ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΕΥΤΕΡΑ 27 ΜΑΪΟΥ 2013 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΕΥΤΕΡΑ 27 ΜΑΪΟΥ 2013 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Διδαγμένο κείμενο Ἀριστοτέλους Πολιτικά (Α1,1/Γ1,2/Γ1,3-4/6/12) Ἐπειδὴ πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν καὶ πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν (τοῦ γὰρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦ χάριν πάντα πράττουσι πάντες), δῆλον ὡς πᾶσαι μὲν ἀγαθοῦ τινος στοχάζονται, μάλιστα δὲ καὶ τοῦ κυριωτάτου πάντων ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας. Αὕτη δ ἐστὶν ἡ καλουμένη πόλις καὶ ἡ κοινωνία ἡ πολιτική. Ἐπεὶ δ ἡ πόλις τῶν συγκειμένων, καθάπερ ἄλλο τι τῶν ὅλων μὲν συνεστώτων δ ἐκ πολλῶν μορίων, δῆλον ὅτι πρότερον ὁ πολίτης ζητητέος ἡ γὰρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθός ἐστιν. Ὥστε τίνα χρὴ καλεῖν πολίτην καὶ τίς ὁ πολίτης ἐστὶ σκεπτέον. Καὶ γὰρ ὁ πολίτης ἀμφισβητεῖται πολλάκις οὐ γὰρ τὸν αὐτὸν ὁμολογοῦσι πάντες εἶναι πολίτην ἔστι γάρ τις ὃς ἐν δημοκρατίᾳ πολίτης ὢν ἐν ὀλιγαρχίᾳ πολλάκις οὐκ ἔστι πολίτης. Ὁ πολίτης οὐ τῷ οἰκεῖν που πολίτης ἐστίν (καὶ γὰρ μέτοικοι καὶ δοῦλοι κοινωνοῦσι τῆς οἰκήσεως), οὐδ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε καὶ δίκην ὑπέχειν καὶ δικάζεσθαι (τοῦτο γὰρ ὑπάρχει καὶ τοῖς ἀπὸ συμβόλων κοινωνοῦσιν)... πολίτης δ ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς.... Τίς μὲν οὖν ἐστιν ὁ πολίτης, ἐκ τούτων φανερόν ᾧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς καὶ κριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως, πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν. Α1. Από το παραπάνω κείμενο να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος: «Ἐπειδὴ πᾶσαν πόλιν... οὐκ ἔστι πολίτης.». Επειδή βλέπουμε ότι η κάθε πόλη είναι ένα είδος κοινότητας (κοινωνικής συμβίωσης) και ότι κάθε κοινότητα έχει συσταθεί για την επίτευξη κάποιου αγαθού (ό,τι κάνουν, πράγματι, όλοι οι άνθρωποι το κάνουν, για να πετύχουν κάτι που το θεωρούν καλό), είναι φανερό ότι όλες τους επιδιώκουν κάποιο αγαθό και, φυσικά, αυτή που είναι ανώτερη απ' όλες και κλείνει μέσα της όλες τις άλλες επιδιώκει το ανώτερο απ' όλα τα αγαθά. Αυτή είναι η λεγόμενη πόλη ή κοινωνία πολιτική. Επειδή όμως η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα εκείνα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα όλον, αποτελούμενο όμως από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πρώτα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης διότι η πόλη είναι ένα σύνολο πολιτών. Επομένως πρέπει να εξετάσουμε ποιον πρέπει να αποκαλούμε πολίτη και τι είναι ο πολίτης. Πράγματι, για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες δεν υπάρχει δηλαδή μια γενική συμφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης διότι αυτός που είναι πολίτης σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, συχνά δεν είναι πολίτης σ' ένα ολιγαρχικό πολίτευμα. Β1. Ποια είναι η δομή του συλλογισμού, με τον οποίο ο Αριστοτέλης ορίζει την πόλη ως την τελειότερη μορφή κοινωνίας; Στην Ενότητα 11 τονίζεται η αναγκαιότητα ύπαρξης της πόλεως και η μοναδικότητά της ως μέσου επίτευξης του ανώτερου αγαθού για τον άνθρωπο, που δεν είναι άλλο από την ευδαιμονία. Η σύνδεση όμως της πόλεως και του ἀγαθοῦ στο οποίο στοχεύει δεν είναι μια απλοϊκή και επιφανειακή σκέψη που παρουσιάζεται με αξιωματικό τρόπο από μια αυθεντία, αλλά προϊόν μιας σύνθετης και παραγωγικής λογικής διαδικασίας που περνά από το πάντρεμα δύο αποδεικτικών συλλογισμών, τεκμηριώνοντας έτσι το συμπέρασμά του με τρόπο αναμφισβήτητο. Η σύσταση κάθε κοινωνίας οφείλεται στην προσδοκία κάποιου αγαθού. Κι εφόσον η πόλη είναι μια μορφή κοινωνίας, δεν μπορεί παρά κι αυτή να οφείλει την ύπαρξή της στην επιδίωξη ενός αγαθού. Επεκτείνοντας τον συλλογισμό του σε ένα ανώτερο επίπεδο θεωρεί ότι, εφόσον η πόλις είναι η τελειότερη μορφή κοινωνικής οργάνωσης, το ἀγαθὸν στο οποίο στοχεύει πρέπει να είναι το ανώτερο για τον άνθρωπο, που, όπως γνωρίζουμε από τα Ἠθικὰ Νικομάχεια, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η ευδαιμονία.

2 Ο πρώτος συλλογισμός της Ενότητας εκφέρεται με την παρουσίαση δύο προκείμενων προτάσεων που συγκλίνουν στο συμπέρασμα που επιδιώκει ο Αριστοτέλης. Διαγραμματικά ο συλλογισμός παρουσιάζεται ως εξής: α. πᾶσαν πόλιν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν β. πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν πᾶσαι (πόλεις) ἀγαθοῦ τινος στοχάζονται α. πόλις + κοινωνία β. κοινωνία + ἀγαθόν Ο Αριστοτέλης δεν μένει σε αυτόν τον πρώτο συλλογισμό, αλλά αξιοποιεί τη δεύτερη προκείμενη πρόταση, για να προωθήσει τη σκέψη του και μέσα από την εκφορά ενός νέου συλλογισμού να εμπλουτίσει το συμπέρασμα και να εισχωρήσει βαθύτερα στον σημασιολογικό προσδιορισμό της πόλεως. Ο νέος συλλογισμός δεν έχει τη δομική επάρκεια του πρώτου, αφού η μία προκείμενη πρόταση εννοείται από τα παραπάνω (πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν) και η δεύτερη προκείμενη (ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας) με το συμπέρασμα (μάλιστα δὲ καὶ τοῦ κυριωτάτου πάντων) συμπλέκονται σε μία πρόταση και εκφέρονται βραχυλογικά. Στην ουσία πρόκειται για έναν παράλληλο συλλογισμό, η ύπαρξη του οποίου δεν θα ήταν νοητή, αν δεν υπήρχε ο πρώτος συλλογισμός. Αυτό που προκύπτει είναι τελικά η ενοποίηση των δύο συλλογισμών σε μια περίοδο με αξιοθαύμαστη νοηματική και συντακτική σύνδεση. Η διαγραμματική α- πεικόνιση του δεύτερου συλλογισμού είναι: βραχυλογική εκφορά πόλις + ἀγαθόν α. (πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν) β. ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας (πόλις - ἡ κοινωνία ἡ πολιτική) μάλιστα δὲ καὶ τοῦ κυριωτάτου πάντων αναλυτική εκφορά 1. πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν α. οι ατελέστερες κοινωνίες (οικογένεια, κώμη) στοχεύουν σε κατώτερα αγαθά, ενώ οι ολοκληρωμένες (πόλη) σε ανώτερα. β. ἡ καλουμένη πόλις καὶ ἡ κοινωνία ἡ πολιτική ἐστιν ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας 2. Κάθε κοινωνία στοχεύει στην επίτευξη συγκεκριμένου αγαθού ανάλογα με τον χαρακτήρα και τις δυνατότητές της (οικογένεια, κώμη, πόλη) ἡ πόλις στοχάζεται τοῦ κυριωτάτου πάντων τῶν ἀγαθῶν Όπως φαίνεται στην αναλυτική εκφορά του συλλογισμού, η πρώτη προκείμενη πρόταση [οι ατελέστερες κοινωνίες (οικογένεια, κώμη) στοχεύουν σε κατώτερα αγαθά, ενώ οι ολοκληρωμένες (πόλη) σε ανώτερα] προκύπτει από την ύπαρξη ενός εννοούμενου δευτερεύοντος συλλογισμού, με αφετηρία την πρόταση: πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν. Αφού κάθε κοινωνία στοχεύει στην επίτευξη κάποιου αγαθού και εφόσον οι κοινωνίες στοχεύουν σε εφικτούς στόχους ανάλογα με τα μέσα και τις δυνατότητες που διαθέτουν, είναι εύλογο οι κατώτερες κοινωνίες να στοχεύουν σε κατώτερα και οι ανώτερες σε ανώτερα αγαθά. Η δεύτερη προκείμενη πρόταση (ἡ καλουμένη πόλις καὶ ἡ κοινωνία ἡ πολιτική ἐστιν ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας), που αποτελεί σύνθεση της φράσης: ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τὰς ἄλλας και της τελευταίας περιόδου, τονίζει το γεγονός ότι η πόλη είναι η ολοκληρωμένη μορφή της κοινωνικής οργάνωσης και το τελικό στάδιο, όπου οι δυνατότητές της βρίσκονται στο μέγιστο σημείο αποτελεσματικότητας στην προσπάθεια επίτευξης του απώτερου αγαθού για τον άνθρωπο. Η τεκμηρίωση αυτής της θέσης του είναι τριπλή:

3 α) Η πόλη είναι ἡ κυριωτάτη πασῶν των κοινωνιών, αφού είναι ο πιο ανεπτυγμένος και σύνθετος θεσμικά κοινωνικός σχηματισμός που της δίνει τη δυνατότητα να καλύψει και πιο σύνθετες ανάγκες (ο υπερθετικός βαθμός και η χρήση του επιθέτου κύριος υπογραμμίζουν την ανωτερότητα της πόλης έναντι των άλλων κοινωνικών σχηματισμών). β) Η πόλη πάσας περιέχει τὰς ἄλλας, αφού προέρχεται από συνένωση των κωμών που με τη σειρά τους προήλθαν από τη συνένωση διάφορων οικογενειών, συμπυκνώνοντας και δίνοντας άλλη διάσταση στην υπόσταση των κατώτερων κοινωνικών σχηματισμών, εντάσσοντάς τις σε ένα ευρύτερο σύνολο. γ) Η πόλη δεν είναι ένα απλό σύνολο ανθρώπων που κατοικούν στον ίδιο χώρο αλλά μια πολιτική κοινωνία, ένα σύνολο δηλαδή σχέσεων, που αναπτύσσονται μεταξύ των πολιτών προκειμένου να πετύχουν κοινούς στόχους και να βελτιώσουν έτσι την ποιότητα ζωής τους, καθορισμένων όμως από συγκεκριμένους θεσμούς προσδιοριστικούς των ρόλων και της συμπεριφοράς τους. Αφού λοιπόν οι ολοκληρωμένες κοινωνίες στοχεύουν στα ανώτερα αγαθά και εφόσον η πόλη είναι η πλέον ολοκληρωμένη μορφή κοινωνικής οργάνωσης, είναι ευνόητο ότι η πόλη θέτει τον στόχο τοῦ κυριωτάτου πάντων των αγαθών. Το συμπέρασμα αυτού του δεύτερου συλλογισμού εκφράζεται ως επέκταση του συμπεράσματος του πρώτου, κάτι που τονίζεται και από την παρουσία του υπερθετικού βαθμού του επιρρήματος μάλιστα. Β2. Γιατί ο Αριστοτέλης επιδιώκει να προσδιορίσει την έννοια του πολίτη και πώς ορίζει τη σχέση του πολίτη με την πόλη; Ο Αριστοτέλης, αφού πέρασε ομαλά και μέσω της τριπλής σύμπλεξης πολιτείας και πόλης αιτιολογημένα στην αναγκαιότητα της πρότερης διερεύνησης του ορισμού της πόλης, κάνει άμεσα το επόμενο βήμα και περνά από τη διερεύνηση της πόλης στην αναγκαιότητα της πρότερης διερεύνησης του πολίτη (πρότερον ὁ πολίτης ζητητέος), υιοθετώντας την αναλυτική προσέγγιση του προσδιορισμού των συστατικών (μορίων), προκειμένου να προσδιοριστεί το σύνολο (τι τῶν ὅλων). Η αιτιολόγηση σε αυτή την περίπτωση, που εισάγεται με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ἐπεὶ της αντικειμενικής αιτιολογίας, προέρχεται από τη θεμελιώδη αρχή του Αριστοτέλη περί του ὅλου και των μερών του («ἐπεὶ δ' ἡ πόλις τῶν συγκειμένων, καθάπερ ἄλλο τι τῶν ὅλων μὲν συνεστώτων δ' ἐκ πολλῶν μορίων»). Βέβαια, θα πρέπει να τονίσουμε ότι η πόλη δεν είναι απλά το άθροισμα των πολιτών που κατοικούν σε αυτήν, αλλά είναι κάτι παραπάνω που δίνει νόημα και ουσία στη συνύπαρξη των πολιτών είναι ο ιστός που τους συνδέει και τους μετατρέπει σε ένα ενιαίο σώμα, ώστε να φτάσουν στην τελείωσή τους. Κατά τον Αριστοτέλη, το συγκείμενον (= σύνθετο) και το ὅλον είναι δύο ειδών: τα μηχανικά που δεν ενώνονται με καμιά εσωτερική σχέση (π.χ. ένας σωρός βιβλίων) και τα οργανικά που ενώνονται σε ένα οργανικό σύνολο (π.χ. το ανθρώπινο σώμα, η λέξη). Η πόλη λοιπόν αποτελεί οργανικό συγκείμενον, αφού η οργάνωση των σχέσεων των πολιτών με συγκεκριμένο τρόπο τής δίνει οργανική υπόσταση και την κάνει ικανή να επιτελέσει ανώτερο από το ατομικό έργο. Επομένως ο Αριστοτέλης προτείνει να αναζητηθεί προηγουμένως ο προσδιορισμός της έννοιας του πολίτη και ο εντοπισμός του ιστού που δίνει ουσία στην ύπαρξή του και τον μετατρέπει σε ένα ενεργό τμήμα του συνόλου, δίνοντάς του έναν συγκεκριμένο πολιτικό ρόλο ανάλογα με το ισχύον πολίτευμα (Ὥστε τίνα χρὴ καλεῖν πολίτην καὶ τίς ὁ πολίτης ἐστὶ σκεπτέον). Η διερεύνηση της έννοιας του πολίτη θα πρέπει να απαντήσει σε δύο ερωτήματα που λίγο πολύ συνδέονται μεταξύ τους: όχι μόνο ποια είναι η φύση, η ουσία του πολίτη αλλά και ποιον πρέπει να ονομάζουμε πολίτη, ποια δηλαδή χαρακτηριστικά πρέπει να του αποδίδουμε. Η ανάγκη να προσδιοριστούν τα χαρακτηριστικά του πολίτη προκύπτει από το γεγονός ότι δεν αποδίδουν όλοι τα ίδια χαρακτηριστικά σε αυτόν και δίνουν διαφορετική διάσταση στον πολιτικό ρόλο του ή ακόμη σε μερικά πολιτεύματα δεν είναι καν αναγκαία η ύπαρξή του (καὶ γὰρ ὁ πολίτης ἀμφισβητεῖται πολλάκις οὐ γὰρ τὸν αὐτὸν ὁμολογοῦσι πάντες εἶναι πολίτην). Και πράγματι διαφορετικά κριτήρια θέτει η κάθε πόλη, για να χαρακτηρίζει κάποιον πολίτη. Μπορεί να είναι η καταγωγή, το εισόδημα ή το επάγγελμα. Άλλα κριτήρια χρησιμοποιούν τα δημοκρατικά πολιτεύματα και άλλα τα ολιγαρχικά, για να αναγνωρίσουν τα δικαιώματα του πολίτη σε κάποιον, με αποτέλεσμα κάποιος, για παράδειγμα, που θεωρείται πολίτης σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα να μη θεωρείται πολίτης σε κάποιο ολιγαρχικό. Βέβαια η έννοια του πολίτη αποκτά το πραγματικό της περιεχόμενο στο δημοκρατικό πολίτευμα, όπου ο πολιτικός ρόλος του δεν είναι διακοσμητικός αλλά ουσιαστικός, αφού συμμετέχει καταλυτικά στη λήψη των αποφάσεων.

4 Ο Αριστοτέλης, αφού εξετάσει διάφορα αδόκιμα τελικά κριτήρια, περνά από την άρνηση στην κατάφαση, δίνοντας το κριτήριο με βάση το οποίο μπορεί να χαρακτηριστεί κάποιος πολίτης. Το δικαίωμα συμμετοχής και η έμπρακτη εφαρμογή αυτού του δικαιώματος στην άσκηση της δικαστικής (κρίσεως) και της βουλευτικής (Βουλή των Πεντακοσίων, Εκκλησία του Δήμου) εξουσίας (ἀρχῆς) [πολίτης δ' ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς]. Στην ουσία πολίτης είναι εκείνος στον οποίο αναγνωρίζεται η ικανότητα να αξιολογεί δεδομένα, να κρίνει και να λαμβάνει αποφάσεις. Η διακριτή χρήση των λέξεων κρίσεως και ἀρχῆς σηματοδοτεί και τη διάκριση από τον Αριστοτέλη της δικαστικής από τις άλλες εξουσίες. Επιπλέον η ίδια η διάκριση αλλά και η πρότερη χρήση της κρίσεως έναντι της ἀρχῆς σημειολογικά οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Αριστοτέλης θεωρεί τη συμμετοχή στις δικαστικές λειτουργίες θεμελιώδες χαρακτηριστικό του πολίτη. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται, βέβαια, στα γνωρίσματα του πολίτη (συμμετοχή στη βουλευτική και δικαστική εξουσία) και όχι στις προϋποθέσεις, που δίνουν το δικαίωμα σε κάποιον κάτοικο της πόλης να παίξει αυτόν τον ρόλο. Αποκτούν το δικαίωμα του πολίτη εκείνοι που έχουν εκπληρώσει τις στρατιωτικές υποχρεώσεις τους και κατάγονται από γονείς πολίτες (και ο πατέρας και η μητέρα), αλλά και αυτό το κριτήριο της καταγωγής θεωρείται αμφισβητούμενο, γιατί ναι μεν θεωρείται πολίτης ο καταγόμενος από γονείς πολίτες, αλλά σε βάθος χρόνου η καταγωγή δεν αποδεικνύεται. Συνεπώς, η πόλη είναι: τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς. Έτσι, στον ορισμό της πόλης, πέρα από την ποσοτική διάσταση (πλῆθος), προστίθεται το χαρακτηριστικό ότι η πόλη απαρτίζεται από πολίτες άξιους και κατάλληλους, οι οποίοι δίνουν προτεραιότητα στο συλλογικό συμφέρον έναντι του ατομικού και συμμετέχουν ενεργά στην άσκηση της βουλευτικής και της δικαστικής εξουσίας. Β3. Με βάση το κείμενο που σας δίνεται και το παρακάτω μεταφρασμένο απόσπασμα, να εξηγήσετε γιατί, κατά τον Αριστοτέλη, η πόλη είναι «κοινωνική οντότητα τέλεια» και γιατί υπάρχει «εκ φύσεως». ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικόν Η κοινωνική οντότητα που προήλθε από τη συνένωση περισσότερων χωριών είναι η πόλη, μια κοινωνική ο- ντότητα τέλεια, που μπορούμε να πούμε ότι πέτυχε τελικά την ύψιστη αυτάρκεια συγκροτήθηκε για να διασφαλίζει τη ζωή, στην πραγματικότητα όμως υπάρχει για να εξασφαλίζει την καλή ζωή. Η πόλη, επομένως, είναι κάτι που ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως, όπως ακριβώς και οι πρώτες κοινωνικές οντότητες, αφού αυτή είναι το τέλος εκείνων κι αφού αυτό που λέμε φύση ενός πράγματος δεν είναι παρά η μορφή που αυτό έχει κατά τη στιγμή της τελείωσης, της ολοκλήρωσής του: αυτό δεν λέμε, πράγματι, πως είναι τελικά η φύση του κάθε πράγματος, π.χ. του ανθρώπου, του αλόγου ή του σπιτιού, η μορφή δηλαδή που το κάθε πράγμα έχει ό- ταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία; Αριστοτέλους Πολιτικά (Α2, 5) Ο οἶκος και η κώμη μπορεί να έχουν φυσική προέλευση, δεν αποτελούν όμως ολοκληρωμένες μορφές αλλά μέρη μιας τέλειας μορφής, αφού δεν χαρακτηρίζονται από αυτάρκεια και ως εκ τούτου δεν είναι βιώσιμα στον χρόνο και δεν μπορούν να προσφέρουν το εὖ ζῆν («συγκροτήθηκε, για να διασφαλίζει τη ζωή, στην πραγματικότητα όμως υπάρχει, για να εξασφαλίζει την καλή ζωή»). Από τη συνένωση περισσότερων κωμών προήλθε η πόλις, που αποτελεί την πλέον ολοκληρωμένη μορφή κοινωνίας και χαρακτηρίζεται από αυτάρκεια υπό την έννοια ότι εμπεριέχει τις προϋποθέσεις ανάπτυξης του απώτερου αγαθού για τον άνθρωπο και ταυτόχρονα προσδίδει στους πολίτες πολλαπλάσια δυναμική και αποτελεσματικότητα στους κοινούς στόχους τους («η κοινωνική οντότητα που προήλθε από τη συνένωση περισσότερων χωριών είναι η πόλη»). Οι έννοιες της τελειότητας και της αυτάρκειας ταυτίζονται, εφόσον το αὔταρκες ὄν κατά τον Αριστοτέλη αποτελεί από τη φύση του ένα τέλειο ον, που δεν εξαρτάται από άλλα όντα, αλλά από μόνο του μπορεί να πετύχει το άριστο. Έτσι το τέλος (= ο τελικός σκοπός), που εμπεριέχεται στο επίθετο τέλειος, το οποίο βέβαια καμιά σχέση δεν έχει με τη σημασία του σημερινού τέλους, φτάνει, όταν το ον αποκτήσει την ικανότητα της αυτοεξυπηρέτησης και μέσω αυτής της πλήρους κάλυψης των αναγκών του. Έτσι και η πόλη είναι ένα αυθύπαρκτο ον που έχει πετύχει την απόλυτη αυτάρκεια, η οποία της εξασφαλίζει όχι μόνο το ζῆν, την επιβίωση δηλαδή του ανθρώπου με την κάλυψη των βασικών αναγκών του (τροφή, στέγη, ενδυμασία), που άλλωστε το πετυχαίνουν και άλλες ατελέστερες κοινωνίες, αλλά το εὖ ζῆν, δηλ. την ευδαιμονία με την κάλυψη των ηθικών και πνευματικών ανα-

5 γκών του («η πόλη, μια κοινωνική οντότητα τέλεια, που μπορούμε να πούμε ότι πέτυχε τελικά την ύψιστη αυτάρκεια»). πόλις τέλεια κοινωνία τέλειο αγαθό αυτάρκεια υλική ηθική πνευματική Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης προσπαθεί με μια σειρά επιχειρημάτων να αποδείξει ότι η πόλη ανήκει στην κατηγορία εκείνων των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως («η πόλη, επομένως, είναι κάτι που ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως»). Με έμμεσο τρόπο το πρώτο επιχείρημα έχει ήδη υπονοηθεί: η πόλη είναι το τελικό στάδιο της εξελικτικής πορείας της ανθρώπινης κοινωνίας. Αφού, λοιπόν, η οικογένεια αναμφισβήτητα έχει φυσική προέλευση, ως αποτέλεσμα της φυσικής ανάγκης για αναπαραγωγή και ανατροφή των παιδιών, και εφόσον η οικογένεια αποτελεί την αφετηρία και τον πυρήνα της πόλης, προκύπτει ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως. Ο Αριστοτέλης δεν μένει όμως μόνο στο ευνόητο του παραπάνω συλλογισμού, αλλά τον προεκτείνει ε- ντάσσοντάς τον στη λογική της τελεολογικής προσέγγισης των πραγμάτων, προσφέροντας, θα μπορούσαμε να πούμε, ένα επιπλέον επιχείρημα. Συμπλέκοντας τις έννοιες του τέλους και της φύσεως της πόλης φτάνει τελικά να τις ταυτίζει και να αποδεικνύει έτσι από μια άλλη οπτική τη φύσει προέλευσή της. Θέτει ως προϋπόθεση ότι η φύση κάθε όντος νοείται ως η ουσία του, το ίδιο του το είναι με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, τα οποία αποκτά τη στιγμή της ολοκλήρωσής του. Το ὕστερον προηγείται του προτέρου στη σκέψη του Αριστοτέλη, υπό την έννοια ότι η φύση ενός όντος δεν προσδιορίζεται χρονικά με τη στιγμή εμφάνισής του αλλά με τη στιγμή που αυτό θα ολοκληρωθεί και θα αυτοπραγματωθεί («η πόλη είναι το τέλος των κοινωνικών οντοτήτων και, αφού αυτό που λέμε φύση ενός πράγματος δεν είναι παρά η μορφή που αυτό έχει κατά τη στιγμή της τελείωσης, της ολοκλήρωσής του»). Επειδή ο συνδυασμός πολλών αφηρημένων εννοιών πολύ εύκολα μπορεί να επιφέρει σύγχυση και παρανόηση, καταφεύγει στη γνώριμη συνήθεια των ρεαλιστικών παραδειγμάτων. Το οφθαλμοφανές της έννοιας της φύσεως του ανθρώπου, του αλόγου και της οικίας επιστρατεύονται, για να αποκωδικοποιήσουν τη δυσπρόσιτη σημασία της φύσεως της πόλης. Η φύση των παραπάνω διακρίνεται τη στιγμή της ολοκλήρωσής τους, όταν δηλαδή ο άνθρωπος θα γίνει ενάρετος, το άλογο ικανό να επιτελέσει τις υπηρεσίες που ο άνθρωπος περιμένει από αυτό και το χτίσιμο του σπιτιού ολοκληρωθεί, ώστε να καλύπτει πλήρως τις ανάγκες του ανθρώπου που το σχεδίασε και το κατασκεύασε, και όχι τη στιγμή της γέννησης του ανθρώπου και του αλόγου και της σύλληψης, του σχεδιασμού και της έναρξης των εργασιών του σπιτιού («αυτό δεν λέμε, πράγματι, πως είναι τελικά η φύση κάθε πράγματος, π.χ. του ανθρώπου, του αλόγου ή του σπιτιού, η μορφή δηλαδή που το κάθε πράγμα έχει, όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία;»). Η φύση, λοιπόν, ενός πράγματος ενσωματώνει το τέλος που είναι ταυτόχρονα ο σκοπός ύπαρξής του και η ολοκληρωμένη μορφή του μετά από μια εξελικτική πορεία, βασικό χαρακτηριστικό της οποίας είναι η διαρκής κίνηση από τη γέννηση ως το τέλος. Από τα παραπάνω παραδείγματα αναλογικά προκύπτει ότι η φύσις της ανθρώπινης κοινωνίας είναι διακριτή, μόνο όταν φτάσει στην τελευταία φάση εξέλιξής της, στην ολοκλήρωση και την εκπλήρωση του τέλους της, που δεν είναι άλλη από την πόλη-κράτος, που μπορεί να εξασφαλίσει την αυτάρκεια και την ευδαιμονία. Άρα μέσα από τις αλλεπάλληλες ταυτίσεις (αυτάρκειας - ευδαιμονίας, αυτάρκειας - τέλους, τέλους - φύσεως) καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η δημιουργία πόλης-κράτους οφείλεται στην ανθρώπινη φύση και έρχεται ως λογικό αποτέλεσμα της φυσικής τάσης του ανθρώπου για ολοκλήρωση, την οποία δεν μπορεί να καταφέρει μόνος του, αφού δεν είναι αυτάρκης. Β4. Ποια είναι η σημασία της λέξης «πόλη» στα Πολιτικά του Αριστοτέλη και ποιοι είναι οι στόχοι της; Σχολικό εγχειρίδιο, σελ. 179: «Η αρχαία ελληνική λέξη πόλις βρίσκεται έξω από την πόλιν.» ζῆν εὖ ζῆν

6 Β5. Να βρείτε στο παραπάνω πρωτότυπο διδαγμένο κείμενο μία ετυμολογικά συγγενή λέξη, απλή ή σύνθετη, για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής: ενόραση, σύσταση, κατάσχεση, σύγκλητος, κειμήλιο, σκόπιμος, άρχοντας, άφαντος, ρητό, άφιξη. ὁρῶμεν // συνεστηκυῖαν, συνεστώτων // περιέχουσα, μετέχοντες, ὑπέχειν, μετέχειν // καλουμένη, καλεῖν // συγκειμένων // σκεπτέον // ὀλιγαρχίᾳ, ὑπάρχει // φανερόν // λέγομεν, εἰπεῖν // ἱκανόν. Γ. Αδίδακτο κείμενο Θουκυδίδου Ἱστοριῶν VI 28 Μηνύεται οὖν ἀπὸ μετοίκων τέ τινων καὶ ἀκολούθων περὶ μὲν τῶν Ἑρμῶν οὐδέν, ἄλλων δὲ ἀγαλμάτων περικοπαί τινες πρότερον ὑπὸ νεωτέρων μετὰ παιδιᾶς καὶ οἴνου γεγενημέναι, καὶ τὰ μυστήρια ἅμα ὡς ποιεῖται ἐν οἰκίαις ἐφ ὕβρει ὧν καὶ τὸν Ἀλκιβιάδην ἐπῃτιῶντο. Καὶ αὐτὰ ὑπολαμβάνοντες οἱ μάλιστα τῷ Ἀλκιβιάδῃ ἀχθόμενοι ἐμποδὼν ὄντι σφίσι μὴ αὐτοῖς τοῦ δήμου βεβαίως προεστάναι, καὶ νομίσαντες, εἰ αὐτὸν ἐξελάσειαν, πρῶτοι ἂν εἶναι, ἐμεγάλυνον καὶ ἐβόων ὡς ἐπὶ δήμου καταλύσει τὰ τε μυστικὰ καὶ ἡ τῶν Ἑρμῶν περικοπὴ γένοιτο καὶ οὐδὲν εἴη αὐτῶν ὅτι οὐ μετ ἐκείνου ἐπράχθη, ἐπιλέγοντες τεκμήρια τὴν ἄλλην αὐτοῦ ἐς τὰ ἐπιτηδεύματα οὐ δημοτικὴν παρανομίαν. μεγαλύνω: μεγαλοποιώ δημοτική: δημοκρατική Γ1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του παραπάνω κειμένου. Μονάδες 20 Αφενός λοιπόν δεν καταμαρτυρείται τίποτε (αλλιώς: Δεν κατατίθεται λοιπόν καμιά επιβαρυντική πληροφορία) σχετικά με τις Ερμές από κάποιους μετοίκους και ακολούθους, αφετέρου όμως (καταμαρτυρούνται) κάποιες περικοπές άλλων αγαλμάτων από κάποιους νεαρούς που είχαν γίνει νωρίτερα, ενώ διασκέδαζαν και κατανάλωναν κρασί, και συγχρόνως ότι τάχα τελούνταν σε (κάποια) σπίτια τα (Ελευσίνια) μυστήρια με περιπαικτική διάθεση (αλλιώς: με ασεβή πρόθεση) γι αυτά κατηγορούσαν και τον Αλκιβιάδη. Και επειδή αυτά πίστευαν αυτοί που κατ εξοχήν δυσανασχετούσαν με τον Αλκιβιάδη, καθώς (αυτός) τους ήταν εμπόδιο στη βέβαιη κατάκτηση της ηγεσίας του δημοκρατικού καθεστώτος, και επειδή θεώρησαν ότι, εάν τον εξόριζαν, θα ήταν πρώτοι, τα μεγαλοποιούσαν και φώναζαν ότι και τα μυστήρια και η περικοπή των Ερμών έγιναν με σκοπό την κατάλυση της δημοκρατίας και ότι τάχα δεν υπήρχε τίποτε από αυτά που να μην είχε γίνει με τη δική του σύμπραξη, προσθέτοντας στο τέλος ως αποδείξεις και τη γενικότερη αντιδημοκρατική παραβατική συμπεριφορά του στις διάφορες ασχολίες του. Γ2. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον τύπο που ζητείται για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: τινων: την αιτιατική ενικού στο θηλυκό γένος ὕβρει: την αιτιατική ενικού ὄντι: τη δοτική πληθυντικού στον ίδιο τύπο μάλιστα: τον θετικό βαθμό του ιδίου τύπου ἐπῃτιῶντο: το β ενικό πρόσωπο της προστακτικής του ενεστώτα στην ίδια φωνή ὑπολαμβάνοντες: τη δοτική πληθυντικού της μετοχής του αορίστου της παθητικής φωνής στο ίδιο γένος ἐξελάσειαν: το γ πληθυντικό πρόσωπο της ευκτικής του μέλλοντα στην ίδια φωνή ἐβόων: το απαρέμφατο του ενεστώτα στην ίδια φωνή εἴη: το γ ενικό πρόσωπο της οριστικής του μέλλοντα ἐπράχθη: το γ ενικό πρόσωπο της προστακτικής του παρακειμένου στην ίδια φωνή. τινά, ὕβριν, οὖσι(ν), μάλα, ἐπαιτιῶ, ὑποληφθεῖσι, ἐξελῷεν, βοᾶν, ἔσται, πεπράχθω.

7 Γ3α. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω τύπων και φράσεων: περὶ τῶν Ἑρμῶν, ὑπὸ νεωτέρων, τὰ μυστήρια, τὸν Ἀλκιβιάδην, δήμου (το δεύτερο στο κείμενο), αὐτοῦ (μονάδες 6). περί τῶν Ἑρμῶν: εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός της αναφοράς στο μηνύεται. ὑπὸ νεωτέρων: εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου στο γεγενημέναι. τὰ μυστήρια: υποκείμενο στο ποιεῖται (αττική σύνταξη). τὸν Ἀλκιβιάδην: αντικείμενο στο ἐπῃτιῶντο. δήμου (το δεύτερο στο κείμενο): γενική αντικειμενική στο καταλύσει. αὐτοῦ: γενική υποκειμενική στο τὴν παρανομίαν. Γ3β. Να γράψετε τον υποθετικό λόγο του κειμένου (μονάδες 2) και να τον χαρακτηρίσετε ως προς το είδος του (μονάδες 2). Πλάγιος Λόγος: νομίσαντες, εἰ αὐτὸν ἐξελάσειαν, πρῶτοι ἂν εἶναι Ευθύς Λόγος: εἰ ἐξελάσαιμεν εἴημεν/εἶμεν ἄν (εἰ + Ευκτική δυν. Ευκτική: απλή σκέψη του λέγοντος) Φροντιστήριο Θετικής, Θεωρητικής και Τεχνολογικής Κατεύθυνσης ήµητρος 8, Μαρούσι τηλ. & fax Επιμέλεια: Βάσω Σπυροπούλου, Βασίλης Χαραλαμπάκος, Άρης Χατζόπουλος