Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών

Transcript

1

2 ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΝΕΤΑΣ Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών 2η έκδοση E-BOOK Πα νε πι στη μια κες Εκ δο σεις Κρη της Ι δρυ τική δω ρεά Πα γκρη τι κής Ενώ σε ως Αμε ρι κής Η ΡΑ ΚΛΕΙΟ 2011

3 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ ΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ & ΕΡΕΥΝΑΣ Η ρά κλειο Κρή της: Τ.Θ. 1527, Τηλ , Fax: Α θή να: Κλεισόβης 3, Τηλ , Fax: ΣΕΙ ΡΑ: ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΛΑΪΚΕΥΣΗ Διευ θυ ντής σει ράς: Στέφανος Τραχανάς 2010 Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Πρώτη έκδοση: Φεβρουάριος 2010 Δεύτερη έκδοση: Φεβρουάριος 2011 Γλωσσική επιμέλεια: Νίκος Κουμπιάς (Π.Ε.Κ.) Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Εκτύπωση - βιβλιοδεσία: Λυχνία Σχεδίαση εξωφύλλου: Ντίνα Γκαντή ISBN

4 Στην πρώτη μου δασκάλα Νίκη Παρούση. στους Κωνσταντίνο Μητράκο, Hemming Virgin, Γιώργο Ακογιούνογλου, Νίκο Γαβαλά......που μου υπέδειξαν την επιστημονική οδό. Κανείς τους δεν θα δει την αφιέρωση. Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ Γνωρίζουμε το ένα χιλιοστό του ενός εκατοστού από αυτά που η Φύση μάς επιτρέπει να αντιληφθούμε. ALBERT EINSTEIN

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος Εισαγωγή στο θέμα: Τα φυτά δεν είναι λιγότερο περίπλοκα από τα ζώα, είναι απλώς διαφορετικά Το βασικό σχέδιο οργάνωσης των φυτών και οι διαφορές του από το ζωικό αντίστοιχο Τα φυτά είναι διατροφικώς αυτάρκη...36 Η διατροφική αυτάρκεια κάνει περιττή την κίνηση και καθορίζει το σχέδιο και την κατασκευή του σώματος των φυτών...41 Η έννοια του θανάτου στα φυτά Τα φυτά ως αποκεντρωμένοι οργανισμοί με ενισχυμένη ανεξαρτησία των μερών Πώς τα δένδρα προσεγγίζουν την αθανασία, και άλλα σχετικά ζητήματα...61 Οι ετήσιοι δακτύλιοι ως κλιματική μνήμη...62 Ελιξίρια μακροζωίας...67 Τα φυτά ως μηχανικοί του περιβάλλοντος...77 Η χημική ιστορία της ατμόσφαιρας, η φωτοσύνθεση και τα φυτά ως κυρίαρχοι παίκτες...87 Οι πλανητικές διαστάσεις μιας ενζυμικής αντίδρασης...97 Μέγεθος και ηλικία δεν σχετίζονται πάντοτε Πόσο ψηλά μπορεί να φθάσει ένα δέντρο; Διάρκεια ζωής και αθανασία των ειδών Σύντομη εξελικτική ιστορία των φυτών Ποιους οργανισμούς χαρακτηρίζουμε ως φυτά; Η ζωή στον πλανήτηγη πριν από την εμφάνιση των φυτών και μερικά κρίσιμα βιολογικά επεισόδια που τη διευκόλυναν Απαραίτητες δομικές και λειτουργικές καινοτομίες για τον εποικισμό της ξηράς Αλληλεπιδρώντα συστήματα: φυτά, κλίμα, ζώα, έδαφος Βίαιες αναταράξεις και η εξελικτική σημασία τους Γιατί δεν υπέστησαν τα φυτά μαζικές εξαφανίσεις; Αναπαραγωγικές ιδιομορφίες των φυτών και αντίσταση στην εξαφάνιση

6 ΤΙ ΘΑ ΕΒΛΕΠΕ Η ΑΛΙΚΗ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ 5 Το σεξ στους ακίνητους οργανισμούς Ερμαφρόδιτα κατά τη μορφή αλλά φυλετικώς διαχωρισμένα, κυρίως κατά τη χημεία Μοναχικότητα και αυτογονιμοποίηση Όπως πάντα, το ετερόφιλο σεξ κοστίζει, αν και στα φυτά την αμοιβή παίρνει συνήθως ο μεσάζων Χρώματα κι αρώματα Εξαπάτηση και αφοσίωση Γιατί τα φυτά φτιάχνουν δαπανηρούς καρπούς Η μετανάστευση στα φυτά συμβαίνει στο στάδιο του εμβρύου Ο κόσμος με τα μάτια των φυτών Εν αρχή ην το φως Τι «βλέπουν» τα φυτά; Πώς μετρούν τον χρόνο τα φυτά; Τι άλλο αντιλαμβάνονται τα φυτά; Η άμυνα ενός ακίνητου οργανισμού Η πολύπλοκη χημεία των φυτών καθορίζει τις διατροφικές συνήθειες των φυτοφάγων Κόστος εξοπλισμών, αμυντικές στρατηγικές, συμμαχίες και αντισυμβατικός πόλεμος Πώς επικοινωνούν τα φυτά μεταξύ τους; Συμβιώσεις παντού Η λεπτή ισορροπία μεταξύ συμβίωσης και παρασιτισμού Η πολύ στενή συμβίωση παραμορφώνει Το πρόβλημα του αζώτου στον πλανήτη Γη και μια συμβίωση φυτών και βακτηρίων με τεράστιες συνέπειες Μύκητες και φυτά σ ένα υπόγειο διαδίκτυο Ζώα που φωτοσυνθέτουν ή ένα εξελικτικό επεισόδιο εν τω γεννάσθαι Παραβιάσεις του βασικού βιολογικού τύπου Σαρκοφάγα φυτά Κινούμενα φυτά Είναι τα φυτά ευφυείς οργανισμοί, εν τέλει; Προς έναν βιολογικό ορισμό της ευφυΐας Παραδείγματα ευφυών φυτικών αντιδράσεων Αυτοαναγνώριση και λήψη αποφάσεων Μνήμη; Επίλογος: Ένας φόρος τιμής στον Δαρβίνο Βιβλιογραφία Ευρετήριο

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ...ή γιατί να γράψω ένα βιβλίο για τα φυτά...και γιατί εσείς να το διαβάσετε Θα μπορούσα να δηλώσω ότι το κίνητρο είναι πως τα γνωρίζω, αφού τη βιολογία τους διδάσκω στο πανεπιστήμιο εδώ και τριάντα χρόνια. Ωστόσο, καμιά αλήθεια δεν είναι απόλυτη και η προηγούμενη δήλωση υποκρύπτει έναν ανεπίτρεπτο και ματαιόδοξο κο μπασμό. Διορθώνω λοιπόν. Γνωρίζω, όπως και η υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα που ασχολείται με το αντικείμενο, μικρό μόνο μέρος, ψήγμα θα έλεγα, της βιολογίας των φυτών: εκείνο που οι σημερινές μέθοδοι μας επιτρέπουν να δούμε και οι τρέχουσες θεωρίες να εικάσουμε. Το βιβλίο αυτό περιέχει όσα αποδεχόμαστε για τη βιολογία των φυτών στην αυγή του εικοστού πρώτου αιώνα. Οι επόμενες γενεές θα γνωρίσουν περισσότερα. Ας υποθέσουμε, επίσης, ότι ο πανεπιστημιακός δάσκαλος δεν έχει ως μοναδικούς στόχους να κοινοποιεί στην επιστημονική κοινότητα τα αποτελέσματα των ερευνών του και στους φοιτητές το απόσταγμα των γνώσεων για τον κλάδο του. Η μεταφορά των γνώσεων αυτών στο ευρύ κοινό είναι πάντα μια ενδιαφέρουσα διανοητική άσκηση. Οι δυσκολότερες ερωτήσεις που θα μπορούσαν να τεθούν σε έναν επιστήμονα είναι αυτές που φαίνονται κατ αρχήν απλοϊκές, αυτές που θα έκανε ένα παιδί ή ένας περίεργος, ευφυής και οξυδερκής ενήλικας που δεν έχει καμία σχέση με το αντικείμενο ή ένας νοήμων εξωγήινος που έχει μελετήσει άλλες μορφές ζωής, εντελώς διαφορετικές από όσες μας είναι οικείες στον πλανήτη Γη. Πώς θα εξηγούσα λοιπόν τη βιολογία των φυτών στα παιδιά μου; Εδώ βρίσκεται η διανοητική πρόκληση. Με είχε εντυπωσιάσει ιδιαίτερα το απόφθεγμα του Αϊνστάιν ότι ένας επιστήμονας δεν δικαιούται να ισχυριστεί ότι γνωρίζει σε βάθος το αντικείμενό του, 11

8 ΤΙ ΘΑ ΕΒΛΕΠΕ Η ΑΛΙΚΗ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ αν δεν μπορεί να το εξηγήσει στη γιαγιά του. Ιδού λοιπόν η άσκηση: Να μπορέσει κανείς να ξεχάσει το χτεσινό πείραμα, να εστιάσει την προσοχή του στην ουσία των πραγμάτων και όχι στη λεπτομέρεια, να θέσει τις βάσεις για την κατανόηση των φυτών, αυτών των οργανισμών που είναι τόσο διαφορετικοί από τα οικεία σ εμάς ζώα, που έχουν τόσο διαφορετική συμπεριφορά και που διαμόρφωσαν την έμβια κατάσταση των πραγμάτων στον γαλαζοπράσινο πλανήτη, δηλαδή να κάνει τον αναγνώστη να δει τα φυτά με άλλα μάτια. Τι αποκόμισα λοιπόν εγώ από την τριακονταετή μελέτη των φυτών και πώς μπορώ να το μεταδώσω στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό με τρόπο προσιτό και, γιατί όχι, διασκεδαστικό; Είναι το εγχείρημα ρεαλιστικό; Είναι δυνατή η επιστημονική εκλαΐκευση; Μπορεί να γίνει κατανοητό από τον μέσο πολίτη το επιστημονικό επίτευγμα; Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η επιτυχία του εγχειρήματος εξαρτάται κατ αρχάς από τον συγγραφέα, ο οποίος πρέπει γράφοντας να απευθύνεται άμεσα στο κοινό που τον ενδιαφέρει. Ωστόσο, και το κοινό αυτό πρέπει να είναι δεκτικό, να επιθυμεί τη γνώση, να είναι διατεθειμένο να επιστρατεύσει τη νόηση και τη φαντασία του στην υπηρεσία της μάθησης. Ο συγγραφέας πιστεύει ότι η επιστήμη είναι απλή. Τόσο η κατανόηση όσο και η παραγωγή της νέας γνώσης (δηλαδή η επιστημονική έρευνα), απαιτούν ιδιότητες που είναι ήδη κτήμα του ανθρώπου. Διαφορετικά δεν θα ήταν δυνατή η ανάπτυξη της επιστήμης ως προϊόντος του ανθρώπινου πολιτισμού. Απαιτείται πρώτα-πρώτα κοινή λογική, ακόμα περισσότερο όμως χρειάζεται η ικανότητα ανατροπής της κοινής λογικής, η ευχέρεια και ετοιμότητα για την κατάρριψη παραδεδεγμένων απόψεων, τη διάψευση θεωριών όταν τα γεγονότα παύουν να τις στηρίζουν. Και, πάνω απ όλα, χρειάζεται περιέργεια για να γνωρίσουμε τον κόσμο που μας περιβάλλει, που χωρίς την κατανόησή του δεν παίρνουμε σωστές αποφάσεις και δεν αντιλαμβανόμαστε την πραγματική μας θέση στο εσωτερικό του. Είναι αυτή η έμφυτη περιέργεια που συνήθως εγκαταλείπουμε στην παιδική μας ηλικία όταν ο πρώτος βαριεστημένος, κουρασμένος και διανοητικά απαθής ενήλικας μας αποστομώσει με τη φράση «μα τι είναι αυτά που ρωτάς;» Ως φοιτητής χρησιμοποιούσα πολλούς τρόπους για να βαθμολογώ σιωπηλά τους καθηγητές μου. Ένας από τους τρόπους αυτούς είχε σχέση με τις απαντήσεις τους σε ερωτήσεις που θεωρούνταν 12

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ απλοϊκές. Μερικοί έδειχναν βαθειά γνώση του θέματος. Άλλοι τσαλαβουτούσαν πανικόβλητοι και αιφνιδιασμένοι σε απαντήσεις καταφανώς άσχετες με το ερώτημα, σημάδι ότι οι ίδιοι δεν είχαν αναρωτηθεί. Κάποιοι δήλωναν εντίμως προσωρινή άγνοια και έρχονταν καλύτερα προετοιμασμένοι στο επόμενο μάθημα. Ευτυχώς, λίγοι δήλωναν «αυτό κύριε θα έπρεπε να το γνωρίζετε» με αυστηρότητα και στόμφο αρκετό ώστε να αποτρέψουν ενοχλητικές ερωτήσεις στο μέλλον, να μειώσουν τη φοιτητική αυτοπεποίθηση και να αυξήσουν την απόσταση μεταξύ διδάσκοντος και διδασκομένων. Κανείς δεν θυμάται τα ονόματά τους, τουλάχιστον με τρόπο θετικό. Όλες λοιπόν οι ερωτήσεις είναι νόμιμες και οι πιο γόνιμες είναι όσες θεωρούμε απλοϊκές. Ένα κίνητρο για τον συγγραφέα είναι να θέσει τέτοιες ερωτήσεις και να αποπειραθεί απαντήσεις συμβατές με τις σημερινές απόψεις μας για τις λειτουργίες, τη συμπεριφορά και τον ρόλο των φυτών. Ωστόσο, προσοχή! Δεν υπάρχει για όλες τις ερωτήσεις απάντηση. Συνήθως διατυπώνουμε εκείνες τις ερωτήσεις που έχουν πιθανότητα να λάβουν μιαν εύλογη απάντηση. Τις άλλες τις αφήνουμε σε εκκρεμότητα κάτω από το χαλί, τις αγνοούμε μέχρι να αναδυθούν αμείλικτα όταν η συσσώρευση νέων γνώσεων τις επαναφέρει στην επικαιρότητα. Μην πυροβολείτε λοιπόν τον πιανίστα, κάνει ό,τι μπορεί για να δώσει απαντήσεις όπου μπορεί να δοθεί σήμερα μια απάντηση, όπου μπορεί να διατυπωθεί μια ερώτηση. Η αναζήτηση της αλήθειας δεν είναι εύκολη υπόθεση. Οι θεωρίες επιβεβαιώνονται μέχρι να διαψευστούν. Η ναυσιπλοΐα επί εκατοντάδες χρόνια γινόταν επιτυχώς παρ ότι στηριζόταν στην άποψη ότι η Γη είναι ακίνητη. Αυτά που σήμερα πιστεύουμε ως αληθινά και αυτονόητα μπορεί αύριο να κλονιστούν, διότι η «φύσις κρύπτεσθαι φιλεί» και δεν αποκαλύπτει εύκολα τα μυστικά της. Ο τρόπος να προσεγγίσουμε την αλήθεια, που πάντα μας φαίνεται κοντά και πάντα μας διαφεύγει, είναι η μελέτη και μια στάση περιέργειας και θαυμασμού για τον κόσμο: το «θαυμάζειν και απορείν». Τότε η επιστήμη από διανοητικό φόβητρο γίνεται διανοητικό παιχνίδι. Με τα παραπάνω ξεμπερδεύει κανείς εύκολα όσον αφορά τα πιθανά κίνητρα του συγγραφέα, αλλά γιατί το κοινό να ενδιαφερθεί για τα φυτά; Είναι μια από τις πρώτες ερωτήσεις που εύλογα θα έθετε κάθε εκδότης και που ίσως απασχολεί και εσάς πριν βάλετε το χέρι στην τσέπη. Γιατί ένα βιβλίο για τα φυτά; 13

10 ΤΙ ΘΑ ΕΒΛΕΠΕ Η ΑΛΙΚΗ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ Θα μπορούσα να αναφέρω αρκετούς λόγους. Πρώτον, επειδή είναι οργανισμοί τόσο διαφορετικοί από εμάς, ώστε χρειαζόμαστε μια πρόσθετη καθοδήγηση για να αντιληφθούμε την ιδιόρρυθμη συμπεριφορά τους. Δεύτερον, επειδή διαθέτουν τον μοναδικό, ευρείας κλίμακας μηχανισμό για την εκμετάλλευση μιας πρακτικά ανεξάντλητης, εξωγήινης ενεργειακής πηγής. Τρίτον, επειδή αποτελούν το 99% της ζωντανής μάζας στον πλανήτη. Τέταρτον, επειδή διαμόρφωσαν, διαμορφώνουν και θα εξακολουθήσουν να διαμορφώνουν την ατμοσφαιρική σύσταση και τον υδρολογικό κύκλο με τρόπο συμβατό και απαραίτητο για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Επειδή αν δεν υπήρχαν τα φυτά, η ζωή στη χέρσο, αλλά και εμμέσως στους ωκεανούς, θα ήταν αδύνατη, τουλάχιστον με τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Επειδή, ως οι ανθεκτικότεροι των οργανισμών, τα φυτά προϋπήρχαν και θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν μετά από εμάς. Επειδή η ενεργειακή και μεταβολική κατάσταση των πραγμάτων εξαρτάται από αυτά. Επειδή όχι μόνον η κοινή γνώμη, αλλά και πολλοί επαγγελματίες βιολόγοι τα θεωρούν αδίκως κατώτερους και απλοϊκούς οργανισμούς, χωρίς ορατή συμπεριφορά και ευφυΐα. Επειδή, τέλος, τα φαινόμενα συνήθως απατούν. Ωστόσο, δεν θέλω να ξεμπερδέψω τόσο εύκολα με το ερώτημα «γιατί τα φυτά». Η βιβλιογραφία στην επιστημονική εκλαΐκευση κυριαρχείται εύλογα από το Μπιγκ Μπανγκ, τις λειτουργίες του εγκεφάλου, τους δεινόσαυρους και τις κλιματικές αλλαγές. Διατείνομαι όμως πως όλα τα επιστημονικά πεδία έχουν τη δική τους γοητεία, αρκεί κανείς να ασχοληθεί μαζί τους και, αναπόφευκτα, να τα αγαπήσει. Η τελική επιλογή του επιστημονικού αντικειμένου για έναν φοιτητή δεν είναι μόνο θέμα αρχικών επιδιώξεων, υποτιθέμενης κλίσης ή αναγκαίων συμβιβασμών. Τις περισσότερες φορές αποτελεί θέμα τύχης, συγκυρίας και συμπτώσεων. Και είναι στη δική του αποκλειστική δικαιοδοσία να μετατρέψει το τυχαίο γεγονός σε τύχη αγαθή. Συγχωρέστε στο σημείο αυτό λίγη προσωπική ιστορία. Δεν συγκέντρωσα τις απαιτούμενες μονάδες για να εισαχθώ στο πανεπιστημιακό τμήμα της αρεσκείας μου. Κάποιες νεανικές απερισκεψίες, που όμως τις γλέντησα, επιπολαιότητες για τις οποίες ποτέ δεν μετάνιωσα, «κακές» παρέες που νοσταλγώ, περιόρισαν τόσο τη βαθμοσυλλεκτική μου ικανότητα ώστε να επαρκεί 14

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ μόνο για τη δεύτερη επιλογή. Ήθελα να σπουδάσω τον καιρό και το κλίμα, τις δυνάμεις της φύσης, τη γέννηση του κόσμου, των συμπάντων, των αστέρων και των πλανητών, να καταλάβω τι γεννά τη βροχή και τους σεισμούς, τι αναγκάζει τα ηφαίστεια να εκρήγνυνται και τη Γη να κινείται. Δεν τα κατάφερα όμως να πετύχω στο Φυσικό, τμήμα περιωπής και για καλούς παίκτες την εποχή εκείνη. Περιορίστηκα στο Φυσιογνωστικό, ένα τμήμα που σήμερα δεν υπάρχει και όπου οι φυσικές, βιολογικές και γεωλογικές επιστήμες είχαν ίσο περίπου μερίδιο, ένα τμήμα που καλλιεργούσε την ευρωπαϊκή φυσιοδιφική παράδοση του δέκατου ένατου αιώνα, σα να είχε μεταφερθεί κατευθείαν από τη Βικτωριανή Αγγλία στην Ελλάδα του Αργότερα καταργήθηκε, καθώς σαρώθηκε από τη ραγδαία συσσώρευση της γνώσης και την αναπόφευκτη εξειδίκευση, η οποία χώρισε την επιστήμη σε κουτάκια, διαμερίσματα και δοχεία που δυστυχώς έπαψαν να είναι συγκοινωνούντα. Οι περισσότεροι βιολόγοι σήμερα απεχθάνονται τη φυσική, αποφεύγουν τα μαθηματικά (όσο κι αν η βιολογία είναι πια ποσοτική επιστήμη) και ενδεχομένως αγνοούν ότι τα φυτά και οι μικροοργανισμοί, η βάση δηλαδή της ζωής στον πλανήτη Γη, αποτελούν από μόνα τους γεωλογικές δυνάμεις. Εύχομαι κάποτε να επανιδρυθεί ένα τέτοιο τμήμα και να φιλοξενήσει υποψήφιους επιστήμονες που θέλουν να σπουδάσουν από απλή επιστημονική περιέργεια, από γνήσια επιθυμία να κατανοήσουν όσο επιτρέπει η εποχή τον κόσμο ως σύνολο, έμβιο και άβιο μαζί. Θα ήταν μια καινοτόμος οπισθοδρόμηση. Ασφαλώς, εκείνη την εποχή δεν τα γνώριζα όλα αυτά ή, τουλάχιστον, δεν τα είχα συνειδητά υιοθετήσει. Έτσι, ήμουν δυσαρεστημένος με το τμήμα μου και έτοιμος για μια δεύτερη προσπάθεια. Η οικογενειακή ιστορία μου βέβαια, καθώς και οι άνθρωποι που επέτρεψα να με επηρεάσουν, με είχαν σιωπηλά προετοιμάσει να περπατώ σε ασταθές έδαφος, να έχω μόνο ό,τι μπορώ και να αγαπώ ό,τι έχω, έστω κι αν αυτό δεν ήταν αρχικά στο στόχαστρο. Στο κάτω-κάτω, αν το βέλος δεν πέσει στον στόχο, πάντοτε μπορείς να σχεδιάσεις έναν νέο στόχο στο σημείο που έπεσε. Έτσι, παρέμεινα στο Φυσιογνωστικό Τμήμα. Η τελεσίδικη απόφασή μου να μην τα παρατήσω, να ψάξω την ομορφιά σε μια επιστήμη που ούτε καν γνώριζα το αντικείμενό της, η χαριστική βολή στην ιδέα να ξαναδώσω εξετάσεις, δόθηκε από έναν σεισμό. Συνέβη την ώρα που έψαχνα να βρω θέση στην πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη, 15

12 ΤΙ ΘΑ ΕΒΛΕΠΕ Η ΑΛΙΚΗ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ που ως συνήθως ήταν τίγκα. Οι βιβλιοθήκες της εποχής εκείνης είχαν, σε σχέση με τις σημερινές, πολλές θέσεις, κακό φωτισμό και αερισμό, βιβλία αντί για υπολογιστές και απόλυτη ησυχία. Παρ όλη τη μούχλα και την ποδαρίλα, ήταν εξαιρετικά φιλόξενες, διότι το καθημερινό χαρτζιλίκι έφτανε μόνο για μια τυρόπιτα και οι καφετέριες ήταν σπάνιες και για λίγους. Οι περισσότεροι σπούδαζαν στηριζόμενοι σε ένα πενιχρό οικογενειακό εισόδημα που επέτρεπε συγκεκριμένο και σφιχτό χρονοδιάγραμμα, στο οποίο ήταν προσαρμοσμένος και ο πανεπιστημιακός κανονισμός. Σπανίως κάποιος, και μόνο για σοβαρό λόγο, καθυστερούσε να πάρει πτυχίο. Το διάβασμα ήταν καθημερινό, αδιαπραγμάτευτο και αυτονόητο. Και όσο κι αν φαίνεται στις μέρες μας περίεργο, το διάβασμα ήταν ευχάριστο και το βιβλίο είχε αναμφισβήτητη αξία, ακόμη και σε μεταφυσικό επίπεδο. Το πώς φτάσαμε, ύστερα από μόλις 35 χρόνια, στον ετήσιο τελετουργικό διαμελισμό και διασκορπισμό των (δωρεάν) βιβλίων στους ανέμους μετά τη λήξη της σχολικής χρονιάς, είναι ένα θέμα με το οποίο το βιβλίο αυτό δεν θα ασχοληθεί. Ήμουν λοιπόν στην πόρτα της βιβλιοθήκης, οδός Ιπποκράτους στην Αθήνα, προσπαθώντας να εντοπίσω άδεια θέση, όταν έγινε ο σεισμός. Επικράτησε ήπιος πανικός λίγοι ήθελαν να χαρακτηριστούν αναίτια ολιγόψυχοι, ουδείς όμως συζητούσε την περίπτωση να ταφεί στη βιβλιοθήκη, οπότε μέσα σε μια ατμόσφαιρα λελογισμένου σθένους και προσεκτικής εκδήλωσης ανησυχίας η αίθουσα άρχισε να αδειάζει. Το θεώρησα ως ευκαιρία να βρω μια θέση, γνωρίζοντας ότι οι σεισμοί σπανίως έχουν δυσάρεστα αποτελέσματα. Όμως ο συγκεκριμένος δεν έλεγε να σταματήσει, κάποια βιβλία πήραν να πέφτουν, οι πρώτες κοριτσίστικες τσιρίδες άρχισαν αθέλητα να ηχούν, όπως και ποδοβολητά στις σκάλες. Είπα κι εγώ να πηγαίνω, ιδίως όταν μια συμφοιτήτρια που συμπαθούσα, και που σε όλη την κρίσιμη φάση ένιωθα να μετρά τις αντιδράσεις μου, είχε ήδη αποχωρήσει. Τότε τράβηξε την προσοχή μου ένας τύπος κοντά στα παράθυρα, που συνέχιζε να διαβάζει. Δεν σήκωσε το κεφάλι του ακόμα κι όταν ένα τζάμι έσκασε με πάταγο δίπλα του. Όταν το ταρακούνημα επιτέλους σταμάτησε, τον πλησίασα με θαυμασμό και απορία. Δεν χρειάστηκε να ρωτήσω, δεν χρειάστηκε να πει πολλά λόγια. Δειλά μου εξήγησε ότι δεν μπορούσε να το αφήσει γιατί μόλις είχε αρχίσει να καταλαβαίνει πώς λειτουρ- 16

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ γεί η φυσική επιλογή. Αυτομάτως κι εγώ είχα πάρει την απόφασή μου ότι η βιολογία είναι όμορφη, ότι κάθε επιστήμη είναι όμορφη, ότι αξίζει τον κόπο να την ερωτευθείς. Και στο κάτω-κάτω, τι κάνουμε όταν μια ωραία και εντυπωσιακή γυναίκα μας στρέψει την πλάτη; Αντιλαμβανόμαστε ότι και οι λιγότερο εντυπωσιακές έχουν την ομορφιά τους, αν τις δεις με άλλο μάτι. Μια και η φυσική μου γύρισε την πλάτη, αγάπησα τη βιολογία. Έτυχε το σεισμικό φαινόμενο το ότι ήθελα αλλά δεν μπορούσα πια να μελετήσω να αποβεί ο καθοριστικός παράγοντας για τη μετέπειτα πορεία μου. Καταβρόχθιζα όλα τα βιβλία και κάθε καινούργιο μάθημα μου φαινόταν καλύτερο από το προηγούμενο, ακόμα και εκείνα των οποίων οι καθηγητές δεν διέθεταν ευφράδεια και μεταδοτικότητα. Όταν αυτές οι αδυναμίες εμφανίζονταν και στα βιβλία τους, κατέφευγα σε ξενόγλωσσα που είτε αγόραζα είτε έβρισκα σε βιβλιοθήκες. Σε μια τέτοια βιβλιοθήκη λίγο πριν πάρω το πτυχίο μου ερρίφθη ο κύβος, έπαψα να μετεωρίζομαι ανάμεσα στα διάφορα αντικείμενα και αποφάσισα να κάνω μεταπτυχιακά στη βιολογία των φυτών. Δεν ήμουν από τους φοιτητές που παθιάζονται να ανατέμνουν βατράχους και να αποκεφαλίζουν ποντίκια, αφού πρώτα τα έχουν γεμίσει με δηλητήρια. Δεν είχα όμως επιφυλάξεις να μελετήσω τους άθικτους οργανισμούς ή τα τμήματά τους, αρκεί κάποιος να μου τα παρέχει. Ούτε με «χαλούσαν» τα σωληνάκια και όλα εκείνα τα περίεργα γυάλινα σκεύη που μέσα τους κυκλοφορούσαν ατμοί και βιολογικά υγρά. Την εποχή εκείνη λοιπόν σύχναζα, κατόπιν αδείας, στη βιβλιοθήκη ενός εργαστηρίου ζωολογίας όπου διάβαζα μετά μανίας προσπαθώντας να φτιάξω ένα ατομικό πρόγραμμα μελέτης, αλλά και να πλασάρω την επιμέλειά μου στο προσωπικό του εργαστηρίου, μήπως και μου προτείνουν από μόνοι τους κανένα μεταπτυχιακό. Διότι καλό είναι να γοητεύεται κανείς από την επιστήμη, ωστόσο μια υποτροφία δεν θα έβλαπτε, δοθείσης και της οικτρής οικογενειακής οικονομικής κατάστασης. Αντί όμως να εκτιμήσουν την προσπάθεια και τα αγνά μου κίνητρα, ένα πρωί με πέταξαν έξω από το εργαστήριο λόγω ανάρμοστης εμφάνισης. Όχι, δεν είμαι τόσο άσχημος! Απλώς είχα μακριά μαλλιά και θα έδινα λέει την εντύπωση αναρχικού στοιχείου στους αναμενόμενους ξένους επισκέπτες, οι οποίοι είχαν βέβαια μαλλιά μακρύτερα από τα δικά μου. Έμεινα εμβρόντητος από τους λόγους της αποπομπής μου. Νόμιζα ότι τα μαλλιά μου 17

14 ΤΙ ΘΑ ΕΒΛΕΠΕ Η ΑΛΙΚΗ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ ενοχλούσαν μόνο την Ασφάλεια, τον θυρωρό και τη μητέρα μου (επειδή έδινα στόχο), ότι ο ακαδημαϊκός χώρος, έστω και σε χουντική περίοδο, θα έδειχνε μεγαλύτερη ανεκτικότητα. Κατάπια την οργή μου και αποχώρησα, μαζί με τις μάταιες ελπίδες μου να ασχοληθώ με τον ρόλο της γεωγραφικής απομόνωσης στη ειδογένεση των ζώων. Έτσι, εξ αντανακλάσεως, με κέρδισε η βιολογία των φυτών, μια και ο άρτι αφιχθείς από τη Γερμανία καθηγητής Μητράκος, μακαρίτης πια, όχι μόνο δεν είχε προκαταλήψεις ως προς την εμφάνιση των συνεργατών του, αλλά είχε και διαθέσιμη υποτροφία για μεταπτυχιακή έρευνα. Κάπως έτσι, τυχαία, επειδή ένας σεισμός έγινε την κατάλληλη στιγμή, επειδή ένας επιμελητής ζωολογίας φοβήθηκε περισσότερο απ όσο θα έπρεπε, ξεκίνησε ένας έρωτας με τα φυτά, καρπός του οποίου, κατά κάποιο τρόπο, είναι και τούτο το βιβλίο. Αν και αρχική μου πρόθεση ήταν ένα βιβλίο για το ευρύ κοινό ή για το περισσότερο φιλομαθές τμήμα του, ξαναδιαβάζοντας το κείμενο πιστεύω ότι δεν θα αφήσει αδιάφορο τον φοιτητή της βιολογίας ή άλλων συναφών επιστημών. Ίσως επίσης να είναι χρήσιμο και σε όσους διδάσκουν βιολογία στη μέση και τη στοιχειώδη εκπαίδευση, να βοηθήσει στην αναπλήρωση κενών ή στην υιοθέτηση πρόσφορων παραδειγμάτων στη διδασκαλία, επωφελών για την έγκαιρη συνειδητοποίηση από τον μαθητή της διαφορετικότητας και του σημαντικού ρόλου των φυτών. Από την άποψη αυτή, νομίζω ότι η εκτενής χρήση στο βιβλίο πλαγιότιτλων ερωτηματικού, αποφθεγματικού ή κατηγορηματικού χαρακτήρα έχει πολλαπλό σκοπό. Αναδεικνύει την ουσία, αποτελεί πλοηγό για το εκτενές κείμενο, διεγείρει τη μνήμη και ερεθίζει τη σκέψη, ως ετυμηγορία και τελική κρίση επί του ζητήματος. Ένα μικρό βιβλίο μέσα στο μεγάλο, που μπορεί να διαβαστεί και από μόνο του. Απέφυγα την παρεμβολή βιβλιογραφικών παραπομπών μέσα στο κείμενο, για να ενισχύσω τη ροή του. Ίσως κρίνω εξ ιδίων τα αλλότρια: Μου αρέσει να διαβάζω σα μυθιστόρημα ακόμα και ένα επιστημονικό κείμενο, να μη σταματώ για να ελέγξω την πηγή των πληροφοριών. Ωστόσο, ο αναγνώστης θα βρει εκτενή γενική και ειδική βιβλιογραφία στο τέλος του βιβλίου, μαζί με τους τίτλους κάποιων βιβλίων που ζήλεψα τους συγγραφείς τους. 18

15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η συγγραφή ενός βιβλίου θέλει επίσης χρόνο και ησυχία. Και τα δύο είναι δύσκολο να βρεθούν. Και τα δύο παρασχέθηκαν από ετερόκλητους δότες: το πανεπιστήμιο, που προσφέρει γενναιόδωρα τη δυνατότητα εκπαιδευτικών αδειών στο εξωτερικό, και τις φοιτητικές παρατάξεις, που τα τελευταία χρόνια το κλείνουν ανελλιπώς με καταλήψεις σε τακτά χρονικά διαστήματα. Χωρίς τη συνεισφορά τους δεν θα είχε βρεθεί ούτε χρόνος ούτε ησυχία. Ευχαριστώ τη μεταπτυχιακή φοιτήτρια Κωνσταντίνα Ζέ λιου, τους συναδέλφους στο πανεπιστήμιο Γιώργο Ψαρά, Δέσποινα Βώκου και Γιόλα Πετροπούλου, τη συνάδελφο στη μέση εκπαίδευση Κατερίνα Χασούρου, τον Δρ Θόδωρο Κοκκορόγιαννη και την Κλειώ Weber για τις χρήσιμες παρατηρήσεις τους. Επίσης, τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης και ιδιαίτερα τον Διευθυντή κ. Σ. Τραχανά, τη Γενική Επιμελήτρια Εκδόσεων κ. Δ. Δασκάλου και τον Επιστημονικό Επιμελητή κ. Ν. Κουμπιά, τους δύο πρώτους για τη θετική τους στάση απέναντι στην έκδοση του βιβλίου και τον τρίτο για τις ιδιαίτερα εύστοχες παρατηρήσεις του. Τέλος, ευχαριστώ εκείνη τη μερίδα των φοιτητών, στα τριάντα χρόνια διδασκαλίας, που πάντοτε αλλά ιδιαίτερα σε περιόδους εκπαιδευτικής απογοήτευσης με έκαναν να αναφωνώ ότι «άξιον εστί το τίμημα». Πάτρα

16

17 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ Τα φυτά δεν είναι λιγότερο περίπλοκα από τα ζώα, είναι απλώς διαφορετικά Αν θέταμε στον μέσο πολίτη ένα ερώτημα για τη σημασία των φυτών, κανείς δεν θα είχε τη διάθεση να τα υποτιμήσει. Ποιος θα μπορούσε να αμφισβητήσει τη σημασία τους ως πηγής τροφής, όταν το 35% των διαιτητικών πρωτεϊνών στις ανεπτυγμένες χώρες και το 80% στις αναπτυσσόμενες έχει άμεση φυτική προέλευση; Όταν, σε τελευταία ανάλυση, όλη η τροφή μας προέρχεται από τα φυτά, που κατέχουν τη βάση της τροφικής πυραμίδας; Όταν, επιπλέον, το 25% των παραγόμενων φαρμάκων στον Δυτικό Κόσμο περιέχει τουλάχιστον ένα φυτικό προϊόν, ποσοστό που ανεβαίνει δραματικά, αν κανείς λάβει υπ όψιν και την παραδοσιακή ιατρική του Τρίτου Κόσμου; Οι περισσότερο υποψιασμένοι θα συμπλήρωναν ότι ο πολιτισμός, τόσο ο παλαιότερος όσο και ο βιομηχανικός, στηρίχθηκαν επίσης στα φυτά. Τα αριστουργήματα της λογοτεχνίας και της επιστήμης αποτυπώθηκαν σε φυτικά προϊόντα: στους παπύρους των Αιγυπτίων και στο χαρτί των Κινέζων. Οι περισσότερο ευαίσθητοι θα ανέφεραν και την αισθητική τους αξία, τη συγκίνηση που προκαλεί η πλειάδα των χρωμάτων, των αποχρώσεων και των αρωμάτων. Άλλοι θα προσέθεταν την ανεκτίμητη απόλαυση που προσδίδει στην τροφή το φυτικό καρύκευμα, τη χαλαρή έξαψη μετά από ένα ποτήρι κρασί που φτιάχνει την παρέα ή την έκσταση από τον αρμονικό ήχο του βιολιού που κατασκευάστηκε από το κατάλληλο ξύλο. H σημασία των φυτών δεν εξαντλείται στη χρήση τους από τον άνθρωπο 21

18 ΤΙ ΘΑ ΕΒΛΕΠΕ Η ΑΛΙΚΗ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ Τα φυτά διαμορφώνουν εσαεί τη βιολογική κατάσταση των πραγμάτων στον πλανήτη Γη Ένας κόσμος χωρίς ζώα είναι πιθανός. Ένας κόσμος χωρίς φυτά είναι αδιανόητος......ιδιαίτερα στη χέρσο Θα μπορούσε κανείς να συνεχίσει επ άπειρον στο ίδιο ανθρωποκεντρικό μοτίβο, να γράψει ολόκληρα βιβλία για τη χρησιμότητα των φυτών. Δεν είναι αυτός όμως ο στόχος του παρόντος βιβλίου. Ο παραπάνω ατελέστατος κατάλογος των χρήσεων των φυτών από τον άνθρωπο αφορά μια μικρή μειονότητα λίγων εκα τοντάδων φυτικών ειδών που είτε έχουν εξημερωθεί και καλλιεργηθεί από τους ανθρώπους είτε προσφέρουν προϊόν ή υπηρεσία ως άγρια και αυτοφυή στη φύση. Υπάρχουν τουλάχιστον άλλες άσημα φυτικά είδη που μοιραζόμαστε μαζί τους τον πλανήτη, που χρειάζονται υποστήριξη και που έχουν τεράστια σημασία απλώς και μόνον επειδή υφίστανται, είδη που η απλή παρουσία τους, όσο κι αν περνά απαρατήρητη από τον άνθρωπο, διαμόρφωσε, διαμορφώνει και θα εξακολουθήσει να διαμορφώνει την κατάσταση των πραγμάτων στον πλανήτη Γη εσαεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αυτό συμβαίνει διότι τα φυτά διαθέτουν τον μόνο πρόσφορο τρόπο που υπάρχει στον πλανήτη μας όσον αφορά την εκμετάλλευση μιας πρακτικά ανεξάντλητης, εξωγήινης ενεργειακής πηγής, και επειδή η διαδικασία που επελέγη γι αυτή την επιτυχή εκμετάλλευση, δηλαδή η φωτοσύνθεση, καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το κλίμα, τη σύσταση της γήινης ατμόσφαιρας, τον κύκλο του άνθρακα, τον υδρολογικό κύκλο, την παραγωγή τροφής και πολλά άλλα. Η φωτοσύνθεση διαμόρφωσε την Ιστορία και την Εξέλιξη της ζωής σε βαθμό που μόλις τις τελευταίες δεκαετίες αρχίσαμε να κατανοούμε. Είναι εύκολο να φανταστούμε ένα κόσμο αποκλειστικά φυτικό, χωρίς ανθρώπους, χωρίς καν ζωικούς οργανισμούς σαν αυτούς που υπάρχουν ή κάποτε υπήρξαν πάνω στη Γη. Είναι αδύνατο να δια νοηθούμε το αντίθετο. Στην αναζήτηση στοιχειώδους ζωής στο σύμπαν, το πρώτο που αναζητούμε είναι η παρουσία νερού. Μικροί θύλακες βακτηρίων, με περιορισμένη εκμετάλλευση τοπικών ενεργειακών πηγών χημικής φύσεως και εξίσου περιορισμένες δυνατότητες επέκτασης είναι δυνατόν να υπάρχουν, αόρατοι σε μια πρώτη ματιά, θαμμένοι στα βάθη υπόγειων ή επιφανειακών υδάτινων μαζών. Τίποτα που να μοιάζει όμως με τον γαλαζοπράσινο πλανήτη. Πλούσια χερσαία ζωή, που να καλύπτει το σύνολο της διαθέσιμης επιφάνειας και να έχει την πολυπλοκότητα που βλέπουμε στη Γη, δεν νοείται χωρίς κάποιον τύπο φυτικής ζωής. Ο πλανήτης μας πέρασε τα εννέα δέκατα της ηλικίας του με τη ζωή περιορισμένη μέσα στο νερό και τη χερσαία του 22

19 1. ΤΑ ΦΥΤΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΠΕΡΙΠΛΟΚΑ ΑΠΟ ΤΑ ΖΩΑ επιφάνεια ως αποκρουστικό και αφιλόξενο σεληνιακό τοπίο. Μόνο μετά τον σταδιακό (αλλά συγχρόνως εξαιρετικά ταχύ, αν μετρηθεί σε γεωλογικό χρόνο) εποικισμό της ξηράς από τα φυτά, έγινε πραγματικότητα το θαύμα που σήμερα βλέπουμε, αλλά δεν εκτιμούμε. Χάρη στον εποικισμό της ξηράς από τα φυτά, έχουμε κληρονομήσει έναν πλούσιο κόσμο όπου εκατομμύρια είδη ζωικών οργανισμών βρίσκουν στέγη, τροφή και προστασία σε είδη φυτών, σε κάθε πιθανή γωνιά του πλανήτη. Αξίζει την πολύτιμη αυτή κληρονομιά να την εκτιμήσουμε και να την προστατέψουμε. Πρώτα όμως πρέπει να τη γνωρίσουμε. Το βιβλίο αυτό, λοιπόν, δεν αφορά τα καλλιεργούμενα φυτά, τα οποία εξάλλου είναι εντελώς διαφορετικά από τα άγρια. Η διαφορά έγκειται στο ότι τα μεν άγρια είναι αποτέλεσμα της φυσικής επιλογής, ενώ τα καλλιεργούμενα είναι προϊόντα της ανθρώπινης επιλογής. Προέρχονται βέβαια από άγριους προγόνους, ωστόσο στην πορεία της εξέλιξής τους παρενέβη ο άνθρωπος με τέτοια αποτελεσματικότητα, ώστε σήμερα να μη μοιάζουν καθόλου με τους προγόνους τους. Για πολλά από αυτά δεν γνωρίζουμε καν ποιος είναι ο άγριος πρόγονος. Η επιλογή που έκανε ο άνθρωπος είχε βέβαια ως στόχο την αλλαγή των φυτικών ιδιοτήτων προς όφελός του και όχι προς όφελος του φυτού. Το παράδειγμα των δημητριακών είναι χαρακτηριστικό. Όπως όλα τα φυτά, έτσι και οι άγριοι πρόγονοι του σιταριού, του κριθαριού και του καλαμποκιού διασπείρουν τα σπέρματα (που περιέχονται στους καρπούς, δηλαδή στα στάχια) μακριά από το μητρικό φυτό, ώστε οι απόγονοι να φυτρώσουν σε κάποια απόσταση. Έτσι αυξάνεται ο ζωτικός χώρος, επεκτείνεται η κυριαρχία του είδους και τα νεαρά φυτά δεν έχουν να αντιμετωπίσουν τον ανταγωνισμό των γονέων τους. Θα ήταν μεγάλη αναπαραγωγική αποτυχία αν τα σπέρματα δεν εγκατέλειπαν τη μητέρα τους. Δεν έχει κανένα νόημα να φυτρώσουν επάνω της. Η αποπομπή τους, που συχνά παίρνει τον χαρακτήρα της εκτόξευσης, ελέγχεται γενετικά από μια σειρά γονιδίων που αφυπνίζονται όταν το σπέρμα ωριμάσει. Σε μερικά άτομα όμως, τυχαίες μεταλλάξεις μπορεί να οδηγήσουν σε αποτυχία της διασποράς, με το σπέρμα να παραμένει αδικαιολόγητα πάνω στο στάχυ, όπου η φύτρωσή του είναι άστοχη. Όταν ο άνθρωπος κατάλαβε τη θρεπτική αξία των δημητριακών και άρχισε να συλλέγει τα σπέρματα, προφανώς επέλεγε εκείνα που ήταν πάνω στο φυτό, κάτι εξαιρετικά ευκολό- Ας γνωρίσουμε λοιπόν τους παρόχους στέγης, τροφής και προστασίας Άγρια και καλλιεργούμενα φυτά, δηλαδή φυσική και ανθρώπινη επιλογή Πώς επελέγησαν τα δημητριακά; 23

20 ΤΙ ΘΑ ΕΒΛΕΠΕ Η ΑΛΙΚΗ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ Οι πρώτοι κήποι της ανθρωπότητας Τα περισσότερα καλλιεργούμενα φυτά είναι, υπό μίαν έννοια, μεταλλαγμένα τερο από το να σκαλίζει το χώμα σαν την κότα. Έτσι προέκυψαν τα επιλεγόμενα σπέρματα. Ήταν τα μεταλλαγμένα, η πρώτη ίσως μαζική κατανάλωση μεταλλαγμένων στην ιστορία. Τα μη μεταλλαγμένα είχαν ήδη πέσει στο έδαφος, συνιστώντας την πρώτη ύλη για την επόμενη συγκομιδή. Όντας ακόμη τροφοσυλλέκτης, ο άνθρωπος δεν είχε κανένα λόγο να κρατάει το περίσσευμα των σπερμάτων, δηλαδή των σπόρων που δεν έτρωγε. Αφού περιδρόμιαζε όσα μπορούσε, ξεφορτωνόταν τα υπόλοιπα, μια και δεν είχε ακόμη ψυγείο για να τα διατηρήσει. Όπως όμως στους φυσικούς πληθυσμούς των άγριων σιτηρών υπήρχαν ενίοτε οι κακές μεταλλάξεις της διατήρησης των σπερμάτων στο στάχυ, έτσι και στον ανθρώπινο πληθυσμό υπήρχε ποικιλία χαρακτήρων. Κάποιοι ήταν πιο παρατηρητικοί από τους άλλους, ώστε να αντιληφθούν ότι εκεί που πέταξαν τα σκουπίδια εμφανίστηκαν ω του θαύματος! τα ίδια θρεπτικά φυτά. Σήμερα αποτελεί μέρος της κοινής λογικής ότι για να διαπιστώσει κανείς αν ένα φαινόμενο δεν αποτελεί τυχαίο θαύμα πρέπει να επαναλάβει τον χειρισμό, ώστε να επαναληφθεί και το φαινόμενο, δηλαδή να κάνει ένα ελεγχόμενο πείραμα. Δεν ήταν εύκολο αυτό για τον πρωτόγονο πρόγονό μας. Εκείνος όμως που είχε το χάρισμα, επανέλαβε το πείραμα και απέκτησε τον πρώτο κήπο. Μπορούσε πια, αντί να ξεποδαριάζεται δεξιά κι αριστερά για να συλλέγει σιτάρι, να το καλλιεργεί στον ίδιο τόπο, δηλαδή από περιπλανώμενος τροφοσυλλέκτης να γίνει καλλιεργητής με μόνιμη κατοικία. Τι καλλιεργούσε όμως; Προφανώς, μεταλλαγμένα. Επέλεξε, χωρίς να το αντιλαμβάνεται, ένα φυτό που δεν μπορούσε να αναπαραχθεί από μόνο του, μια και τα σπέρματά του παρέμεναν καθηλωμένα πάνω στο μητρικό φυτό. Από τότε, το σιτάρι δεν μπορεί χωρίς τον άνθρωπο, συμβιώνει μαζί του, δεν έχει την ικανότητα αυτόνομης ύπαρξης, διαχωρίστηκε από τον άγριο πρόγονό του, μπορεί μεν να αναπτυχθεί ως φυτό, αλλά δεν μπορεί να αφήσει απογόνους αν δεν το σπείρει ο άνθρωπος. Ανάλογη τύχη επιφυλάχθηκε και στα υπόλοιπα καλλιεργούμενα φυτά. Οι άγριοι πρόγονοι του μαρουλιού, παραδείγματος χάριν, έχουν πικρά και σκληρά φύλλα... Αυτό αποτελεί μέρος της άμυνας του φυτού, ώστε να αποτρέπεται η υπερκατανάλωση από τους θηρευτές του. Η ιδιότητα αυτή είναι χρήσιμη για το φυτό, δοκιμάστηκε και επελέγη από τη φυσική επιλογή ώστε να υπάρχει μια 24