικούς που είχαν σιωπήσει. Απλώς έπαψε πια να µιλάει για την Αντίσταση και δεν ήθελε να ακούει ούτε νύξη γι αυτήν. Σκέφτηκε µάλιστα να κατεβάσει τη φωτογραφία που επί πενήντα χρόνια κοίταζε µε κα µάρι, περνώντας καθηµερινά από µπροστά της. Εγκατέλειψε όµως την ιδέα γιατί, σε τελική ανάλυση, αυτή η εικόνα τού είχε επιτρέψει να ταυτιστεί µ έναν αξιοθαύ µαστο άνθρωπο. Αυτός ο πατέρας που είχε ζήσει µέσα του τον είχε βοηθήσει πολύ. Ο Πιερό δεν είχε αγαπήσει ποτέ ένα τέρας, είχε λατρέψει την εικόνα ενός πατέρα γεν ναίου και δοξασµένου µέσα από τις µεταπολεµικές αφηγήσεις. Τελικά άφησε τη φωτογραφία στο κάδρο της, αλλά από την αποκάλυψη και µετά, κάθε φορά που περνούσε από τον διάδροµο, µια εσωτερική δύναµη τον ανάγκαζε να κοιτάξει αλλού για να µη συναντήσει πια το βλέµµα του πατέρα του. Ένα αρχείο, τροποποιώντας την αφήγηση, ανέτρεψε την αναπαράσταση που είχε δηµιουργήσει το παιδί για τον κόσµο. Από τη στιγµή της ανακοίνωσης, ο Πιερό πέρασε από την υπερηφάνεια στην ντροπή, από τη χαρά στη θλίψη, και αυτά τα καινούρια συναισθήµατα άλλαξαν τόσο πολύ την ιδέα που είχε ο ίδιος για τον εαυτό του ώστε οι φίλοι του πια δεν τον αναγνώριζαν: «Άλλαξε. εν έχει πια την ίδια συµπεριφορά. Σιωπά, αποφεύγει τα βλέµµατά µας και δεν ενδιαφέρεται πια για την Αντίσταση». Όλες οι ιστορίες της ζωής είναι παράλογες. Θα µπο- 11

5 ρούσατε να αφηγηθείτε τη ζωή σας µε εκατό διαφορετικούς τρόπους, χωρίς να λέτε ποτέ ψέµατα. Αρκεί να προσθέτατε µια µαρτυρία, ένα επίσηµο έγγραφο ή µια διαφορετική διατύπωση. Η φράση που σκοτώνει. Το αρχείο που θεραπεύει Η Εµιλί γεννήθηκε το 1944 στο µαιευτήριο Ντανφέρ Ροσερώ στο Παρίσι. Μετά τη γέννησή της εγκαταλείφθηκε γεγονός συχνό την περίοδο της κυβέρνησης του Βισύ, όπου το 10% των γεννήσεων στην ύπαιθρο και το 50% στο Παρίσι, στη συνοικία του Μονπαρνάς, ήταν παράνοµες 1 και παραδόθηκε σε µια ανάδοχη οικογένεια που επιχορηγούνταν για τη φύλαξη παιδιών της Πρόνοιας. Η θετή της µητέρα ήταν εύθραυστη και καταλάγιαζε το άγχος της θεωρώντας τον εαυτό της άρρωστο, πράγµα που της επέτρεπε να αποδίδει µια αιτία στην κακή της διάθεση και να απολαµβάνει φροντίδες που την καθησύχαζαν. Η Εµιλί ήδη από τα δέκα της έκανε τις δουλειές του σπιτιού και φρόντιζε τη µητέρα της. Το παιδί λάτρευε τον θετό του πατέρα, που δούλευε στους αγρούς και πληµ- µύριζε µε στοργή τον µικρό της κόσµο. Όλα πήγαιναν καλά. Μια µέρα που ψάρευαν πλάι πλάι, η µικρή τον ρώ- 1. Virgili F., «Enfants de boches: The war children of France», στο K. Ericsson και E. Simonsen (επιµ.), Children of World War II, Νέα Υόρκη, Berg, 2005, σ Επίσης, Atlas statistique de la Ville de Paris, τησε ποιοι ήταν οι γονείς της. Ο άνδρας απάντησε ήρε- µα: «Η µητέρα σου ήταν µια πουτάνα. Σε εγκατέλειψε για να φύγει µ έναν γερµαναρά». Στη βάρκα που σιγόπλεε ξανάπεσε σιωπή. Αργότερα στο σπίτι κανείς δεν υποψιάστηκε ότι πίσω από το χα- µογελαστό πρόσωπο και την επιφανειακή ωριµότητα της µικρής είχε φωλιάσει ένας µεγάλος πόνος. Πενήντα χρόνια αργότερα, ενώ πλησίαζε στη σύνταξη, η Εµιλί αποφάσισε να αναζητήσει τις ρίζες της. Εξεπλάγη όταν διαπίστωσε ότι αρκούσε να στείλει µια επιστολή σ ένα δηµαρχείο, να συναντήσει ένα πρόσωπο που γνώρισε τον πόλεµο ή να κάνει έρευνες σε γείτονες για να µετατρέψει τον πόνο της στη χαρά της εξερεύνησης. Ταξίδεψε, έζησε ευχάριστες και δυσάρεστες εµπειρίες, συνάντησε ανθρώπους, άλλους µε φλογερή και άλλους µε αµφίβολη υπόσταση, και δεν παρέλειψε ούτε ένα βιβλίο, ντοκιµαντέρ ή ταινία που είχαν σχέση µε τον εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο. Μέσω αυτής της κατάδυσης στη µνήµη, δεν επανέφερε τον πόνο του παρελθόντος. Αντιθέτως, ανακαλύπτoντας την κρυµµένη της ιστορία, έφερε στο φως γεγονότα που µπορούσε επιτέλους να χειριστεί: «Παίρνοντας τις απαντήσεις από τα δηµαρχεία, βρίσκοντας άρθρα εφηµερίδων της εποχής, τακτοποιώντας στα ντοσιέ µου τα γράµ- µατα και τις φωτογραφίες των ανθρώπων που συναντώ, έχω την αίσθηση ότι παίρνω στα χέρια µου την ιστορία µου και καλύπτω το κενό της καταγωγής µου». Αυτή η σχολαστική εργασία επιτελούσε έναν ανασχηµατισµό της αναπαράστασης του εαυτού, εφόσον κάλυπτε το τεράστιο κενό της καταγωγής µε ντοσιέ και αρχεία. 13

6 Αυτό συνέβαινε µέχρι την ηµέρα που, χάρη σ έναν υπάλληλο του δηµαρχείου, η Εµιλί επισκέφτηκε µια ηλικιωµένη κυρία που είχε γνωρίσει τους γονείς της και είχε στα χέρια της µια φωτογραφία. Για πρώτη φορά στη ζωή του, το παιδί των εξήντα χρόνων µπορούσε να δει επιτέλους το πρόσωπο των γονιών του. Ήταν όµορφοι και νέοι, µε τα αστεία ρούχα της εποχής τους, το µικροσκοπικό γυναικείο καπέλο της µητέρας της και τα δίχρωµα παπούτσια του πατέρα της. Η Εµιλί τούς ερωτεύτηκε αµέσως. Από εκεί και έπειτα η έρευνα ήταν εύκολη: βρήκε εύκολα το σύνταγµα του πατέρα της και, καθώς οι Γερ- µανοί λατρεύουν τη µουσική, τη λογοτεχνία και τη φωτογραφία, σε λίγους µήνες απέκτησε έναν θησαυρό παλιών φωτογραφιών τις οποίες τοποθέτησε σ ένα άλµπουµ. Η ντροπή που όλη της τη ζωή σκοτείνιαζε την ψυχή της έδωσε τη θέση της στην υπερηφάνεια για τους ωραίους, νέους και καλλιεργηµένους γονείς της. Η µητέρα της δεν ήταν πια µια πουτάνα και ο πατέρας της έπαυε να είναι ένας γερµαναράς. Μια νεαρή Γαλλίδα είχε απλώς αγαπήσει έναν νεαρό Γερµανό στρατολογηµένο για τον πόλεµο. Η Εµιλί ανακάλυπτε ότι είχε γεννηθεί από έναν έρωτα, και αυτή η καινούρια αναπαράσταση των ριζών της άλλαζε τα συναισθήµατα που ένιωθε για τον ίδιο της τον εαυτό. Με µία µόνο λέξη, µε µία φωτογραφία, πέρασε από την ντροπή στην υπερηφάνεια. Στη συνέχεια ανακά λυψε τη διαδοχή των γεγονότων, τακτοποίησε τα έγγραφα, τα γράµµατα, τα άρθρα και τις φωτογραφίες των εφηµερίδων µε το σύνταγµα του πατέρα της. Έδειχνε το άλµπουµ της σε όποιον ήθελε να το δει. Η καλύτερή της φίλη, που 14 από τα παιδικά της χρόνια µοιραζόταν τη θλίψη της, συµ- µερίστηκε τη χαρά της σιωπούσε όµως όταν η Εµιλί σχολίαζε µε υπερηφάνεια τις φωτογραφίες του πατέρα της µε τη στολή της Βέρµαχτ. Η φίλη της ήταν Εβραία, και αυτός ο στρατιωτικός εξοπλισµός είχε για εκείνη µια αγχωτική σηµασία. Η δική της ιστορία έβαζε στην ίδια στολή τη σφραγίδα ενός εγκλήµατος, ενώ η Εµιλί έβρισκε σε αυτήν ένα υποστύλωµα για την ταυτότητά της, την αίσθηση του ανήκειν σε µια όµορφη κουλτούρα. Γινόταν Γερµανίδα, και δεν ήταν πια η κόρη ενός γερµαναρά. Τα χρόνια µετά τον πόλεµο η Εµιλί δεν είχε κατορθώσει να αναζητήσει τις ρίζες της. Το πολιτισµικό της περιβάλλον δεν της είχε δώσει τη δυνατότητα να δηµιουργήσει µια όµορφη ιστορία. Καταδίκαζε το παιδί αποκαλώντας το «κόρη γερµαναρά», και ο θετός της πατέρας, µε µία µόνο φράση, είχε θανατώσει την ψυχή της. Ο Πιερό πέρασε από την υπερηφάνεια στην ντροπή, ενώ η Εµιλί έκανε την αντίστροφη διαδροµή, διότι οι αφηγήσεις των γύρω τους, της οικογένειάς τους και του πολιτισµικού τους περιβάλλοντος δηµιούργησαν στην ψυ - χή των δύο παιδιών µια αναπαράσταση του εαυτού παραµορφωµένη από τους κοινωνικούς µύθους. Είναι λοιπόν δυνατόν να τροποποιηθούν τα βαθύτερα συναισθή - µα τα ενός ατόµου ανάλογα µε τις αφηγήσεις που το περι βάλλουν, µε αυτά που λέγονται καθώς και µε το πώς λέγονται. Η ρητορική, δίνοντας µορφή στα γεγονότα µέσω των λέξεων και των χειρονοµιών, δοµεί τον εσωτερικό κόσµο των ατόµων. Μήπως κάποιες κοινωνίες διευκολύνουν την ανθεκτικότητα βοηθώντας αυτόν που υπέστη ένα τραύµα να ανακαλύψει έναν νέο τρόπο ανάπτυξης, 15

7 ενώ κάποιες άλλες την εµποδίζουν αφηγούµενες διαφο - ρετικά το ίδιο δράµα; Η ντροπή και ο πόνος Οι ψυχοτραυµατικές διαταραχές είναι σχεδόν οι ίδιες όποιο κι αν είναι το πολιτισµικό περιβάλλον. Κάποιος που έχει υποστεί ένα τραύµα γίνεται αγχώδης, ευερέθιστος, ξαναβλέπει τις εικόνες τρόµου, µε το παραµικρό γεγονός ανακαλεί το τραύµα και επαναφέρει µέσα του τον πόνο. Κάθε κουλτούρα όµως, στη µετατραυµατική φάση, παρέχει δυνατότητες έκφρασης του τραύµατος, που είτε επιτρέπουν την επαναδιαχείρισή του οδηγώντας στην ανθεκτικότητα είτε την εµποδίζουν 2. Στην κουλτούρα της Ρουάντας το γέλιο και το κλάµα θεωρείται απρέπεια. Όσοι έχουν υποστεί τραύµα δίνουν στο πρόσωπό τους µια έκφραση αξιοπρέπειας, επιφανειακά αδιάφορη, προκειµένου να αποκρύψουν τον πόνο τους. Στις νυχτερινές συνάξεις, όµως, µπορούν να πουν τι τους συνέβη και να διηγηθούν πώς αντέδρασαν, διότι έχουν τη σιγουριά ότι κανείς δεν θα κρίνει την αφήγηση της φρίκης τους. Όταν ένας τραυµατισµένος δυσκολεύεται να εκφραστεί ή απλώς να πει «Να τι µου συνέβη», µπορεί να κατασκευάσει µια ιστορία που όλοι την ακούν µε σε βασµό. Ένας δυτικός θεατής αυτού του θεάτρου του τραύ µατος 2. Marsella A. J., Friedman M. J., Gerrity E. T., Scurfield R. M. (επιµ.), Ethnocultural Aspects of Posttraumatic Stress Disorder, Washington, DC, American Psychological Association, θα διέκρινε έκπληκτος µια αδιαφορία στην πρώτη πράξη, της ηµέρας, και θα εισέπραττε µια σκανδαλώδη επιδειξιοµα νία στη δεύτερη πράξη, της νυχτερινής σύναξης. Μόνο µια προσωπική συζήτηση θα τον έκανε να ανακαλύψει ότι ο τραυµατισµένος αποκρύπτει τον πόνο του την ηµέρα και τον εκφράζει υπό τη µορφή ιστορίας τη νύχτα. Με αυτή τη σεµνή ρητορική δεν θα κυνηγηθεί ούτε θα στιγµατιστεί ποτέ, αλλά αντίθετα θα γίνει αποδεκτός µαζί µε το τραύµα του. Ο πόνος είναι πιθανώς ο ίδιος σε όλη την τραυµατισµένη ανθρωπότητα, αλλά ο τρόπος µε τον οποίον τον εκφράζουµε και η συναισθηµατική του διαχείριση εξαρτώνται από τα στηρίγµατα της ανθεκτικότητας που προσφέρει στον τραυµατισµένο το πολιτισµικό περιβάλλον. Η παρότρυνση προς την έκφραση ή, αντίθετα, ο εξαναγκασµός στη σιωπή, η συναισθηµατική υποστήριξη ή η αποδοκιµασία, η κοινωνική αρωγή ή η εγκατάλειψη, προσδίδουν στο ίδιο τραύµα διαφορετική σηµασία, ανάλογα µε τον τρόπο που κάθε κουλτούρα δοµεί τις αφηγήσεις της 3. Έτσι το ίδιο γεγονός µπορεί να περάσει από την ντροπή στην υπερηφάνεια, από τη σκιά στο φως. Ο Πιερό σιώπησε όταν έγινε γνωστή η προδοσία του πατέρα του. Η Εµιλί εξεπλάγη όταν όλος ο πόνος του παρελθόντος µπόρεσε να µεταµορφωθεί στη µεγάλη χαρά της ανακάλυψης και της αφήγησης της ιστορίας της. Συµβαίνει κάποτε οι κοινωνικές περιστάσεις της µετατραυµατικής περιόδου να γκρεµίζουν κάθε στήριγµα ανθε - 3. Summerfield D., «A critic of seven assumptions behind psychological trauma programmes in war-affected areas», Social Science and Medicine, 1999, 48, σ

8 κτικότητας. Ο Μουγκάµπο, ο µικρός Τούτσι, ήταν καλός µαθητής και εκπρόσωπος της τάξης του καθώς ήξερε να δη- µιουργεί ευχάριστες σχέσεις. Του ήταν αδύνατον να µαντέ - ψει την τραγωδία που τον περίµενε όταν είδε να µπαίνουν στο σχολείο του οι γείτονες των γονιών του, ο φαρµακοποιός και ο ιδιοκτήτης του συνεργείου αυτοκινήτων, οπλι σµένοι µε µαχαίρια και ρόπαλα. εν ένιωσε κανέναν κίνδυ νο όταν είδε τους συµµαθητές του να τον δείχνουν στους εισβολείς. Τραυµατίστηκε βαριά, αλλά, ευτυχώς, ένα χτύπηµα από κλοµπ τού έδωσε την όψη νεκρού. Ξαναβρήκε τις αισθήσεις του ύστερα από πολλές µέρες που ήταν σε κώµα, µέσα σε µια εκκλησία στρωµένη µε πτώµατα σε αποσύνθεση. Οι ενήλικες που τον ανακάλυψαν τον φρόντισαν, τον περιποιήθηκαν, και το παιδί ένιωσε στο βλέµµα τους µια καθησυχαστική συµπόνια. Όµως η διαδικασία της ανθεκτικότητας δεν λειτούργησε διότι η κουλτούρα, κατεστραµµένη από τη γενοκτονία, είχε χάσει την επαφή της µε τον λόγο. Την ηµέρα δεν µπορούσε να κάνει τίποτα, αλλά και τη νύχτα δεν µπορούσε να πει τίποτα, καθώς δεν υπήρχαν πια οι νυχτερινές συνάξεις. Το παιδί ήταν αιχ- µάλωτο των εικόνων τρόµου που είχαν χαραχτεί στη µνή- µη του δεν υπήρχε τίποτα να το βοηθήσει να διαχειριστεί την αναπαράσταση του τραύµατος. Μερικούς µήνες αργότερα άρχισε να υποφέρει από οπτικές παραισθήσεις και σοβαρές ψυχοτραυµατικές διαταραχές. Ένας άλλος, ο Ακαγέσου, κάτω από τις συνθήκες στις οποίες βίωσε τη γενοκτονία, υποχρεώθηκε να σιωπήσει. Οι χώροι επικοινωνίας είχαν αποκατασταθεί, ωστόσο το παιδί δεν µπορούσε να µιλήσει εκεί. Το σενάριο του τρό- µου είχε φυτέψει βαθιά στη µνήµη του µια φρικιαστική 18 αναπαράσταση που του ήταν αδύνατον να διαχειριστεί. Ο πατέρας του ήταν Χούτου και η µητέρα του Τούτσι. Όταν ξέσπασε η γενοκτονία, η θεία του έτρεξε να σωθεί στο σπίτι της αδελφής της, που την έκρυψε στο γκαράζ. Ο Ακαγέσου τής πήγαινε καθηµερινά φαγητό, αλλά ένα βράδυ φτάνοντας είδε εµβρόντητος τον πατέρα του να αρπάζει τη γυναίκα από τα µαλλιά και να τη σκοτώνει χτυπώντας τη µε το τσεκούρι. Η σιωπή του θανάτου τροµο - κράτησε το παιδί. Η θεία του προσπαθούσε να προστατευτεί από τα χτυπήµατα του πατέρα του. Ούτε µια λέξη, ούτε µια κραυγή ανάµεσα σε αυτά τα δύο πρόσωπα που γνωρίζονταν καλά µεταξύ τους. Τίποτα. Ούτε ένας θόρυβος. Ούτε µια λέξη ακόµα κι όταν ο πατέρας επέστρε - ψε στο σπίτι φορώντας καθαρά ρούχα. Στο τέλος της γενοκτονίας, οι γονείς του Ακαγέσου έγιναν το σύµβολο της εθνικής συµφιλίωσης. Ο πατέρας Χούτου παντρεµένος µε µια Τούτσι εξελέγη δικαστής ενός δικαστηρίου «Γκακάκα»*. Στο χωριό έλεγαν ότι η σοφία αυτού του ανθρώπου επανέφερε την ειρήνη. Μόνο ο Ακαγέ σου γνώριζε, αλλά δεν µπορούσε να µιλήσει. Μιλώντας, θα σκότωνε τον πατέρα του και θα κατέστρεφε την οικογέ νειά του. Σιωπώντας, γινόταν συνένοχος του εγκλή µατος 4. * ικαστήρια Γκακάκα: παραδοσιακό δικαστικό σύστηµα που τέθηκε σε ισχύ για να δικάσει υπόπτους για τη γενοκτονία του 1994 στη Ρουάντα. Μέσα από τις ακροάσεις του πληθυσµού, σκοπός ήταν η επίλυση των διαφορών, η απόδοση δικαιοσύνης και η συµφιλίωση. (Σ.τ.Μ.) 4. Ionescu S., Rutembesa E., Ntete J., «Effets post-traumatiques du génocide rwandais», στο S. Ionescu, C. Jourdan-Ionescu, Psychopathologies et société. Traumatismes, événements et situations de vie, Παρίσι, Vuibert, 2006, σ

9 Το παιδί έγινε µουγγό. Τα βράδια όµως που αποκοι- µιόταν, και η εγρήγορσή του µούδιαζε αποµακρύνοντάς τον από την πραγµατικότητα, τα φαντάσµατα της νύχτας ξυπνούσαν το θαµµένο δράµα και η σιωπηλή δράση της τροµακτικής σκηνής ξαναπρόβαλλε στη συνείδησή του. Θα ήταν αρκετό ν ανοίξει ο Ακαγέσου το στόµα του και να διηγηθεί την ιστορία, αλλά, για να µη γίνει υπεύ θυνος της καταστροφής της οικογένειάς του, σιωπούσε και προφύλασσε τον εσωτερικό του κόσµο: «Όταν µου µιλάνε για τη σοφία του πατέρα µου, προέδρου του δικαστηρίου Γκακάκα, προσπαθώ να µη σκέφτοµαι τίποτα, να µην αισθά - νοµαι τίποτα». Η σιωπή προστάτευε τους πάντες ακρωτη ριάζοντας την προσωπικότητα του παιδιού. Η ψυχή του Πιερό έσβησε µε την ανάγνωση ενός αρχείου. Η Εµιλί, πληγωµένη από τη φράση ενός πατέρα τον οποίο αγαπούσε, µπόρεσε να επαναδιαχειριστεί το επώδυνο συναίσθηµα που την κατέκλυζε γράφοντας την ιστορία της καταγωγής της. Ο Μουγκάµπο, επιζών σε µια κουλτούρα κατεστραµµένη, δεν βρήκε κανέναν χώρο έκφρασης του τραύµατος παρ όλη τη φροντίδα των µεγάλων. Ο Ακαγέσου, δέσµιος των συνθηκών της τραγω - δίας, µε τη σιωπή του υποτάχθηκε στον πόνο. Όλα αυτά τα παιδιά, µην µπορώντας να ξεφύγουν από την τραγωδία τους, φαντάστηκαν ότι είναι σκιάχτρα: «Εσείς, από τη στιγ- µή που έχετε µια πραγµατική οικογένεια και χώρους επικοινωνίας, είστε ανθρώπινα όντα. Εγώ όµως, αν διηγηθώ αυτό που συνέβη, θα σας τροµάξω, θα µε αποφύγετε. Πιστεύετε ότι είµαι Άνθρωπος, εγώ όµως ξέρω ότι έχω µόνο την όψη του». Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, υπάρχει µια αφήγηση, µερικές φορές µια φράση µόνο, που βα- 20 σανίζει, γκρεµίζει ή αντίθετα ξαναδίνει ζωή στον εσωτερικό κόσµο των πληγωµένων. Θα µπορούσαµε να ζήσουµε χωρίς ιστορίες, είτε αυτές µας βασανίζουν είτε µας ανακουφίζουν; Η ιστορία, αυτή µας ανοίγει τα µάτια Πέρασε καιρός µέχρι ν ανακαλύψω ότι φοβόταν την ιστορία του. εν ήξερα γιατί ο σύντροφός µου στις πεζοπορίες µού φαινόταν παράξενος, αν και ήταν ευγενικός, καλοντυµένος, χαµογελαστός και όλα τα σχετικά. Όταν του έλεγα «καληµέρα», µου απαντούσε φιλικά και µετά τίποτα! Αυτό ήταν όλο! «Τίποτα» είναι η λέξη που τον χαρακτήριζε. ύσκολα εγκαθιστάς σχέση µε το τίποτα. Η διήγηση κάποιας ιστοριούλας θα µπορούσε να είχε καλύψει το κενό ανάµεσά µας και να είχε δηµιουργήσει έναν τρόπο συνύπαρξης. Την προηγούµενη Παρασκευή είχαµε πάει να περπατήσουµε στο µονοπάτι του Εβεσκά, ενός από τους λόφους που αγκαλιάζουν την πόλη Λα Σεν. Καθώς δεν είχαµε τίποτα να πούµε, περιοριζόµασταν στο να κά νουµε το ένα βήµα µετά το άλλο, πράγµα που απέδιδε. Αργότερα επιστρέψαµε. Είχαµε δει απλώς έναν δρόµο να ξετυλίγεται ανάµεσα στις βίλες του προαστίου. Την Κυριακή ξαναπέρασα από το ίδιο µονοπάτι µε µια φίλη ναυτικό, οπαδό του Βοναπάρτη, από αυτούς που συναντάς στην Τουλόν. Με οδήγησε στο πιθανό σηµείο του πυροβολείου των «Σας Κοκέν» (Chasse-Coquins) στον λό - 21

10 φο Μπλαν, λίγο πιο κάτω από τον λόφο Ντονάρ, όπου ο Βοναπάρτης είχε εγκαταστήσει το πυροβολείο των «Οµ σαν Περ» (Hommes-sans-Peur)*. Μπροστά σ ένα σκουριασµένο συρµατόπλεγµα, στηριγµένο σε τσιµεντένιες κολόνες, µου εξήγησε ότι οι ηµοκρατικοί δεν µπορούσαν να τοποθετήσουν τα κανόνια τους στην κορυφή του λόφου διότι οι Άγγλοι θα τους αντιλαµβάνονταν. Γι αυτό τα έβαλαν χαµηλότερα, σε αυτό το σηµείο απ όπου δεν φαινόταν καν η θάλασσα. Λίγες λέξεις στάθηκαν αρκετές για να µεταµορφώσουν το σκουριασµένο συρµατόπλεγµα και τις τσιµεντένιες κολόνες σε παρατηρητήρια. Εκεί, προστατευµένοι, όπως ο Βοναπάρτης στο πυροβο - λείο των «Οµ σαν Περ», µπορούσαµε να κανονιοβολήσουµε το οχυρό του όρους Κερ όπου είχαν εγκατασταθεί οι Άγγλοι για να προστατευτούν 5. Τα δέντρα και οι σύγχρονες κατασκευές εµπόδιζαν τη θέα της θάλασσας, αλλά, αγνοώντας αυτό το γεγονός, µπορούσαµε να κατευθύνουµε τις βολές µας. Η αφήγηση όσων συνέβησαν σ εκείνους τους λόφους είχε µεταµορφώσει την πραγµατικότητα. Με τις λέξεις µας µπορούσαµε να δηµιουργήσουµε ένα γεγονός και να χτίσουµε έναν συναισθηµατικό δεσµό. Τα αρχεία µάς παρείχαν µερικά κοµµάτια της ιστορίας µε τα οποία κατασκευάσαµε µια αναπαράσταση της εποχής του Βοναπάρτη, * Ο συγγραφέας αναφέρεται στην πολιορκία της Τουλόν (1793), που βρισκόταν υπό τον έλεγχο των Βρετανών. Ο νεαρός τότε αξιω- µα τικός Ναπολέων Βοναπάρτης, που ανήκε στις δυνάµεις των ηµο - κρατικών, πολιόρκησε την Τουλόν και τελικά την κατέλαβε. (Σ.τ.Μ.) 5. Vieillefosse P., «Bonaparte au siège de Toulon, 1793», Cahiers seynois de la mémoire, αρ. 2, Ιανουάριος που βρέθηκε σε αυτό ακριβώς το σηµείο, κοντά στο σκουριασµένο συρµατόπλεγµα και στις τσιµεντένιες κολόνες. Όταν η ψυχή της µικρής Εµιλί θανατώθηκε από τη φράση-καταπέλτη «Η µητέρα σου είναι µια πουτάνα που έφυγε µε έναν γερµαναρά», το παιδί, µόλις τελείωσε το ψάρεµα, γυρίζοντας στο σπίτι, είχε την παράξενη εντύπω ση ότι οι άνθρωποι φορούσαν µάσκες! Χαµογελούσαν και µιλούσαν ως συνήθως, περιέβαλλαν το παιδί µε ευγένεια, κι όµως έµοιαζαν ψεύτικοι: «εν είναι φυσιολογικό να φέρονται ευγενικά στην κόρη ενός γερµαναρά», σκεφτόταν το παιδί. «Οι µεγάλοι θα πρεπε να µε περιφρονούν έχω ακούσει πώς µιλούν συνήθως για τους γερ- µαναράδες. Το ότι µου µιλούν µε ευγένεια σηµαίνει ότι προετοιµάζουν κάποιο ύπουλο χτύπηµα». Η Εµιλί άρχι σε να τους θεωρεί υποκριτές, διότι κάθε σχέση γινόταν πλέον γι αυτήν ψεύτικη. Πενήντα χρόνια µετά, όταν ξαναβρήκε την ιστορία της σκαλίζοντας τα αρχεία, συναντώντας µάρτυρες, συνοµιλώντας και συγκεντρώνοντας φωτογραφίες, διαπίστωσε έκπληκτη ότι µαζί µε τις έρευνές της χτιζόταν η καινούρια αναπαράσταση του παρελθόντος της και άλλαζαν τα συναισθήµατά της απέναντι στον εαυτό της: «Αισθάνο- µαι περιέργεια για όσα µου απέκρυψαν. Έχω πάθος για τα γεγονότα που αγνοώ. ιαβάζω, ταξιδεύω και, όταν έχω µια άσχηµη συνάντηση, καταφέρνω να γελάω µ αυτή αργότερα µε τους φίλους µου. Πηγαίνω στη Γερµανία όπου ξαναβρίσκω ετεροθαλή αδέλφια µου, ασχολούµαι µε µια οργάνωση για παιδιά που γεννήθηκαν στη διάρκεια του πολέµου από γυναίκες Γαλλίδες και Γερµανούς στρατιώ - τες, ανακαλύπτω τις συνθήκες ζωής των γυναικών υπό 23

11 το καθεστώς του Βισύ και καταλαβαίνω ότι είµαι αθώα, νιώθω άνετα. Υπέφερα υπερβολικά από το βλέµµα των άλλων ανακαλύπτω ότι είµαι παιδί της αγάπης. εν έκανα κανένα έγκληµα, έκανα λάθος που ντρεπόµουν και κατάλαβα επίσης ότι τα παιδιά κάθε ναζί και κάθε πουτάνας είναι το ίδιο αθώα µε µένα». Η αφήγηση είναι µια αγόρευση, µια νόµιµη άµυνα. Από τη στιγµή που θα σκεφτούµε το παρελθόν µας, θα προσπαθήσουµε να το επαναπροσδιορίσουµε 6. Απευθύνοντας αυτήν την ιστορία στους άλλους τροποποιούµε τις σχέσεις µας, παύουµε να αισθανόµαστε όπως πριν: «Αθώα, υπερήφανη και χαρούµενη αντί για ένοχη, ντροπιασµένη και δυστυχισµένη που ένιωθα πριν». Κάθε αφήγηση είναι µια απόπειρα απελευθέρωσης: «Συµµετείχα στις διηγήσεις των άλλων παιδιών για τους πατεράδες τους», λέει ο Πιερό. «Πίστευα ότι έχω έναν γενναίο πατέρα, και, όταν ανακάλυψα ότι ήταν προδότης µε το µέρος του δυνάστη, νεκρώθηκα για πολλά χρόνια. Σή- µερα ανακαλύπτω έναν πατέρα διαφορετικό. Τον φαντάζοµαι αδύναµο, µαταιόδοξο, αξιοκαταφρόνητο και συγκινητικό. Όλοι ήξεραν και κανείς δεν τολµούσε να καταστρέψει την εικόνα του. Όταν µου αποκάλυψαν στο αστυνοµικό τµήµα ότι εξαιτίας του τουφεκίστηκαν δεκατέσσερις παιδικοί του φίλοι, ένιωσα να πεθαίνω. Αλ - λά από τότε που προσπάθησα να καταλάβω, ξαναγύρισε µέσα µου λίγη ζωή. Νοµίζω ότι θα υποφέρω λιγότε- 6. Bruner J., Pourquoi nous racontons-nous des histoires?, Πα - ρί σι, Retz, 2002, σ. 17 [ελλ. έκδ.: ηµιουργώντας ιστορίες: Νό µος, λογοτεχνία, ζωή, µτφρ. από τα ιταλικά Β. Τσούρτου, Κ. Πο λυ δά - κη, Γ. Κουγιουµουτζάκης, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 2004]. 24 ρο την ηµέρα που θα µπορέσω να µιλήσω γι αυτό µε κάποιον που είχε παρόµοια εµπειρία µε τη δική µου». Ο Πιερό διαχειρίζεται το νέο του παρελθόν και έτσι αισθάνεται λιγότερο υποταγµένος στην αφήγηση των άλλων, στις ένδοξες περιπέτειες των παιδικών του φίλων ή στον καταπέλτη των επίσηµων αποκαλύψεων. Από τότε που άρχισε να ερευνά για την Αντίσταση και τους συνεργάτες αισθάνεται πιο ελεύθερος. Αυτός αποφασίζει σή- µερα πώς θα διαχειριστεί την προσωπική του ιστορία. Η αφήγηση δεν είναι επιστροφή του παρελθόντος, είναι η συµφιλίωση µε την ιστορία µας. Συνθέτουµε µια εικόνα, δίνουµε συνοχή στα γεγονότα, όπως θα επουλώναµε ένα άδικο τραύµα. Η κατασκευή µιας αφήγησης του εαυτού µας καλύπτει το κενό της καταγωγής που τυραννούσε την ταυτότητά µας. Ένα εγκαταλελειµµένο παιδί δεν ξέρει από πού προέρχεται η εικόνα του αρχίζει µε την αδυναµία αναπαράστασης της µητέρας και του πατέρα του: Ένα τεράστιο κενό στην καταγωγή του εαυτού! Από τη στιγµή που ένα παιδί γίνεται µέλος µιας σταθερής οικογένειας, η ταυτότητά του αρχίζει µε τους γονείς και τους παππούδες από τους οποίους προέρχεται. Οι ρίζες πηγαίνουν πίσω στον χρόνο, η ιστορία της ζωής του αρχίζει πριν από τη γέννησή του, και τα γεγονότα που χρησιµεύουν για τη δηµιουργία της ταυτότητάς του χρησι- µεύουν επίσης για την αιτιολόγηση της διάθεσής του. Όταν είναι θλιµµένο, γυρίζει πίσω στα παλιά χρόνια για να αναζητήσει τα γεγονότα που θα εξηγούσαν την κατάστασή του όταν είναι χαρούµενο, ανακαλύπτει άλλα γεγονότα, εξίσου αληθινά, που δίνουν στο παρελθόν του µια µορφή ικανή να ερµηνεύσει το παρόν του. 25

12 Η κυρία Μελ αγόρασε ένα µικρό διαµέρισµα κοντά στην ψαραγορά της Τουλόν. Έπειτα από καιρό διηγούνταν ότι ήταν «τρελή από ευτυχία» ακούγοντας το µικρό πλήθος να ξεφορτώνει τα καφάσια στις τέσσερις το πρωί και να αρωµατίζει τον δρόµο µε τη µυρωδιά των θαλασσινών. Όταν όµως η διάθεσή της γινόταν ξαφνικά µελαγχολική, εξοµολογούνταν ότι είχε υποφέρει πολύ από τον θόρυβο που έκαναν τα καφάσια την αυγή και από τη µυρωδιά των ψαριών. Η ανάκληση του ίδιου γεγονότος έπαιρνε στη µνήµη της διαφορετική συναισθηµατική απόχρωση ανάλογα µε τη διάθεσή της. Μια αυθεντική χίµαιρα Υπάρχει ο ισχυρισµός ότι κάθε αφήγηση είναι τόσο αληθινή όσο αληθινή είναι και η Χίµαιρα: κοιλιά ταύρου, φτερά αετού και πόδια λιονταριού. Όλα αληθινά, κι όµως τέτοιο ζώο δεν υπάρχει! Ίσως έπρεπε να γράψω: όλα είναι εν µέρει αληθινά, αλλά το ζώο είναι εντελώς ψεύτικο. Ή επίσης: όλα τα κοµµάτια είναι αληθινά, δεν είπα ποτέ ψέµατα ανακαλώντας τις αναµνήσεις µου, αλλά, ανάλογα µε τις περιστάσεις ή τη διάθεσή µου, ανακαλώ διαφορετικά επεισόδια, όλα τους τόσο αληθινά που θα µπορούσαν να συνθέσουν µια άλλη χίµαιρα. Η χίµαιρα του εαυτού µας είναι ένα θαυµαστό ζώο που µας εκπροσωπεί και µας προσδιορίζει. ίνει συνοχή στην ιδέα που έχει ο καθένας µας για τον εαυτό του, καθορίζει τις προσδοκίες µας και τους φόβους µας. Αυτή η χί- 26 µαιρα κάνει την ύπαρξή µας έργο τέχνης, αναπαράσταση, θέατρο των αναµνήσεών µας, των συγκινήσεών µας, των εικόνων και των λέξεων που µας συνθέτουν. Οι άνθρωποι χωρίς ιστορία έχουν χαοτική ψυχή. Χωρίς µνήµη και χωρίς σχέδιο, υποτάσσονται στο παρόν όπως ένας ναρκοµανής που είναι ευτυχισµένος µόνο στη λάµψη της στιγµής. Όταν κάποιος δεν έχει µνήµη, γίνεται ο κανένας, και, όταν φοβάται το παρελθόν του, παγι - δεύεται στη σκιά του. Το µόνο µέσον που µας οδηγεί στην αυτονοµία είναι η χίµαιρα, η θεατρική αναπαράσταση του εαυτού µας, η µαγική έλξη προς το απροσδόκητο, η αγάπη για τα σκα- µπανεβάσµατα της ζωής. Γι αυτό κάθε ιστορία φλερτάρει µε το τραύµα, στα όρια της καταρράκωσης. Αν δεν τραυµατιζόµασταν, η ρουτίνα της ύπαρξής µας δεν θα καταχώριζε τίποτα στις αναµνήσεις µας. Θα γράφαµε «βιογραφίες µε άδειες σελίδες» 7 και αυτή η πραγµατικότητα χωρίς τον λόγο θα αποκοίµιζε τον ψυχισµό µας. Οι χίµαιρές µας, ευτυχώς, κάνουν τη ζωή µας να µοιά - ζει µε µυθιστορηµατική περιπέτεια. Ρυθµίζουµε τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος και του µέλλοντός µας έτσι ώστε να συνθέτουν µια αφηγηµατική αλήθεια. Όπως κάθε ζωντανό ον, η χίµαιρα εξελίσσεται, µεταµορφώνεται ανάλογα µε τη στιγµή, εναρµονίζεται µε τα πρόσωπα που συναντά στο κάθε πολιτισµικό περιβάλλον που τυχαίνει να βρίσκεται. Η ιστορική αλήθεια δεν είναι ίδια µε την αφηγηµατι- 7. Collard C., Les Nuits fauves, Παρίσι, Flammarion, 1989 [ελλ. έκδ.: Άγριες νύχτες, µτφρ. Ντ. Πέππα, Αθήνα, Πατάκης, 1993]. 27

13 κή, που µας µαγεύει ή µας καταθλίβει. Ένα καινούριο αρχείο, µια απρόσµενη µαρτυρία, δοµούν τη χίµαιρα της ιστορίας µέχρι τη στιγµή που ένα άλλο αρχείο ή µια άλλη µαρτυρία θα έρθει να την τροποποιήσει. Αυτό το ζώο είναι συγκεκριµένο διότι η ανατοµία του πιστοποιείται από αληθινά στοιχεία. Αλλά, όταν ένα νέο δεδοµένο τροποποιεί τον σκελετό, το ζώο καλείται ν αλλάξει µορφή. Η χίµαιρα της αφήγησης είναι πιο δυναµική: είτε θλιβερή είτε χαρούµενη, τρέχει προς τους άλλους για να τους διηγηθεί την ιστορία της. Ο τρόπος όµως µε τον οποίο οι άλλοι αντιδρούν καθορίζει τον τρόπο και της δικής της έκφρασης. Ο περίγυρος συµµετέχει στην αυτοβιογραφι - κή αφήγηση! Μια µέρα, ένα γεγονός µάς δίνει την ευκαι - ρία ν αρπάξουµε τα ηνία της χιµαιρικής αναπαράστασης και να ελέγξουµε το θέαµα της ύπαρξής µας. Γινόµαστε έτσι ικανοί να τροποποιήσουµε το αίσθηµα που προκαλείται από τη νέα αναπαράσταση του εαυτού µας. Ο Πιερό και η Εµιλί, µέσα από επιτυχίες, χαρές και βάσανα, κατόρθωσαν να ξεκινήσουν τη διεργασία της ανθεκτικότητάς τους µετά την αλλαγή των αφηγήσεων του περίγυρού τους. Αντίθετα ο Μουγκάµπο και ο Ακαγέσου είναι ακόµη δέσµιοι µιας κατεστραµµένης κουλτούρας και µιας ανείπωτης οικογενειακής κατάστασης αντίστοιχα. Οι προσωπικές τους χίµαιρες δεν µπορούν να καλπάσουν, η κουλ τούρα τις εγκλωβίζει και τις εµποδίζει ν αναπτυ - χθούν. Κάποια µέρα όµως θα επανέλθει η ζωή, µια καινούρια κοινωνία θα τους ξαναδώσει τα ηνία της αναπαράστασης της τραγωδίας τους. εν είµαστε κύριοι των καταστάσεων που δηµιουργούν στην ψυχή µας το νόηµα των πραγµάτων. Μας µένει όµως 28 µια µικρή ελευθερία όταν παρεµβαίνουµε στο πολιτισµικό περιβάλλον προκειµένου να βοηθήσουµε τους τραυµατισµένους να ξαναβρούν έναν νέο τρόπο εξέλιξης µέσα από την ανθεκτικότητα. Κάθε αρχείο, κάθε συνάντηση, κάθε γεγονός που µας καλεί να δηµιουργήσουµε µια άλλη αφηγηµατική χίµαι - ρα, αποτελεί µια ευαίσθητη περίοδο της ύπαρξής µας, µια γόνιµη στιγµή, µια χαοτική αναστάτωση. Αυτή είναι η αφετηρία για την επώδυνη προσπάθειά µας να ξαναµάθου- µε να ζούµε ευτυχισµένοι! Τι πρόκειται να διαβάσετε, ίσως Μερικές µέθοδοι της ανθεκτικότητας θα µας γίνουν κατανοητές µέσα από τη µελέτη των ψυχικών συνεπειών που επιφέρουν οι φυσικές καταστροφές. Θα αντιληφθούµε ότι τα συµπεράσµατα διαφέρουν ανάλογα µε το πολιτισµι κό πλαίσιο. Οι συµφορές που πλήττουν τους ανθρώπους µε δι κή τους υπαιτιότητα είναι συχνότερες και έχουν εµφανέστερες συνέπειες. Μας παρέχουν τη δυνατότητα να µελετήσουµε τον νοητικό κόσµο αυτών που τις προκαλούν. Ο ορισµός της τροµοκρατίας εξαρτάται από ποια οπτική γωνία τον θέτεις. Προκύπτει επίσης άνθρωποι καλής ανατροφής να διαπράττουν διαστροφικές πράξεις χωρίς να είναι οι ίδιοι διαστροφικοί. Όσο για τους επιζήσαντες, αυτοί δεν είναι εντελώς νεκροί. εν είναι παρά σκιάχτρα, φαντάσµατα ανθρώπινων 29

14 όντων που δεν θα µπορέσουν να ξαναγίνουν αληθινά πρόσωπα παρά µόνο αν το περιβάλλον τους τους επιτρέψει να µιλήσουν. Η επιστροφή της ψυχικής ζωής µετά την αγωνία περιλαµβάνει µια στιγµή αποπροσωποποίησης που αγγίζει τον ηθικό µαζοχισµό. Η υποταγή, αναγκαία και καθησυχαστική για κάθε άνθρωπο, µπορεί, ανάλογα µε το περιβάλλον, να εξελιχθεί σε νοσηρές µορφές απόκτησης ισχύος ή και ηδονής από τον καταναγκασµό. Τα παιδιά που γλίτωσαν από µια γενοκτονία και τα υιο - θετηµένα παιδιά που έµαθαν ξανά να ζουν µέσα σε µια νέα αγκαλιά θα µας βοηθήσουν να κατανοήσουµε πώς ανακτάται η ζωή. Να λοιπόν, το βιβλίο σχεδόν τελείωσε. εν σας µένει να διαβάσετε παρά διακόσιες ενενήντα τέσσερις ακόµα σελίδες. Ι ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ 30

15 Προσαρµογή και εξέλιξη προς τέρψιν των κατσαρίδων Η ψυχική ζωή δεν θα µπορούσε να αναπτυχθεί µέσα στο χάος. Ο θόρυβος της πραγµατικότητας θα µας εµπόδιζε να βάλουµε σε τάξη τον κόσµο. Αλλά και αντιστρόφως, οι αναπαραστάσεις µας δεν θα έπαιρναν µορφή µέσα στη ρουτίνα, όπου µια πληροφορία που θα παρέµενε σταθερά η ίδια θα κατέληγε να µην είναι πλέον πληροφορία. Ο ρόλος της χίµαιρας είναι να βάζει σε τάξη τα φαινόµενα για να αποκτήσει ο κόσµος προς στιγµήν µια σταθερή µορφή. Χάρη σε αυτό το µυθικό ζώο µπορούµε να διακρίνουµε τη σηµασία των πραγµάτων, των ανθρώπων και των γεγονότων. Γνωρίζουµε πλέον πώς να πορευό- µαστε µέσα στον κόσµο, πώς να δραπετεύουµε από αυτόν ή πώς να τον οικειοποιούµαστε. Προσαρµοζόµαστε στον κόσµο που µόλις ανακαλύψαµε και ανταποκρινό- µαστε στο νόηµα που του έδωσε η χίµαιρά µας. Αποκαλούµε «χάος» την αναταραχή της ζωής στην οποία δεν µπορούµε να δώσουµε όνοµα και πιστεύουµε στη χίµαιρα που δίνει µορφή στα φαινόµενα που εµείς αναπαριστούµε. Όταν ταξιδεύουµε, µας παρουσιάζεται ένας γρίφος. Βλέπουµε ξεκάθαρα ότι τα ζωικά και τα φυτικά είδη της χώρας που διασχίζουµε καταλαµβάνουν µόνο το κοµµάτι 33

16 του κόσµου που τα ευνοεί. Οι βελανιδιές της ακτής του Βαρ φυτρώνουν µακριά από τη θάλασσα και οι αλεπούδες βγαίνουν τη νύχτα στους κήπους των προαστίων. Εντούτοις στην ίδια περιοχή βρίσκει κανείς απολιθώµατα µα- µούθ, προϊστορικών τριχωτών ρινόκερων και φυτών που σήµερα δεν υπάρχουν. Σε αυτή λοιπόν τη γωνιά του πλανήτη συνέβησαν ριζικές ανατροπές. Τις ονοµάζουµε «αφανισµό» του είδους όταν µορφές ζωής χάνονται οριστικά, και «χάος» όταν η τάξη του Θεού ή του λόγου δεν έχει ακόµη σχεδιάσει ένα ορατό και µεταβατικό περίγραµµα για την αναταραχή της ζωής. Μπορούµε επίσης να ονο- µάσουµε «καταστροφή» µια απότοµη αλλαγή στον ρυθ- µό της ποίησης. Ξεκινά η απαγγελία ενός στίχου και ξαφνικά καταστροφή! Μια διακοπή υποχρεώνει σε διαφορετική απαγγελία του δεύτερου µέρους της στροφής. Η στιγµή αυτή του χάους, σαν µια ανάπαυλα, επιτρέπει την εξέλιξη από την παλαιά τάξη σ έναν νέο κόσµο. Η προσαρµογή είναι λοιπόν αναπόφευκτη και αδιάκο - πη, αφού το περιβάλλον είναι συνέχεια καινούριο. Έχου- µε την εντύπωση ότι ο κόσµος είναι αµετάβλητος διότι είµαστε θνητοί και στη διάρκεια της ζωής µας έχουµε ανάγκη να βάλουµε µια τάξη για να οργανώσουµε τη στρατηγική της ύπαρξής µας. Αν ήµασταν αθάνατοι, θα διαπιστώναµε ότι η σταθερότητα είναι σύντοµη και ότι κάθε τάξη οδηγεί στην αταξία. Σε µια βρόµικη κουζίνα οι κατσαρίδες είναι ευτυχισµένες. Προσαρµόζονται τέλεια, πολλαπλασιάζονται µε τέτοιους ρυθµούς που αλλάζουν το περιβάλλον µέχρι που δεν µπορούν πλέον να προσαρµοστούν σε αυτό. Η προσαρ µογή είναι πιθανώς η φωτογραφική στιγµή της ανα- 34 ΚΟΥΛΤΟΥΡΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ πόφευκτης αλληλεπίδρασης ενός όντος µε το µεταβαλλόµενο περιβάλλον µέσα στο οποίο ζει συνεχώς. Για να κατανοήσουµε αυτό το φαινόµενο, ας δούµε πώς τα ελάφια Σίκα κατάφεραν αρχικά να επιβιώσουν και µετά να εξαφανιστούν. Το 1916, πέντε ελάφια µεταφέρθηκαν στο νησί Τζαµ κοντά στο Μέρυλαντ των ΗΠΑ. Τα ζώα εγκλιµατίστηκαν τόσο καλά που, σαράντα χρόνια αργότερα, το 1955, αριθµούσαν τριακόσια, και όλα υγιέστατα. Ο κόσµος όλος εξεπλάγη όταν τα τρία τέταρτα των ζώων πέθαναν το 1958 αν και τίποτα δεν είχε αλλάξει στο νησί. Η θερµοκρασία, το νερό, ο χώρος και η βλάστηση εξασφάλιζαν την αφθο νία και την ηρεµία. Η απουσία θηρευτών και παρασίτων έκανε το νησί αυτό έναν παράδεισο για τα ελάφια. Για να εξηγηθεί αυτή η καταστρο φή, ήταν αναγκαία η παραδοχή ότι ένας και µόνο παράγοντας είχε ανατρέψει τον κόσµο αυτών των ζώων: η επιτυχής προσαρ- µογή τους! Ζούσαν τόσο καλά σε αυτό το νησί, πολλαπλα - σιάζονταν µε τέτοια ταχύτητα ώστε η υπερπροσαρµογή τους δηµιούρ γησε πληθυσµιακή συµφόρηση. Και καθώς είναι γνωστό ότι κάθε σύγκρουση προκαλεί στρες, που διαπιστώνεται εύκολα µε τη µέτρηση της κορτιζόλης και των κατεχολαµινών, αναγκαστικά συµπεραίνουµε ότι η εξαιρετική ανάπτυξη αυτού του πληθυσµού επέφερε κορεσµό στο περιβάλλον σε σηµείο που να προκαλούνται συνεχείς συγκρού σεις. Η υπερβολική συγκίνηση δηµιουργούσε στο εσωτε ρικό κάθε οργανισµού αισθητηριακό πανικό που σκότωνε τα ζώα εξαντλώντας τα επινεφρίδιά τους Christian J. J., «The roles of endocrine and behavioral factors in the growth of mammalian populations», στο A. Gorbman (επιµ.), Comparative Endocrinology, Νέα Υόρκη, Wiley, 1959, σ

17 Όταν το φαινόµενο της υπερπροσαρµογής εµφανίζεται σε ηπειρωτική περιοχή, ελέγχεται από τον ανταγωνισµό. Όταν πολλά φυτοφάγα προτιµούν µια περιοχή του πλα - νήτη, προκαλείται υπερβόσκηση 2, που µεταβάλλει κάθε µέλος της οµάδας. Όταν πάρα πολλοί αρουραίοι συνωστίζονται στην αφθονία ενός οχετού, γίνονται στο τέλος τόσο πολυάριθµοι που τα τελετουργικά της αλληλεπίδρα - σης µεταξύ των θηλυκών και των µικρών τους και µεταξύ των µελών της οµάδας δεν κατορθώνουν πια να οργανώσουν τη συνύπαρξή τους. Τα µέλη αποσυντονισµένα εγκαθιστούν µεταξύ τους σχέσεις εξαιρετικά βίαιες, εκεί που όλα πριν πήγαιναν καλά. Οι µητέρες τρώνε τα µικρά τους, τα αρσενικά αλληλοσκοτώνονται και η οµάδα αποδιοργανώνεται εξαιτίας της επιτυχούς προσαρµογής της. Αλίµονο στον νικητή Αλίµονο στον νικητή! Η δύναµή του θα τον θανατώσει. Τα ανθρώπινα όντα δεν οφείλουν τη δύναµή τους στη βιολογική τους δοµή. Είναι αξιοθαύµαστο το γεγονός ότι ένα είδος τόσο αδύναµο µπόρεσε να κατακτήσει τόσο µεγάλο µέρος του πλανήτη. Το δυνατό µας σηµείο είναι οι δεξιότητες. Η δεξιότητα του λόγου, που µας επιτρέπει, κουνώντας τη γλώσσα, να δώσουµε υπόσταση σ έναν κό- 2. Wynne-Edwards V. C., Animal Dispersion in Relation to Social Behaviour, Λονδίνο, Olivier & Boyd, ΚΟΥΛΤΟΥΡΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ σµο που διαφορετικά θα ήταν αδύνατον να συλλάβου- µε. Οι αφηγήσεις µας γεννούν θαύµατα, έργα τέχνης και ανατρεπτικές ιστορίες. Γεννούν όµως και τρόµο, προκα - ταλήψεις και λόγια µίσους. Στη δεξιότητα της γλώσσας προστίθεται η δεξιότητα της χρήσης των εργαλείων. Η πέτρα και η φωτιά µάς βοήθησαν να επιβιώσουµε αποµακρύνοντας τα θηρία που µας έτρωγαν για ορεκτικό. Μια υποτυπώδης τεχνολογία µάς επέτρεψε να ελέγξουµε ένα κοµµάτι του κόσµου, όπου δη- µιουργήσαµε ένα ευνοϊκό οικολογικό περιβάλλον. Αποθηκεύουµε τα τρόφιµά µας, ζεσταινόµαστε τον χειµώνα, δροσιζόµαστε το καλοκαίρι, χρησιµοποιούµε την ενέργεια των πραγµάτων, του νερού, του πετρελαίου και των άλλων έµβιων όντων που υποτάσσουµε ή καταναλώνουµε. Αυτή η εκπληκτική ικανότητα προσαρµογής δηµιουργεί µια νέα οικολογική πραγµατικότητα που αποτελεί το ανθρώπινο ισοδύναµο της υπερβόσκησης. Η πνευµατική µας ανωτερότητα µας επιτρέπει να αναπτυσσόµαστε µέ - σω της υπερεκµετάλλευσης της φύσης. Τα ελάφια Σίκα πέθαναν εξαιτίας της υπερβόσκησης. Η επιτυχής προσαρµογή τους έφερε µέσα της τον σπόρο της εξαφάνισης. Θα πεθάνουµε κι εµείς από τη δική µας υπερκατανάλωση; Οι πνευµατικές µας επιτυχίες φέρουν µέσα τους τον σπόρο του δικού µας θανάτου; Θα εξελιχθούµε προς τον αφανισµό, το χάος ή την καταστρο - φή; Ως αισιόδοξος, θα έκλινα προς την καταστροφή, η οποία, από τότε που η Γη είναι Γη, έχει χτυπήσει ήδη πέντε φορές. Μετά την ανάπαυλα, µια νέα τάξη εµφανίζεται, όπως έγινε πριν από εξήντα πέντε εκατοµµύρια χρόνια, όταν µια οικολογική αλλαγή προκάλεσε ασφυξία στους 37

18 δεινόσαυρους και ευνόησε τα θηλαστικά που αναπτύχθηκαν στη συνέχεια στον πλανήτη. Η ιδέα της καταστροφής δεν µε δυσαρεστεί, αφού ση- µαίνει µετάβαση σε έναν άλλο τρόπο συµβίωσης. Αν θέλουµε όµως να κατανοήσουµε το φαινόµενο της εξέλιξης µέσα από τη διαδικασία των καταστροφών, πρέπει να εγκαταλείψουµε τις ερµηνείες που προϋποθέτουν µία και µοναδική αιτία. Σύµφωνα µε τους συστηµικούς 3 συλλογισµούς, επιδρώντας έστω και σε ένα µόνο σηµείο του συστήµατος, είναι αρκετό για να τροποποιηθεί η λειτουργία του συνόλου. Μπορούµε να εξηγήσουµε αυτή την άποψη µε το παράδειγµα του λύγκα του Καναδά 4. Επί δύο περίπου αιώ - νες οι δερµατέµποροι τηρούσαν επιµελώς τα κατάστιχα µε τις πωλήσεις των δερµάτων. Τα κέρδη εναλλάσσονταν µε τις χρεοκοπίες, πράγµα που έδινε στις καµπύλες των διαγραµµάτων µια κυκλικότητα. Οι πτωχεύσεις επιδείνωναν τις κοινωνικές ανισότητες, καθώς µόνο τα παιδιά των πλουσίων µπορούσαν να φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία. Ώσπου µια µέρα οι κυνηγοί ανακάλυψαν ότι οι χρεο - κοπίες σχετίζονταν µε τη µείωση του αριθµού των λαγών µε λευκά πόδια. Αυτό γίνεται κατανοητό αν σκεφτούµε ότι η µείωση του πληθυσµού των λαγών επιφέρει πείνα 3. εν πρέπει να συγχέεται µε τον όρο «συστηµατικός». Συστη - µική: ανάλυση ενός ολικού φαινοµένου (κυκλοφορικό σύστη µα ή νευρικό σύστηµα) όπου πολλές διαφορετικές αλλά συντο νισµένες αιτίες συµµετέχουν στη λειτουργία του ίδιου αδιαίρετου συνόλου. Συστηµατική: µια θεωρία που υπεργενικεύεται µε σύνθετη ή απλή σκέψη. 4. Leakey R., La Sixième Extinction. Évolution et catastrophes, Παρίσι, Flammarion, 1997, σ ΚΟΥΛΤΟΥΡΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ στον λύγκα και, ως εκ τούτου, ζηµία στο εµπόριο δέρµα - τος. Μερικές δεκαετίες αργότερα διαπίστωσαν ότι για τη µείωση των λαγών ευθυνόταν η εξαφάνιση ενός αγρωστώδους φυτού, το οποίο είχε ξεραθεί κατά την πε ρίοδο αύξησης της θερµοκρασίας στον Καναδά. Όσοι έχουν µάθει να σκέφτονται µε όρους αποκλειστι - κής αιτιότητας και πιστεύουν ότι µία και µοναδική αιτία προκαλεί ένα και µοναδικό αποτέλεσµα θα δυσκολευτούν να καταλάβουν πώς η εξαφάνιση των λαγών µε λευκά πόδια οδήγησε στη βελτίωση της σχολικής επίδοσης των πλούσιων µαθητών. Όσοι όµως έχουν εξοικειωθεί µε την ακολουθία των αιτιοτήτων θα αντιληφθούν χωρίς δυσκο - λία ότι η άνοδος της θερµοκρασίας, ξεραίνοντας ένα αγρωστώδες φυτό, επέφερε πείνα στους λαγούς και συµπαρέ - συρε έτσι σε εξαφάνιση τους λύγκες. Η οικονοµική κατάρ ρευση των µικρών δερµατεµπόρων επηρέασε τις σπουδές των παιδιών τους, αφού οι γονείς δεν µπορούσαν πια να πληρώσουν τα ιδιωτικά σχολεία. Αυτός ο συλλογισµός χρησιµοποιεί την έννοια της καταστροφής και όχι του αφανισµού, διότι το στιγµιαίο χάος τροποποίησε το σύστηµα και δηµιούργησε έναν νέον τρόπο ζωής. Η επανάσταση είναι το αποτέλεσµα µιας απροσ - δόκητης αναταραχής, ενώ η καταστροφή αποτελεί την κατάληξη µιας εξελικτικής προσαρµογής που οδηγεί στην κατάρρευση. Η αναστάτωση της ζωής είναι τόσο ισχυρή που το σύστηµα ξαναµπαίνει βέβαια σε λειτουργία, αλλά µε διαφορετική µορφή. Φαίνεται µάλιστα ότι η καταστροφή αποτελεί κανόνα της εξέλιξης. Στο τέλος του Περµίου, πριν από διακόσια πενήντα εκατοµµύρια χρόνια, το 90% των θαλάσσιων ειδών 39

19 εξαφανίστηκε στο εκπληκτικά µικρό διάστηµα των διακοσίων χιλιάδων χρόνων 5. Μετά η ωκεάνια ζωή ανέκαµψε και εµφανίστηκαν νέα είδη πανίδας. Αυτή η καταστρο - φική ανάπαυλα προέκυψε πέντε φορές στην ιστορία του πλανήτη, σε σηµείο που κάποιοι βιολόγοι επικα λούνται την ανθεκτικότητα της φύσης 6. Η δύναµη της ζωής είναι τόσο µεγάλη ώστε, σαν τεράστιος χείµαρρος, επανέρχεται µε διαφορετική µορφή έπειτα από µια κατάρρευση. Το τραύµα, ένας παράξενος ελκυστής* Υπό αυτή την έννοια το χάος είναι ντετερµινιστικό 7! Ο συνδυασµός αυτών των δύο λέξεων εκπλήσσει, αλλά, αν αποδεχτούµε την άποψη ότι ένα πράγµα, µια οµάδα ή ένα υποκείµενο διαµορφώνεται από τις πιέσεις του περιβάλλοντος, δεν θα είναι δύσκολο να αντιληφθούµε ότι, όταν αυτοί οι δυναµικοί άξονες καταρρέουν σε µια στιγµή χάους, εµφανίζονται άλλοι που διατάσσονται γύρω από το πράγ- µα, την οµάδα ή το υποκείµενο. Το ανάλογο του χάους στον ανθρώπινο ψυχισµό είναι η τραυµατική κατάρρευση, ενώ η ανθεκτικότητα αντι- 5. Crasquin S., «Quand la vie faillit disparaître», La Recherche, Ιούνιος 2007, αρ. 409, σ Dufresne J., «Le roseau et le tartigrade», στο La Résilience. L Agora, Οκτώβριος-Νοέµβριος 1999, τόµ. 7, αρ. 1, σ * Παράξενος ελκυστής: όρος της «θεωρίας του χάους». (Σ.τ.Μ.) 7. Leakey R., La Sixième Extinction. Évolution et catastrophes, ό.π., σ ΚΟΥΛΤΟΥΡΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ στοιχεί στην αναδιάρθρωση του συστήµατος. Οι νεοντε - τερµινισµοί, οι «παράξενοι ελκυστές» 8 που εµφανίζονται στο χάος, είναι απρόβλεπτοι. Η γενεσιουργός δύναµη του έµβιου κόσµου δεν επανεµφανίζει ποτέ την ίδια µορφή ζωής. Μετά το χάος εφευρίσκει άλλες. Η αποδιοργάνωση ενός συστήµατος µπορεί να προέρχεται απέξω από αυτό, όπως όταν ένας µετεωρίτης σκοτεινιάζει την ατµόσφαιρα ή όταν ένας πόλεµος καταστρέ - φει µια κοινωνία. Μπορεί επίσης να προέρχεται από το εσωτερικό του, όπως όταν ένα είδος πολλαπλασιάζεται σε τέτοιον βαθµό ώστε κάθε µέλος αυτής της πληθωρικής οµάδας ζει πλέον σε ένα αισθητηριακό χάος, συνέπεια της επιτυχούς προσαρµογής του 9. Ύστερα από µια πυρκαγιά εµφανίζεται µια καινούρια χλωρίδα. Μετά την έκρηξη ενός ηφαιστείου το τοπίο µεταβάλλεται. Μετά την εξαφάνιση των αλεπούδων οι αρουραίοι πολλαπλασιάζο νται. Μετά τον θάνατο ενός συγγενή η οικογένεια αναδιοργανώνεται. Η χαοτική αναστάτωση δεν είναι τυχαία, αφού χιλιάδες ντετερµινισµοί µπορούν να δώσουν χιλιάδες διαφορετικές κατευθύνσεις, από τις οποίες µόνο κά ποιες θα ευνοηθούν από τις πιέσεις του περιβάλλοντος εν ανα- µονή της επόµενης καταστροφής. εν είναι κατ ανάγκην ο νικητής αυτός που επιβάλλει τη δική του τάξη 10. Μια αναπαραγωγή κυττάρων προ- 8. Thom R., «Halte au hasard, silence au bruit», Le Débat, αρ. 3, Παρίσι, Gallimard, Hastings A., Higgings K., «Persistence of transients in spatially structured ecological models», Science, 1994, τόµ. 263, σ Stuart L., Pimm L., Gittelman J. L., «Food webpatterns and their consequences», Nature, 1991, τόµ. 350, σ

20 καλεί καρκίνο, µια δηµογραφική έκρηξη οδηγεί στην ανο- µία εφόσον τα άτοµα συγκρούονται σε µια κοινωνία όπου επανεµφανίζεται ο συσχετισµός δυνάµεων. Η προσαρ- µογή, αναπόφευκτη, δεν είναι πάντα µια υγιής εκδήλωση. Η αρτηριακή πίεση που ανεβάζει το αίµα στον εγκέφαλο αντιτίθεται στο φαινόµενο της βαρύτητας, που τείνει να το κατεβάσει. Αυτή όµως η επιτυχής προσαρµογή προκαλεί κάποιες φορές υπέρταση που καταστρέφει τον εγκέφαλο τον οποίο µέχρι πρότινος προστάτευε. Οι αιχµάλωτοι, επίσης, προσαρµόζονται στον στενό χώρο του κελιού τους µε στερεότυπο βηµατισµό ή µε παραλήρη- µα που καλύπτει το κενό της ψυχής τους. Κι όταν η τεχνολογία προκαλεί µια ιλιγγιώδη αστικοποίηση, το πολιτισµικό περιβάλλον δεν έχει τον χρόνο να εξελιχθεί και να ενεργοποιήσει τα τελετουργικά της αλληλεπίδρασης που οργανώνουν τη συνύπαρξη. Βλέπουµε τότε να επανεµφανίζονται σε αυτούς τους χώρους όπου κυριαρχούν οι µηχανές κάποιες διαδικασίες αρχαϊκής κοινωνικοποίη - σης, στις οποίες ο αρχηγός µιας φατρίας, πλαισιωµένος από τους αξιωµατούχους του, επιβάλλει µε τη φυσική του δύναµη την ψυχολογική του επιρροή ή την οικονοµική του κυριαρχία. Η υποταγή σε αυτή την περίπτωση είναι µια προσαρµογή που, δίνοντας την ισχύ σ έναν τύραννο, εµποδίζει την εξέλιξη της οµάδας και τη δηµιουργικότητά της. Αλίµονο, ο νικητής µάς παρασέρνει σε µια θανατηφό - ρα τάξη! Ο Χέγκελ είχε ήδη υπογραµµίσει την «αδυνα- µία της νίκης» όταν η νίκη του Ναπολέοντα στην Ισπανία προκάλεσε µια τόσο µεγάλη λαϊκή αντίδραση που ευνοήθηκαν οι αντίπαλοί του. Το ίδιο φαινόµενο της πικρής 42 ΚΟΥΛΤΟΥΡΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ νίκης επανεµφανίζεται σήµερα στην Αλγερία, στο Ισραήλ και στο Ιράκ. Το χάος εφευρίσκει διαρκώς πρωτόγνωρες µορφές ζωής. Εδώ και πενήντα πέντε εκατοµµύρια χρόνια, στην ακτή του Ατλαντικού της Βόρειας Αµερικής, έχει συµβεί έξι φορές άνοδος της στάθµης του ωκεανού, που σκέπασε τα πάντα. Κάθε φορά που το νερό υποχωρούσε, εµφανιζόταν πανίδα και χλωρίδα πρωτόφαντη, όπως δείχνουν τα απολιθώµατα. Σε κάθε υποχώρηση του νερού, οι οικολογικές συνθήκες που υπήρχαν πριν από την πληµµύρα επανέρχονταν µια συστηµική προσαρµογή θα έπρεπε λοιπόν να επαναφέρει τα ίδια φυτά και τα ίδια ζώα. Ε, λοιπόν, όχι! Και τις έξι φορές που συντελέστηκε µια ανατροπή εµφανίστηκαν νέες µορφές ζωής 11. «Επί µακρόν επικρα - τούσε η άποψη ότι η ικανότητα του ανθρώπου να τραυ- µατίζει τη φύση ήταν ένα πρόσφατο φαινόµενο της ανθρώπινης ιστορίας» 12. Ανακαλύπτουµε όµως τώρα ότι, µόλις ο άνθρωπος εµφανιστεί σε ένα σηµείο της υδρογείου, προκαλεί µε τις δηµιουργικές του δεξιότητες ένα χάος που παρασύρει στον αφανισµό πανίδα και χλωρίδα. Η επιστήµη, µε κάθε καινούρια ανακάλυψη ενός απροσδόκητου ντετερµινισµού, µεγεθύνει αυτή την ικανότητα δηµιουργώντας ένα χάος που ανατρέπει τις αναπαραστά - σεις µας. εν µπορεί κανείς να συµπεριφερθεί λογικά σ έναν χαοτικό κόσµο, διότι είναι αδύνατον να βρει κάποιο νόη- 11. Jackson J. B. C., «Community unity?», Science, 1994, τόµ. 204, σ Leakey R., La Sixième Extinction. Évolution et catastrophes, ό.π., σ