ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΡΟΥΣΙΩΤΙΣΣΑ Περιοδικό ἐκδιδόμενο κάθε Κυριακή

Transcript

1 ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΡΟΥΣΙΩΤΙΣΣΑ Περιοδικό ἐκδιδόμενο κάθε Κυριακή Ὑπό Ἐπισκόπου Ἰερεμίου, Μητροπολίτου Ἱ. Μ. Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως «Εἰς πόλιν ἤ εἰς Ρούμελην, ὅπου περιπατήσεις, παντοῦ ἀκούεις ὄνομα τό τῆς Προυσιωτίσσης» (Ἆσμα τοῦ εὐσεβοῦς λαοῦ) Κυριακή 31 Mαΐου 2015 ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗΣ Ἑρμείου μάρτ., Εὐσεβίου μάρτ., Εὐσταθίου Κων/πόλεως Ἀπολυτίκιον Παναγίας Προυσιωτίσσης Ἦχος α Τῆς Ἑλλάδος ἁπάσης Σύ προΐστασαι πρόμαχος καί τερατουργός ἐξαισίων τῇ ἐκ Προύσσης εἰκόνι Σου, Πανάχραντε Παρθένε Μαριάμ καί γάρ φωτίζεις ἐν τάχει τούς τυφλούς δεινούς τε ἀπελαύνεις δαίμονας καί παραλύτους δέ συσφίγγεις, Ἀγαθή, κρημνῶν τε σῴζεις καί πάσης βλάβης τούς Σοί προσφεύγοντας. Δόξα τῷ Σῷ ἀσπόρῳ τοκετῷ, δόξα τῷ Σέ θαυμαστώσαντι, δόξα τῷ ἐνεργοῦντι διά Σοῦ τοιαῦτα θαύματα. Δημητσάνα, Δευτέρα 25 Μαΐου 2015 ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ ΣΕ ΣΥΝΕΧΕΙΕΣ (Ἡ ἑρμηνεία παρά τήν συντομία της καί τήν ἁπλότητά της εἶναι ἐπιστημονική) Ἡ ἐργασία αὐτή προσφέρεται στούς ἀναγνῶστες σέ συνέχειες ἑκάστη Δευτέρα καί Παρασκευή διά ἐξεύρεση λαθῶν ἐκ μέρους τους καί ἐνημέρωσή μας πρός διόρθωση, πρίν ἀπό τήν τελική δημοσίευση τοῦ ἔργου.

2 Ὁ Ἰακώβ υἱοθετεῖ τούς δύο υἱούς τοῦ Ἰωσήφ (48,1-7) (Προλογικό σημείωμα τῆς περικοπῆς) Ὁ Ἰωσήφ, λίγο πρίν πεθάνει ὁ πατέρας του Ἰακώβ, πῆρε τούς δύο υἱούς του, Ἐφραΐμ καί Μανασσῆ, καί τούς ἔφερε σ αὐτόν (στίχ. 1-2). Ὁ Ἰακώβ τότε τούς υἱοθέτησε, δίνοντάς τους θέση ἴση πρός τήν θέση τῶν ἄλλων του παιδιῶν (στίχ. 3-7). Γι αὐτόν τόν λόγο σέ μετέπειτα χρόνια στό Ἰσραηλιτικό ἔθνος δέν γίνεται λόγος γιά «φυλή Ἰωσήφ», ἀλλά ξεχωριστά γιά φυλές Ἐφραίμ καί Μανασσῆ, ὡς νά ἦταν οἱ Ἐφραίμ καί Μανασσῆς παιδιά τοῦ Ἰακώβ. (Μετάφραση τοῦ κειμένου τῆς περικοπῆς, τό ὁποῖο παραλείπουμε ἐδῶ πρός ἐξοικονόμηση χώρου) 48, 1 Λίγο καιρό ὕστερα ἀπό αὐτά εἶπαν στόν Ἰωσήφ «ὁ πατέρας σου δέν εἶναι καλά». Καί (ὁ Ἰωσήφ) πῆρε τούς δύο υἱούς του, τόν Μανασσῆ καί τόν Ἐφραίμ, καί ἦρθε στόν Ἰακώβ. 2 Καί ἀνήγγειλαν στόν Ἰακώβ: «Νά, ἔρχεται σέ σένα ὁ υἱός σου Ἰωσήφ». Καί ὁ Ἰσραήλ συγκέντρωσε τίς δυνάμεις του καί κάθησε στήν κλίνη του. 3 Καί εἶπε ὁ Ἰακώβ στόν Ἰωσήφ: «Ὁ Θεός μου α ἐμφανίστηκε σέ μένα στήν Λούζ, στήν γῆ Χαναάν καί μέ εὐλόγησε, 4 καί μοῦ εἶπε: «Ἰδού θά σέ αὐξήσω καί θά σέ πληθύνω καί θά σέ κάνω γενάρχη πολλῶν λαῶν καί θά δώσω αὐτήν τήν γῆ σέ σένα καί τούς μετά ἀπό σένα ἀπογόνους ὡς παντοτεινή ἰδιοκτησία». 5 Τώρα, λοιπόν, υἱοθετῶ τούς δύο υἱούς σου, οἱ ὁποῖοι γεννήθηκαν σέ σένα στήν χώρα τῆς Αἰγύπτου, προτοῦ ἐγώ νά ἔρθω (ἐδῶ) κοντά σου στήν Αἴγυπτο ὁ Ἐφραίμ καί ὁ Μανασσῆς θά εἶναι δικοί μου (υἱοί), θά εἶναι γιά μένα ὅπως ὁ Ρουβήν καί ὁ Συμεών. 6 Ἀλλά τά τέκνα, ὅσα θά γεννήσεις μετά ἀπό αὐτούς, θά φέρουν τό ὄνομα τῶν ἀδελφῶν τους θά ὀνομάζονται ἀπό τήν κληρονομιά ἐκείνων. 7 Ὅταν ἐγώ ἐρχόμουν ἀπό τήν Μεσοποταμία τῆς Συρίας, πέθανε ἡ μητέρα σου Ραχήλ στόν δρόμο πρός τήν γῆ Χαναάν, ὅταν πλησίαζα στόν ἱππόδρομο τῆς περιοχῆς Χαβραθά, πηγαίνοντας πρός τήν Ἐφραθά ἔθαψα δέ αὐτήν στόν δρόμο τοῦ ἱπποδρόμου αὐτή εἶναι ἡ Βηθλεέμ. β α. «Ὁ Θεός ὁ Παντοδύναμος (ὁ Ἔλ Σαντάγι)», λέει τό Ἑβρ. β. Ὁ στίχ. στό Ἑβρ. λέει: «Ὅταν ἐγώ ἐρχόμουν ἀπό τήν Παδάν, ἀπέθανε σέ μένα ἡ Ραχήλ καθ ὁδόν στήν γῆ Χαναάν, ἐνῶ δέν ἦταν παρά μικρό διάστημα γιά νά φτάσουμε στήν Ἐφραθά καί ἔθαψα αὐτήν ἐκεῖ στήν ὁδό τῆς Ἐφραθά αὐτή εἶναι ἡ Βηθλεέμ». (Σύντομα ἑρμηνευτικά σχόλια τῆς περικοπῆς) 48,1-22. Υἱοθεσία καί εὐλογία τῶν δύο υἱῶν τοῦ Ἰωσήφ, τοῦ Εφραίμ καί τοῦ Μανασσῆ, ἀπό τόν Ἰακώβ. Αὐτό τό κεφ. συνδυάζει πολλές παραδόσεις: Τήν Γιαχβική, τήν 2

3 Ἐλωχιμική, στίχ καί τήν Ἱερατική, στίχ Οἱ παραδόσεις αὐτές θέλουν νά ἐξηγήσουν, μέ τίς τελευταῖες διαθέσεις τοῦ Ἰακώβ, γιατί ὁ Μανασσῆς καί ὁ Ἐφραίμ, τά παιδιά τοῦ Ἰωσήφ, ἔγιναν πατέρες φυλῶν μέ τήν ἴδια ἰσχύ ὅπως καί τά ἄλλα παιδιά τοῦ Ἰακώβ, γιατί οἱ δύο αὐτές φυλές εὐημέρησαν καί γιατί ἡ φυλή τοῦ Ἐφραίμ ὑπερέβη τήν φυλή τοῦ Μανασσῆ. 48,3-4. Ἡ υἱοθεσία καί εὐλογία τῶν δύο παιδιῶν τοῦ Ἰωσήφ ἀπό τόν Ἰακώβ βασίζεται στήν θεία ὑπόσχεση πού τοῦ δόθηκε στήν Λουζά ἤ τήν Βαιθήλ (35,9-13). 48,5-6. Υἱοθετώντας τά ἐγγόνια του ὁ Ἰακώβ ἔδωσε σ αὐτά νομική θέση ἴση πρός τά μεγαλύτερα παιδιά του, τόν Ρουβήμ καί τόν Συμεών. Ἡ διήγηση θέλει νά πεῖ γιά τό περιστατικό πού ὁ «οἶκος τοῦ Ἰωσήφ» (Ἰησ. Ν. 17,17. 18,5. Κριτ. 1,23.35) διηρέθηκε σέ δύο φυλές, τοῦ Μανασσῆ καί τοῦ Ἐφραίμ, καί κάθε μία ἀπό αὐτές ἀπαιτοῦσε ἴδια δικαιώματα μέ τίς ἄλλες φυλές (49,22-26). 48,7. Βλ. 35, Ἐκ Μεσοποταμίας τῆς Συρίας. Ἑβρ. D:P mi («μι-παντάν»), «ἀπό τήν Παδάν». Βλ. σχόλ. εἰς 11,31. Ἡ μήτηρ σου. Παραλείπεται στό Ἑβρ. Ὁ Ἰακώβ εὐλογεῖ τούς δύο υἱούς τοῦ Ἰωσήφ (48,8-22) (Προλογικό σημείωμα τῆς περικοπῆς) Ὁ Ἰακώβ εὐλογώντας τούς δύο υἱούς τοῦ Ἰωσήφ (στίχ. 8-9), τοποθέτησε τά χέρια του σταυροειδῶς καί ἔδωσε τήν μεγαλύτερη εὐλογία στόν μικρότερο υἱό, τόν Ἐφραίμ (στίχ ). Ὅταν ὁ Ἰωσήφ προσπάθησε νά διορθώσει τό «λάθος» τοῦ πατέρα του, ὁ Ἰακώβ βεβαίωσε τόν υἱό του ὅτι γνωρίζει τί κάνει, γιατί ὁ μικρότερος Ἐφραίμ θά δοξασθεῖ περισσότερο (στίχ ). Ὅταν στό μέλλον οἱ Ἰσραηλῖτες θά ἐπέστρεφαν πίσω στήν Χαναάν, οἱ ἀπόγονοι τοῦ Ἰωσήφ θά ἔπαιρναν ὡς κληρονομία τους τήν περιοχή τῆς Συχέμ (στίχ ). (Μετάφραση τοῦ κειμένου τῆς περικοπῆς, τό ὁποῖο παραλείπουμε ἐδῶ πρός ἐξοικονόμηση χώρου) 48, 8 Μόλις ὁ Ἰσραήλ εἶδε τούς υἱούς τοῦ Ἰωσήφ εἶπε: «Ποιοί εἶναι αὐτοί;». 9 Καί ἀπάντησε ὁ Ἰωσήφ στόν πατέρα του: «Εἶναι οἱ υἱοί μου, πού μοῦ ἔδωσε ὁ Θεός ἐδῶ». Καί εἶπε ὁ Ἰακώβ: «Πλησίασέ τους σέ μένα, γιά νά τούς εὐλογήσω». 10 Τά μάτια ὅμως τοῦ Ἰσραήλ ἦταν θολά ἀπό τά γεράματα καί δέν μποροῦσε νά βλέπει. Ἔφερε, λοιπόν, ὁ Ἰωσήφ αὐτούς πρός αὐτόν καί αὐτός τούς φίλησε καί τούς ἀγκάλιασε. 11 Εἶπε δέ ὁ Ἰσραήλ πρός τόν Ἰωσήφ: «Νά, ἀξιώθηκα νά σέ δῶ καί ἀκόμα ὁ Θεός μοῦ ἔδειξε καί τά παιδιά σου». 12 Τότε ὁ Ἰωσήφ ἔβγαλε τούς υἱούς του ἀπό τά γόνατα τοῦ Ἰακώβ (ὅπου τούς ἔβαλε γιά υἱοθεσία) καί τόν προσκύνησαν μέ τό πρόσωπο μέχρι τό ἔδαφος. 13 Ἔπειτα ὁ Ἰωσήφ ἔλαβε τούς δύο υἱούς του, τόν Ἐφραίμ μέ τό δεξί του χέρι (γιά νά ειναι) πρός ἀριστερά τοῦ Ἰσραήλ καί τόν Μανασσῆ μέ τό ἀριστερό του (γιά νά εἶναι) πρός 3

4 τά δεξιά τοῦ Ἰσραήλ καί τούς ἔφερε κοντά σ αὐτόν. 14 Καί ὁ Ἰσραήλ ἅπλωσε τό δεξί του χέρι καί τό ἔβαλε στό κεφάλι τοῦ Ἐφραίμ, παρά τό ὅτι αὐτός ἦταν ὁ νεώτερος τό δέ ἀριστερό του χέρι ἔβαλε στό κεφάλι τοῦ Μανασσῆ, σταυρωτά τά χέρια του. γ 15 Καί εὐλόγησε αὐτούς δ καί εἶπε: «Εἴθε ὁ Θεός, μπροστά στόν Ὁποῖο εὐαρέστη σαν ε οἱ πατέρες μου Ἀβραάμ καί Ἰσαάκ, ὁ Θεός ὁ Ὁποῖος μέ τρέφει ἀπό τήν νεότητά μου μέχρι αὐτή τήν ἡμέρα, 16 ὁ Ἄγγελος πού μέ λυτρώνει ἀπό κάθε κακό, νά εὐλογήσει τά παιδιά αὐτά καί νά διαιωνισθεῖ ἀπ αὐτά τό ὄνομά μου καί τό ὄνομα τῶν πατέρων μου Ἀβραάμ καί Ἰσαάκ εἴθε νά αὐξηθοῦν σέ πολύ πλῆθος στήν γῆ»! 17 Βλέποντας ὅμως ὁ Ἰωσήφ ὅτι ἔβαλε ὁ πατέρας του τό δεξί του χέρι στό κεφάλι τοῦ Ἐφραίμ δυσαρεστήθηκε καί ἔλαβε τό χέρι τοῦ πατέρα του, γιά νά τό μεταθέσει ἀπό τό κεφάλι τοῦ Ἐφραίμ στό κεφάλι τοῦ Μανασσῆ. 18 Καί εἶπε ὁ Ἰωσήφ στόν πατέρα του: «Ὄχι ἔτσι, πατέρα γιατί αὐτός (ἐδῶ) εἶναι ὁ πρωτότοκος βάλε τό δεξί σου χέρι στό κεφάλι του». 9 Ἀλλά (ὁ πατέρας του Ἰακώβ) ἀρνήθηκε λέγοντας: «Γνωρίζω, παιδί μου, γνωρίζω καί αὐτός ἐπίσης θά καταστεῖ λαός καί αὐτός ἐπίσης θά γίνει μεγάλος ἀλλά ὁ νεώτερός του ἀδελφός θά γίνει μεγαλύτερός του, οἱ δέ ἀπόγονοί του θά γίνουν πλῆθος ἐθνῶν». 20 Καί τούς εὐλόγησε ἐκείνη τήν ἡμέρα λέγοντας: Οἱ Ἰσραηλῖτες θά ἐπικαλοῦνται διά μέσου σας εὐλογίες λέγοντες: «Ὁ Θεός νά σέ καταστήσει σάν τόν Ἐφραίμ, καί τόν Μανασσῆ»! Καί τοποθέτησε τόν Ἐφραίμ μπροστά ἀπό τόν Μανασσῆ. 21 Ἔπειτα ὁ Ἰσραήλ εἶπε στόν Ἰωσήφ: «Ἰδού, ἐγώ πεθαίνω ἀλλά ὁ Θεός θά εἶναι μαζί σας καί θά σᾶς ἐπαναφέρει στήν γῆ τῶν πατέρων σας. 22 Δίνω σέ σένα τό πιό ἐκλεκτό μερίδιο ἀπ ὅλους τούς ἀδελφούς σου, τήν (πόλη) Συχέμ, ζ πού ἔλαβα ἀπό τούς Ἀμορραίους μέ τήν μάχαιρά μου καί τό τόξο μου». γ. Τό Ἑβρ. προσθέτει ἐδῶ: «Διότι ὁ Μανασσῆς ἦταν ὁ πρωτότοκος». δ. Τό Ἑβρ. λέει: «Καί εὐλόγησε τόν Ἰωσήφ». ε. Τό Ἑβρ. λέει: «Περιεπάτησαν». ζ. Ἡ λέξη µk,v] («σεχέμ») στήν Ἑβρ. σημαίνει καί τήν πόλη Συχέμ καί μία ἔκταση γῆς. Ἔτσι τό Ἑβρ. λέει: «Καί ἐγώ δίνω σέ σένα κομμάτι γῆς (σεχέμ) ἕνα ὑπέρ τούς ἀδελφούς σου». (Σύντομα ἑρμηνευτικά σχόλια τῆς περικοπῆς) 48,12. Τά παιδιά ἐτέθησαν μεταξύ τῶν γονάτων τοῦ Ἰακώβ, πράγμα τό ὁποῖο ἀποτελοῦσε μέρος τῆς τελετῆς τῆς υἱοθεσίας, βλ. 16,2 καί 30,3. Ὁ Ἰωσήφ ἀπέσυρε τούς υἱούς του ἀπό τά γόνατα τοῦ πάππου τους καί γονάτισε γιά νά λάβει καί αὐτός μέρος στήν εὐλογία τοῦ πατέρα του. 48, Ὁ Ἰωσήφ φέρει τόν Μανασσῆ, τόν πρωτότοκό του, γιά εὐλογία πρός τό δεξί χέρι τοῦ Ἰακώβ, ἀλλά ὁ Ἰακώβ διασταυρώνει τά χέρια του καί 4

5 θέτει τό δεξί χέρι στήν κεφαλή τοῦ Ἐφραίμ καί ἔτσι δίνει σ αὐτόν τήν προτεραιότητα. Ὁ ἀφηγητής ἔχει ὑπ ὄψιν του τήν παλαιά πίστη γιά τήν δύναμη τῆς εὐλογίας στήν ἐπιθανάτια κλίνη (βλ. σχόλ. εἰς 27,4) θέλοντας νά μιλήσει γιά δύο γεγονότα: (1) Ὁ Μανασσῆς καί ὁ Ἐφραίμ, πού κατοίκησαν στήν κεντρική ὀρεινή περιοχή, ἦσαν οἱ ἰσχυρές φυλές στήν πρώτη ἰσραηλιτική ἱστορία. (2) Ἡ φυλή τοῦ Ἐφραίμ, τοῦ μικροτέρου υἱοῦ, κατά τήν περίοδο τῶν Κριτῶν καί τῆς πρώτης μοναρχίας, πέτυχε ὑπεροχή στήν φυλή τοῦ πρωτοτόκου υἱοῦ, τοῦ Μανασσῆ, πού ἄλλοτε εἶχε καταταχθεῖ πρώτη στήν ἡγεσία. 48, Ὁ Ἰακώβ ἐπικαλεῖται τόν Θεό μέ μία τριπλῆ περιγραφή: (1) Ὁ Θεός πρό τοῦ ὁποίου οἱ πατέρες του «εὐηρέστησαν» (στίχ. 15 βλ. καί 17,1. 24,40). (2) Ὁ Θεός, ὁ «τρέφων» (στίχ. 15 κατά λέξη, ὁ «ποιμαίνων», βλ. Ψαλμ. 22,1) αὐτόν σέ ὅλη του τήν ζωή. (3) «Ὁ ἄγγελος ὁ ρυόμενός με» (στίχ. 16. Βλ. σχόλ. εἰς 16,7). Κατά τήν παλαιά πίστη τό «ὄνομα», δηλαδή, ἡ παράδοση τῶν πατέρων, ἔπρεπε νά διαιωνισθεῖ στούς δύο υἱούς («ἐν αὐτοῖς τό ὄνομά μου καί τό ὄνομα τῶν πατέρων μου Ἀβραάμ καί Ἰσαάκ...», στίχ. 16). 48,18. Οἱ κινήσεις τῆς εὐλογίας εἶναι ἀποτελεσματικές ἀπό μόνες τους καί τό δεξί χέρι φέρει περισσότερη εὐλογία ἀπό τό ἀριστερό. 48,19. Ὁ Ἐφραίμ θά γίνει πράγματι ἡ πιό σημαντική φυλή τῆς ὁμάδος τοῦ Βορρᾶ, ὁ πυρήνας τοῦ μελλοντικοῦ βασιλείου τοῦ Ἰσραήλ. 48,20. Μία ἄλλη ἔκδοση τῆς εὐλογίας (σύγκρ. μέ στίχ ). Ἰσραήλ. Ἡ ὀνομασία αὐτή ἐδῶ δέν ἀναφέρεται στόν Ἰακώβ, ἀλλά στόν λαό (34,7). Ὡς Ἐφραίμ καί ὡς Μανασσῆ, δηλαδή, ὡς γόνιμος μέ ἀπογόνους ὅπως ἐκεῖνες οἱ φυλές. 48,21. Ὁ Ἰωσήφ ἀπέθανε στήν Αἴγυπτο, ἀλλά τά ὀστᾶ του μεταφέρθηκαν στήν Χαναάν (βλ. σχόλ. εἰς 46,4). 48,22. Τό Ἑβρ. παίζει μέ τήν λ. µk,v] («σεχέμ»), πού σημαίνει «ὦμος» καί δηλώνει ἐπίσης τήν πόλη καί τήν περιοχή τῆς Συχέμ, ἡ ὁποία θά δοθεῖ στούς υἱούς τοῦ Ἰωσήφ καί ὅπου θά ταφεῖ καί ὁ ἴδιος ὁ Ἰωσήφ, Ἰησ. 24,32. Ἡ Συχέμ εἶναι ἡ σπουδαιότερη πόλη πού κεῖται στήν περιοχή τοῦ Ἰωσήφ (βλ. σχόλ. εἰς 12,6). Ὁ Ἰακώβ μοιράζει τήν ἁγία Γῆ ὅπως ὁ πατέρας μιᾶς οἰκογένειας ἤ ὅπως μοιράζει ὁ ἱερεύς τά τεμάχια τοῦ σφαγίου τῆς θυσίας, Α Βασ. 1,4 ἑξ. Ὁ «ὦμος» («Συχέμ») πάντως εἶναι ἕνα ἐκλεκτό κομμάτι τοῦ σφαγίου, Α Βασ. 9, Ἐδῶ ἔχουμε μία μεμονωμένη παράδοση τῆς διανομῆς τῆς Χαναάν ἀπό τόν Ἰακώβ καί τῆς κατάκτησης τῆς Συχέμ διά τῶν ἁρμάτων («ἐν μαχαίρᾳ μου καί τόξῳ...»), στήν ὁποία Συχέμ ὁ Ἰακώβ εἶχε ἀγοράσει παλαιά μόνο ἕναν ἀγρό. Ἡ ἔκφραση πράγματι «ἐν μαχαίρᾳ μου καί τόξῳ...» ἀντανακλᾶ μία διαφορετική παράδοση ἀπό τήν εἰς 33,19-20, ἡ ὁποία ἀναφέρει εἰρηνική συμπεριφορά τοῦ Ἰακώβ στήν Συχέμ, καί ἀπό τήν παράδοση εἰς κεφ. 34, ἡ ὁποία περιγράφει τήν διαμαρτυρία τοῦ Ἰακώβ γιά τήν ἐπίθεση τῶν υἱῶν του κατά τῆς πόλεως αὐτῆς (34,25-30). Ἀμορραίων. Βλ. περί αὐτῶν σχόλ. εἰς 10, xxxxxxxxxx 5

6 Δημητσάνα, Παρασκευή 29 Μαΐου 2015 ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ ΣΕ ΣΥΝΕΧΕΙΕΣ (Ἡ ἑρμηνεία παρά τήν συντομία της καί τήν ἁπλότητά της εἶναι ἐπιστημονική) Ἡ ἐργασία αὐτή προσφέρεται στούς ἀναγνῶστες σέ συνέχειες ἑκάστη Δευτέρα καί Παρασκευή διά ἐξεύρεση λαθῶν ἐκ μέρους τους καί ἐνημέρωσή μας πρός διόρθωση, πρίν ἀπό τήν τελική δημοσίευση τοῦ ἔργου. Εὐλογίες τοῦ Ἰακώβ (49,1-28) (Προλογικό σημείωμα τῆς περικοπῆς) Ὁ Ἰακώβ, πριν πεθάνει, φώναξε τούς δώδεκα υἱούς του (στίχ. 1) καί εὐλογώντας τους ἕναν-ἕναν προφήτευσε σ αὐτούς τό μέλλον τῶν φυλῶν, οἱ ὁποῖες θά προήρχοντο ἀπό αὐτούς: Οἱ ἀπόγονοι τοῦ Ρουβήν, λόγω τῆς ἁμαρτίας τοῦ γενάρχη τους νά μολύνει τήν γυναίκα τοῦ πατέρα του, δέν θά πάρουν τήν εὐλογία τοῦ πρωτοτόκου καί δέν θά διαδραματίσουν λοιπόν σημαντικό ρόλο στό Ἰσραήλ (στίχ. 3-4) ὁ Συμεών καί ὁ Λευί, ἐξ αἰτίας τῆς σφαγῆς τῶν Συχεμιτῶν, ἀποδοκιμάζονται ἀπό τόν Ἰακώβ καί οἱ ἀπόγονοί τους θά διασκορπιστοῦν στό Ἰσραήλ (στίχ. 5-7) ὁ Ἰούδας ἀντίθετα θά δοξασθεῖ, θά τόν προσκυνήσουν οἱ ἀδελφοί τοῦ πατέρα του καί θά ἡγηθεῖ μέσα στό Ἰσραήλ, θά προέλθει δέ ἀπό αὐτόν ὁ Μεσσίας, πού θά εἶναι ἡ προσδοκία τῶν ἐθνῶν (στίχ. 8-12) ὁ Ζαβουλών θά κατοικήσει στά παράλια, νότια τῆς Σιδῶνος (στίχ. 13) ὁ Ἰσσάχαρ θά κατοικήσει σέ καλή γῆ καί θά γίνει γεωργός (στίχ ) ὁ Δάν θά κρίνει τόν λαό του, θά εἶναι σάν ἕνα φίδι στήν ὁδό (στίχ ) ὁ Γάδ θά ἀπαντᾶ μέ ἐπιτυχία στίς ἐπιθέσεις τῶν ἐχθρῶν του (στίχ. 19) ὁ Ἀσήρ θά κατοικήσει σέ πλούσια γῆ καί θά προμηθεύει μέ τροφή τούς ἄρχοντες (στίχ. 20) ὁ Νεφθαλείμ θά περιπλανᾶται ἐλεύθερος στά ὄρη τῆς Γαλιλαίας (στίχ. 21) ὁ Ἰωσήφ, τόν ὁποῖο ἐπιβουλεύονταν, ἀλλά αὐτός μέ τήν βοήθεια τοῦ Θεοῦ συνέτριψε τίς κατά αὐτοῦ ἐνέργειες, θά ἔχει τήν εὐλογία τῆς γῆς, τήν εὐλογία τοῦ πατέρα του καί τῆς μητέρας του (στί ) καί ὁ Βενιαμίν θά εἶναι δυνατός πολεμιστής, σάν ἕνας ἁρπακτικός λύκος (στίχ. 27). Μέ αὐτά τά λόγια εὐλόγησε ὁ Ἰακώβ τούς δώδεκα υἱούς του (στίχ. 28). (Μετάφραση τοῦ κειμένου τῆς περικοπῆς, τό ὁποῖο παραλείπουμε ἐδῶ πρός ἐξοικονόμηση χώρου) 49, 1 Κάλεσε, λοιπόν, ὁ Ἰακώβ τούς υἱούς του καί τούς εἶπε: «Συναχθεῖτε, γιά νά σᾶς ἀναγγείλω τί πρόκειται νά σᾶς συμβεῖ στίς ἔσχατες ἡμέρες (δηλαδή στό μέλλον). 6

7 2 Συναθροισθεῖτε καί ἀκοῦστε με, υἱοί τοῦ Ἰακώβ, ἀκοῦστε τόν πατέρα σας Ἰσραήλ: 3 Ρουβήν, σύ εἶσαι ὁ πρωτότοκός μου, ἡ δύναμή μου, ἡ ἀρχή τῶν παιδιῶν μου σκληρός φάνηκες στήν συμπεριφορά σου καί πολύ αὐθάδης. α 4 Ἐξύβρισες σάν τό νερό β ἄς μή σοῦ συμβεῖ χειρότερο γ γιατί ἀνέβηκες στήν κλίνη τοῦ πατέρα σου καί μόλυνες τότε τό κρεβάτι πού ἀνέβηκες. 5 Ὁ Συμεών καί ὁ Λευΐ εἶναι ἀδέλφια ἔπραξαν ἀδικία μέ τήν πρόθεσή τους. δ 6 Ἡ ψυχή μου ἄς μή συμμετέχει στήν θέλησή τους ἡ καρδιά μου ἄς μήν παρευρεθεῖ στίς συνελεύσεις τους γιατί στόν θυμό τους φόνευσαν ἀνθρώπους καί στό πεῖσμα τους ἔκοψαν τά νεῦρα ταύρου. ε 7 Καταραμένος νά εἶναι ὁ θυμός τους, γιατί ἦταν αὐθάδης καί καταραμένη ἡ ὀργή τους, γιατί ἦταν σκληρή θά τούς διαμοιράσω στήν χώρα τοῦ Ἰακώβ καί θά τούς διασκορπίσω μεταξύ τοῦ Ἰσραήλ. 8 Ἰούδα, θά σέ ὑμνήσουν οἱ ἀδελφοί σου τά χέρια σου θά τρέπουν σέ φυγή τούς ἐχθρούς σου θά σέ προσκυνήσουν οἱ υἱοί τοῦ πατέρα σου. 9 Μικρό λιονταράκι εἶσαι Ἰούδα ἀνέβηκες, παιδί μου, ἀπό βλαστό ζ ἀνέπεσες καί κοιμήθηκες 7

8 σάν λιοντάρι καί σάν λιονταράκι ποιός τολμάει νά τό ξυπνήσει; 10 Ποτέ δέν θά ἐκλείψει ἄρχοντας ἀπό τόν Ἰούδα, οὔτε ἀρχηγός ἀπό τούς ἀπογόνους του, μέχρις ὅτου ἔρθουν ἐκεῖνα πού εἶναι ἑτοιμασμένα γιά Ἐκεῖνον καί Αὐτόν θά ἀναμένουν ὅλα τά ἔθνη. η 11 Στήν ἄμπελο δένει τό πουλάρι του καί στόν ἕλικα τοῦ κλήματος τό πουλάρι τῆς ὄνου του θά πλύνει τά ροῦχα του στόν οἶνο καί στό αἷμα τοῦ σταφυλιοῦ τήν ἐνδυμασία του. 12 Τά μάτια του θά ἀκτινοβολοῦν χαρά ἀπό τό κρασί καί τά δόντια του θά εἶναι πιό λευκά ἀπό τό γάλα. θ 13 Ὁ Ζαβουλών θά κατοικήσει στά παράλια καί σέ λιμάνι πλοίων, τό δέ ὅριό του θά φθάνει μέχρι τήν Σιδώνα. 14 Ὁ Ἰσσάχαρ ἐπεθύμησε τήν ἄνεση ἀναπαυόμενος μεταξύ τῶν κλήρων (τῶν ἀδελφῶν του) ι 15 καί βλέποντας ὅτι ἡ ἀναπαυτική ζωή εἶναι καλή καί ὅτι ἡ γῆ (του) εἶναι εὔφορη ἔκλινε τόν ὦμο του στήν ἐργασία καί ἔγινε γεωργός. κ 16 Ὁ Δάν θά κρίνει τόν λαό του, ὡς μία ἀπό τίς φυλές τοῦ Ἰσραήλ. 17 Ὁ Δάν θά εἶναι φίδι πού εἶναι κρυμμένο στόν δρόμο, πού παραμονεύει στό μονοπάτι, πού δαγκώνει τήν πτέρνα τοῦ ἵππου, ὥστε νά πέσει ὁ ἱππέας του πρός τά πίσω, 8

9 18 περιμένοντας τήν σωτηρία του ἀπό τόν Κύριο. λ 19 Πειρατές θά λεηλατήσουν τόν Γάδ ἀλλά καί αὐτός τελικά θά τούς πειρατεύσει. 20 Τοῦ Ἀσήρ ἡ τροφή θά εἶναι πλούσια καί αὐτός θά δώσει ἀπολαύσεις στούς ἄρχοντες. 21 Ὁ Νεφθαλείμ θά εἶναι βλαστάρι ὑψωμένο πού θά γεννάει ὡραίους καρπούς. μ 22 Ἰωσήφ, παιδί μου ἔνδοξο, παιδί μου ἔνδοξο καί ζηλευτό, παιδί τῶν γηρατειῶν μου. Γύρισε νά σέ δῶ (καλύτερα). 23 Συνωμοτοῦσαν ἐναντίον του καί τόν ἔβριζαν καί τόν σημάδευαν δυνατοί τοξότες. 24 Ἀλλά ἔσπασαν ἐντελῶς τά τόξα τους καί παρέλυσαν τά νεῦρα τῶν δυνατῶν χεριῶν τους ἀπό τό Χέρι τοῦ παντοδύναμου Θεοῦ τοῦ Ἰακώβ. Ἀπό ἐκεῖ εἶναι ἡ δύναμη τοῦ Ἰσραήλ ἀπό τόν Θεό τοῦ πατέρα σου. 25 Σέ βοήθησε, λοιπόν, ὁ Θεός μου καί σέ εὐλόγησε μέ εὐλογία ἀπό τόν οὐρανό πάνω καί μέ εὐλογίες ἀπό τήν γῆ (κάτω), (τήν γῆ) πού ἔχει ὅλα τά ἀγαθά μέ εὐλογίες μαστῶν καί μήτρας. 26 Οἱ εὐλογίες τοῦ πατέρα σου καί τῆς μητέρας σου ἄς ξεπεράσουν (ἄλλες) εὐλογίες ἄς φτάσουν μέχρι τά ἀσάλευτα βουνά καί τούς αἰώνιους λόφους. Ἄς εἶναι αὐτές στήν κεφαλή τοῦ Ἰωσήφ 9

10 καί στήν κορυφή τοῦ ἐκλεκτοῦ μεταξύ τῶν ἀδελφῶν του. ν 27 Ὁ Βενιαμίν θά εἶναι λύκος ἁρπακτικός τό πρωί θά κατατρώγει ἀκόμα (θηράματα) καί τήν ἑσπέρα θά μοιράζει τροφή». ξ 28 Ὅλοι αὐτοί εἶναι οἱ δώδεκα υἱοί τοῦ Ἰακώβ αὐτά εἶπε σ αὐτούς ὁ πατέρας τους καί τούς εὐλόγησε. Στόν καθένα ἔ δωσε τήν ἁρμόζουσα εὐλογία. α. Κατά τό Ἑβρ. τό τέλος τοῦ στίχου: «Ἔξοχος κατά τήν ἀξία καί ἔξοχος κατά τήν δύναμη». β. «Ἄστατος σάν τό νερό», λέει τό Ἑβρ. γ. Κατά τό Ἑβρ.: «Δέν θά ἔχεις πιά τήν ὑπεροχή». δ. Κατά τό Ἑβρ. ὁ στίχος: «Συμεών καί Λευΐ οἱ ἀδελφοί, ὄργανα ἀδικίας εἶναι οἱ μάχαιρές τους». ε. Τό Ἑβρ. στόν στίχ. 6 λέει: «Στήν βουλή τους μή εἰσέλθεις, ψυχή μου στήν συνέλευσή τους μήν ἑνωθεῖς, τιμή μου διότι στόν θυμό τους φόνευσαν ἀνθρώπους καί στό πεῖσμα τους κατεδάφισαν τεῖχος». ζ. Τό Ἑβρ. λέει: «Ἐκ τοῦ θηρεύματος, υἱέ μου, ἀνέβης». η. Ὁ στίχ. 10 στό Ἑβρ. λέει: «Δέν θά λείψει τό σκῆπτρο ἀπό τόν Ἰούδα, οὔτε νομοθέτης ἐκ μέσου τῶν ποδῶν του, ἕως ὅτου ἔλθει ὁ Σιλώ καί σ αὐτόν θά εἶναι ἡ ὑπακοή τῶν λαῶν». θ. Κατά τό Ἑβρ.: «Τά μάτια του θά εἶναι κόκκινα ἀπό τόν οἶνο καί τά δόντια του λευκά ἀπό τό γάλα». ι. Κατά τό Ἑβρ. ὁ στίχ. λέει: «Ὁ Ἰσσάχαρ εἶναι ἕνας δυνατός ὄνος, ἀναπαυόμενος μεταξύ τῶν ἐπαύλεων». κ. Κατά τό Ἑβρ.: «Καί βλέποντας ὅτι ἡ ἀνάπαυση εἶναι καλή καί ὁ τόπος εὐχάριστος, ἔκλινε τόν ὦμο του σέ φορτίο καί ἔγινε δοῦλος ὑποτελής». λ. Στό Ἑβρ. ὁ στίχος εἶναι προσευχή: «Ἀναμένω ἀπό Σένα τήν σωτηρία, Κύριε». μ. Κατά τό Ἑβρ.: «Ὁ Νεφθαλί θά εἶναι ἔλαφος ἐλεύθερη, πού δίνει λόγους ἀρεστούς». ν. Οἱ στίχ , οἱ ὁποῖοι ἀναφέρονται στόν Ἰωσήφ στό Ἑβρ. ἔχουν ἀρκετές διαφοροποιήσεις: «22 Ὁ Ἰωσήφ, κλάδος καρποφόρος, κλάδος καρποφόρος κοντά σέ πηγή, οἱ βλαστοί ἐκτείνονται ἐπί τοῦ τοίχου 23 οἱ τοξότες ἐπίκραναν αὐτόν καί τόξευσαν (κατ αὐτοῦ) καί ἐχθρεύθησαν αὐτόν 24 ἀλλά τό τόξο του ἔμεινε δυνατό καί οἱ βραχίονες τῶν χειρῶν του ἐνδυναμώθηκαν, διά τῶν χειρῶν τοῦ Δυνατοῦ (Θεοῦ) τοῦ Ἰακώβ ἀπό ἐκεῖ ὁ ποιμήν, ἡ πέτρα τοῦ Ἰσραήλ 25 (καί αὐτό) διά τοῦ Θεοῦ τοῦ πατρός σου, ὁ Ὁποῖος θά σέ βοηθάει καί διά τοῦ Παντοδυνάμου, ὁ Ὁποῖος θά σέ εὐλογεῖ, εὐλογίες τοῦ οὐρανοῦ ἄνωθεν, εὐλογίες τῆς ἀβύσσου κάτωθεν, εὐλογίες τῶν μαστῶν καί τῆς μήτρας 26 οἱ εὐλογίες τοῦ πατρός σου ὑπερίσχυσαν ὑπέρ τίς εὐλογίες τῶν προγόνων μου, ἕως τῶν ὑψηλῶν κορυφῶν τῶν αἰωνίων ὀρέων θά εἶναι ἐπί τῆς κεφαλῆς τοῦ Ἰωσήφ καί ἐπί τῆς κορυφῆς τοῦ ἐκλεκτοῦ μεταξύ τῶν ἀδελφῶν του». ξ. «Λάφυρα», λέει τό Ἑβρ. (Σύντομα ἑρμηνευτικά σχόλια τῆς περικοπῆς) 49,1-28. Ἡ εὐλογία τοῦ Ἰακώβ στούς δώδεκα υἱούς του. Τό παρόν ποίημα φαίνεται ὡς εὐλογία, ἀλλά εἶναι μᾶλλον προφητεῖες, βλ. στίχ. 1. Ὁ Πατριάρχης ἀποκαλύπτει καί καθορίζει μέ τούς λόγους του τό μέλλον τῶν υἱῶν του, δηλαδή, τῶν φυλῶν πού φέρουν τά ὀνόματά τους. Τό τεμάχιό μας εἰκονίζει τόν χαρακτῆρα τῶν φυλῶν στά πρόσωπα τῶν προγόνων τους (βλ. Δευτ. κεφ. 33). Οἱ προφητεῖες ὑπαινίσσονται γεγονότα τῆς πατριαρχικῆς ἐποχῆς (Ρουβήν, Συμεών καί Λευί), ἀλλά περιγράφουν μία κατάσταση μετέπειτα. Ἡ προτεραιότητα πού δίδεται στόν Ἰούδα καί ἡ τιμή πού γίνεται στόν Ἰωσήφ (τόν 10

11 Ἐφραίμ καί τόν Μανασσῆ) δεικνύουν μία ἐποχή ὅπου αὐτές οἱ φυλές ἔπαιζαν μαζί ἕνα σημαντικό ρόλο στήν ἐθνική ζωή: Τό ποίημα ὑπό τήν τελευταία του μορφή δέν μπορεῖ νά εἶναι μεταγενέστερο ἀπό τήν βασιλεία τοῦ Δαυίδ (βλ. στίχ. 8-12), ἀλλά πολλά ἀπό τά στοιχεῖα εἶναι προγενέστερα ἀπό τήν μοναρχία. Τό ποίημα δέν μπορεῖ νά ἀποδοθεῖ μέ βεβαιότητα σέ καμμία ἀπό τίς τρεῖς μεγάλες πηγές τῆς Γένεσης, στήν ὁποία καταχωρήθηκε ἀργότερα. Βλ. τόν πίνακα τῶν φυλῶν στό ἆσμα τῆς Δεβώρας (Κριτ. κεφ. 5), πολύ παλαιό, καί στίς εὐλογίες τοῦ Μωυσῆ (Δευτ. κεφ. 33), πολύ πρόσφατες ὡς σύνολο. Τό κείμενο εἶναι γενικά σέ ταραγμένη κατάσταση. Ἄν καί τό ποίημα θεωρεῖται ὡς μία ἐπιθανάτια εὐλογία τοῦ Ἰακώβ (στίχ ), ὅμως δέν φαίνεται αὐτό ἐπακριβῶς, γιατί τό κείμενο περιέχει καί ἐλέγχους, ἀκόμη δέ καί κατάρες (στίχ. 7). Γιά τήν ἐπιθανάτια εὐλογία βλ. σχόλ. εἰς 27,4. 49,1-2. Ἡ μελλοντική γλώσσα «ἵνα ἀναγγείλλω ὑμῖν, τί ἀπαντήσει ὑμῖν ἐπ ἐσχάτων τῶν ἡμερῶν» σχετίζεται περισσότερο μέ τήν προφητεία τοῦ Ἰούδα (στίχ. 8-12) οἱ ἄλλες προφητεῖες περιγράφουν κυρίως παρελθόντα γεγονότα ἤ σύγχρονα περιστατικά. 49,3-4. Ὁ Ρουβήν ὁ πρωτότοκος, τοῦ ὁποίου ἡ περιοχή κεῖται ἀνατολικά τῆς Νεκρᾶς Θαλάσσης, ἦταν κάποτε μία ἡγετική φυλή, ἀλλά ἐνωρίς καταβλήθηκε ἀπό τούς Μωαβῖτες (Κριτ. 5, Δευτ. 33,6). 49,4. Ἀνέβης ἐπί τήν κοίτην τοῦ πατρός σου. Ἀναφορά στήν αἱμομιξία (35,22), ἡ ὁποία ἐκφράζει τήν ἠθική ἀδυναμία καί ἀστάθεια τῆς φυλῆς. Ὁ Ρουβήν, ὁ πρωτότοκος, χάνει τήν πρωταρχικότητά του ὡς τιμωρία γιά τήν ἁμαρτία τῆς αἱμομιξίας. Ἡ φυλή εἶναι ἀκόμη σπουδαὶα κατά τό ἆσμα τῆς Δεβώρας, ἀλλά στίς εὐλογίες τοῦ Μωυσέως αὐτή δέν ἔχει παρά ἕνα μικρό ἀριθμό πολεμιστῶν (Δευτ. 33,6). 49,5-7. Ἡ Συμεών καί ὁ Λευί μνημονεύονται μαζί ὡς καταραμένοι (στίχ. 7), γιά τήν προδοτική ἐπίθεση κατά τῆς Συχέμ αὐτοί ὁδήγησαν τήν ἐπίθεση κατά τῆς πόλεως αὐτῆς μέ ὁπλισμό (34,25-30). Ἡ φυλή τοῦ Συμεών ἔσβησε πολύ ἐνώρίς ἀπορροφηθεῖσα ὑπό τοῦ Ἰούδα. Ἡ φυλή τοῦ Λευί ἐξαφανίσθηκε σάν μία βέβηλη φυλή, ἀλλά ἡ θρησκευτική της ὑπηρεσία, πού ἀποσιωπᾶται ἐδῶ, τονίζεται, βλ. Δευτ. 33,8-11. Δηλαδή, ὁ Λευί, μία πλήρης φυλή κάποτε, ἔγινε μία ἱερατική τάξη (Ἐξ. 32, Δευτ. 10,8-9). 49,8-12. Αὐτή ἡ προφητεία ἀπεικονίζει μία κατάσταση, σάν αὐτή τῶν χρόνων τοῦ Δαυίδ, ὅταν ὁ Ἰούδας εἶχε τήν ὑπεροχή ἐπί τῶν φυλῶν. Στήν ἀγγελία τῆς προτεραιότητος καί τῆς δυνάμεως τοῦ Ἰούδα (στίχ. 8-9), προστίθεται μία μεσσιανική προφητεία (στίχ ). Στό Δευτ. 33,7 ὁ Ἰούδας ζεῖ χωριστά ἀπό τόν λαό του: Τό σχίσμα τότε εἶχε ὁλοκληρωθεῖ. 49,8. Αἰνέσαισαν. Ἑβρ. Wd/y, «γιωδούχα», τό ὁποῖο εἶναι λογοπαίγνιο στό ὄνομα τοῦ Ἰούδα, βλ. 29,35. 49,10. Κατά τούς ἑρμηνευτές καί τό κείμενο καί ἡ ἔννοια εἶναι πολύ ἀμφισβητούμενα. Ἡ μετάφραση «ἕως ἄν ἔλθῃ τά ἀποκείμενα αὐτῷ» κρατεῖ τά σύμφωνα τοῦ Ἑβραϊκοῦ κειμένου, πού μέ ἀνάλογο φωνηεντισμό δίνουν τήν ἀνάγνωση «μέχρις ὅτου ἔλθει ὁ Σηλώ», ἀλλά ἀλλάζει τά φωνήεντα. Εἶναι μία ἀναφορά στόν Δαυίδ, τόν θεμελιωτή τῆς αὐτοκρατορίας, ἀλλά στόν Δαυίδ ὡς τύπον τοῦ Μεσσίου. Τό πρῶτο μέρος τοῦ στίχ. παρουσιάζει τόν Ἰούδα ὡς ἡγεμονία τό δεύτερο ὅμως μέρος εἶναι σκοτεινό. Στό Ἑβρ. ὁ στίχ. λέγει: «Δέν θά ἐκλείψει τό σκῆπτρο ἀπό τόν Ἰούδα, οὔτε ράβδος μεταξύ τῶν ποδῶν του, μέχρις ὅτου ἔλθει ὁ Σηλώ» (ἤ «μέχρις ὅτου αὐτός ἔλθει στήν Σηλώ») καί σ αὐτόν θά εἶναι ἡ ὑπακοή τῶν λαῶν». Τό «μέχρις ὅτου 11

12 ἔλθει ὁ Σηλώ», ἄλλη μετάφραση τό ἔχει «μέχρις ὅτου ἔλθει σ αὐτόν πού αὐτό ἀνήκει». Βλ. τήν μετάφραση τῶν Ο «ἕως ἄν ἔλθῃ τά ἀποκείμενα αὐτῷ». Ἡ ἔκφραση «σ αὐτόν πού αὐτό ἀνήκει» ἀναφέρεται στό «σκῆπτρο», τήν ράβδο τοῦ ἡγεμόνος (Ἀριθμ. 24,17). Ἡ φράση «ἕως ἐάν ἔλθῃ» δηλώνει ὅτι μετά τήν βασιλεία τοῦ Ἰούδα, πού θά διαρκέσει ἕνα ἀκαθόριστο χρόνο, θά ἔλθει ὁ Ἡγεμών Μεσσίας, ὁ Ὁποῖος θά ἀπαιτήσει τήν «ὑπακοή τῶν λαῶν» (Ἡσ. 11,1-9). 49, Οἱ στίχ. ἐκφράζουν εἰκονικά τήν θαυμαστή γονιμότητα πού θά ἔλθει μετά τήν ἔλευση τοῦ Μεσσίου. 49,13. Ὁ Ζαβουλών θά ἔχει μία εὐνοϊκή θέση, ὄχι πιά κλεισμένος στό ἐσωτερικό (Ἰησ. 19,10-16), ἀλλά ἔχοντας πρόσβαση στήν Μεσόγειο Θάλασσα. Θά ἐγκατασταθεῖ στά παράλια κοντά στήν Φοινίκη (Σιδών). Ὑποτίθεται ἡ ἐπέκταση στήν περιοχή τοῦ Ἀσήρ. 49, Ὁ Ἰσσάχαρ συγκρίνεται μέ ἕνα οἰκιακό ζῶο, κατάλληλο νά μεταφέρει φορτία, εὐχαριστημένος σέ μία ἄνετη γῆ καί θέλοντας νά εἶναι ἀνεξάρτητος πολιτικά. Θά ἐγκατασταθεῖ στήν πλούσια πεδιάδα τοῦ Ἐσδραλών, θά γίνει μαλθακός καί θά δεχθεῖ τόν ζυγό τῶν Χαναναίων. 49, Ὁ Δάν θά ὑψώσει κατά πολύ τό γόητρο τῆς φυλῆς του κρίνοντας τόν λαό του (στίχ. 16. «Δάν κρινεῖ τόν λαόν αὐτοῦ» δηλαδή, θά πετύχει δικαιοσύνη γιά τόν λαό του). Τό ἑβραϊκό ρῆμα «κρίνω» ydiy: («γιαδίν») περιέχει ἕνα λογοπαίγνιο στήν λέξη Δάν (βλ. καί 30,6). (/M[ ydiy: D:, «Ντάν γιαδίν ἁμμώ»). Ἡ σύγκριση μέ «ὄφιν ἐφ ὁδοῦ» (δηλητηριώδη ἐπικίνδυνη ὀχιά, στίχ. 16) ἐκφράζει εἰκονικά τήν ὑπουλότητα στήν μάχη τῆς μικρῆς φυλῆς γιά νά ὑψωθεῖ. 49,18. Ψαλμικό ἐπιφώνημα τό ὁποῖο δηλώνει τό μέσον περίπου τοῦ ποιήματος. 49,19. Ὁ Γάδ, ἐγκαταστάθηκε ἀνατολικά τοῦ Ἰορδάνου, ἀκριβῶς πάνω ἀπό τόν Ρουβήν, καί μνημονεύεται ἡ φυλή του γιά τήν γενναιότητά της στήν ἀπόκρουση τῶν Ἀμμωνιτῶν καί τῶν ἐκ τῆς ἐρήμου λεηλατούντων (Κριτ. κεφ. 11). Ὁ στίχ. εἶναι συνέχεια παρηχήσεων: bqe[; dg y: awhw WNd<Wgy dwdg dg: («Γκάδ γκεδούδ γιεγουδένου βεχού γιαγούδ ἁκέβ»). 49,20. Ἡ χώρα τῆς φυλῆς τοῦ Ἀσήρ, τοποθετημένη στήν παράλια λωρίδα μεταξύ τοῦ Καρμήλου ὄρους καί τῆς Φοινίκης, ἦταν τόσο πλούσια, ὥστε ἔδιδε στίς βασιλικές αὐλές πλούσια φαγητά (Δευτ. 33,24). 49,21. Ἡ σύγκριση τῆς φυλῆς τοῦ Νεφθαλί πρός μία ἔλαφο ἐλεύθερη ὑπαινίσσεται τήν ἰδέα τῆς ἐλευθερίας, τῆς εὐκινησίας καί τῆς ζωηρότητος αὐτῆς (σύγκρ. μέ Δευτ. 33,23). Τό κείμενο πάντως εἶναι ἀβέβαιο. 49, Μία εἰκόνα τῆς εὐημερίας καί δυνάμεως τῆς πολυαρίθμου φυλῆς τοῦ Ἰωσήφ, ὅπως φαίνεται, μᾶς γυρίζει πίσω σέ χρόνο προτοῦ ὁ οἶκος του διαιρεθεῖ στίς φυλές τοῦ Μανασσῆ καί τοῦ Ἐφραίμ ὅπως εἰς Δευτ. 33,13-17 (βλ. Γεν. κεφ. 48). 49,22. Κατ εἰκασίαν μετάφραση. Τό Ἑβραϊκό κείμενο εἶναι ἐφθαρμένο. 49,24. «Ὁ ἰσχυρός Θεός τοῦ Ἰακώβ» (κατά τό Ἑβρ. «Δυνάστου Ἰακώβ», λέγουν οἱ Ο ) εἶναι ἕνας τίτλος τοῦ Θεοῦ τῶν πατέρων («παρά Θεοῦ τοῦ πατρός σου»). Βλ. στίχ. 25α (κατά τό Ἑβρ.) Ἡσ. 1,24. 49,26. Στόν στίχ. προτιμᾶται ἡ μετάφραση τῶν Ο. Τό Ἑβραϊκό εἶναι ἀκατανόητο. Ἡ φράση τοῦ Ἑβρ. στό δεύτερο ἡμιστίχ. «ἡ πέτρα τοῦ Ἰσραήλ» εἶναι ἰσοδύναμος τοῦ «βράχου», ὁ ὁποῖος δηλώνει συχνά στούς Ψαλμούς τόν Γιαχβέ. 49,25. «Θεός παντοδύναμος» (κατά τό Ἑβρ.), βλ.σχόλ. εἰς 17,1. Εὐλογίαν οὐρανοῦ. Δηλαδή, βροχή, δρόσος καί ἥλιος. Εὐλογίαν γῆς ἐχούσης πάντα. Τό Ἑβρ. λέγει «εὐλογίας τῆς ἀβύσσου κάτωθεν» (βλ. Δευτ. 33,13), ἕνας ὑπαινιγμός στόν ὑπόγειο ὠκεανό (βλ. 1,2.6), ὁ ὁποῖος ἐπιστεύετο ὅτι 12

13 εἶναι ἡ πηγή τῆς εὐφορίας (βλ. 2,6 σχόλ. Δευτ. 8,7). 49,26. Ἡ προγονική εὐλογία ὑπερβαίνει ἀκόμη καί τό μεγαλεῖο καί τήν εὐφορία τῶν λόφων τοῦ Ἐφραίμ. Ὀρέων μονίμων. Βλ. Δευτ. 33,15. Κατά τό Ἑβρ. στό δεύτερο ἡμιστίχ. ὁ Ἰωσήφ καλεῖται ryzin («νεζίρ»), βλ. Ἀριθμ. κεφ ,27. Αὐτή ἡ πολεμική καί ἄγρια ὄψη τοῦ Βενιαμίν, ὅπως τήν ἐκφράζει ὁ στίχ. μας, ἀντιστοιχεῖ μέ τήν μετέπειτα ἱστορία τῆς φυλῆς, βλ. Κριτ. 3,15 ἑξ. 5, καί τήν ζωή τοῦ Σαούλ, Α Βασ. Ὁ θάνατος τοῦ Ἰακώβ (49,29-33) (Προλογικό σημείωμα τῆς περικοπῆς) Ἀφοῦ εὐλόγησε τούς δώδεκα υἱούς του ὁ Ἰακώβ ζήτησε νά τόν θάψουν στήν Χαναάν, στό σπήλαιο τοῦ Ἐφρών τοῦ Χετταίου (στίχ. 29), πού εἶχε ἀγοράσει ὁ Ἀβραάμ καί στό ὁποῖο εἶχε ταφεῖ αὐτός, ἡ Σάρρα (στίχ. 31), ὁ Ἰσαάκ, ἡ Ρεβέκκα καί ἡ Λεία (στίχ. 31). Ἔπειτα ὁ Ἰακώβ ξάπλωσε στήν κλίνη του καί ἀπέθανε (στίχ. 33). (Μετάφραση τοῦ κειμένου τῆς περικοπῆς, τό ὁποῖο παραλείπουμε ἐδῶ πρός ἐξοικονόμηση χώρου) 49, 29 Εἶπε δέ (ὁ Ἰακώβ) σ αὐτούς (τούς δέκα ἀδελφούς): «Ἐγώ πιά (πεθαίνω καί) προστίθεμαι στόν λαό μου θάψτε με μέ τούς πατέρες μου στό σπήλαιο, πού βρίσκεται στόν ἀγρό τοῦ Ἐφρών τοῦ Χετταίου, 30 στό διπλό σπήλαιο ο πού εἶναι ἀπέναντι ἀπό τήν Μαμβρῆ, στήν γῆ Χαναάν τό σπήλαιο πού ἀγόρασε ὁ Ἀβραάμ ἀπό τόν Ἐφρών τόν Χετταῖο, γιά τόπο ταφῆς. 31 Ἐκεῖ ἔθαψαν τόν Ἀβραάμ καί τήν Σάρρα τήν γυναίκα του ἐκεῖ ἔθαψαν τόν Ἰσαάκ καί τήν Ρεβέκκα τήν γυναίκα του ἐκεῖ ἔθαψα (καί ἐγώ) τήν Λεία, 32 στό χωράφι καί στό σπήλαιο πού εἶναι σ αὐτό, πού ἀγοράστηκαν ἀπό τούς Χετταίους». 33 Καί ἀφοῦ ὁ Ἰακώβ τελείωσε τίς ἐντολές του πρός τούς υἱούς του, ἔσυρε τά πόδια του πάνω στήν κλίνη καί πέθανε καί προσετέθη στόν λαό του. ο. «Στό σπήλαιο στόν ἀγρό Μαχπελάχ», κατά τό Ἑβρ. (Σύντομα ἑρμηνευτικά σχόλια τῆς περικοπῆς) 49, Τέλος τῆς ζωῆς τοῦ Ἰακώβ κατά τήν Ἱερατική παράδοση. 49, Ἐν τῷ σπηλαίῳ. «Στόν ἀγρό Μαχπελάχ», λέγει τό Ἑβρ. Βλ. κεφ

14 Ἐνταφιασμός τοῦ Ἰακώβ (50,1-14) (Προλογικό σημείωμα τῆς περικοπῆς) Ὁ Ἰωσήφ ἔκλαυσε γιά τόν θάνατο τοῦ πατέρα του (στίχ. 1), φρόντισε γιά νά γίνουν σ αὐτόν ὅλα τά καθορισμένα ταφικά ἔθιμα (ταρίχευση) καί ἐπένθησε αὐτόν κατά τόν ἀριθμό τῶν καθορισμένων ἡμερῶν (στίχ. 2-3). Ἔπειτα ζήτησε ἀπό τόν Φαραώ νά θάψει τόν πατέρα του στήν Χαναάν, κατά τόν ὅρκο πού εἶχε δώσει (στίχ. 4-5). Ὁ Φαραώ ἔδωσε τήν ἄδεια στόν Ἰωσήφ (στίχ. 6) καί τότε αὐτός ἀνέβηκε στήν Χαναάν μέ μεγάλη συνοδία (στίχ. 7-9), ἡ ὁποία ἐντυπωσίασε πολύ τούς ἐντοπίους κατοίκους (στίχ ). Οἱ δώδεκα ἀδελφοί, ἀφοῦ ἔθαψαν τόν πατέρα τους στό σπήλαιο τοῦ Ἐφρών (στίχ ), ἐπέστρεψαν πάλι στήν Αἴγυπτο (στίχ. 14). (Μετάφραση τοῦ κειμένου τῆς περικοπῆς, τό ὁποῖο παραλείπουμε ἐδῶ πρός ἐξοικονόμηση χώρου) 50, 1 Ὁ Ἰωσήφ τότε ἔπεσε στό πρόσωπο τοῦ πατέρα του, τόν ἔκλαψε καί τόν φίλησε. 2 Ἔπειτα ὁ Ἰωσήφ διέταξε τούς ταριχευτές, πού ἦταν στήν ὑπηρεσία του, νά βαλσαμώσουν τόν πατέρα του καί βαλσάμωσαν οἱ ταριχευτές τόν Ἰσραήλ. 3 Καί χρειάστηκαν γι αὐτό σαράντα ἡμέρες γιατί τόσος χρόνος χρειάζονταν γιά τήν βαλσάμωση καί θρήνησαν αὐτόν οἱ Αἰγύπτιοι ἑβδομήντα ἡμέρες. 4 Καί ἀφοῦ πέρασαν οἱ ἡμέρες τοῦ πένθους, εἶπε ὁ Ἰωσήφ στούς παραστάτες τοῦ Φαραώ: «Ἄν βρῆκα χάρη σέ σᾶς, ἀναφέρετε γιά μένα στόν Φαραώ τά ἑξῆς: 5 Ὁ πατέρας μου μέ ἔβαλε νά ὁρκισθῶ λέγοντας: α Πρέπει νά μέ θάψεις στό μνῆ μα, τό ὁποῖο ἔσκαψα γιά τόν ἑαυτό μου στήν γῆ Χαναάν. Τώρα, λοιπόν, ἄς ἀνεβῶ νά θάψω τόν πατέρα μου καί θά ἐπιστρέψω». 6 Καί εἶπε ὁ Φαραώ στόν Ἰωσήφ: «Ἀνέβαινε καί θάψε τόν πατέρα σου, καθώς σέ ὅρκισε». 7 Καί ἀνέβηκε ὁ Ἰωσήφ νά θάψει τόν πατέρα του καί μαζί του πῆγαν ὅλοι οἱ αὐλικοί Φαραώ, οἱ πρεσβύτεροι τοῦ οἴκου του καί ὅλοι οἱ πρεσβύτεροι τῆς γῆς Αἰγύπτου. 8 Καί ὁλόκληρη ἡ οἰκογένεια τοῦ Ἰωσήφ, οἱ ἀδελφοί του καί ἡ οἰκογένεια τοῦ πατέρα του ἀλλά τίς οἰκογένειές τους καί τά πρόβατα καί τά βόδια ἄφησαν πίσω στήν περιοχή τῆς Γεσέμ. 9 Ἀνέβηκαν δέ μαζί του καί ἅρματα καί ἱππεῖς, ὥστε ἡ συνοδεία ἔγινε πολύ ἐπιβλητική. 10 Καί ἀφοῦ ἦρθαν στό ἀλώνι Ἀτάδ, τό ὁποῖο ἦταν πέρα ἀπό τόν Ἰορδάνη, ἔκαναν ἐκεῖ μεγάλο καί βαρύ κλαυθμό ἐτήρησε δέ (ὁ Ἰωσήφ) πένθος ἑπτά ἡμερῶν γιά τόν πατέρα του. 11 Ὅταν οἱ κάτοικοι τοῦ τόπου, οἱ Χαναναῖοι, εἶδαν τό πένθος στό ἁλώνι Ἀτάδ, εἶπαν: «Μέγα πένθος εἶναι αὐτό γιά τούς Αἰγυπτίους». Γι αὐτό δόθηκε σ αὐτόν τό ὄνομα «Πένθος Αἰγύπτου», β πού ἔγινε πέραν τοῦ Ἰορδάνου. 12 Καί ἔκαναν σ αὐτόν οἱ υἱοί του ἔτσι (ὅπως τούς εἶχε παραγγείλει). 13 Ἀφοῦ τόν μετέφεραν οἱ υἱοί του στήν γῆ Χαναάν, 14

15 τόν ἔθαψαν στό σπήλαιο τό διπλό τό σπήλαιο, πού ἀγόρασε ὁ Ἀβραάμ ἀπό τόν Ἐφρών τόν Χεττίτη, ἀπέναντι ἀπό τήν Μαμβρῆ, γιά νά ἔχει ὡς δικό του μνημεῖο. 14 Καί ἐπέστρεψε ὁ Ἰωσήφ στήν Αἴγυπτο μέ τούς ἀδελφούς του καί ὅλους ὅσοι ἀνέβηκαν μαζί του, γιά νά θάψουν τόν πατέρα του. α. Τό Ἑβρ. προσθέτει: «Ἰδού ἐγώ ἀποθνήσκω». β. Κατά τό Ἑβρ.: «Ἀβέλ-Μισραΐμ». (Σύντομα ἑρμηνευτικά σχόλια τῆς περικοπῆς) 50,1-14. Τό κεφ. ἀναμειγνύει τήν Γιαχβική (στίχ καί 14) καί τήν Ἐλωχιμική (στίχ ) παράδοση, μέ μία ἱερατική χροιά στούς στίχ ,2-3. Τό βαλσάμωμα, ἕνα παλαιό αἰγυπτιακό ἔθιμο, ἦταν ἀναγκαῖο, ἀφοῦ τό σῶμα τοῦ Ἰακώβ ἔπρεπε νά μεταφερθεῖ πίσω στήν Χαναάν. Περί τῶν Αἰγυπτίων λέγεται ὅτι θρηνοῦσαν γιά τόν θάνατο ἑνός βασιλέως ἑβδομήντα δύο ἡμέρες. Ἔτσι, ἀπό σεβασμό πρός τόν Ἰωσήφ, οἱ Αἰγύπτιοι πρόσφεραν στόν Ἰακώβ βασιλική νεκρική τιμή (στίχ. 3). 50,5. Κατ αὐτόν τόν στίχ. ἔχουμε τήν παράδοση ὅτι ὁ Ἰακώβ λάξευσε ἕνα τάφο γιά τόν ἑαυτό του ἀνατολικά τοῦ Ἰορδάνου (στίχ. 10) καί ἐκεῖ μᾶλλον ἐτάφη καί ὄχι στόν τάφο Μαχπελάχ (στίχ ). Αὐτό ἐξηγεῖ τό γιατί ἡ νεκρική πομπή ἔστρεψε πρός πέραν τοῦ Ἰορδάνου (στίχ ), ἄν καί ἡ κυρία ὁδός ὁδηγοῦσε ἀπό τήν Αἴγυπτο κατά μῆκος τῆς ἀκτῆς πρός τήν Βηρ-σαβεέ. 50,11. Ἐπί ἅλωνι Ἀτάδ. - Πένθος Αἰγύπτου. Τό Ἑβρ. ἔχει ὁμοίως: df;a;h; r<go, «Γκωρέν χα-ἀτάδ» (ἅλων Ἀτάδ) καί «Ἀβέλ Μιτσράγιμ» (πένθος Αἰγύπτου). Εἶναι ἄγνωστες τοποθεσίες. Τό µyir x]mi lbea;, «Ἀβέλ Μιτσράγιμ» εἶναι ἀπό τήν ἑβραϊκή λ. lbeae («ἔβελ»), πού σημαίνει «πένθος». Ἔχουμε ἐδῶ σημεῖα μιᾶς διαφορετικῆς παραδόσεως ἀπό τήν Μαχπελάχ. Ἡ πομπή εἶχε εἰσέλθει στήν πέραν τοῦ Ἰορδάνου περιοχή. Ἀπό τόν θάνατο τοῦ Ἰακώβ στόν θάνατο τοῦ Ἰωσήφ (50,15-26) (Προλογικό σημείωμα τῆς περικοπῆς) Μετά τόν θάνατο τοῦ Ἰακώβ οἱ δώδεκα ἀδελφοί φοβήθηκαν μήπως ὁ Ἰωσήφ ἐκδικηθεῖ γιά ὅσα τοῦ ἔκαναν (στίχ. 15) καί εἶπαν σ αὐτόν ὅτι ὁ πατέρας τους ζήτησε ἀπό αὐτόν νά ὁρκιστεῖ ὅτι θά τούς συγχωρήσει (στίχ ). Ἀλλά ὁ Ἰωσήφ τούς καθησύχασε, λέγοντας ὅτι ὅσα ἔγιναν ἦταν ἀπό τόν Θεό, γιά νά σωθεῖ ὁ λαός τους (στίχ ). Κατοίκησαν λοιπόν ὅλοι στήν Αἴγυπτο (στίχ. 22). Ἐκεῖ ὁ Ἰωσήφ ἔζησε καί εἶδε μέχρι καί τά δισέγγονά του (στίχ. 23) καί προφήτευσε στούς ἀδελφούς του ὅτι ὁ Θεός κάποτε θά τούς ἔπαιρνε πάλι καί θά τούς πήγαινε στήν Χαναάν (στίχ. 24). Ὅρκισε δέ αὐτούς, ὅταν θά ἔλθει αὐτός ὁ καιρός τῆς ἐπιστροφῆς, νά μήν ἀφήσουν τά ὀστᾶ του στήν Αἴγυπτο, ἀλλά νά τά πάρουν 15

16 μαζί τους (στίχ. 25). Ἔτσι ἀπέθανε καί ὁ Ἰωσήφ, ἐτῶν ἑκατόν δέκα, καί ἔθαψαν αὐτόν στήν Αἴγυπτο (στίχ. 26). Ἐδῶ τελειώνει τό βιβλίο τῆς Γενέσεως. (Μετάφραση τοῦ κειμένου τῆς περικοπῆς, τό ὁποῖο παραλείπουμε ἐδῶ πρός ἐξοικονόμηση χώρου) 50, 15 Ὅταν εἶδαν οἱ ἀδελφοί τοῦ Ἰωσήφ ὅτι πέθανε ὁ πατέρας τους, εἶπαν: «Ἴσως ὁ Ἰωσήφ μνησικακήσει ἐναντίον μας καί μᾶς ἀνταποδώσει μέ αὐστηρότητα ὅλα τά κακά, πού πράξαμε σ αὐτόν». 16 Ἦρθαν, λοιπόν, πρός τόν Ἰωσήφ καί τοῦ εἶπαν: «Προτοῦ νά ἀποθάνει ὁ πατέρας σου μᾶς ἔδωσε τήν ἑξῆς ἐντολή: 17 Νά πεῖτε στόν Ἰωσήφ Συχώρεσε τό ἔγκλημα καί τό ἁμάρτημα τῶν ἀδελφῶν σου γιατί σοῦ ἔκαναν κακό. Τώρα συχώρεσε τό ἔγκλημα τῶν δούλων τοῦ Θεοῦ τοῦ πατέρα σου». Καί ἔκλαψε ὁ Ἰωσήφ ὅταν αὐτοί μιλοῦσαν πρός αὐτόν. 18 Πῆγαν, λοιπόν, (οἱ ἀδελφοί του) σ αὐτόν καί εἶπαν: «Νά, ἐμεῖς εἴμαστε δοῦλοι σου». 19 Καί εἶπε ὁ Ἰωσήφ σ αὐτούς: «Μή φοβεῖσθε γιατί εἶμαι ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ. γ20 Σεῖς θελήσατε νά μοῦ κάνετε κακό ὁ Θεός ὅμως προνόησε νά γίνει σέ μένα καλό, γιά νά κάνει ὅ,τι γίνεται στίς ἡμέρες μας καί νά τραφεῖ πολύς λαός». 21 «Μή φοβεῖσθε», τούς εἶπε «ἐγώ θά φροντίσω γιά σᾶς καί τίς οἰκογένειές σας». Ἔτσι τούς παρηγόρησε καί μίλησε στήν καρδιά τους. 22 Καί ἔμεινε ὁ Ἰωσήφ στήν Αἴγυπτο, αὐτός καί οἱ ἀδελφοί του καί ὅλη ἡ οἰκογένεια τοῦ πατέρα του. Ἔζησε δέ ὁ Ἰωσήφ ἑκατόν δέκα ἔτη. 23 Καί εἶδε ὁ Ἰωσήφ τά παιδιά τοῦ Ἐφραίμ μέχρι τήν τρίτη γενεά καί ἐπίσης οἱ υἱοί τοῦ Μαχείρ, τοῦ υἱοῦ τοῦ Μανασσῆ, γεννήθηκαν στά γόνατα τοῦ Ἰωσήφ. 24 Καί εἶπε ὁ Ἰωσήφ στούς ἀδελφούς του: «Ἐγώ πεθαίνω! Ἀλλ ὁ Θεός ὁπωσδήποτε θά σᾶς ἐπισκεφθεῖ καί θά σᾶς ἀνεβάσει ἀπό τήν γῆ αὐτή στήν γῆ τήν ὁποία μέ ὅρκο ὑποσχέθηκε στόν Ἀβραάμ, τόν Ἰσαάκ καί τόν Ἰακώβ». 25 Καί ὅρκισε ὁ Ἰωσήφ τούς υἱούς Ἰσραήλ λέγοντας: «Ὅταν ὁ Θεός θά σᾶς ἐπισκεφθεῖ, πρέπει νά λάβετε μαζί σας ἀπό ἐδῶ καί τά ὀστᾶ μου». 26 Καί πέθανε ὁ Ἰωσήφ σέ ἡλικία ἑκατόν δέκα ἐτῶν καί τόν βαλσάμωσαν καί τόν ἔβαλαν σέ φέρετρο στήν Αἴγυπτο. (Σύντομα ἑρμηνευτικά σχόλια τῆς περικοπῆς) 50,18. Μία ἐπανάληψη τοῦ κεντρικοῦ θέματος μᾶς ἐπαναφέρει τήν ἀρχή τῆς ἱστορίας τοῦ Ἰωσήφ (βλ. 37,5-11 σχόλ.). 50, Ἡ καρδιά καί τό κορύφωμα τῆς ἱστορίας τοῦ Ἰωσήφ: Ὁ Ἰωσήφ διακηρύσσει στούς ἀδελφούς του ὅτι μόνο ὁ Θεός συγχωρεῖ καί θαραπεύει τήν ἐνοχή τοῦ ἀνθρώπου καί τούς μαρτυρεῖ γιά τήν θαυμαστή πρόνοια τοῦ Θεοῦ, 16

17 πού ἔστρεψε τό κακό σέ καλό (45,4-7). 50,23. Τά παιδιά τοῦ Μαχείρ, τοῦ ἐγγόνου τοῦ Ἰωσήφ, «ἐτέθησαν ἐπί μηρῶν Ἰωσήφ», δηλαδή, υἱοθετήθηκαν ἀπ αὐτόν ὡς ἀπόγονοί του. Ὁ Μαχείρ ἦταν ὁ ἀπόγονος μιᾶς πολεμικῆς φυλῆς τοῦ Μανασσῆ, ἡ ὁποία κατοίκησε εἰς Γαλαάδ (Ἀριθμ. 32,39-40). Δευτ. 3,15. Κριτ. 5,14). 50,24. Μία πρόβλεψη τῆς Ἐξόδου, βασιζόμενη στήν ὑπόσχεση στούς πατέρες. 50, Βλ. Ἐξ. 13,19. Κατά τήν παράδοση ὁ Ἰωσήφ ἐτάφη στήν Συχέμ (Ἰησ. Ν. 24,32. Σύγκρ. Γεν. 33,19. Πράξ. 7,16). 17